Page 274 of 388
PDF/HTML Page 301 of 415
single page version
prāpnotyuchchairayan yan vigalitavipadan siddhisīmantinīshaḥ ..227..
nishchayayogabhakti svarūpākhyānametat .
niravasheṣheṇāntarmukhākāraparamasamādhinā nikhilamoharāgadveṣhādiparabhāvānān parihāre nirupam – sahaj – gnānadarshanachāritrarūp, nitya ātmāmen ātmāko vāstavamen samyak prakārase sthāpit karake, yah ātmā chaitanyachamatkārakī bhakti dvārā ❃niratishay gharako — ki jisamense vipadāen̐ dūr huī hain tathā jo ānandase bhavya (shobhāyamān) hai use — atyanta prāpta karatā hai arthāt siddhirūpī strīkā svāmī hotā hai .227.
gāthā : 137 anvayārtha : — [yaḥ sādhu tu ] jo sādhu [rāgādiparihāre ātmānan yunakti ] rāgādike parihāramen ātmāko lagātā hai (arthāt ātmāmen ātmāko lagākar rāgādikā tyāg karatā hai ), [saḥ ] vah [yogabhaktiyuktaḥ ] yogabhaktiyukta (yogakī bhaktivālā) hai; [itarasya cha ] dūsareko [yogaḥ ] yog [katham ] kisaprakār [bhavet ] ho sakatā hai ?
ṭīkā : — yah, nishchayayogabhaktike svarūpakā kathan hai .
niravasheṣharūpase antarmukhākār ( – sarvathā antarmukh jisakā svarūp hai aisī) param samādhi dvārā samasta moharāgadveṣhādi parabhāvoṅkā parihār hone par, jo sādhu — āsannabhavya ❃ niratishay = jisase koī barḥakar nahīn hai aise; anuttam; shreṣhṭha; advitīy .
Page 275 of 388
PDF/HTML Page 302 of 415
single page version
sati yastu sādhurāsannabhavyajīvaḥ nijenākhaṇḍādvaitaparamānandasvarūpeṇ nijakāraṇaparamātmānan yunakti , sa paramatapodhan ev shuddhanishchayopayogabhakti yukta : . itarasya bāhyaprapañchasukhasya kathan yogabhakti rbhavati .
jīv — nij akhaṇḍa advait paramānandasvarūpake sāth nij kāraṇaparamātmāko joṛatā hai, vah param tapodhan hī shuddhanishchay - upayogabhaktivālā hai; dūsareko — bāhya prapañchamen sukhī ho use — yogabhakti kisaprakār ho sakatī hai ? isīprakār (anyatra shlok dvārā) kahā hai ki : —
[shlokārtha : — ] ātmaprayatnasāpekṣha vishiṣhṭa jo manogati usakā brahmamen sanyog honā ( – ātmaprayatnakī apekṣhāvālī visheṣh prakārakī chittapariṇatikā ātmāmen laganā) use yog kahā jātā hai .’’
aur (is 137vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] jo yah ātmā ātmāko ātmāke sāth nirantar joṛatā hai, vah munīshvar nishchayase yogabhaktivālā hai .228.
Page 276 of 388
PDF/HTML Page 303 of 415
single page version
atrāpi pūrvasūtravannishchayayogabhakti svarūpamukta m .
atyapūrvaniruparāgaratnatrayātmakanijachidvilāsalakṣhaṇanirvikalpaparamasamādhinā nikhil- moharāgadveṣhādivividhavikalpābhāve paramasamarasībhāven niḥsheṣhato‘ntarmukhanijakāraṇasamay- sārasvarūpamatyāsannabhavyajīvaḥ sadā yunaktyev, tasya khalu nishchayayogabhakti rnānyeṣhām iti .
gāthā : 138 anvayārtha : — [yaḥ sādhu tu ] jo sādhu [sarvavikalpābhāve ātmānan yunakti ] sarva vikalpoṅke abhāvamen ātmāko lagātā hai (arthāt ātmāmen ātmāko joṛakar sarva vikalpoṅkā abhāv karatā hai ), [saḥ ] vah [yogabhaktiyuktaḥ ] yogabhaktivālā hai; [itarasya cha ] dūsareko [yogaḥ ] yog [katham ] kisaprakār [bhavet ] ho sakatā hai ?
ṭīkā : — yahān̐ bhī pūrva sūtrakī bhān̐ti nishchay - yogabhaktikā svarūp kahā hai .
ati – apūrva 1niruparāg ratnatrayātmak, 2nijachidvilāsalakṣhaṇ nirvikalpa paramasamādhi dvārā samasta moharāgadveṣhādi vividh vikalpoṅkā abhāv hone par, paramasamarasībhāvake sāth joṛatā hī hai, use vāstavamen nishchayayogabhakti hai; dūsaroṅko nahīn .
[ab is 138vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] bhedakā abhāv hone par yah 4anuttam yogabhakti hotī hai; usake dvārā yogiyoṅko ātmalabdhirūp aisī vah ( – prasiddha) mukti hotī hai .229.
3niravasheṣharūpase antarmukh nij kāraṇasamayasārasvarūpako jo ati - āsannabhavya jīv sadā
1 – niruparāg = nirvikār; shuddha . [param samādhi ati-apūrva shuddha ratnatrayasvarūp hai . ]
2 – param samādhikā lakṣhaṇ nij chaitanyakā vilās hai .
3 – niravasheṣh = paripūrṇa . [kāraṇasamayasārasvarūp paripūrṇa antarmukh hai . ]
4 – anuttam = jisase dūsarā kuchh uttam nahīn hai aisī; sarvashreṣhṭha .
Page 277 of 388
PDF/HTML Page 304 of 415
single page version
ih hi nikhilaguṇadharagaṇadharadevaprabhr̥utijinamunināthakathitatattveṣhu viparītābhinivesh- vivarjitātmabhāv ev nishchayaparamayog ityukta : .
aparasamayatīrthanāthābhihite viparīte padārthe hyabhinivesho durāgrah ev viparītābhi- niveshaḥ . amun parityajya jainakathitatattvāni nishchayavyavahāranayābhyān boddhavyāni . sakalajinasya bhagavatastīrthādhināthasya pādapadmopajīvino jaināḥ, paramārthato gaṇadharadevāday ityarthaḥ .
gāthā : 139 anvayārtha : — [viparītābhiniveshan parityajya ] viparīt abhiniveshakā parityāg karake [yaḥ ] jo [jainakathitatattveṣhu ] jainakathit tattvommen [ātmānan ] ātmāko [yunakti ] lagātā hai, [nijabhāvaḥ ] usakā nij bhāv [saḥ yogaḥ bhavet ] vah yog hai .
ṭīkā : — yahān̐, samasta guṇoṅke dhāraṇ karanevāle gaṇadharadev ādi jinamunināthon dvārā kahe hue tattvommen viparīt abhinivesh rahit ātmabhāv hī nishchay - paramayog hai aisā kahā hai .
anya samayake tīrthanāth dvārā kahe hue ( – jain darshanake atirikta anya darshanake tīrthapravartak dvārā kahe hue) viparīt padārthamen abhinivesh — durāgrah hī viparīt abhinivesh hai . usakā parityāg karake jainon dvārā kahe hue tattva nishchayavyavahāranayase jānane yogya hain, gaṇadharadev ādi aisā usakā artha hai . unhonne ( – gaṇadharadev ādi jainonne) kahe hue jo
1sakalajin aise bhagavān tīrthādhināthake charaṇakamalake 2upajīvak ve jain hain; paramārthase
1 – deh sahit hone par bhī tīrthaṅkaradevane rāgadveṣh aur agnānako sampūrṇarūpase jītā hai isaliye ve
sakalajin hain .
2 – upajīvak = sevā karanevāle; sevak; āshrit; dās .
Page 278 of 388
PDF/HTML Page 305 of 415
single page version
tairabhihitāni nikhilajīvāditattvāni teṣhu yaḥ paramajinayogīshvaraḥ svātmānan yunakti , tasya cha nijabhāv ev paramayog iti .
vyakteṣhu bhavyajanatābhavaghātakeṣhu .
sākṣhādyunakti nijabhāvamayan sa yogaḥ ..230..
nijabhāv hī param yog hai .
[ab is 139 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] is durāgrahako ( – uparokta viparīt abhiniveshako) chhoṛakar, jainamunināthoṅke ( – gaṇadharadevādik jain munināthoṅke) mukhāravindase pragaṭ hue, bhavya janoṅke bhavoṅkā nāsh karanevāle tattvommen jo jinayogīnāth (jain munivar) nij bhāvako sākṣhāt lagātā hai, usakā vah nij bhāv so yog hai .230.
gāthā : 140 anvayārtha : — [vr̥uṣhabhādijinavarendrāḥ ] vr̥uṣhabhādi jinavarendra [evam ] isaprakār [yogavarabhaktim ] yogakī uttam bhakti [kr̥utvā ] karake [nirvr̥utisukham ] nirvr̥utisukhako [āpannāḥ ] prāpta hue; [tasmāt ] isaliye [yogavarabhaktim ] yogakī uttam bhaktiko [dhāray ] tū dhāraṇ kar .
Page 279 of 388
PDF/HTML Page 306 of 415
single page version
bhaktyadhikāropasanhāropanyāsoyam .
asmin bhārate varṣhe purā kil shrīnābheyādishrīvardhamānacharamāḥ chaturvinshati- tīrthakaraparamadevāḥ sarvagnavītarāgāḥ tribhuvanavartikīrtayo mahādevādhidevāḥ parameshvarāḥ sarve evamukta prakārasvātmasambandhinīn shuddhanishchayayogavarabhaktin kr̥utvā paramanirvāṇavadhūṭikāpīvarastan- bharagāḍhopagūḍhanirbharānandaparamasudhārasapūraparitr̥uptasarvātmapradeshā jātāḥ, tato yūyan mahājanāḥ sphu ṭitabhavyatvaguṇāstān svātmārthaparamavītarāgasukhapradān yogabhaktin kuruteti .
shrīdevendrakirīṭakoṭivilasanmāṇikyamālārchitān .
shakreṇodbhavabhogahāsavimalān shrīkīrtināthān stuve ..231..
ṭīkā : — yah, bhakti adhikārake upasanhārakā kathan hai .
is bhāratavarṣhamen pahale shrī nābhiputrase lekar shrī vardhamān takake chauvīs tīrthaṅkar - paramadev — sarvagnavītarāg, trilokavartī kīrtivāle mahādevādhidev parameshvar — sab, yathokta prakārase nij ātmāke sāth sambandha rakhanevālī shuddhanishchayayogakī uttam bhakti karake, paramanirvāṇavadhūke ati puṣhṭa stanake gārḥ āliṅganase sarva ātmapradeshamen atyanta - ānandarūpī paramasudhārasake pūrase paritr̥upta hue; isaliye ❃sphu ṭitabhavyatvaguṇavāle he mahājano ! tum nij ātmāko param vītarāg sukhakī denevālī aisī vah yogabhakti karo .
[ab is param-bhakti adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev sāt shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] guṇamen jo baṛe hain, jo trilokake puṇyakī rāshi hain (arthāt jinamen mānon ki tīn lokake puṇya ekatrit hue hain ), devendroṅke mukuṭakī kinārī par prakāshamān māṇikapaṅktise jo pūjit hain (arthāt jinake charaṇāravindamen devendroṅke mukuṭ ❃ sphu ṭit = prakaṭit; pragaṭ hue; pragaṭ .
Page 280 of 388
PDF/HTML Page 307 of 415
single page version
shuddhadhyānasamāhiten manasānandātmatattvasthitaḥ .
gnānāpāstasamastamohamahimā līye parabrahmaṇi ..234..
jhukate hain ), (jinake āge) shachī ādi prasiddha indrāṇiyoṅke sāthamen shakrendra dvārā kiye jānevāle nr̥itya, gān tathā ānandase jo shobhit hain, aur ❃
hain, un shrī nābhiputrādi jineshvaroṅkā main stavan karatā hūn̐ .231.
[shlokārtha : — ] shrī vr̥uṣhabhase lekar shrī vīr takake jinapati bhī yathokta mārgase (pūrvokta prakārase) yogabhakti karake nirvāṇavadhūke sukhako prāpta hue hain .232.
[shlokārtha : — ] apunarbhavasukhakī (muktisukhakī) siddhike hetu main shuddha yogakī uttam bhakti karatā hūn̐; sansārakī ghor bhītise sarva jīv nitya vah uttam bhakti karo .233.
[shlokārtha : — ] guruke sānnidhyamen nirmalasukhakārī dharmako prāpta karake, gnān dvārā jisane samasta mohakī mahimā naṣhṭa kī hai aisā main, ab rāgadveṣhakī paramparārūpase pariṇat chittako chhoṛakar, shuddha dhyān dvārā samāhit ( – ekāgra, shānt) kiye hue manase ānandātmak tattvamen sthit rahatā huā, parabrahmamen (paramātmāmen) līn hotā hūn̐ .234. ❃ shrī = shobhā; saundarya; bhavyatā .
Page 281 of 388
PDF/HTML Page 308 of 415
single page version
sambhāvayāmi tadahan punarekamekam .
mukti spr̥uhasya bhavasharmaṇi niḥspr̥uhasya ..237..
iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridevvirachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau paramabhaktyadhikāro dashamaḥ shrutaskandhaḥ ..
[shlokārtha : — ] indriyalolupatā jinako nivr̥utta huī hai aur tattvalolup (tattvaprāptike liye ati utsuk) jinakā chitta hai, unhen sundar - ānandajharatā uttam tattva pragaṭ hotā hai . 235 .
[shlokārtha : — ] ati apūrva nijātmajanit bhāvanāse utpanna honevāle sukhake liye jo yati yatna karate hain, ve vāstavamen jīvanmukta hote hain, dūsare nahīn . 236 .
[shlokārtha : — ] jo paramātmatattva (rāgadveṣhādi) dvandvamen sthit nahīn hai aur anagh (nirdoṣh, mal rahit) hai, us keval ekakī main punaḥ punaḥ sambhāvanā (samyak bhāvanā) karatā hūn̐ . muktikī spr̥uhāvāle tathā bhavasukhake prati niḥspr̥uh aise mujhe is lokamen un anyapadārthasamūhonse kyā phal hai ? 237 .
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirgrantha munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmakī ṭīkāmen) param-bhakti adhikār nāmakā dasavān̐ shrutaskandha samāpta huā .
Page 282 of 388
PDF/HTML Page 309 of 415
single page version
ab vyavahār chhah āvashyakonse pratipakṣha shuddhanishchayakā (shuddhanishchay - āvashyakakā) adhikār kahā jātā hai .
gāthā : 141 anvayārtha : — [yaḥ anyavashaḥ na bhavati ] jo anyavash nahīn hai (arthāt jo jīv anyake vash nahīn hai ) [tasya tu āvashyakam karma bhaṇanti ] use āvashyak karma kahate hain (arthāt us jīvako āvashyak karma hai aisā param yogīshvar kahate hain ) . [karmavināshanayogaḥ ] karmakā vināsh karanevālā yog ( – aisā jo yah āvashyak karma) [nirvr̥uttimārgaḥ ] vah nirvāṇakā mārga hai [iti prarūpitaḥ ] aisā kahā hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen), nirantar svavashako nishchay - āvashyak - karma hai aisā kahā hai .
Page 283 of 388
PDF/HTML Page 310 of 415
single page version
yaḥ khalu yathāvidhi paramajinamārgācharaṇakushalaḥ sarvadaivāntarmukhatvādananyavasho bhavati kintu sākṣhātsvavash ityarthaḥ . tasya kil vyāvahārikakriyāprapañchaparāṅmukhasya svātmāshray- nishchayadharmadhyānapradhānaparamāvashyakakarmāstītyanavaratan paramatapashcharaṇanirataparamajinayogīshvarā vadanti . kin cha yastriguptiguptaparamasamādhilakṣhaṇaparamayogaḥ sakalakarmavināshahetuḥ sa ev sākṣhānmokṣhakāraṇatvānnirvr̥utimārga iti nirukti rvyutpattiriti .
tathā choktan shrīmadamr̥utachandrasūribhiḥ —
nityānandaprasarasarase gnānatattve nilīy .
sphū rjajjyotiḥsahajavilasadratnadīpasya lakṣhmīm ..’’
vidhi anusār paramajinamārgake ācharaṇamen kushal aisā jo jīv sadaiv antarmukhatāke kāraṇ anyavash nahīn hai parantu sākṣhāt svavash hai 1aisā artha hai, us vyāvahārik kriyāprapañchase parāṅmukh jīvako 2svātmāshrit - nishchayadharmadhyānapradhān param āvashyak karma hai aisā nirantar paramatapashcharaṇamen līn paramajinayogīshvar kahate hain . aur, sakal karmake vināshakā hetu aisā jo 3triguptigupta - paramasamādhilakṣhaṇ param yog vahī sākṣhāt mokṣhakā kāraṇ honese nirvāṇakā mārga hai . aisī nirukti arthāt vyutpatti hai .
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī pravachanasārakī tattvadīpikā nāmak ṭīkāmen pān̐chaven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] isaprakār shuddhopayogako prāpta karake ātmā svayam dharma hotā huā arthāt svayam dharmarūpase pariṇamit hotā huā nitya ānandake phai lāvase saras (arthāt jo shāshvat ānandake phai lāvase rasayukta hain ) aise gnānatattvamen līn hokar,
1 – ‘anyavash nahīn hai’ is kathanakā ‘sākṣhāt svavash hai’ aisā artha hai .
2 – nij ātmā jisakā āshray hai aisā nishchayadharmadhyān param āvashyak karmamen pradhān hai .
3 – param yogakā lakṣhaṇ tīn gupti dvārā gupta ( – antarmukh) aisī param samādhi hai . [param āvashyak karma hī param yog hai aur param yog vah nirvāṇakā mārga hai . ]
Page 284 of 388
PDF/HTML Page 311 of 415
single page version
dharmaḥ sākṣhāt svavashajanitāvashyakarmātmako‘yam .
tenaivāhan kimapi tarasā yāmi shan nirvikalpam ..238..
atyanta avichalapaneke kāraṇ, dedīpyamān jyotivāle aur sahajarūpase vilasit ( – svabhāvase hī prakāshit) ratnadīpakakī niṣhkamp - prakāshavālī shobhāko prāpta hotā hai (arthāt ratnadīpakakī bhān̐ti svabhāvase hī niṣhkamparūpase atyanta prakāshit hotā rahatā hai — jānatā rahatā hai ) .’’
aur (is 141vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] svavashatāse utpanna āvashyak - karmasvarūp yah sākṣhāt dharma niyamase (avashya) sachchidānandamūrti ātmāmen (sat - chid - ānandasvarūp ātmāmen ) atishayarūpase hotā hai . aisā yah (ātmasthit dharma ), karmakṣhay karanemen kushal aisā nirvāṇakā ek mārga hai . usīse main shīghra kisī ( – adbhut ) nirvikalpa sukhako prāpta karatā hūn̐ .238.
gāthā : 142 anvayārtha : — [na vashaḥ avashaḥ ] jo (anyake) vash nahīn hai vah ‘avash’ hai [vā ] aur [avashasya karma ] avashakā karma vah [āvashyakam ]
Page 285 of 388
PDF/HTML Page 312 of 415
single page version
avashasya paramajinayogīshvarasya paramāvashyakakarmāvashyan bhavatītyatrokta m .
yo hi yogī svātmaparigrahādanyeṣhān padārthānān vashan na gataḥ, at ev avash ityukta :, avashasya tasya paramajinayogīshvarasya nishchayadharmadhyānātmakaparamāvashyakakarmāvashyan bhavatīti boddhavyam . niravayavasyopāyo yukti : . avayavaḥ kāyaḥ, asyābhāvāt avayavābhāvaḥ . avashaḥ paradravyāṇān niravayavo bhavatīti nirukti : vyutpattishcheti .
anyeṣhān yo na vash iti yā sansthitiḥ sā nirukti : .
sphū rjajjyotiḥsphu ṭitasahajāvasthayā‘mūrtatā syāt ..239..
‘āvashyak’ hai [iti boddhavyam ] aisā jānanā; [yuktiḥ iti ] vah (asharīrī honekī) yukti hai, [upāyaḥ iti cha ] vah (asharīr honekā) upāy hai, [niravayavaḥ bhavati ] usase jīv niravayav (arthāt asharīr) hotā hai . [niruktiḥ ] aisī nirukti hai .
ṭīkā : — yahān̐, ❃avash paramajinayogīshvarako param āvashyak karma avashya hai aisā kahā hai .
jo yogī nij ātmāke parigrahake atirikta anya padārthoṅke vash nahīn hotā aur isīliye jise ‘avash’ kahā jātā hai, us avash paramajinayogīshvarako nishchayadharmadhyānasvarūp param - āvashyak - karma avashya hai aisā jānanā . (vah param - āvashyak - karma ) niravayavapanekā upāy hai, yukti hai . avayav arthāt kāy; usakā (kāyakā) abhāv vah avayavakā abhāv (arthāt niravayavapanā) . paradravyoṅko avash jīv niravayav hotā hai (arthāt jo jīv paradravyoṅko vash nahīn hotā vah akāy hotā hai ) . isaprakār nirukti — vyutpatti — hai .
[ab is 142vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] koī yogī svahitamen līn rahatā huā shuddhajīvāstikāyake atirikta anya padārthoṅke vash nahīn hotā . isaprakār jo susthit rahanā so nirukti (arthāt ❃ avash = parake vash na hon aise; svavash; svādhīn; svatantra .
Page 286 of 388
PDF/HTML Page 313 of 415
single page version
ih hi bhedopachāraratnatrayapariṇaterjīvasyāvashatvan na samastītyukta m .
aprashastarāgādyashubhabhāven yaḥ shramaṇābhāso dravyaliṅgī vartate svasvarūpādanyeṣhān paradravyāṇān vasho bhūtvā, tatastasya jaghanyaratnatrayapariṇaterjīvasya svātmāshrayanishchayadharmadhyān- lakṣhaṇaparamāvashyakakarma na bhavediti ashanārthan dravyaliṅgan gr̥uhītvā svātmakāryavimukhaḥ san avashapanekā vyutpatti - artha ) hai . aisā karanese ( – apanemen līn rahakar parako vash na honese ) ❃duritarūpī timirapuñjakā jisane nāsh kiyā hai aise us yogīko sadā prakāshamān jyoti dvārā sahaj avasthā pragaṭ honese amūrtapanā hotā hai . 239 .
gāthā : 143 anvayārtha : — [yaḥ ] jāe [ashubhabhāven ] ashubh bhāv sahit [vartate ] vartatā hai, [saḥ shramaṇaḥ ] vah shramaṇ [anyavashaḥ bhavati ] anyavash hai; [tasmāt ] isaliye [tasya tu ] use [āvashyakalakṣhaṇan karma ] āvashyakasvarūp karma [na bhavet ] nahīn hai .
ṭīkā : — yahān̐, bhedopachār - ratnatrayapariṇativāle jīvako avashapanā nahīn hai aisā kahā hai .
jo shramaṇābhās – dravyaliṅgī aprashasta rāgādirūp ashubhabhāv sahit vartatā hai, vah nij svarūpase anya ( – bhinna ) aise paradravyoṅke vash hai; isaliye us jaghanya ratnatrayapariṇativāle jīvako svātmāshrit nishchay - dharmadhyānasvarūp param - āvashyak - karma nahīn hai . (vah shramaṇābhās ) bhojan hetu dravyaliṅg grahaṇ karake svātmakāryase vimukh ❃ durit = duṣhkr̥ut; duṣhkarma . (pāp tathā puṇya donon vāstavamen durit hain .)
Page 287 of 388
PDF/HTML Page 314 of 415
single page version
paramatapashcharaṇādikamapyudāsya jinendramandiran vā tatkṣhetravāstudhanadhānyādikan vā sarvamasmadīyamiti manashchakāreti .
tribhuvanabhuvanāntardhvāntapuñjāyamānam .
vasatimanupamān tāmasmadīyān smaranti ..240..
mithyātvādikalaṅkapaṅkarahitaḥ saddharmarakṣhāmaṇiḥ .
muktānekaparigrahavyatikaraḥ pāpāṭavīpāvakaḥ ..241..
rahatā huā param tapashcharaṇādike prati bhī udāsīn (lāparavāh ) rahakar jinendramandir athavā usakā kṣhetra, makān, dhan, dhānyādik sab hamārā hai aisī buddhi karatā hai .
[ab is 143vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj pān̐ch shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] trilokarūpī makānamen rahe hue (mahā ) timirapuñj jaisā muniyoṅkā yah (koī ) navīn tīvra mohanīy hai ki (pahale ) ve tīvra vairāgyabhāvase ghāsake gharako bhī chhoṛakar (phi ra ) ‘hamārā vah anupam ghar !’ aisā smaraṇ karate hain ! 240.
[shlokārtha : — ] kalikālamen bhī kahīn koī bhāgyashālī jīv mithyātvādirūp malakīchaṛase rahit aur ❃saddharmarakṣhāmaṇi aisā samartha muni hotā hai . jisane anek parigrahoṅke vistārako chhoṛā hai aur jo pāparūpī aṭavīko jalānevālī agni hai aisā yah muni is kāl bhūtalamen tathā devalokamen devonse bhī bhalībhān̐ti pujātā hai .241. ❃saddharmarakṣhāmaṇi = saddharmakī rakṣhā karanevālā maṇi . (rakṣhāmaṇi = āpattiyonse athavā pishāch ādise
Page 288 of 388
PDF/HTML Page 315 of 415
single page version
namasyā sā yogyā shatamakhashatasyāpi satatam .
sukhan reme kashchidbat kalihato‘sau jaḍamatiḥ ..242..
[shlokārtha : — ] is lokamen tapashcharyā samasta subuddhiyoṅko prāṇapyārī hai; vah yogya tapashcharyā so indroṅko bhī satat vandanīy hai . use prāpta karake jo koī jīv kāmāndhakārayukta sansārajanit sukhamen ramatā hai, vah jaṛamati arere ! kalise hanā huā hai ( – kalikālase ghāyal huā hai ) .242.
[shlokārtha : — ] jo jīv anyavash hai vah bhale muniveshadhārī ho tathāpi sansārī hai, nitya duḥkhakā bhoganevālā hai; jo jīv svavash hai vah jīvanmukta hai, jineshvarase kiñchit nyūn hai (arthāt usamen jineshvaradevakī apekṣhā thoṛī-sī kamī hai ) .243.
[shlokārtha : — ] aisā honese hī jinanāthake mārgamen munivargamen svavash muni sadā shobhā detā hai; aur anyavash muni naukarake samūhommen ❃rājavallabh naukar samān shobhā detā hai (arthāt jisaprakār yogyatā rahit, khushāmadī naukar shobhā nahīn detā usīprakār anyavash muni shobhā nahīn detā ) .244. ❃ rājavallabh = jo (khushāmadase) rājākā mānītā (mānā huā) ban gayā ho .
Page 289 of 388
PDF/HTML Page 316 of 415
single page version
atrāpyanyavashasyāshuddhāntarātmajīvasya lakṣhaṇamabhihitam.
yaḥ khalu jinendravadanāravindavinirgataparamāchārashāstrakrameṇ sadā sanyataḥ san shubhopayoge charati, vyāvahārikadharmadhyānapariṇataḥ at ev charaṇakaraṇapradhānaḥ, svādhyāyakālamavalokayan svādhyāyakriyān karoti, dainan dainan bhuktvā bhuktvā chaturvidhāhārapratyākhyānan cha karoti, tisr̥uṣhu sandhyāsu bhagavadarhatparameshvarastutishatasahasramukharamukhāravindo bhavati, trikāleṣhu cha niyamaparāyaṇaḥ ityahorātre‘pyekādashakriyātatparaḥ, pākṣhikamāsikachāturmāsikasāmvatsarikapratikramaṇākarṇan-
gāthā : 144 anvayārtha : — [yaḥ ] jo (jīv ) [sanyataḥ ] sanyat rahatā huā [khalu ] vāstavamen [shubhabhāve ] shubh bhāvamen [charati ] charatā — pravartatā hai, [saḥ ] vah [anyavashaḥ bhavet ] anyavash hai; [tasmāt ] isaliye [tasya tu ] use [āvashyakalakṣhaṇan karma ] āvashyakasvarūp karma [na bhavet ] nahīn hai .
ṭīkā : — yahān̐ bhī (is gāthāmen bhī ), anyavash aise ashuddhaantarātmajīvakā lakṣhaṇ kahā hai .
jo (shramaṇ ) vāstavamen jinendrake mukhāravindase nikale hue param-āchārashāstrake kramase (rītise ) sadā sanyat rahatā huā shubhopayogamen charatā — pravartatā hai; vyāvahārik dharmadhyānamen pariṇat rahatā hai isīliye ❃charaṇakaraṇapradhān hai; svādhyāyakālakā avalokan karatā huā ( – svādhyāyayogya kālakā dhyān rakhakar ) svādhyāyakriyā karatā hai, pratidin bhojan karake chaturvidh āhārakā pratyākhyān karatā hai, tīn sandhyāoṅke samay ( – prātaḥ, madhyāhna tathā sāyaṅkāl ) bhagavān arhat parameshvarakī lākhon stuti mukhakamalase bolatā hai, tīnon kāl niyamaparāyaṇ rahatā hai (arthāt tīnon samayake niyamommen tatpar rahatā hai ), — isaprakār aharnish (din-rāt milakar) gyārah kriyāommen tatpar rahatā hai; pākṣhik, māsik, chāturmāsik tathā sāmvatsarik pratikramaṇ sunanese utpanna hue santoṣhase jisakā dharmasharīr romāñchase chhā jātā hai; anashan, avamaudarya, rasaparityāg, vr̥uttiparisaṅkhyān, vivikta shayyāsan aur kāyaklesh nāmake chhah bāhya tapamen jo satat utsāhaparāyaṇ rahatā hai; ❃ charaṇakaraṇapradhān = shubh ācharaṇake pariṇām jise mukhya hain aisā .
Page 290 of 388
PDF/HTML Page 317 of 415
single page version
samupajanitaparitoṣharomāñchakañchukitadharmasharīraḥ, anashanāvamaudaryarasaparityāgavr̥uttiparisaṅkhyān- vivikta shayanāsanakāyakleshābhidhāneṣhu ṣhaṭsu bāhyatapassu cha santatotsāhaparāyaṇaḥ, svādhyāyadhyān- shubhācharaṇaprachyutapratyavasthāpanātmakaprāyashchittavinayavaiyāvr̥uttyavyutsarganāmadheyeṣhu chābhyantarataponuṣhṭhāneṣhu cha kushalabuddhiḥ, kintu sa nirapekṣhatapodhanaḥ sākṣhānmokṣhakāraṇan svātmāshrayāvashyakakarma nishchayataḥ paramātmatattvavishrāntirūpan nishchayadharmadhyānan shukladhyānan cha na jānīte, ataḥ paradravyagatatvādanyavash ityukta : . asya hi tapashcharaṇaniratachittasyānyavashasya nākalokādi- kleshaparamparayā shubhopayogaphalātmabhiḥ prashastarāgāṅgāraiḥ pachyamānaḥ sannāsannabhavyatāguṇodaye sati paramaguruprasādāsāditaparamatattvashraddhānaparignānānuṣhṭhānātmakashuddhanishchayaratnatrayapariṇatyā nirvāṇamupayātīti .
bhajatu paramānandan nirvāṇakāraṇakāraṇam .
svādhyāy, dhyān, shubh ācharaṇase chyut honepar punaḥ usamen sthāpanasvarūp prāyashchitta, vinay, vaiyāvr̥uttya aur vyutsarga nāmak abhyantar tapoṅke anuṣhṭhānamen (ācharaṇamen ) jo kushal- buddhivālā hai; parantu vah nirapekṣha tapodhan sākṣhāt mokṣhake kāraṇabhūt svātmāshrit āvashyak- karmako — nishchayase paramātmatattvamen vishrāntirūp nishchayadharmadhyānako tathā shukladhyānako — nahīn jānatā; isaliye paradravyamen pariṇat honese use anyavash kahā gayā hai . jisakā chitta tapashcharaṇamen līn hai aisā yah anyavash shramaṇ devalokādike kleshakī paramparā prāpta honese shubhopayogake phalasvarūp prashasta rāgarūpī aṅgāronse sikatā huā, āsannabhavyatārūpī guṇakā uday hone par paramaguruke prasādase prāpta paramatattvake shraddhān-gnān-anuṣhṭhānasvarūp shuddha- nishchay-ratnatrayapariṇati dvārā nirvāṇako prāpta hotā hai (arthāt kabhī shuddha-nishchay- ratnatrayapariṇatiko prāpta kar le to hī aur tabhī nirvāṇako prāpta karatā hai )
[ab is 144vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : — ]
[shlokārtha : — ] munivar devalokādike kleshake prati rati chhoṛo aur ❃nirvāṇake ❃ nirvāṇakā kāraṇ paramashuddhopayog hai aur paramashuddhopayogakā kāraṇ sahajaparamātmā hai .
Page 291 of 388
PDF/HTML Page 318 of 415
single page version
sahajaparamātmānan dūran nayānayasanhateḥ ..245..
atrāpyanyavashasya svarūpamukta m .
yaḥ kashchid dravyaliṅgadhārī bhagavadarhanmukhāravindavinirgatamūlottarapadārthasārthapratipādan- samarthaḥ kvachit ṣhaṇṇān dravyāṇān madhye chittan dhatte, kvachitteṣhān mūrtāmūrtachetanāchetanaguṇānān madhye kāraṇakā kāraṇ aise sahajaparamātmāko bhajo — ki jo sahajaparamātmā paramānandamay hai, sarvathā nirmal gnānakā āvās hai, nirāvaraṇasvarūp hai tathā nay-anayake samūhase (sunayon tathā kunayoṅke samūhase ) dūr hai .245.
gāthā : 145 anvayārtha : — [yaḥ ] jo [dravyaguṇaparyāyāṇān ] dravya-guṇ- paryāyommen (arthāt unake vikalpommen ) [chittan karoti ] man lagātā hai, [saḥ api ] vah bhī [anyavashaḥ ] anyavash hai; [mohāndhakāravyapagatashramaṇāḥ ] mohāndhakār rahit shramaṇ [īdrasham ] aisā [kathayanti ] kahate hain .
ṭīkā : — yahān̐ bhī anyavashakā svarūp kahā hai .
bhagavān arhatke mukhāravindase nikale hue ( – kahe gaye ) mūl aur uttar padārthoṅkā sārtha ( – artha sahit ) pratipādan karanemen samartha aisā jo koī dravyaliṅgadhārī (muni ) kabhī chhah dravyommen chitta lagātā hai, kabhī unake mūrta-amūrta chetan-achetan guṇommen man lagātā hai aur phi ra kabhī unakī arthaparyāyon tathā vyañjanaparyāyommen buddhi lagātā hai, parantu trikāl- nirāvaraṇ, nityānanda jisakā lakṣhaṇ hai aise nijakāraṇasamayasārake svarūpamen līn
Page 292 of 388
PDF/HTML Page 319 of 415
single page version
manashchakār, punasteṣhāmarthavyañjanaparyāyāṇān madhye buddhin karoti, api tu trikālanirāvaraṇ- nityānandalakṣhaṇanijakāraṇasamayasārasvarūpaniratasahajagnānādishuddhaguṇaparyāyāṇāmādhārabhūtanijātma- tattve chittan kadāchidapi na yojayati, at ev sa tapodhano‘pyanyavash ityukta : .
pradhvastadarshanachāritramohanīyakarmadhvāntasaṅghātāḥ paramātmatattvabhāvanotpannavītarāg- sukhāmr̥utapānonmukhāḥ shravaṇā hi mahāshravaṇāḥ paramashrutakevalinaḥ, te khalu kathayantīdrasham anyavashasya svarūpamiti .
tathā chokta m —
tathā hi —
sahajagnānādi shuddhaguṇaparyāyoṅke ādhārabhūt nij ātmatattvamen kabhī bhī chitta nahīn lagātā, us tapodhanako bhī us kāraṇase hī (arthāt par vikalpoṅke vash honeke kāraṇase hī ) anyavash kahā gayā hai .
jinhonne darshanamohanīy aur chāritramohanīy karmarūpī timirasamūhakā nāsh kiyā hai aur paramātmatattvakī bhāvanāse utpanna vītarāgasukhāmr̥utake pānamen jo unmukh (tatpar ) hain aise shramaṇ vāstavamen mahāshramaṇ hain, param shrutakevalī hain; ve vāstavamen anyavashakā aisā ( – uparoktānusār ) svarūp kahate hain .
isīprakār (anyatra shlok dvārā ) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] ātmakāryako chhoṛakar draṣhṭa tathā adraṣhṭase viruddha aisī us chintāse ( – pratyakṣha tathā parokṣhase viruddha aise vikalponse ) brahmaniṣhṭha yatiyoṅko kyā prayojan hai ?’’
aur (is 145vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] jisaprakār īndhanayukta agni vr̥uddhiko prāpta hotī hai (arthāt jab
Page 293 of 388
PDF/HTML Page 320 of 415
single page version
parichattā parabhāvan appāṇan jhādi ṇimmalasahāvan .
atra hi sākṣhāt svavashasya paramajinayogīshvarasya svarūpamukta m .
yastu niruparāganirañjanasvabhāvatvādaudayikādiparabhāvānān samudayan parityajya kāy- karaṇavāchāmagocharan sadā nirāvaraṇatvānnirmalasvabhāvan nikhiladuraghavīravairivāhinīpatākāluṇṭākan nijakāraṇaparamātmānan dhyāyati sa evātmavash ityukta : . tasyābhedānupachāraratnatrayātmakasya tak īndhan hai tab tak agnikī vr̥uddhi hotī hai ), usīprakār jab tak jīvoṅko chintā (vikalpa ) hai tab tak sansār hai . 246 .
gāthā : 146 anvayārtha : — [parabhāvan parityajya ] jo parabhāvako parityāg kar [nirmalasvabhāvam ] nirmal svabhāvavāle [ātmānan ] ātmāko [dhyāyati ] dhyātā hai, [saḥ khalu ] vah vāstavamen [ātmavashaḥ bhavati ] ātmavash hai [tasya tu ] aur use [āvashyam karma ] āvashyak karma [bhaṇanti ] (jin ) kahate hain .
ṭīkā : — yahān̐ vāstavamen sākṣhāt svavash paramajinayogīshvarakā svarūp kahā hai .
jo (shramaṇ ) niruparāg nirañjan svabhāvavālā honeke kāraṇ audayikādi parabhāvoṅke samudāyako parityāg kar, nij kāraṇaparamātmāko — ki jo (kāraṇaparamātmā ) kāyā, indriy aur vāṇīko agochar hai, sadā nirāvaraṇ honese nirmal svabhāvavālā hai aur samasta ❃
lūṭanevālā hai use — dhyātā hai, usīko ( – us shramaṇako hī ) ātmavash kahā gayā hai . us abhed – anupachāraratnatrayātmak shramaṇako samasta bāhyakriyākāṇḍ - āḍambarake ❃ duragh = duṣhṭa agh; duṣhṭa pāp . (ashubh tathā shubh karma donon duragh hain .)