Page 334 of 388
PDF/HTML Page 361 of 415
single page version

nishchayanayen svarūpākhyānametat .

nishchayanayen svaprakāshakatvalakṣhaṇan shuddhagnānamihābhihitan tathā sakalāvaraṇapramukta shuddha- darshanamapi svaprakāshakaparamev . ātmā hi vimukta sakalendriyavyāpāratvāt svaprakāshakatvalakṣhaṇ- lakṣhit iti yāvat . darshanamapi vimukta bahirviṣhayatvāt svaprakāshakatvapradhānamev . itthan svarūp- pratyakṣhalakṣhaṇalakṣhitākṣhuṇṇasahajashuddhagnānadarshanamayatvāt nishchayen jagattrayakālatrayavartisthāvarajaṅg- mātmakasamastadravyaguṇaparyāyaviṣhayeṣhu “ākāshāprakāshakādivikalpavidūrassan svasvarūpe “sañgnā- lakṣhaṇaprakāshatayā niravasheṣheṇāntarmukhatvādanavaratam akhaṇḍādvaitachichchamatkāramūrtirātmā tiṣhṭhatīti .

[nishchayanayen ] nishchayanayase [ātmā ] ātmā [ātmaprakāshaḥ ] svaprakāshak hai; [tasmāt ] isaliye [darshanam ] darshan svaprakāshak hai . ṭīkā : — yah, nishchayanayase svarūpakā kathan hai .

yahān̐ nishchayanayase shuddha gnānakā lakṣhaṇ svaprakāshakapanā kahā hai; usīprakār sarva āvaraṇase mukta shuddha darshan bhī svaprakāshak hī hai . ātmā vāstavamen, usane sarva indriyavyāpārako chhoṛā honese, svaprakāshakasvarūp lakṣhaṇase lakṣhit hai; darshan bhī, usane bahirviṣhayapanā chhoṛā honese, svaprakāshakatvapradhān hī hai . isaprakār svarūpapratyakṣha - lakṣhaṇase lakṣhit akhaṇḍa - sahaj - shuddhagnānadarshanamay honeke kāraṇ, nishchayase, trilok - trikālavartī sthāvar - jaṅgamasvarūp samasta dravyaguṇaparyāyarūp viṣhayon sambandhī prakāshya - prakāshakādi vikalponse ati dūr vartatā huā, svasvarūpasañchetan jisakā lakṣhaṇ hai aise prakāsh dvārā sarvathā antarmukh honeke kāraṇ, ātmā nirantar akhaṇḍa - advait - chaitanyachamatkāramūrti rahatā hai .

[ab is 165vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : — ] nishchayase ātmā svaprakāshak gnān hai; jisane bāhya ālamban naṣhṭa ★ yahān̐ kuchh ashuddhi ho aisā lagatā hai .

Page 335 of 388
PDF/HTML Page 362 of 415
single page version

shuddhanishchayanayavivakṣhayā paradarshanatvanirāso‘yam .

vyavahāreṇ pudgalāditrikālaviṣhayadravyaguṇaparyāyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimal- kevalāvabodhamayatvādivividhamahimādhāro‘pi sa bhagavān kevaladarshanatr̥utīyalochano‘pi paramanir- pekṣhatayā niḥsheṣhato‘ntarmukhatvāt kevalasvarūpapratyakṣhamātravyāpāraniratanirañjananijasahajadarshanen sachchidānandamayamātmānan nishchayataḥ pashyatīti shuddhanishchayanayavivakṣhayā yaḥ kopi shuddhāntastattva- kiyā hai aisā (svaprakāshak ) jo sākṣhāt darshan us - rūp bhī ātmā hai . ekākār nijarasake phai lāvase pūrṇa honeke kāraṇ jo pavitra hai tathā jo purāṇ (sanātan ) hai aisā yah ātmā sadā apanī nirvikalpa mahimāmen nishchitarūpase vās karatā hai . 281 .

gāthā : 166 anvayārtha : — [kevalī bhagavān ] (nishchayase ) kevalī bhagavān [ātmasvarūpan ] ātmasvarūpako [pashyati ] dekhate hain, [na lokālokau ] lokālokako nahīn — [evan ] aisā [yadi ] yadi [kaḥ api bhaṇati ] koī kahe to [tasya cha kin dūṣhaṇan bhavati ] use kyā doṣh hai ? (arthāt kuchh doṣh nahīn hai . )

ṭīkā : — yah, shuddhanishchayanayakī vivakṣhāse paradarshanakā (parako dekhanekā) khaṇḍan hai .

yadyapi vyavahārase ek samayamen tīn kāl sambandhī pudgalādi dravyaguṇaparyāyoṅko jānanemen samartha sakal - vimal kevalagnānamayatvādi vividh mahimāoṅkā dhāraṇ karanevālā hai, tathāpi vah bhagavān, kevaladarshanarūp tr̥utīy lochanavālā hone par bhī, param nirapekṣhapaneke kāraṇ niḥsheṣharūpase (sarvathā ) antarmukh honese keval svarūpapratyakṣhamātra vyāpāramen līn aise nirañjan nij sahajadarshan dvārā sachchidānandamay ātmāko nishchayase dekhatā hai (parantu

Page 336 of 388
PDF/HTML Page 363 of 415
single page version

vedī paramajinayogīshvaro vakti tasya cha na khalu dūṣhaṇan bhavatīti .

lokālokako nahīn ) — aisā jo koī bhī shuddha antaḥtattvakā vedan karanevālā (jānanevālā, anubhav karanevālā ) param jinayogīshvar shuddhanishchayanayakī vivakṣhāse kahatā hai, use vāstavamen dūṣhaṇ nahīn hai .

[ab is 166 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : — ] (❃nishchayase ) ātmā sahaj paramātmāko dekhatā hai — ki jo paramātmā ek hai, vishuddha hai, nij antaḥshuddhikā āvās honese (kevalagnānadarshanādi ) mahimākā dhāraṇ karanevālā hai, atyanta dhīr hai aur nij ātmāmen atyanta avichal honese sarvadā antarmagna hai . svabhāvase mahān aise us ātmāmen ❃vyavahāraprapañch hai hī nahīn . (arthāt nishchayase ātmāmen lokālokako dekhanerūp vyavahāravistār hai hī nahīn ) .282. ❃yahān̐ nishchay-vyavahār sambandhī aisā samajhanā ki — jisamen svakī hī apekṣhā ho vah nishchayakathan hai aur

Page 337 of 388
PDF/HTML Page 364 of 415
single page version

kevalabodhasvarūpākhyānametat .

ṣhaṇṇān dravyāṇān madhye mūrtatvan pudgalasya pañchānām amūrtatvam; chetanatvan jīvasyaiv pañchānāmachetanatvam . mūrtāmūrtachetanāchetanasvadravyādikamasheṣhan trikālaviṣhayam anavaratan pashyato bhagavataḥ shrīmadarhatparameshvarasya kramakaraṇavyavadhānāpoḍhan chātīndriyan cha sakalavimalakevalagnānan sakalapratyakṣhan bhavatīti .

tathā choktan pravachanasāre —

gāthā : 167 anvayārtha : — [mūrtam amūrtam ] mūrta-amūrta [chetanam itarat ] chetan – achetan [dravyan ] dravyoṅko — [svakan cha sarvan cha ] svako tathā samastako [pashyataḥ tu ] dekhanevāle (jānanevālekā ) [gnānam ] gnān [atīndriyan ] atīndriy hai, [pratyakṣham bhavati ] pratyakṣha hai .

ṭīkā : — yah, kevalagnānake svarūpakā kathan hai .

chhah dravyommen pudgalako mūrtapanā hai, (sheṣh ) pān̐chako amūrtapanā hai; jīvako hī chetanapanā hai, (sheṣh ) pān̐chako achetanapanā hai . trikāl sambandhī mūrta - amūrta chetan - achetan svadravyādi asheṣhako (sva tathā par samasta dravyoṅko ) nirantar dekhanevāle bhagavān shrīmad arhatparameshvarakā jo kram, indriy aur ❃

nirmal ) kevalagnān vah sakalapratyakṣha hai .

isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt ) shrī pravachanasāramen (54vīn gāthā dvārā ) kahā hai ki : — ❃ vyavadhānake arthake liye 28ven pr̥uṣhṭhakī ṭippaṇī dekho .

Page 338 of 388
PDF/HTML Page 365 of 415
single page version

‘‘[gāthārtha : — ] dekhanevālekā jo gnān amūrtako, mūrta padārthommen bhī atīndriyako, aur prachchhannako in sabako — svako tathā parako — dekhatā hai, vah gnān pratyakṣha hai .’’

aur (is 167vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —

[shlokārtha : — ] kevalagnān nāmakā jo tīsarā utkr̥uṣhṭa netra usīse jinakī prasiddha mahimā hai, jo tīn lokake guru hain aur shāshvat ananta jinakā ❃dhām hai — aise yah tīrthanāth jinendra lokālokako arthāt sva-par aise samasta chetan - achetan padārthoṅko samyak prakārase (barābar ) jānate hain .283.

gāthā : 168 anvayārtha : — [nānāguṇaparyāyeṇ sanyuktam ] vividh guṇon aur paryāyonse sanyukta [pūrvoktasakaladravyan ] pūrvokta samasta dravyoṅko [yaḥ ] jo [samyak ] samyak prakārase (barābar ) [na cha pashyati ] nahīn dekhatā, [tasya ] use [parokṣhadr̥uṣhṭiḥ ❃ dhām = (1) bhavyatā; (2) tej; (3) bal .

Page 339 of 388
PDF/HTML Page 366 of 415
single page version

atra kevaldraṣhṭerabhāvāt sakalagnatvan na samastītyukta m .

pūrvasūtropāttamūrtādidravyan samastaguṇaparyāyātmakan, mūrtasya mūrtaguṇāḥ, achetanasyāchetan- guṇāḥ, amūrtasyāmūrtaguṇāḥ, chetanasya chetanaguṇāḥ, ṣhaḍḍhānivr̥uddhirūpāḥ sūkṣhmāḥ paramāgamaprāmā- ṇyādabhyupagamyāḥ arthaparyāyāḥ ṣhaṇṇān dravyāṇān sādhāraṇāḥ, naranārakādivyañjanaparyāyā jīvānān pañchasansāraprapañchānān, pudgalānān sthūlasthūlādiskandhaparyāyāḥ, chaturṇān dharmādīnān shuddhaparyāyāshcheti, ebhiḥ sanyuktan taddravyajālan yaḥ khalu na pashyati, tasya sansāriṇāmiv parokṣhadraṣhṭiriti .

bhavet ] parokṣha darshan hai .

ṭīkā : — yahān̐, kevaladarshanake abhāvamen (arthāt pratyakṣha darshanake abhāvamen ) sarvagnapanā nahīn hotā aisā kahā hai .

samasta guṇon aur paryāyonse sanyukta pūrvasūtrokta (167vīn gāthāmen kahe hue ) mūrtādi dravyoṅko jo nahīn dekhatā; — arthāt mūrta dravyake mūrta guṇ hote hain, achetanake achetan guṇ hote hain, amūrtake amūrta guṇ hote hain, chetanake chetan guṇ hote hain; ṣhaṭ (chhah prakārakī ) hānivr̥uddhirūp, sūkṣhma, paramāgamake pramāṇase svīkār - karaneyogya arthaparyāyen chhah dravyoṅko sādhāraṇ hain, naranārakādi vyañjanaparyāyen pāñch prakārakī ❃sansāraprapañchavāle jīvoṅko hotī hain, pudgaloṅko sthūl - sthūl ādi skandhaparyāyen hotī hain aur dharmādi chār dravyoṅko shuddha paryāyen hotī hain; in guṇaparyāyonse sanyukta aise us dravyasamūhako jo vāstavamen nahīn dekhatā; — use (bhale vah sarvagnatāke abhimānase dagdha ho tathāpi ) sansāriyoṅkī bhān̐ti parokṣha dr̥uṣhṭi hai .

[ab is 168 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : — ] sarvagnatāke abhimānavālā jo jīv shīghra ek hī kālamen tīn ❃ sansāraprapañch = sansāravistār . (sansāravistār dravya, kṣhetra, kāl, bhav aur bhāv — aise pān̐ch parāvartanarūp

Page 340 of 388
PDF/HTML Page 367 of 415
single page version

vyavahāranayaprādurbhāvakathanamidam .

sakalavimalakevalagnānatritayalochano bhagavān apunarbhavakamanīyakāminījīviteshaḥ ṣhaḍdravyasaṅkīrṇalokatrayan shuddhākāshamātrālokan cha jānāti, parāshrito vyavahār iti mānāt vyavahāreṇ vyavahārapradhānatvāt, niruparāgashuddhātmasvarūpan naiv jānāti, yadi vyavahāranayavivakṣhayā jagatako tathā tīn kālako nahīn dekhatā, use sadā (arthāt kadāpi ) atul pratyakṣha darshan nahīn hai; us jaṛ ātmāko sarvagnatā kisaprakār hogī ? .284.

gāthā : 169 anvayārtha : — [kevalī bhagavān ] (vyavahārase ) kevalī bhagavān [lokālokau ] lokālokako [jānāti ] jānate hain, [na ev ātmānam ] ātmāko nahīn — [evan ] aisā [yadi ] yadi [kaḥ api bhaṇati ] koī kahe to [tasya cha kin dūṣhaṇan bhavati ] use kyā doṣh hai ? (arthāt koī doṣh nahīn hai . )

ṭīkā : — yah, vyavahāranayakī pragaṭatāse kathan hai .

‘parāshrito vyavahāraḥ (vyavahāranay parāshrit hai )’ aise (shāstrake) abhiprāyake kāraṇ, vyavahārase vyavahāranayakī pradhānatā dvārā (arthāt vyavahārase vyavahāranayako pradhān karake), ‘sakal-vimal kevalagnān jinakā tīsarā lochan hai aur apunarbhavarūpī sundar kāminīke jo jīvitesh hain ( – muktisundarīke jo prāṇanāth hain ) aise bhagavān chhah dravyonse vyāpta tīn lokako aur shuddha - ākāshamātra alokako jānate hain, niruparāg (nirvikār ) shuddha ātmasvarūpako nahīn hī jānate’ — aisā yadi vyavahāranayakī vivakṣhāse koī jinanāthake

— yadi koī yon kahatā are usamen kaho hai doṣh kyā ? 169..

Page 341 of 388
PDF/HTML Page 368 of 415
single page version

kopi jinanāthatattvavichāralabdhaḥ (dakṣhaḥ) kadāchidevan vakti chet, tasya na khalu dūṣhaṇamiti .

tattvavichāramen nipuṇ jīv ( – jinadevane kahe hue tattvake vichāramen pravīṇ jīv ) kadāchit kahe, to use vāstavamen dūṣhaṇ nahīn hai .

isīprakār (āchāryavar ) shrī samantabhadrasvāmīne (br̥uhatsvayambhūstotramen bhī munisuvrat bhagavānakī stuti karate hue 114ven shlok dvārā ) kahā hai ki : —

‘‘[shlokārtha : — ] he jinendra ! tū vaktāommen shreṣhṭha hai; ‘charāchar (jaṅgam tathā sthāvar ) jagat pratikṣhaṇ (pratyek samayamen ) utpādavyayadhrauvyalakṣhaṇavālā hai’ aisā yah terā vachan (terī ) sarvagnatākā chihna hai .’’

aur (is 169vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —

[shlokārtha : — ] tīrthanāth vāstavamen samasta lokako jānate hain aur ve ek, anagh (nirdoṣh ), nijasaukhyaniṣhṭha (nij sukhamen līn ) svātmāko nahīn jānate — aisā koī munivar vyavahāramārgase kahe to use doṣh nahīn hai .285.

Page 342 of 388
PDF/HTML Page 369 of 415
single page version

atra gnānasvarūpo jīv iti vitarkeṇokta : .

ih hi gnānan tāvajjīvasvarūpan bhavati, tato hetorakhaṇḍādvaitasvabhāvaniratan niratishayaparamabhāvanāsanāthan mukti sundarīnāthan bahirvyāvr̥uttakautūhalan nijaparamātmānan jānāti kashchidātmā bhavyajīv iti ayan khalu svabhāvavādaḥ . asya viparīto vitarkaḥ sa khalu vibhāvavādaḥ prāthamikashiṣhyābhiprāyaḥ . kathamiti chet, pūrvokta svarūpamātmānan khalu na jānātyātmā, svarūpāv-

gāthā : 170 anvayārtha : — [gnānan ] gnān [jīvasvarūpan ] jīvakā svarūp hai, [tasmāt ] isaliye [ātmā ] ātmā [ātmakan ] ātmāko [jānāti ] jānatā hai; [ātmānan na api jānāti ] yadi gnān ātmāko na jāne to [ātmanaḥ ] ātmāse [vyatiriktam ] vyatirikta (pr̥uthak ) [bhavati ] siddha ho !

ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen ) ‘jīv gnānasvarūp hai’ aisā vitarkase (dalīlase ) kahā hai .

pratham to, gnān vāstavamen jīvakā svarūp hai; us hetuse, jo akhaṇḍa advait svabhāvamen līn hai, jo 1niratishay param bhāvanā sahit hai, jo muktisundarīkā nāth hai aur bāhyamen jisane hai ) aise nij paramātmāko koī ātmā — bhavya jīv — jānatā hai . — aisā yah vāstavamen svabhāvavād hai . isase viparīt vitarka ( – vichār ) vah vāstavamen vibhāvavād hai, prāthamik shiṣhyakā abhiprāy hai .

2kautūhal vyāvr̥utta kiyā hai (arthāt bāhya padārthon sambandhī kutūhalakā jisane abhāv kiyā

1-niratishay = koī dūsarā jisase barḥakar nahīn hai aisī; anuttam; shreṣhṭha; advitīy .

2 kautūhal = utsukatā; āshcharya; kautuk .

Page 343 of 388
PDF/HTML Page 370 of 415
single page version

sthitaḥ santiṣhṭhati . yathoṣhṇasvarūpasyāgneḥ svarūpamagniḥ kin jānāti, tathaiv gnānagneyavikalpā- bhāvāt so‘yamātmātmani tiṣhṭhati . hanho prāthamikashiṣhya agnivadayamātmā kimachetanaḥ . kin bahunā . tamātmānan gnānan na jānāti ched devadattarahitaparashuvat idan hi nārthakriyākāri, at ev ātmanaḥ sakāshād vyatiriktan bhavati . tanna khalu sammatan svabhāvavādināmiti .

vah (viparīt vitarka — prāthamik shiṣhyakā abhiprāy ) kisaprakār hai ? (vah isaprakār hai : — ) ‘pūrvoktasvarūp (gnānasvarūp ) ātmāko ātmā vāstavamen jānatā nahīn hai, svarūpamen avasthit rahatā hai ( – ātmāmen mātra sthit rahatā hai ) . jisaprakār uṣhṇatāsvarūp agnike svarūpako (arthāt agniko ) kyā agni jānatī hai ? (nahīn hī jānatī . ) usīprakār gnānagney sambandhī vikalpake abhāvase yah ātmā ātmāmen (mātra ) sthit rahatā hai ( – ātmāko jānatā nahīn hai ) .’

(uparokta vitarkakā uttar : — ) ‘he prāthamik shiṣhya ! agnikī bhān̐ti kyā yah ātmā achetan hai (ki jisase vah apaneko na jāne ) ? adhik kyā kahā jāye ? (saṅkṣhepamen, ) yadi us ātmāko gnān na jāne to vah gnān, devadatta rahit kulhāṛīkī bhān̐ti, ❃

(arthāt gnān aur ātmākī sarvathā bhinnatā to ) vāstavamen svabhāvavādiyoṅko sammat nahīn hai . (isaliye nirṇay kar ki gnān ātmāko jānatā hai . )’

isīprakār (āchāryavar ) shrī guṇabhadrasvāmīne (ātmānushāsanamen 174ven shlok dvārā ) kahā hai ki : —

‘‘[shlokārtha : — ] ātmā gnānasvabhāv hai; svabhāvakī prāpti vah achyuti ❃ arthakriyākārī = prayojanabhūt kriyā karanevālā . (jisaprakār devadattake binā akelī kulhāṛī

Page 344 of 388
PDF/HTML Page 371 of 415
single page version

(avināshī dashā ) hai; isaliye achyutiko (avināshīpaneko, shāshvat dashāko ) chāhanevāle jīvako gnānakī bhāvanā bhānā chāhiye .’’

aur (is 170vīn gāthākī ṭīkāke kalasharūpase ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —

[shlokārtha : — ] gnān to barābar shuddhajīvakā svarūp hai; isaliye (hamārā ) nij ātmā abhī (sādhak dashāmen ) ek (apane ) ātmāko niyamase (nishchayase ) jānatā hai . aur, yadi vah gnān pragaṭ huī sahaj dashā dvārā sīdhā (pratyakṣharūpase ) ātmāko na jāne to vah gnān avichal ātmasvarūpase avashya bhinna siddha hogā ! 286 .

aur isīprakār (anyatra gāthā dvārā ) kahā hai ki : —

‘‘[gāthārtha : — ] gnān jīvase abhinna hai isaliye vah ātmāko jānatā hai; yadi gnān ātmāko na jāne to vah jīvase bhinna siddha hogā !’’

Page 345 of 388
PDF/HTML Page 372 of 415
single page version

guṇaguṇinoḥ bhedābhāvasvarūpākhyānametat .

sakalaparadravyaparāṅmukhamātmānan svasvarūpaparichchhittisamarthasahajagnānasvarūpamiti he shiṣhya tvan viddhi jānīhi tathā vignānamātmeti jānīhi . tattvan svaparaprakāshan gnānadarshanadvitayamityatra sandeho nāsti .

gāthā : 171 anvayārtha : — [ātmānan gnānan viddhi ] ātmāko gnān jān, aur [gnānam ātmakaḥ viddhi ] gnān ātmā hai aisā jān; — [na sandehaḥ ] isamen sandeh nahīn hai . [tasmāt ] isaliye [gnānan ] gnān [tathā ] tathā [darshanan ] darshan [svaparaprakāshan ] svaparaprakāshak [bhavati ] hai .

ṭīkā : — yah, guṇ - guṇīmen bhedakā abhāv honerūp svarūpakā kathan hai .

he shiṣhya ! sarva paradravyase parāṅmukh ātmāko tū nij svarūpako jānanemen samartha sahajagnānasvarūp jān, tathā gnān ātmā hai aisā jān . isaliye tattva ( – svarūp ) aisā hai ki gnān tathā darshan donon svaparaprakāshak hain . isamen sandeh nahīn hai .

[ab is 171vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : — ] ātmāko gnānadarshanarūp jān aur gnānadarshanako ātmā jān; sva aur par aise tattvako (samasta padārthoṅko ) ātmā spaṣhṭarūpase prakāshit karatā hai .287.

Page 346 of 388
PDF/HTML Page 373 of 415
single page version

sarvagnavītarāgasya vāñchhābhāvatvamatrokta m .

bhagavānarhatparameṣhṭhī sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasadbhūtavyavahāreṇ kevalagnānādi- shuddhaguṇānāmādhārabhūtatvāt vishvamashrāntan jānannapi pashyannapi vā manaḥpravr̥utterabhāvādīhāpūrvakan vartanan na bhavati tasya kevalinaḥ paramabhaṭṭārakasya, tasmāt sa bhagavān kevalagnānīti prasiddhaḥ, punasten kāraṇen sa bhagavān abandhak iti .

tathā choktan shrīpravachanasāre —

gāthā : 172 anvayārtha : — [jānan pashyan ] jānate aur dekhate hue bhī, [kevalinaḥ ] kevalīko [īhāpūrvan ] ichchhāpūrvak (vartan ) [na bhavati ] nahīn hotā; [tasmāt ] isaliye unhen [kevalagnānī ] ‘kevalagnānī’ kahā hai; [ten tu ] aur isaliye [saḥ abandhakaḥ bhaṇitaḥ ] abandhak kahā hai .

ṭīkā : — yahān̐, sarvagna vītarāgako vāñchhākā abhāv hotā hai aisā kahā hai .

bhagavān arhant parameṣhṭhī sādi - ananta amūrta atīndriyasvabhāvavāle shuddha- sadbhūtavyavahārase kevalagnānādi shuddha guṇoṅke ādhārabhūt honeke kāraṇ vishvako nirantar jānate hue bhī aur dekhate hue bhī, un param bhaṭṭārak kevalīko manapravr̥uttikā (manakī pravr̥uttikā, bhāvamanapariṇatikā ) abhāv honese ichchhāpūrvak vartan nahīn hotā; isaliye ve bhagavān ‘kevalagnānī’ rūpase prasiddha hain; aur us kāraṇase ve bhagavān abandhak hain

isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt ) shrī pravachanasāramen (52vīn gāthā dvārā ) kahā hai ki : —

‘‘[gāthārtha : — ] (kevalagnānī ) ātmā padārthoṅko jānatā huā bhī un - rūp pariṇamit nahīn hotā, unhen grahaṇ nahīn karatā aur un padārthonrūpamen utpanna nahīn hotā isaliye use abandhak kahā hai .’’

Page 347 of 388
PDF/HTML Page 374 of 415
single page version

ab (is 172vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —

[shlokārtha : — ] sahajamahimāvant devādhidev jinesh lokarūpī bhavanake bhītar sthit sarva padārthoṅko jānate hue bhī, tathā dekhate hue bhī, mohake abhāvake kāraṇ samasta parako ( – kisī bhī parapadārthako ) nitya ( – kadāpi ) grahaṇ nahīn hī karate; (parantu ) jinhonne gnānajyoti dvārā malarūp kleshakā nāsh kiyā hai aise ve jinesh sarva lokake ek sākṣhī ( – keval gnātādr̥uṣhṭā ) hain .288.

gāthā : 173-174 anvayārtha : — [pariṇāmapūrvavachanan ] pariṇāmapūrvak (man- pariṇām pūrvak ) vachan [jīvasya cha ] jīvako [bandhakāraṇan ] bandhakā kāraṇ [bhavati ]

Page 348 of 388
PDF/HTML Page 375 of 415
single page version

ih hi gnānino bandhābhāvasvarūpamukta m .

samyaggnānī jīvaḥ kvachit kadāchidapi svabuddhipūrvakan vachanan na vakti svamanaḥpariṇām- pūrvakamiti yāvat . kutaḥ ? ‘‘amanaskāḥ kevalinaḥ’’ iti vachanāt . ataḥ kāraṇājjīvasya manaḥpariṇatipūrvakan vachanan bandhakāraṇamityarthaḥ, manaḥpariṇāmapūrvakan vachanan kevalino na bhavati; īhāpūrvan vachanamev sābhilāṣhātmakajīvasya bandhakāraṇan bhavati, kevalimukhāravindavinirgato divyadhvaniranīhātmakaḥ samastajanahr̥udayāhlādakāraṇam; tataḥ samyaggnānino bandhābhāv iti . hai; [pariṇāmarahitavachanan ] (gnānīko ) pariṇāmarahit vachan hotā hai [tasmāt ] isaliye [gnāninaḥ ] gnānīko (kevalagnānīko ) [hi ] vāstavamen [bandhaḥ na ] bandh nahīn hai .

[īhāpūrvan ] ichchhāpūrvak [vachanan ] vachan [jīvasya cha ] jīvako [bandhakāraṇan ] bandhakā kāraṇ [bhavati ] hai; [īhārahitan vachanan ] (gnānīko ) ichchhārahit vachan hotā hai [tasmāt ] isaliye [gnāninaḥ ] gnānīko (kevalagnānīko ) [hi ] vāstavamen [bandhaḥ na ] bandh nahīn hai .

ṭīkā : — yahān̐ vāstavamen gnānīko (kevalagnānīko ) bandhake abhāvakā svarūp kahā hai .

samyaggnānī (kevalagnānī ) jīv kahīn kabhī svabuddhipūrvak arthāt svaman- pariṇāmapūrvak vachan nahīn bolatā . kyon ? ‘‘amanaskāḥ kevalinaḥ (kevalī manarahit hain )’’ aisā (shāstrakā) vachan honese . is kāraṇase (aisā samajhanā ki) — jīvako manapariṇatipūrvak vachan bandhakā kāraṇ hai aisā artha hai aur manapariṇatipūrvak vachan to kevalīko hotā nahīn hai; (tathā) ichchhāpūrvak vachan hī ❃

kāraṇ hai aur kevalīke mukhāravindase nikalatī huī, samasta janoṅke hr̥udayako āhlādake kāraṇabhūt divyadhvani to anichchhātmak (ichchhārahit) hotī hai; isaliye samyaggnānīko (kevalagnānīko) bandhakā abhāv hai .

[ab in 173 - 174vīn gāthāoṅkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj tīn shlok kahate hain :] ❃ sābhilāṣhasvarūp = jisakā svarūp sābhilāṣh (ichchhāyukta) ho aise .

Page 349 of 388
PDF/HTML Page 376 of 415
single page version

[shlokārtha : — ] inamen (kevalī bhagavānamen ) ichchhāpūrvak vachanarachanākā svarūp nahīn hī hai; isaliye ve pragaṭ - mahimāvant hain aur samasta lokake ek (ananya) nāth hain . unhen dravyabhāvasvarūp aisā yah bandha kisaprakār hogā ? (kyoṅki) mohake abhāvake kāraṇ unhen vāstavamen samasta rāgadveṣhādi samūh to hai nahīn .289.

[shlokārtha : — ] tīn lokake jo guru hain, chār karmoṅkā jinhonne nāsh kiyā hai aur samasta lok tathā usamen sthit padārthasamūh jinake sadgnānamen sthit hain, ve (jin bhagavān) ek hī dev hain . un nikaṭ (sākṣhāt) jin bhagavānamen na to bandha hai na mokṣha, tathā unamen na to koī 1mūrchhā hai na koī 2chetanā (kyoṅki dravyasāmānyakā pūrṇa āshray hai ) .290.

[shlokārtha : — ] in jin bhagavānamen vāstavamen dharma aur karmakā prapañch nahīn hai (arthāt sādhakadashāmen jo shuddhi aur ashuddhike bhedaprabhed vartate hain ve jin bhagavānamen nahīn

1 — mūrchchhā = abhānapanā; behoshī; agnānadashā .

2 — chetanā = sabhānapanā; hosh; gnānadashā .

Page 350 of 388
PDF/HTML Page 377 of 415
single page version

kevalibhaṭṭārakasyāmanaskatvapradyotanametat .

bhagavataḥ paramārhantyalakṣhmīvirājamānasya kevalinaḥ paramavītarāgasarvagnasya īhāpūrvakan na kimapi vartanam; ataḥ sa bhagavān na chehate manaḥpravr̥utterabhāvāt; amanaskāḥ kevalinaḥ iti vachanādvā na tiṣhṭhati nopavishati na chehāpūrvan shrīvihārādikan karoti . tatastasya hain ); rāgake abhāvake kāraṇ atul - mahimāvanta aise ve (bhagavān) vītarāgarūpase virājate hain . ve shrīmān (shobhāvanta bhagavān) nijasukhamen līn hain, muktirūpī ramaṇīke nāth hain aur gnānajyoti dvārā unhonne lokake vistārako sarvataḥ chhā diyā hai . 291 .

gāthā : 175 anvayārtha : — [kevalinaḥ ] kevalīko [sthānaniṣhaṇṇavihārāḥ ] khaṛe rahanā, baiṭhanā aur vihār [īhāpūrvan ] ichchhāpūrvak [na bhavanti ] nahīn hote, [tasmāt ] isaliye [bandh na bhavati ] unhen bandha nahīn hai; [mohanīyasya ] mohanīyavash jīvako [sākṣhārtham ] indriyaviṣhayasahitarūpase bandha hotā hai .

ṭīkā : — yah, kevalī bhaṭṭārakako manarahitapanekā prakāshan hai (arthāt yahān̐ kevalībhagavānakā manarahitapanā darshāyā hai ) .

arhantayogya param lakṣhmīse virājamān, paramavītarāg sarvagna kevalībhagavānako ichchhāpūrvak koī bhī vartan nahīn hotā; isaliye ve bhagavān (kuchh) chāhate nahīn hain, kyoṅki manapravr̥uttikā abhāv hai; athavā, ve ichchhāpūrvak khaṛe nahīn rahate, baiṭhate nahīn hain athavā shrīvihārādik nahīn karate, kyoṅki ‘amanaskāḥ kevalinaḥ (kevalī manarahit hain )’ aisā shāstrakā vachan hai . isaliye un tīrthaṅkar - paramadevako dravyabhāvasvarūp chaturvidh bandh

Page 351 of 388
PDF/HTML Page 378 of 415
single page version

tīrthakaraparamadevasya dravyabhāvātmakachaturvidhabandho na bhavati . sa cha bandhaḥ punaḥ kimarthan jātaḥ kasya sambandhashcha ? mohanīyakarmavilāsavijr̥umbhitaḥ, akṣhārthamindriyārthan ten sah yaḥ vartat iti sākṣhārthan mohanīyasya vashagatānān sākṣhārthaprayojanānān sansāriṇāmev bandh iti .

(prakr̥itibandh, pradeshabandh, sthitibandh aur anubhāgabandh ) nahīn hotā .

aur, vah bandh (1) kis kāraṇase hotā hai tathā (2) kise hotā hai ? (1) bandha mohanīyakarmake vilāsase utpanna hotā hai . (2) ‘akṣhārtha’ arthāt indriyārtha (indriy – viṣhay); akṣhārtha sahit ho vah ‘sākṣhārtha’; mohanīyake vash hue, sākṣhārthaprayojan ( – indriyaviṣhayarūp prayojanavāle) sansāriyoṅko hī bandh hotā hai .

isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasāramen (44vīn gāthā dvārā) kahā hai ki : —

‘‘[gāthārtha : — ] un arhantabhagavantoṅko us kāl khaṛe rahanā, baiṭhanā, vihār aur dharmopadesh striyoṅke māyāchārakī bhān̐ti, svābhāvik hī — prayatna binā hī — hote hain .’’

[ab is 175vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]

[shlokārtha : — ] devendroṅke āsan kampāyamān honeke kāraṇabhūt mahā keval- gnānakā uday hone par, jo muktilakṣhmīrūpī strīke mukhakamalake sūrya hain aur saddharmake

Page 352 of 388
PDF/HTML Page 379 of 415
single page version

āussa khayeṇ puṇo ṇiṇṇāso hoi sesapayaḍīṇan .

shuddhajīvasya svabhāvagatiprāptyupāyopanyāso‘yam .

svabhāvagatikriyāpariṇatasya ṣhaṭakāpakramavihīnasya bhagavataḥ siddhakṣhetrābhimukhasya dhyānadhyeyadhyātr̥utatphalaprāptiprayojanavikalpashūnyen svasvarūpāvichalasthitirūpeṇ paramashukladhyānen āyuḥkarmakṣhaye jāte vedanīyanāmagotrābhidhānasheṣhaprakr̥itīnān nirnāsho bhavati . shuddhanishchayanayen ve (kevalagnānī purāṇapuruṣh) vāstavamen agamya mahimāvanta hain aur pāparūpī vanako jalānevālī agni samān hain .292.

gāthā : 176 anvayārtha : — [punaḥ ] phi ra (kevalīko) [āyuṣhaḥ kṣhayeṇ ] āyuke kṣhayase [sheṣhaprakr̥itīnām ] sheṣh prakr̥itiyoṅkā [nirnāshaḥ ] sampūrṇa nāsh [bhavati ] hotā hai; [pashchāt ] phi ra ve [shīghran ] shīghra [samayamātreṇ ] samayamātramen [lokāgran ] lokāgramen [prāpnoti ] pahun̐chate hain .

ṭīkā : — yah, shuddha jīvako svabhāvagatikī prāpti honeke upāyakā kathan hai .

svabhāvagatikriyārūpase pariṇat, chhah 2apakramase rahit, siddhakṣhetrasammukh bhagavānako param shukladhyān dvārā — ki jo (shukladhyān) dhyān - dhyey - dhyātā sambandhī, usakī phalaprāpti sambandhī tathā usake prayojan sambandhī vikalponse rahit hai aur nij svarūpamen

1rakṣhāmaṇi hain aise purāṇ puruṣhako sarva vartan bhale ho tathāpi man sarvathā nahīn hotā; isaliye

1 rakṣhāmaṇi = āpattiyonse athavā pishāch ādise apaneko bachāneke liye pahinā jānevālā maṇi . (kevalībhagavān saddharmakī rakṣhāke liye — asaddharmase bachaneke liye — rakṣhāmaṇi hain .)

2 sansārī jīvako anya bhavamen jāte samay ‘chhah – dishāommen gaman’ hotā hai; use ‘‘chhah apakram’’ kahā jātā hai .

Page 353 of 388
PDF/HTML Page 380 of 415
single page version

svasvarūpe sahajamahimni līno‘pi vyavahāreṇ sa bhagavān kṣhaṇārdhen lokāgran prāpnotīti .

avichal sthitirūp hai usake dvārā — āyukarmakā kṣhay hone par, vedanīy, nām aur gotra nāmakī sheṣh prakr̥itiyoṅkā sampūrṇa nāsh hotā hai (arthāt bhagavānako shukladhyān dvārā āyukarmakā kṣhay hone par sheṣh tīn karmoṅkā bhī kṣhay hotā hai aur siddhakṣhetrakī or svabhāvagatikriyā hotī hai ) . shuddhanishchayanayase sahajamahimāvāle nij svarūpamen līn hone par bhī vyavahārase ve bhagavān ardha kṣhaṇamen (samayamātramen ) lokāgramen pahun̐chate hain .

[ab is 176vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj tīn shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : — ] jo chhah apakram sahit hain aise bhavavāle jīvoṅke ( – sansāriyoṅke ) lakṣhaṇase siddhoṅkā lakṣhaṇ bhinna hai, isaliye ve siddha ū rdhvagāmī hain aur sadā shiv (nirantar sukhī) hain .293.

[shlokārtha : — ] bandhakā chhedan honese jinakī atul mahimā hai aise (asharīrī aur lokāgrasthit) siddhabhagavān ab devon aur vidyādharoṅke pratyakṣha stavanakā viṣhay nahīn hī hain aisā prasiddha hai . ve devādhidev vyavahārase lokake agramen susthit hain aur nishchayase nij ātmāmen jyoṅke tyon atyanta avichalarūpase rahate hain .294.

[shlokārtha : — ] (dravya, kṣhetra, kāl, bhav aur bhāv — aise pān̐ch parāvartanarūp)