Page 354 of 388
PDF/HTML Page 381 of 415
single page version
kāraṇaparamatattvasvarūpākhyānametat .
nisargataḥ sansr̥uterabhāvājjātijarāmaraṇarahitam, paramapāriṇāmikabhāven paramasvabhāv- tvātparamam, trikālanirupādhisvarūpatvāt karmāṣhṭakavarjitam, dravyabhāvakarmarahitatvāchchhuddham, sahajagnānasahajadarshanasahajachāritrasahajachichchhakti mayatvājgnānādichatuḥsvabhāvam, sādisanidhan- pān̐ch prakārake sansārase mukta, pān̐ch prakārake mokṣharūpī phalako denevāle (arthāt dravyaparāvartan, kṣhetraparāvartan, kālaparāvartan, bhavaparāvartan aur bhāvaparāvartanase mukta karanevāle), pān̐chaprakār siddhoṅko (arthāt pān̐ch prakārakī muktiko — siddhiko — prāpta siddhabhagavantoṅko) main pān̐ch prakārake sansārase mukta honeke liye vandan karatā hūn̐ .295.
gāthā : 177 anvayārtha : — (paramātmatattva) [jātijarāmaraṇarahitam ] janma - jarā - maraṇ rahit, [paramam ] param, [karmāṣhṭavarjitam ] āṭh karma rahit, [shuddham ] shuddha, [gnānādi-chatuḥsvabhāvam ] gnānādik chār svabhāvavālā, [akṣhayam ] akṣhay, [avināsham ] avināshī aur [achchhedyam ] achchhedya hai .
ṭīkā : — (jisakā sampūrṇa āshray karanese siddha huā jātā hai aise) kāraṇaparamatattvake svarūpakā yah kathan hai .
(kāraṇaparamatattva aisā hai : — ) nisargase (svabhāvase) sansārakā abhāv honeke kāraṇ janma - jarā - maraṇ rahit hai; param - pāriṇāmikabhāv dvārā paramasvabhāvavālā honeke kāraṇ param hai; tīnon kāl nirupādhi - svarūpavālā honeke kāraṇ āṭh karma rahit hai; dravyakarma aur bhāvakarma rahit honeke kāraṇ shuddha hai; sahajagnān, sahajadarshan, sahajachāritra aur sahajachitshaktimay honeke kāraṇ gnānādik chār svabhāvavālā hai; sādi - sānt, mūrta
Page 355 of 388
PDF/HTML Page 382 of 415
single page version
mūrtendriyātmakavijātīyavibhāvavyañjanaparyāyavītatvādakṣhayam, prashastāprashastagatihetubhūtapuṇyapāp- karmadvandvābhāvādavināsham, vadhabandhachchhedayogyamūrtimukta tvādachchhedyamiti .
nikhiladuritadurgavrātadāvāgnirūpam .
sakalavimalabodhaste bhavatyev tasmāt ..296..
indriyātmak vijātīy - vibhāvavyañjanaparyāy rahit honeke kāraṇ akṣhay hai; prashasta - aprashasta gatike hetubhūt puṇya - pāpakarmarūp dvandvakā abhāv honeke kāraṇ avināshī hai; vadh, bandha aur chhedanake yogya mūrtise (mūrtikatāse) rahit honeke kāraṇ achchhedya hai .
[ab is 177vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]
[shlokārtha : — ] avichal, akhaṇḍagnānarūp, advandvaniṣhṭha (rāgadveṣhādi dvandvamen jo sthit nahīn hai ) aur samasta pāpake dustar samūhako jalānemen dāvānal samān — aise svotpanna (apanese utpanna honevāle) divyasukhāmr̥utako ( – divyasukhāmr̥utasvabhāvī ātmatattvako) — ki jise tū bhaj rahā hai use — bhaj; usase tujhe sakal - vimal gnān (kevalagnān) hogā hī .296.
gāthā : 178 anvayārtha : — (paramātmatattva) [avyābādham ] avyābādh, [atīndriyam ] atīndriy, [anupamam ] anupam, [puṇyapāpanirmuktam ] puṇyapāp rahit,
Page 356 of 388
PDF/HTML Page 383 of 415
single page version
atrāpi nirupādhisvarūpalakṣhaṇaparamātmatattvamukta m .
akhiladuraghavīravairivarūthinīsambhramāgocharasahajagnānadurganilayatvādavyābādham, sarvātma- pradeshabharitachidānandamayatvādatīndriyam, triṣhu tattveṣhu vishiṣhṭatvādanaupamyam, sansr̥uti- purandhrikāsambhogasambhavasukhaduḥkhābhāvātpuṇyapāpanirmukta m, punarāgamanahetubhūtaprashastāprashastamoh- rāgadveṣhābhāvātpunarāgamanavirahitam, nityamaraṇatadbhavamaraṇakāraṇakalevarasambandhābhāvānnityam, nijaguṇaparyāyaprachyavanābhāvādachalam, paradravyāvalambanābhāvādanālambamiti
tathā choktan shrīmadamr̥utachandrasūribhiḥ — [punarāgaman-virahitam ] punarāgaman rahit, [nityam ] nitya, [achalam ] achal aur [anālambam ] nirālamba hai .
ṭīkā : — yahān̐ bhī, nirupādhi svarūp jisakā lakṣhaṇ hai aisā paramātmatattva kahā hai .
(paramātmatattva aisā hai : — ) samasta duṣhṭa 1agharūpī vīr shatruoṅkī senāke dhāndhalako agochar aise sahajagnānarūpī garḥamen āvās honeke kāraṇ avyābādh (nirvighna) hai; sarva ātmapradeshamen bhare hue chidānandamayapaneke kāraṇ atīndriy hai; tīn tattvommen vishiṣhṭa honeke kāraṇ (bahirātmatattva, antarātmatattva aur paramātmatattva in tīnommen vishiṣhṭa — khās prakārakā — uttam honeke kāraṇ) anupam hai; sansārarūpī strīke sambhogase utpanna honevāle sukhaduḥkhakā abhāv honeke kāraṇ puṇyapāp rahit hai; 2punarāgamanake hetubhūt prashasta - aprashasta moharāgadveṣhakā abhāv honeke kāraṇ punarāgaman rahit hai; 3nitya maraṇake tathā us bhav sambandhī maraṇake kāraṇabhūt kalevarake (sharīrake) sambandhakā abhāv honeke kāraṇ nitya hai; nij guṇon aur paryāyonse chyut na honeke kāraṇ achal hai; paradravyake avalambanakā abhāv honeke kāraṇ nirālamba hai .
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 138ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
1 – adhyātmashāstrommen anek sthānon par pāp tathā puṇya donoṅko ‘agh’ athavā ‘pāp’ kahā jātā hai .
2 – punarāgaman = (chār gatiyommense kisī gatimen) phi rase ānā; punaḥ janma dhāraṇ karanā so .
3 – nitya maraṇ = pratisamay honevālā āyukarmake niṣhekoṅkā kṣhay
Page 357 of 388
PDF/HTML Page 384 of 415
single page version
suptā yasminnapadamapadan tadvibudhyadhvamandhāḥ .
shuddhaḥ shuddhaḥ svarasabharataḥ sthāyibhāvatvameti ..’’
sthāyī sansr̥utināshakāraṇamayan samyagdrashān gocharaḥ .
eko bhāti kalau yuge munipatiḥ pāpāṭavīpāvakaḥ ..297..
‘‘[shlokārtha : — ] (shrīguru sansārī bhavya jīvoṅko sambodhate hain ki : — ) he andh prāṇiyon ! anādi sansārase lekar paryāy - paryāyamen yah rāgī jīv sadaiv matta vartate hue jis padamen so rahe hain — nīnd le rahe hain vah pad arthāt sthān apad hai — apad hai, (tumhārā sthān nahīn hai,) aisā tum samajho . (do bār kahanese atyanta karuṇābhāv sūchit hotā hai .) is or āo — is or āo, (yahān̐ nivās karo,) tumhārā pad yah hai — yah hai jahān̐ shuddha - shuddha chaitanyadhātu nij rasakī atishayatāke kāraṇ sthāyībhāvapaneko prāpta hai arthāt sthir hai — avināshī hai . (yahān̐ ‘shuddha’ shabda do bār kahā hai vah dravya aur bhāv donoṅkī shuddhatā sūchit karatā hai . sarva anyadravyonse pr̥uthak honeke kāraṇ ātmā dravyase shuddha hai aur parake nimittase honevāle apane bhāvonse rahit honeke kāraṇ bhāvase shuddha hai .)’’
aur (is 178vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : — )
[shlokārtha : — ] bhāv pān̐ch hain, jinamen yah param pañcham bhāv (param- pāriṇāmikabhāv) nirantar sthāyī hai, sansārake nāshakā kāraṇ hai aur samyagdr̥uṣhṭiyoṅko gochar hai . buddhimān puruṣh samasta rāgadveṣhake samūhako chhoṛakar tathā us param pañcham bhāvako jānakar, akelā, kaliyugamen pāpavanakī agnirūp munivarake rūpamen shobhā detā hai (arthāt jo buddhimān puruṣh param pāriṇāmik bhāvakā ugrarūpase āshray karatā hai, vahī ek puruṣh pāpavanako jalānemen agni samān munivar hai ) .297.
Page 358 of 388
PDF/HTML Page 385 of 415
single page version
ṇavi dukkhan ṇavi sukkhan ṇavi pīḍā ṇev vijjade bāhā .
ih hi sānsārikavikāranikāyābhāvānnirvāṇan bhavatītyukta m .
niruparāgaratnatrayātmakaparamātmanaḥ satatāntarmukhākāraparamādhyātmasvarūpaniratasya tasya vā‘shubhapariṇaterabhāvānna chāshubhakarma ashubhakarmābhāvānna duḥkham, shubhapariṇaterabhāvānna shubhakarma shubhakarmābhāvānna khalu sansārasukham, pīḍāyogyayātanāsharīrābhāvānna pīḍā,
gāthā : 179 anvayārtha : — [na api duḥkhan ] jahān̐ duḥkh nahīn hai, [na api saukhyan ] sukh nahīn hai, [na api pīṛā ] pīṛā nahīn hai, [na ev bādhā vidyate ] bādhā nahīn hai, [na api maraṇan ] maraṇ nahīn hai, [na api jananan ] janma nahīn hai, [tatra ev cha nirvāṇam bhavati ] vahīn nirvāṇ hai (arthāt duḥkhādirahit paramatattvamen hī nirvāṇ hai ) .
ṭīkā : — yahān̐, (paramatattvako) vāstavamen sānsārik vikārasamūhake abhāvake kāraṇ 1nirvāṇ hai aisā kahā hai .
2satat antarmukhākār param - adhyātmasvarūpamen līn aise us 3niruparāg – ratnatrayātmak paramātmāko ashubh pariṇatike abhāvake kāraṇ ashubh karma nahīn hai aur ashubh karmake abhāvake kāraṇ duḥkh nahīn hai; shubh pariṇatike abhāvake kāraṇ shubh karma nahīn hai aur shubh karmake abhāvake kāraṇ vāstavamen sansārasukh nahīn hai; pīṛāyogya
1 – nirvāṇ = mokṣha; mukti . [paramatattva vikārarahit honese dravya-apekṣhāse sadā mukta hī hai . isaliye
mumukṣhuoṅko aisā samajhanā chāhiye ki vikārarahit paramatattvake sampūrṇa āshrayase hī (arthāt usīke
shraddhān - gnān - ācharaṇase) vah paramatattva apanī svābhāvik muktaparyāyamen pariṇamit hotā hai . ]
2 – satat antarmukhākār = nirantar antarmukh jisakā ākār arthāt rūp hai aise .
3 – niruparāg = nirvikār; nirmal .
Page 359 of 388
PDF/HTML Page 386 of 415
single page version
asātāvedanīyakarmābhāvānnaiv vidyate bādhā, pañchavidhanokarmābhāvānna maraṇam, pañchavidh- nokarmahetubhūtakarmapudgalasvīkārābhāvānna jananam . evanlakṣhaṇalakṣhitākṣhuṇṇavikṣhepavinirmukta - paramatattvasya sadā nirvāṇan bhavatīti .
jananamaraṇapīḍā nāsti yasyeh nityam .
smarasukhavimukhassan mukti saukhyāy nityam ..298..
❃
bādhā nahīn hai; pān̐ch prakārake nokarmake abhāvake kāraṇ maraṇ nahīn hai . pān̐ch prakārake nokarmake hetubhūt karmapudgalake svīkārake abhāvake kāraṇ janma nahīn hai . — aise lakṣhaṇonse — lakṣhit, akhaṇḍa, vikṣheparahit paramatattvako sadā nirvāṇ hai .
[ab is 179vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] is lokamen jise sadā bhavabhavake sukhaduḥkh nahīn hain, bādhā nahīn hai, janma, maraṇ aur pīṛā nahīn hai, use ( – us paramātmāko ) main, muktisukhakī prāpti hetu, kāmadevake sukhase vimukh vartatā huā nitya naman karatā hūn̐, usakā stavan karatā hūn̐, samyak prakārase bhātā hūn̐ .298.
[shlokārtha : — ] ātmākī ārādhanā rahit jīvako sāparādh ( – aparādhī) mānā gayā hai . (isaliye ) main ānandamandir ātmāko (ānandake ghararūp nijātmāko) nitya naman karatā hūn̐ .299. ❃ yātanā = vedanā; pīṛā . (sharīr vedanākī mūrti hai .)
Page 360 of 388
PDF/HTML Page 387 of 415
single page version
paramanirvāṇayogyaparamatattvasvarūpākhyānametat .
akhaṇḍaikapradeshagnānasvarūpatvāt sparshanarasanaghrāṇachakṣhuḥshrotrābhidhānapañchendriyavyāpārāḥ devamānavatiryagachetanopasargāshcha na bhavanti, kṣhāyikagnānayathākhyātachāritramayatvānna darshan- chāritrabhedavibhinnamohanīyadvitayamapi, bāhyaprapañchavimukhatvānna vismayaḥ, nityonmīlit- shuddhagnānasvarūpatvānna nidrā, asātāvedanīyakarmanirmūlanānna kṣhudhā tr̥uṣhā cha . tatra param-
gāthā : 180 anvayārtha : — [na api indriyāḥ upasargāḥ ] jahān̐ indriyān̐ nahīn hain, upasarga nahīn hain, [na api mohaḥ vismayaḥ ] moh nahīn hai, vismay nahīn hai, [na nidrā cha ] nidrā nahīn hai, [na cha tr̥uṣhṇā ] tr̥uṣhā nahīn hai, [na ev kṣhudhā ] kṣhudhā nahīn hai, [tatra ev cha nirvāṇam bhavati ] vahīn nirvāṇ hai (arthāt indriyādirahit paramatattvamen hī nirvāṇ hai ) .
ṭīkā : — yah, param nirvāṇake yogya paramatattvake svarūpakā kathan hai .
(paramatattva ) ❃akhaṇḍa - ekapradeshī - gnānasvarūp honeke kāraṇ (use) sparshan, rasan, ghrāṇ, chakṣhu aur shrotra nāmakī pān̐ch indriyoṅke vyāpār nahīn hain tathā dev, mānav, tiryañcha aur achetanakr̥ut upasarga nahīn hain; kṣhāyikagnānamay aur yathākhyātachāritramay honeke kāraṇ (use) darshanamohanīy aur chāritramohanīy aise bhedavālā do prakārakā mohanīy nahīn hai; bāhya prapañchase vimukh honeke kāraṇ (use) vismay nahīn hai; nitya - prakaṭit shuddhagnānasvarūp honeke kāraṇ (use) nidrā nahīn hai; asātāvedanīy karmako nirmūl kar deneke kāraṇ (use) kṣhudhā aur ❃khaṇḍarahit abhinnapradeshī gnān paramatattvakā svarūp hai isaliye paramatattvako indriyān̐ aur upasarga nahīn hain .
Page 361 of 388
PDF/HTML Page 388 of 415
single page version
brahmaṇi nityan brahma bhavatīti .
paribhavati na mr̥utyurnāgatirno gatirvā .
guṇagurugurupādāmbhojasevāprasādāt ..’’
‘kṣhānāmuchchairvividhaviṣhaman vartanan naiv kiñchit .
tasminnityan nijasukhamayan bhāti nirvāṇamekam ..300..
tr̥uṣhā nahīn hai . us param brahmamen ( – paramātmatattvamen) sadā brahma ( – nirvāṇ) hai .
isīprakār (shrīyogīndradevakr̥ut) amr̥utāshītimen (58ven shlok dvārā) kahā hai ki : –
‘‘[shlokārtha : — ] jahān̐ (jis tattvamen) jvar, janma aur jarākī vedanā nahīn hai, mr̥utyu nahīn hai, gati yā āgati nahīn hai, us tattvakā ati nirmal chittavāle puruṣh, sharīramen sthit hone par bhī, guṇamen baṛe aise guruke charaṇakamalakī sevāke prasādase anubhav karate hain .’’
aur (is 180vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] anupam guṇonse alaṅkr̥ut aur nirvikalpa aise jis brahmamen (ātmatattvamen ) indriyoṅkā ati vividh aur viṣham vartan kiñchit bhī nahīn hī hai, tathā sansārake mūlabhūt anya (moh - vismayādi ) ❃sansārīguṇasamūh nahīn hī hain, us brahmamen sadā nijasukhamay ek nirvāṇ prakāshamān hai .300. ❃ moh, vismay ādi doṣh sansāriyoṅke guṇ hain — ki jo sansārake kāraṇabhūt hain .
Page 362 of 388
PDF/HTML Page 389 of 415
single page version
sadā nirañjanatvānna dravyakarmāṣhṭakan, trikālanirupādhisvarūpatvānna nokarmapañchakan cha, amanaskatvānna chintā, audayikādivibhāvabhāvānāmabhāvādārtaraudradhyāne na staḥ, dharma- shukladhyānayogyacharamasharīrābhāvāttaddvitayamapi na bhavati . tatraiv cha mahānand iti .
gāthā : 181 anvayārtha : — [na api karma nokarma ] jahān̐ karma aur nokarma nahīn hai, [na api chintā ] chintā nahīn hai, [na ev ārtaraudre ] ārta aur raudra dhyān nahīn hain, [na api dharmashukladhyāne ] dharma aur shukla dhyān nahīn hain, [tatra ev cha nirvāṇam bhavati ] vahīn nirvāṇ hai (arthāt karmādirahit paramatattvamen hī nirvāṇ hai ) .
ṭīkā : — yah, sarva karmonse vimukta ( – rahit) tathā shubh, ashubh aur shuddha dhyān tathā dhyeyake vikalponse vimukta paramatattvake svarūpakā kathan hai .
(paramatattva) sadā nirañjan honeke kāraṇ (use) āṭh dravyakarma nahīn hain; tīnon kāl nirupādhisvarūpavālā honeke kāraṇ (use) pān̐ch nokarma nahīn hai; man rahit honeke kāraṇ chintā nahīn hai; audayikādi vibhāvabhāvoṅkā abhāv honeke kāraṇ ārta aur raudra dhyān nahīn hain; dharmadhyān aur shukladhyānake yogya charam sharīrakā abhāv honeke kāraṇ ve do dhyān nahīn hain . vahīn mahā ānanda hai .
[ab is 181vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
Page 363 of 388
PDF/HTML Page 390 of 415
single page version
karmāsheṣhan na cha na cha punardhyānakan tachchatuṣhkam .
kāchinmukti rbhavati vachasān mānasānān cha dūram ..301..
bhagavataḥ siddhasya svabhāvaguṇasvarūpākhyānametat .
[shlokārtha : — ] jo nirvāṇamen sthit hai, jisane pāparūpī andhakārake samūhakā nāsh kiyā hai aur jo vishuddha hai, usamen ( – us paramabrahmamen ) asheṣh (samasta) karma nahīn hai tathā ve chār dhyān nahīn hain . us siddharūp bhagavān gnānapuñj paramabrahmamen koī aisī mukti hai ki jo vachan aur manase dūr hai .301.
gāthā : 182 anvayārtha : — [kevalagnānan ] (siddha bhagavānako) kevalagnān, [kevaladr̥uṣhṭiḥ ] kevaladarshan, [kevalasaukhyan cha ] kevalasukh, [kevalan vīryam ] kevalavīrya, [amūrtatvam ] amūrtatva, [astitvan ] astitva aur [sapradeshatvam ] sapradeshatva [vidyate ] hote hain .
ṭīkā : — yah, bhagavān siddhake svabhāvaguṇoṅke svarūpakā kathan hai .
niravasheṣharūpase antarmukhākār ( – sarvathā antarmukh jisakā svarūp hai aise), svātmāshrit nishchay - paramashukladhyānake balase gnānāvaraṇādi āṭh prakārake karmoṅkā vilay
Page 364 of 388
PDF/HTML Page 391 of 415
single page version
karmavilaye jāte tato bhagavataḥ siddhaparameṣhṭhinaḥ kevalagnānakevaladarshanakevalavīrya- kevalasaukhyāmūrtatvāstitvasapradeshatvādisvabhāvaguṇā bhavanti iti .
tasminsiddhe bhavati nitarān kevalagnānametat .
hone par, us kāraṇase bhagavān siddhaparameṣhṭhīko kevalagnān, kevaladarshan, kevalavīrya, kevalasukh, amūrtatva, astitva, sapradeshatva ādi svabhāvaguṇ hote hain .
[ab is 182vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] bandhake chhedanake kāraṇ, bhagavān tathā nityashuddha aise us prasiddha siddhamen ( – siddhaparameṣhṭhīmen ) sadā atyantarūpase yah kevalagnān hotā hai, samagra jisakā viṣhay hai aisā sākṣhāt darshan hotā hai, ❃ātyantik saukhya hotā hai tathā shuddhashuddha aisā vīryādik anya guṇarūpī maṇiyoṅkā samūh hotā hai .302.
gāthā : 183 anvayārtha : — [nirvāṇam ev siddhāḥ ] nirvāṇ hī siddha hain aur [siddhāḥ nirvāṇam ] siddha vah nirvāṇ hai [iti samuddiṣhṭāḥ ] aisā (shāstramen ) kahā hai . ❃ ātyantik = sarvashreṣhṭha; atyanta .
Page 365 of 388
PDF/HTML Page 392 of 415
single page version
siddhisiddhayorekatvapratipādanaparāyaṇametat .
nirvāṇashabdo‘tra dviṣhṭho bhavati . kathamiti chet, nirvāṇamev siddhā iti vachanāt . siddhāḥ siddhakṣhetre tiṣhṭhantīti vyavahāraḥ, nishchayato bhagavantaḥ svasvarūpe tiṣhṭhanti . tato hetornirvāṇamev siddhāḥ siddhā nirvāṇam ityanen krameṇ nirvāṇashabdasiddhashabdayorekatvan saphalan jātam . api cha yaḥ kashchidāsannabhavyajīvaḥ paramaguruprasādāsāditaparamabhāvabhāvanayā sakalakarmakalaṅkapaṅkavimukta : sa paramātmā bhūtvā lokāgraparyantan gachchhatīti .
kvachidapi na cha vidmo yukti tashchāgamāchcha .
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ ..303..
[karmavimuktaḥ ātmā ] karmase vimukta ātmā [lokāgraparyantam ] lokāgra paryant [gachchhati ] jātā hai . ṭīkā : — yah, siddhi aur siddhake ekatvake pratipādan sambandhamen hai .
nirvāṇ shabdake yahān̐ do artha hain . kisaprakār ? ‘nirvāṇ hī siddha hain’ aisā (shāstrakā) vachan honese . siddha siddhakṣhetramen rahate hain aisā vyavahār hai, nishchayase to bhagavanta nij svarūpamen rahate hain; us kāraṇase ‘nirvāṇ hī siddha hain aur siddha vah nirvāṇ hai’ aise isaprakār dvārā nirvāṇashabdakā aur siddhashabdakā ekatva saphal huā .
tathā, jo koī āsannabhavya jīv paramaguruke prasād dvārā prāpta paramabhāvakī bhāvanā dvārā sakal karmakalaṅkarūpī kīchaṛase vimukta hotā hain, vah paramātmā hokar lokāgra paryant jātā hai .
[ab is 183vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] jinasammat muktimen aur mukta jīvamen ham kahīn bhī yuktise yā āgamase bhed nahīn jānate . tathā, is lokamen yadi koī bhavya jīv sarva karmako nirmūl
Page 366 of 388
PDF/HTML Page 393 of 415
single page version
atra siddhakṣhetrādupari jīvapudgalānān gamanan niṣhiddham .
jīvānān svabhāvakriyā siddhigamanan, vibhāvakriyā ṣhaṭakāpakramayukta tvam; pudgalānān svabhāvakriyā paramāṇugatiḥ, vibhāvakriyā vdyaṇukādiskandhagatiḥ . ato‘mīṣhān trilok- shikharādupari gatikriyā nāsti, parato gatihetordharmāstikāyābhāvāt; yathā jalābhāve matsyānān karatā hai, to vah paramashrīrūpī (muktilakṣhmīrūpī ) kāminīkā vallabh hotā hai .303.
gāthā : 184 anvayārtha : — [yāvat dharmāstikaḥ ] jahān̐ tak dharmāstikāy hai vahān̐ tak [jīvānān pudgalānān ] jīvoṅkā aur pudgaloṅkā [gamanan ] gaman [jānīhi ] jān; [dharmāstikāyābhāve ] dharmāstikāyake abhāvamen [tasmāt parataḥ ] usase āge [na gachchhanti ] ve nahīn jāte .
ṭīkā : — yahān̐, siddhakṣhetrase ū par jīv - pudgaloṅke gamanakā niṣhedh kiyā hai .
jīvoṅkī svabhāvakriyā siddhigaman (siddhakṣhetramen gaman) hai aur vibhāvakriyā (anya bhavamen jāte samay) chhah dishāmen gaman hai; pudgaloṅkī svabhāvakriyā paramāṇukī gati hai aur vibhāvakriyā ❃
(jīvapudgaloṅkī) gatikriyā trilokake shikharase ū par nahīn hai, kyoṅki āge gatihetu (gatike nimittabhūt) dharmāstikāyakā abhāv hai; jisaprakār jalake abhāvamen machhaliyoṅkī gatikriyā nahīn hotī usīprakār . isīse, jahān̐ tak dharmāstikāy hai us kṣhetra tak ❃ dvi – aṇukādi skandha = do paramāṇuonse lekar ananta paramāṇuoṅke bane hue skandha .
Page 367 of 388
PDF/HTML Page 394 of 415
single page version
gatikriyā nāsti . at ev yāvaddharmāstikāyastiṣhṭhati tatkṣhetraparyantan svabhāvavibhāv- gatikriyāpariṇatānān jīvapudgalānān gatiriti .
ṇiyaman ṇiyamassa phalan ṇiddiṭṭhan pavayaṇassa bhattīe .
shāstrādau gr̥uhītasya niyamashabdasya tatphalasya chopasanhāro‘yam . svabhāvagatikriyā aur vibhāvagatikriyārūpase pariṇat jīv - pudgaloṅkī gati hotī hai .
[ab is 184 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] gatihetuke abhāvake kāraṇ, sadā (arthāt kadāpi ) trilokake shikharase ū par jīv aur pudgal donoṅkā gaman nahīn hī hotā . 304 .
gāthā : 185 anvayārtha : — [niyamaḥ ] niyam aur [niyamasya phalan ] niyamakā phal [pravachanasya bhaktyā ] pravachanakī bhaktise [nirdiṣhṭam ] darshāye gaye . [yadi ] yadi (usamen kuchh ) [pūrvāparavirodhaḥ ] pūrvāpar (āgepīchhe ) virodh ho to [samayagnāḥ ] samayagna (āgamake gnātā ) [apanīy ] use dūr karake [pūrayantu ] pūrti karanā .
ṭīkā : — yah, shāstrake ādimen liye gaye niyamashabdakā tathā usake phalakā upasanhār hai .
Page 368 of 388
PDF/HTML Page 395 of 415
single page version
niyamastāvachchhuddharatnatrayavyākhyānasvarūpeṇ pratipāditaḥ . tatphalan paramanirvāṇ- miti pratipāditam . na kavitvadarpāt pravachanabhaktyā pratipāditametat sarvamiti yāvat . yadyapi pūrvāparadoṣho vidyate chettaddoṣhātmakan luptvā paramakavīshvarāssamayavidashchottaman padan kurvantviti .
hr̥udayasarasijāte nirvr̥uteḥ kāraṇatvāt .
sa khalu nikhilabhavyashreṇinirvāṇamārgaḥ ..305..
pratham to, niyam shuddharatnatrayake vyākhyānasvarūpamen pratipādit kiyā gayā; usakā phal param nirvāṇake rūpamen pratipādit kiyā gayā . yah sab kavitvake abhimānase nahīn kintu pravachanakī bhaktise pratipādit kiyā gayā hai . yadi (usamen kuchh ) pūrvāpar doṣh ho to samayagna paramakavīshvar doṣhātmak padakā lop karake uttam pad karanā .
[ab is 185vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] muktikā kāraṇ honese niyamasār tathā usakā phal uttam puruṣhoṅke hr̥udayakamalamen jayavanta hai . pravachanakī bhaktise sūtrakārane jo kiyā hai (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane jo yah niyamasārakī rachanā kī hai ), vah vāstavamen samasta bhavyasamūhako nirvāṇakā mārga hai .305.
Page 369 of 388
PDF/HTML Page 396 of 415
single page version
ih hi bhavyasya shikṣhaṇamukta m .
kechan mandabuddhayaḥ trikālanirāvaraṇanityānandaikalakṣhaṇanirvikalpakanijakāraṇaparamātma- tattvasamyakshraddhānaparignānānuṣhṭhānarūpashuddharatnatrayapratipakṣhamithyātvakarmodayasāmarthyen mithyā- darshanagnānachāritraparāyaṇāḥ īrṣhyābhāven samatsarapariṇāmen sundaran mārgan sarvagnavītarāgasya mārgan pāpakriyānivr̥uttilakṣhaṇan bhedopachāraratnatrayātmakamabhedopachāraratnatrayātmakan kechinnindanti, teṣhān svarūpavikalānān kuhetu
ratnatrayamārge he bhavya mā kuruṣhva, punarbhakti : kartavyeti .
gāthā : 186 anvayārtha : — [punaḥ ] parantu [īrṣhābhāven ] īrṣhābhāvase [kechit ] koī log [sundaran mārgam ] sundar mārgako [nindanti ] nindate hain [teṣhān vachanan ] unake vachan [shrutvā ] sunakar [jinamārge ] jinamārgake prati [abhaktin ] abhakti [mā kurudhvam ] nahīn karanā .
ṭīkā : — yahān̐ bhavyako shikṣhā dī hai .
koī mandabuddhi trikāl - nirāvaraṇ, nitya ānanda jisakā ek lakṣhaṇ hai aise nirvikalpa nijakāraṇaparamātmatattvake samyak - shraddhān - gnān - anuṣhṭhānarūp shuddharatnatrayase pratipakṣha mithyātvakarmodayake sāmarthya dvārā mithyādarshan - gnān - chāritraparāyaṇ vartate hue īrṣhābhāvase arthāt matsarayukta pariṇāmase sundaramārgako — pāpakriyāse nivr̥utti jisakā lakṣhaṇ hai aise bhedopachār - ratnatrayātmak tathā abhedopachār - ratnatrayātmak sarvagnavītarāgake mārgako — nindate hain, un svarūpavikal (svarūpaprāpti rahit ) jīvoṅke kuhetu - kudr̥uṣhṭāntayukta kutarkavachan sunakar jineshvarapraṇīt shuddharatnatrayamārgake prati, he bhavya ! abhakti nahīn karanā, parantu bhakti kartavya hai .
[ab is 186 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
Page 370 of 388
PDF/HTML Page 397 of 415
single page version
vishvāshātikarālakāladahane shuṣhyanmanīyāvane“ .
stan shaṅkhadhvanikampitākhilabhuvan shrīnemitīrtheshvaram .
jāne tatstavanaikakāraṇamahan bhakti rjine‘tyutsukā ..307..
[shlokārtha : — ] dehasamūharūpī vr̥ukṣhapaṅktise jo bhayaṅkar hai, jisamen duḥkh- paramparārūpī jaṅgalī pashu (basate ) hain, ati karāl kālarūpī agni jahān̐ sabakā bhakṣhaṇ karatī hai, jisamen buddhirūpī jal (?) sūkhatā hai aur jo darshanamohayukta jīvoṅko anek kunayarūpī mārgoṅke kāraṇ atyanta ×
vikaṭ sthalamen jain darshan ek hī sharaṇ hai .306.
tathā —
[shlokārtha : — ] jin prabhukā gnānasharīr sadā lokālokakā niketan hai (arthāt jin nemināthaprabhuke gnānamen lokālok sadā samāte hain — gnāt hote hain ), un shrī nemināth tīrtheshvarakā — ki jinhonne shaṅkhakī dhvanise sārī pr̥ithvīko kampā diyā thā unakā — stavan karaneke liye tīn lokamen kaun manuṣhya yā dev samartha hain ? (tathāpi) unakā stavan karanekā ekamātra kāraṇ jinake prati ati utsuk bhakti hai aisā main jānatā hūn̐ .307. ★yahān̐ kuchh ashuddhi ho aisā lagatā hai . × durgam = jise kaṭhināīse lān̐ghā jā sake aisā; dustar . (sansār-aṭavīmen anek kunayarūpī mārgommense satya
Page 371 of 388
PDF/HTML Page 398 of 415
single page version
shāstranāmadheyakathanadvāreṇ shāstropasanhāropanyāso‘yam .
atrāchāryāḥ prārabdhasyāntagamanatvāt nitarān kr̥utārthatān pariprāpya nijabhāvanānimitta- mashubhavañchanārthan niyamasārābhidhānan shrutan paramādhyātmashāstrashatakushalen mayā kr̥utam . kin kr̥utvā ? pūrvan gnātvā avañchakaparamaguruprasāden buddhveti . kam ? jinopadeshan vītarāgasarvagna- mukhāravindavinirgataparamopadesham . tan punaḥ kimvishiṣhṭam ? pūrvāparadoṣhanirmuktan pūrvāparadoṣh- hetubhūtasakalamoharāgadveṣhābhāvādāptamukhavinirgatatvānnirdoṣhamiti .
gāthā : 187 anvayārtha : — [pūrvāparadoṣhanirmuktam ] pūrvāpar doṣh rahit [jinopadeshan ] jinopadeshako [gnātvā ] jānakar [mayā ] mainne [nijabhāvanānimittan ] nijabhāvanānimittase [niyamasāranāmashrutam ] niyamasār nāmakā shāstra [kr̥utam ] kiyā hai .
ṭīkā : — yah, shāstrake nāmakathan dvārā shāstrake upasanhār sambandhī kathan hai .
yahān̐ āchāryashrī (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev ) prārambha kiye hue kāryake antako prāpta karanese atyanta kr̥utārthatākoe pākar kahate hain ki saiṅkaṛon param – adhyātmashāstrommen kushal aise mainne nijabhāvanānimittase — ashubhavañchanārtha niyamasār nāmak shāstra kiyā hai . kyā karake (yah shāstra kiyā hai) ? pratham ×avañchak param guruke prasādase jānakar . kyā jānakar ? jinopadeshako arthāt vītarāg - sarvagnake mukhāravindase nikale hue param upadeshako . kaisā hai vah upadesh ? pūrvāpar doṣh rahit hai arthāt pūrvāpar doṣhake hetubhūt sakal moharāgadveṣhake abhāvake kāraṇ jo āpta hain unake mukhase nikalā honese nirdoṣh hai . × avañchak = ṭhagen nahīn aise; niṣhkapaṭ; saral; r̥uju .
Page 372 of 388
PDF/HTML Page 399 of 415
single page version
kiñcha asya khalu nikhilāgamārthasārthapratipādanasamarthasya niyamashabdasansūchit- vishuddhamokṣhamārgasya añchitapañchāstikāyaparisanāthasya sañchitapañchāchāraprapañchasya ṣhaḍdravyavichitrasya saptatattvanavapadārthagarbhīkr̥utasya pañchabhāvaprapañchapratipādanaparāyaṇasya nishchayapratikramaṇapratyākhyān- prāyashchittaparamālochanāniyamavyutsargaprabhr̥utisakalaparamārthakriyākāṇḍāḍambarasamr̥uddhasya upayog- trayavishālasya parameshvarasya shāstrasya dvividhan kil tātparyan, sūtratātparyan shāstratātparyan cheti .
aur (is shāstrake tātparya sambandhī aisā samajhanā ki ), jo (niyamasārashāstra) vāstavamen samasta āgamake arthasamūhakā pratipādan karanemen samartha hai, jisane niyam - shabdase vishuddha mokṣhamārga samyak prakārase darshāyā hai, jo shobhit pañchāstikāy sahit hai (arthāt jisamen pān̐ch astikāyakā varṇan kiyā gayā hai ), jisamen pañchāchāraprapañchakā sañchay kiyā gayā hai (arthāt jisamen gnānāchār, darshanāchār, chāritrāchār, tapāchār aur vīryāchārarūp pān̐ch prakārake āchārakā kathan kiyā gayā hai ), jo chhah dravyonse vichitra hai (arthāt jo chhah dravyoṅke nirūpaṇase vividh prakārakā — sundar hai ), sāt tattva aur nav padārtha jisamen samāye hue hain, jo pān̐ch bhāvarūp vistārake pratipādanamen parāyaṇ hai, jo nishchay - pratikramaṇ, nishchay - pratyākhyān, nishchay - prāyashchitta, param - ālochanā, niyam, vyutsarga ādi sakal paramārtha kriyākāṇḍake āḍambarase samr̥uddha hai (arthāt jisamen paramārtha kriyāoṅkā puṣhkal nirūpaṇ hai ) aur jo tīn upayogonse susampanna hai (arthāt jisamen ashubh, shubh aur shuddha upayogakā puṣhkal kathan hai ) — aise is parameshvar shāstrakā vāstavamen do prakārakā tātparya hai : sūtratātparya aur shāstratātparya . sūtratātparya to padyakathanase pratyek sūtramen ( – padya dvārā pratyek gāthāke antamen ) pratipādit kiyā gayā hai . aur shāstratātparya yah nimnānusār ṭīkā dvārā pratipādit kiyā jātā hai : yah (niyamasār shāstra ) 1bhāgavat shāstra hai . jo (shāstra ) nirvāṇasundarīse utpanna honevāle, paramavītarāgātmak, 2nirābādh, nirantar aur 3anaṅg paramānandakā denevālā hai, jo 4niratishay, nityashuddha, nirañjan nij kāraṇaparamātmākī bhāvanākā kāraṇ hai, jo samasta nayoṅke samūhase shobhit hai, jo pañcham
1 – bhāgavat = bhagavānakā; daivī; pavitra .
2 – nirābādh = bādhā rahit; nirvighna .
3 – anaṅg = asharīrī; ātmik; atīndriy .
4 – niratishay = jisase koī barḥakar nahīn hai aise; anuttam; shreṣhṭha; advitīy .
Page 373 of 388
PDF/HTML Page 400 of 415
single page version
sūtratātparyan padyopanyāsen pratisūtramev pratipāditam, shāstratātparyan tvidamupadarshanen . bhāgavatan shāstramidan nirvāṇasundarīsamudbhavaparamavītarāgātmakanirvyābādhanirantarānaṅgaparamānandapradan nirati- shayanityashuddhanirañjananijakāraṇaparamātmabhāvanākāraṇan samastanayanichayāñchitan pañchamagati- hetubhūtan pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigraheṇ nirmitamidan ye khalu nishchayavyavahāranayayoravirodhen jānanti te khalu mahāntaḥ samastādhyātmashāstrahr̥udayavedinaḥ paramānandavītarāgasukhābhilāṣhiṇaḥ parityakta bāhyābhyantarachaturvinshatiparigrahaprapañchāḥ trikālanirupādhisvarūpaniratanijakāraṇ- paramātmasvarūpashraddhānaparignānācharaṇātmakabhedopachārakalpanānirapekṣhasvastharatnatrayaparāyaṇāḥ santaḥ shabdabrahmaphalasya shāshvatasukhasya bhoktāro bhavantīti
lalitapadanikāyairnirmitan shāstrametat .
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ ..308..
gatike hetubhūt hai aur jo pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra - parigrahadhārīse (nirgrantha munivarase ) rachit hai — aise is bhāgavat shāstrako jo nishchayanay aur vyavahāranayake avirodhase jānate hain, ve mahāpuruṣh — samasta adhyātmashāstroṅke 1hr̥udayako jānanevāle aur paramānandarūp vītarāg sukhake abhilāṣhī — bāhya-abhyantar chauvīs parigrahoṅke prapañchako parityāg kar, trikāl – nirupādhi svarūpamen līn nij kāraṇaparamātmāke svarūpake shraddhān - gnān - ācharaṇātmak bhedopachār - kalpanāse nirapekṣha aise 2svastha ratnatrayamen parāyaṇ vartate hue, shabdabrahmake phalarūp shāshvat sukhake bhoktā hote hain .
[ab is niyamasār - paramāgamakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkākī pūrṇāhuti karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev chār shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] sukavijanarūpī kamaloṅko ānanda denevāle ( – vikasit
1-hr̥uday = hārda; rahasya; marma . (is bhāgavat shāstrako jo samyak prakārase jānate hain, ve samasta adhyātmashāstroṅke hārdake gnātā hain .)
2-svastha = nijātmasthit . (nijātmasthit shuddharatnatray bhedopachār – kalpanāse nirapekṣha hai .)