Niyamsar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 110-115 ; Adhikar-8 : Shuddh Nishchay Prayashchitt adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 21

 

Page 214 of 388
PDF/HTML Page 241 of 415
single page version

sheSheNAntarmukhasvasvabhAvaniratasahajAvalokanen nirantara.n pashyati; ki.n kR^itvA ? pUrva.n nij- pariNAma.n samatAvala.nbana.n kR^itvA paramasa.nyamIbhUtvA tiShThati; tadevAlochanAsvarUpamiti he shiShya tva.n jAnIhi paramajinanAthasyopadeshAt.h ityAlochanAvikalpeShu prathamavikalpo.ayamiti .

(sragdharA)
AtmA hyAtmAnamAtmanyavichalanilaya.n chAtmanA pashyatIttha.n
yo mukti shrIvilAsAnatanusukhamayAn stokakAlen yAti
.
so.aya.n va.ndyaH sureshairyamadharatatibhiH khecharairbhUcharairvA
ta.n va.nde sarvava.ndya.n sakalaguNanidhi.n tadguNApekShayAham
..154..
(ma.ndAkrA.ntA)
AtmA spaShTaH paramayaminA.n chittapa.nkejamadhye
j~nAnajyotiHprahataduritadhvAntapu.njaH purANaH
.

nijabodhake sthAnabhUt kAraNaparamAtmAko niravasheSharUpase antarmukh nij svabhAvanirat sahaj avalokan dvArA nira.ntar dekhatA hai (arthAt jo jIv kAraNaparamAtmAko sarvathA antarmukh aisA jo nij svabhAvame.n lIn sahaj - avalokan usake dvArA nira.ntar dekhatA haianubhavatA hai ); kyA karake dekhatA hai ? pahale nij pariNAmako samatAvalambI karake, paramasa.nyamIbhUtarUpase rahakar dekhatA hai; vahI AlochanAkA svarUp hai aisA, he shiShya ! tU param jinanAthake upadesh dvArA jAn . aisA yah, AlochanAke bhedo.nme.n pratham bhed huA .

[ab is 109vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj Chah shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] isaprakAr jo AtmA AtmAko AtmA dvArA AtmAme.n avichal nivAsavAlA dekhatA hai, vah ana.ng - sukhamay (atIndriy Anandamay) aise muktilakShmIke vilAso.nko alpa kAlame.n prApta karatA hai . vah AtmA suresho.nse, sa.nyamadharo.nkI pa.nktiyo.nse, khecharo.nse (vidyAdharo.nse) tathA bhUcharo.nse (bhUmigochariyo.nse) va.ndya hai . mai.n us sarvava.ndya sakalaguNanidhiko (sarvase va.ndya aise samasta guNo.nke bhaNDArako) usake guNo.nkI apekShAse (abhilAShAse) va.ndan karatA hU.N .154.

[shlokArtha : ] jisane j~nAnajyoti dvArA pApatimirake pu.njakA nAsh kiyA hai aur

Page 215 of 388
PDF/HTML Page 242 of 415
single page version

so.atikrAnto bhavati bhavinA.n vA~N.hmanomArgamasmi-
nnArAtIye paramapuruShe ko vidhiH ko niShedhaH
..155..
evamanen padyen vyavahArAlochanAprapa.nchamupahasati kil paramajinayogIshvaraH .
(pR^ithvI)
jayatyanaghachinmaya.n sahajatattvamuchchairida.n
vimukta sakalendriyaprakarajAtakolAhalam
.
nayAnayanikAyadUramapi yoginA.n gochara.n
sadA shivamaya.n para.n paramadUramaj~nAninAm
..156..
(ma.ndAkrA.ntA)
shuddhAtmAna.n nijasukhasudhAvArdhimajjantamena.n
buddhvA bhavyaH paramagurutaH shAshvata.n sha.n prayAti
.
tasmAduchchairahamapi sadA bhAvayAmyatyapUrva.n
bhedAbhAve kimapi sahaja.n siddhibhUsaukhyashuddham
..157..

jo purAN (sanAtan) hai aisA AtmA paramasa.nyamiyo.nke chittakamalame.n spaShTa hai . vah AtmA sa.nsArI jIvo.nke vachan - manomArgase atikrA.nt (vachan tathA manake mArgase agochar) hai . is nikaT paramapuruShame.n vidhi kyA aur niShedh kyA ? 155.

isaprakAr is padya dvArA param jinayogIshvarane vAstavame.n vyavahAr - AlochanAke prapa.nchakA 1upahAs kiyA hai .

[shlokArtha : ] jo sakal indriyo.nke samUhase utpanna honevAle kolAhalase vimukta hai, jo nay aur anayake samUhase dUr hone par bhI yogiyo.nko gochar hai, jo sadA shivamay hai, utkR^iShTa hai aur jo aj~nAniyo.nko param dUr hai, aisA yah 2anagh - chaitanyamay sahajatattva atyanta jayavanta hai .156.

[shlokArtha : ] nij sukharUpI sudhAke sAgarame.n DUbate hue is shuddhAtmAko 1upahAs = ha.NsI; majAk; khillI; tiraskAr . 2anagh = nirdoSh; mal rahit; shuddha .


Page 216 of 388
PDF/HTML Page 243 of 415
single page version

(vasa.ntatilakA)
nirmukta sa.nganikara.n paramAtmatattva.n
nirmoharUpamanagha.n parabhAvamukta m
.
sa.nbhAvayAmyahamida.n praNamAmi nitya.n
nirvANayoShidatanUdbhavasa.nmadAy
..158..
(vasa.ntatilakA)
tyaktvA vibhAvamakhila.n nijabhAvabhinna.n
chinmAtramekamamala.n paribhAvayAmi
.
sa.nsArasAgarasamuttaraNAy nitya.n
nirmukti mArgamapi naumyavibhedamukta m
..159..
kammamahIruhamUlachChedasamattho sakIyapariNAmo .
sAhINo samabhAvo Alu.nChaNamidi samuddiTTha.n ..110..
jAnakar bhavya jIv param guru dvArA shAshvat sukhako prApta karate hai.n; isaliye, bhedake
abhAvakI dR^iShTise jo siddhise utpanna honevAle saukhya dvArA shuddha hai aise kisI
(adbhut) sahaj tattvako mai.n bhI sadA ati
- apUrva rItise atyanta bhAtA hU.N .157.

[shlokArtha : ] sarva sa.ngase nirmukta, nirmoharUp, anagh aur parabhAvase mukta aise is paramAtmatattvako mai.n nirvANarUpI strIse utpanna honevAle ana.ng sukhake liye nitya sa.nbhAtA hU.N (samyakrUpase bhAtA hU.N) aur praNAm karatA hU.N .158.

[shlokArtha : ] nij bhAvase bhinna aise sakal vibhAvako Cho.Dkar ek nirmal chinmAtrako mai.n bhAtA hU.N . sa.nsArasAgarako tar jAneke liye, abhed kahe hue (jise jinendro.nne bhed rahit kahA hai aise) muktike mArgako bhI mai.n nitya naman karatA hU.N .159.

jo karma - taru - ja.D.h.h nAshake sAmarthyarUp svabhAv hai .
svAdhIn nij samabhAv Alu.nChan vahI pariNAm hai ..110..

Page 217 of 388
PDF/HTML Page 244 of 415
single page version

karmamahIruhamUlaChedasamarthaH svakIyapariNAmaH .
svAdhInaH samabhAvaH Alu.nChanamiti samuddiShTam ..110..
paramabhAvasvarUpAkhyAnametat.h .
bhavyasya pAriNAmikabhAvasvabhAven paramasvabhAvaH . audayikAdichaturNA.n vibhAv-

svabhAvAnAmagocharaH sa pa.nchamabhAvaH . at evodayodIraNakShayakShayopashamavividhavikAravivarjitaH . ataH kAraNAdasyaikasya paramatvam, itareShA.n chaturNA.n vibhAvAnAmaparamatvam . nikhilakarmaviShavR^ikSha- mUlanirmUlanasamarthaH trikAlanirAvaraNanijakAraNaparamAtmasvarUpashraddhAnapratipakShatIvramithyAtvakarmo- dayabalen kudraShTeraya.n paramabhAvaH sadA nishchayato vidyamAno.apyavidyamAn ev . nityanigodakShetra- j~nAnAmapi shuddhanishchayanayen sa paramabhAvaH abhavyatvapAriNAmik ityanenAbhidhAnen na sa.nbhavati .

gAthA : 110 anvayArtha :[karmamahIruhamUlaChedasamarthaH ] karmarUpI vR^ikShakA mUl Chedaneme.n samartha aisA jo [samabhAvaH ] samabhAvarUp [svAdhInaH ] svAdhIn [svakIyapariNAmaH ] nij pariNAm [Alu.nChanam iti samuddiShTam ] use Alu~nChan kahA hai .

TIkA :yah, paramabhAvake svarUpakA kathan hai .

bhavyako pAriNAmikabhAvarUp svabhAv honeke kAraN param svabhAv hai . vah pa.ncham bhAv audayikAdi chAr vibhAvasvabhAvo.nko agochar hai . isIliye vah pa.ncham bhAv uday, udIraNA, kShay, kShayopasham aise vividh vikAro.nse rahit hai . is kAraNase is ekako paramapanA hai, sheSh chAr vibhAvo.nko aparamapanA hai . samasta karmarUpI viShavR^ikShake mUlako ukhA.D.h.h deneme.n samartha aisA yah paramabhAv, trikAl - nirAvaraN nij kAraNaparamAtmAke svarUpakI shraddhAse pratipakSha tIvra mithyAtvakarmake udayake kAraN kudR^iShTiko, sadA nishchayase vidyamAn hone par bhI, avidyamAn hI hai (kAraN ki mithyAdR^iShTiko us paramabhAvake vidyamAnapanekI shraddhA nahI.n hai ) . nityanigodake jIvo.nko bhI shuddhanishchayanayase vah paramabhAv ‘abhavyatvapAriNAmik’ aise nAm sahit nahI.n hai (parantu shuddharUpase hI hai ) . jisaprakAr meruke adhobhAgame.n sthit suvarNarAshiko bhI suvarNapanA hai, usIprakAr abhavyo.nko bhI paramasvabhAvapanA hai; vah vastuniShTha hai, vyavahArayogya nahI.n hai (arthAt jisaprakAr meruke nIche sthit suvarNarAshikA suvarNapanA suvarNarAshime.n vidyamAn hai kintu vah kAmame.nupayogame.n nahI.n AtA, usIprakAr abhavyo.nkA paramasvabhAvapanA Atmavastume.n vidyamAn hai kintu vah kAmame.n nahI.n AtA kyo.nki abhavya jIv paramasvabhAvakA Ashray karaneke


Page 218 of 388
PDF/HTML Page 245 of 415
single page version

yathA meroradhobhAgasthitasuvarNarAsherapi suvarNatva.n, abhavyAnAmapi tathA paramasvabhAvatva.n; vastuniShTha.n, na vyavahArayogyam . sudrashAmatyAsannabhavyajIvAnA.n saphalIbhUto.aya.n paramabhAvaH sadA nira.njanatvAt.h; yataH sakalakarmaviShamaviShadrumapR^ithumUlanirmUlanasamarthatvAt.h nishchayaparamAlochanAvikalpasa.nbhavA- lu.nChanAbhidhAnam anen paramapa.nchamabhAven atyAsannabhavyajIvasya sidhyatIti .

(ma.ndAkrA.ntA)
eko bhAvaH sa jayati sadA pa.nchamaH shuddhashuddhaH
karmArAtisphu TitasahajAvasthayA sa.nsthito yaH
.
mUla.n mukternikhilayaminAmAtmaniShThAparANA.n
ekAkAraH svarasavisarApUrNapuNyaH purANaH
..160..
(ma.ndAkrA.ntA)
Asa.nsArAdakhilajanatAtIvramohodayAtsA
mattA nitya.n smaravashagatA svAtmakAryapramugdhA
.
j~nAnajyotirdhavalitakakubhma.nDala.n shuddhabhAva.n
mohAbhAvAtsphu TitasahajAvasthameShA prayAti
..161..

liye ayogya hai.n ) . sudR^iShTiyo.nkoati Asannabhavya jIvo.nkoyah paramabhAv sadA nira.njanapaneke kAraN (arthAt sadA nira.njanarUpase pratibhAsit honeke kAraN) saphal huA hai; jisase, is param pa.nchamabhAv dvArA ati - Asannabhavya jIvako nishchay - param - AlochanAke bhedarUpase utpanna honevAlA ‘Alu.nChan’ nAm siddha hotA hai, kAraN ki vah paramabhAv samasta karmarUpI viSham - viShavR^ikShake vishAl mUlako ukhA.D.h.h deneme.n samartha hai .

[ab is 110vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] jo karmakI dUrIke kAraN pragaT sahajAvasthApUrvak vidyamAn hai, jo AtmaniShThAparAyaN (Atmasthit) samasta muniyo.nko muktikA mUl hai, jo ekAkAr hai (arthAt sadA ekarUp hai ), jo nij rasake phai lAvase bharapUr honeke kAraN pavitra hai aur jo purAN (sanAtan) hai, vah shuddha - shuddha ek pa.ncham bhAv sadA jayavanta hai .160.

[shlokArtha : ] anAdi sa.nsArase samasta janatAko (janasamUhako) tIvra mohake udayake kAraN j~nAnajyoti sadA matta hai, kAmake vash hai aur nij AtmakAryame.n


Page 219 of 388
PDF/HTML Page 246 of 415
single page version

kammAdo appANa.n bhiNNa.n bhAvei vimalaguNaNilaya.n .
majjhatthabhAvaNAe viyaDIkaraNa.n ti viNNeya.n ..111..
karmaNaH AtmAna.n bhinna.n bhAvayati vimalaguNanilayam .
madhyasthabhAvanAyAmavikR^itikaraNamiti vij~neyam ..111..
ih hi shuddhopayogino jIvasya pariNativisheShaH prokta : .

yaH pApATavIpAvako dravyabhAvanokarmabhyaH sakAshAd bhinnamAtmAna.n sahajaguN-[nilaya.n madhyasthabhAvanAyA.n bhAvayati tasyAvikR^itikaraN-] abhidhAnaparamAlochanAyAH svarUpamastyeveti . mU.Dh.h.h hai . mohake abhAvase yah j~nAnajyoti shuddhabhAvako prApta karatI haiki jis shuddhabhAvane dishAmaNDalako dhavalit (ujjval) kiyA hai tathA sahaj avasthA pragaT kI hai .161.

gAthA : 111 anvayArtha :[madhyasthabhAvanAyAm ] jo madhyasthabhAvanAme.n [karmaNaH bhinnam ] karmase bhinna [AtmAna.n ] AtmAko[vimalaguNanilaya.n ] ki jo vimal guNo.nkA nivAs hai use[bhAvayati ] bhAtA hai, [avikR^itikaraNam iti vij~neyam ] us jIvako avikR^itikaraN jAnanA .

TIkA :yahA.N shuddhopayogI jIvakI pariNativisheShakA (mukhya pariNatikA) kathan hai .

pAparUpI aTavIko jalAneke liye agni samAn aisA jo jIv dravyakarma, bhAvakarma aur nokarmase bhinna AtmAkoki jo sahaj guNo.nkA nidhAn hai usemadhyasthabhAvanAme.n bhAtA hai, use avikR^itikaraN-nAmak param - AlochanAkA svarUp vartatA hI hai .

[ab is 111vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj nau shlok kahate hai.n : ]

nirmalaguNAkar karma-virahit anubhavan jo AtmakA .
mAdhyastha bhAvo.nme.n kare, avikR^itikaraN use kahA ..111..

Page 220 of 388
PDF/HTML Page 247 of 415
single page version

(ma.ndAkrA.ntA)
AtmA bhinno bhavati satata.n dravyanokarmarAshe-
rantaHshuddhaH shamadamaguNAmbhojinIrAjaha.nsaH
.
mohAbhAvAdaparamakhila.n naiv gR^ihNAti so.aya.n
nityAna.ndAdyanupamaguNashchichchamatkAramUrtiH
..162..
(ma.ndAkrA.ntA)
akShayyAntarguNamaNigaNaH shuddhabhAvAmR^itAmbho-
rAshau nitya.n vishadavishade kShAlitA.nhaHkala.nkaH
.
shuddhAtmA yaH prahatakaraNagrAmakolAhalAtmA
j~nAnajyotiHpratihatatamovR^ittiruchchaishchakAsti
..163..
(vasa.ntatilakA)
sa.nsAraghorasahajAdibhirev raudrai-
rduHkhAdibhiH pratidina.n paritapyamAne
.
loke shamAmR^itamayImih tA.n himAnI.n
yAyAdaya.n munipatiH samatAprasAdAt
.h ..164..

[shlokArtha : ] AtmA nira.ntar dravyakarma aur nokarmake samUhase bhinna hai, antara.ngame.n shuddha hai aur sham - damaguNarUpI kamalo.nkA rAjaha.ns hai (arthAt jisaprakAr rAjaha.ns kamalo.nme.n keli karatA hai usIprakAr AtmA shAntabhAv aur jitendriyatArUpI guNo.nme.n ramatA hai ) . sadA AnandAdi anupam guNavAlA aur chaitanyachamatkArakI mUrti aisA vah AtmA mohake abhAvake kAraN samasta parako (samasta paradravyabhAvo.nko) grahaN nahI.n hI karatA .162.

[shlokArtha : ] jo akShay antara.ng guNamaNiyo.nkA samUh hai, jisane sadA vishad - -vishad (atyanta nirmal) shuddhabhAvarUpI amR^itake samudrame.n pApakala.nkako dho DAlA hai tathA jisane indriyasamUhake kolAhalako naShTa kar diyA hai, vah shuddha AtmA j~nAnajyoti dvArA a.ndhakAradashAkA nAsh karake atyanta prakAshamAn hotA hai .163.

[shlokArtha : ] sa.nsArake ghor, sahaj ityAdi raudra duHkhAdikase pratidin paritapta sahaj = sAthame.n utpanna arthAt svAbhAvik . [nira.ntar vartatA huA AkulatArUpI duHkh to sa.nsArame.n svAbhAvik

hI hai, arthAt sa.nsAr svabhAvase hI duHkhamay hai . taduparAnta tIvra asAtA AdikA Ashray karanevAle ghor
duHkho.nse bhI sa.nsAr bharA hai .]

Page 221 of 388
PDF/HTML Page 248 of 415
single page version

(vasa.ntatilakA)
mukta : kadApi na hi yAti vibhAvakAya.n
taddhetubhUtasukR^itAsukR^itapraNAshAt
.h .
tasmAdaha.n sukR^itaduShkR^itakarmajAla.n
muktvA mumukShupathamekamih vrajAmi
..165..
(anuShTubh)
prapadye.aha.n sadAshuddhamAtmAna.n bodhavigraham .
bhavamUrtimimA.n tyaktvA pudgalaskandhabandhurAm ..166..
(anuShTubh)
anAdimamasa.nsArarogasyAgadamuttamam .
shubhAshubhavinirmukta shuddhachaitanyabhAvanA ..167..
(mAlinI)
ath vividhavikalpa.n pa.nchasa.nsAramUla.n
shubhamashubhasukarma prasphu Ta.n tadviditvA
.
bhavamaraNavimukta.n pa.nchamukti prada.n ya.n
tamahamabhinamAmi pratyaha.n bhAvayAmi
..168..

honevAle is lokame.n yah munivar samatAke pramAdase shamAmR^itamay jo him - rAshi (baph rkA Dher) use prApta karate hai.n .164.

[shlokArtha : ] mukta jIv vibhAvasamUhako kadApi prApta nahI.n hotA kyo.nki usane usake hetubhUt sukR^it aur duShkR^itakA nAsh kiyA hai . isaliye ab mai.n sukR^it aur duShkR^itarUpI karmajAlako Cho.Dkar ek mumukShumArga par jAtA hU.N [arthAt mumukShu jis mArga par chale hai.n usI ek mArga par chalatA hU.N ] .165.

[shlokArtha : ] pudgalaskandho.n dvArA jo asthir hai (arthAt pudgalaskandho.nke Ane - jAnese jo ek-sI nahI.n rahatI) aisI is bhavamUrtiko (bhavakI mUrtirUp kAyAko) Cho.Dkar mai.n sadAshuddha aisA jo j~nAnasharIrI AtmA usakA Ashray karatA hU.N . 166 .

[shlokArtha : ] shubh aur ashubhase rahit shuddhachaitanyakI bhAvanA mere anAdi sa.nsArarogakI uttam auShadhi hai .167.

[shlokArtha : ] pA.Nch prakArake (dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvake

Page 222 of 388
PDF/HTML Page 249 of 415
single page version

(mAlinI)
ath sulalitavAchA.n satyavAchAmapIttha.n
na viShayamidamAtmajyotirAdyantashUnyam
.
tadapi guruvachobhiH prApya yaH shuddhadraShTiH
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH ..169..
(mAlinI)
jayati sahajatejaHprAstarAgAndhakAro
manasi munivarANA.n gocharaH shuddhashuddhaH
.
viShayasukharatAnA.n durlabhaH sarvadAya.n
paramasukhasamudraH shuddhabodho.astanidraH
..170..
madamANamAyalohavivajjiyabhAvo du bhAvasuddhi tti .
parikahiya.n bhavvANa.n loyAloyappadarisIhi.n ..112..

parAvartanarUp) sa.nsArakA mUl vividh bhedo.nvAlA shubhAshubh karma hai aisA spaShTa jAnakar, jo janmamaraN rahit hai aur pA.Nch prakArakI mukti denevAlA hai use (shuddhAtmAko) mai.n naman karatA hU.N aur pratidin bhAtA hU.N .168.

[shlokArtha : ] is prakAr Adi - anta rahit aisI yah Atmajyoti sulalit (sumadhur) vANIkA athavA satya vANIkA bhI viShay nahI.n hai; tathApi guruke vachano.n dvArA use prApta karake jo shuddha dR^iShTivAlA hotA hai, vah paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt muktisundarIkA pati hotA hai ) .169.

[shlokArtha : ] jisane sahaj tejase rAgarUpI andhakArakA nAsh kiyA hai, jo munivaro.nke maname.n vAs karatA hai, jo shuddha - shuddha hai, jo viShayasukhame.n rat jIvo.nko sarvadA durlabh hai, jo param sukhakA samudra hai, jo shuddha j~nAn hai tathA jisane nidrAkA nAsh kiyA hai, aisA yah (shuddha AtmA) jayavanta hai .170.

arha.nt lokAlok dR^iShTAkA kathan hai bhavyako

‘hai bhAvashuddhi mAn, mAyA, lobh, mad bin bhAv jo’ ..112..


Page 223 of 388
PDF/HTML Page 250 of 415
single page version

madamAnamAyAlobhavivarjitabhAvastu bhAvashuddhiriti .
parikathito bhavyAnA.n lokAlokapradarshibhiH ..112..

bhAvashuddhayabhidhAnaparamAlochanAsvarUpapratipAdanadvAreN shuddhanishchayAlochanAdhikArop- sa.nhAropanyAso.ayam .

tIvrachAritramohodayabalen pu.nvedAbhidhAnanokaShAyavilAso madaH . atra madashabden madanaH kAmapariNAm ityarthaH . chaturasa.ndarbhagarbhIkR^itavaidarbhakavitven AdeyanAmakarmodaye sati sakalajanapUjyatayA, mAtR^ipitR^isambandhakulajAtivishuddhayA vA, shatasahasrakoTibhaTAbhidhAn- pradhAnabrahmacharyavratopArjitanirupamabalen cha, dAnAdishubhakarmopArjitasa.npadvR^iddhivilAsen, athavA buddhitapovaikurvaNauShadharasabalAkShINarddhibhiH saptabhirvA, kamanIyakAminIlochanAnanden vapurlAvaNya- rasavisareN vA AtmAha.nkAro mAnaH . guptapApato mAyA . yukta sthale dhanavyayAbhAvo lobhaH;

gAthA : 112 anvayArtha :[madamAnamAyAlobhavivarjitabhAvaH tu ] mad (madan), mAn, mAyA aur lobh rahit bhAv vah [bhAvashuddhiH ] bhAvashuddhi hai [iti ] aisA [bhavyAnAm ] bhavyo.nko [lokAlokapradarshibhiH ] lokAlokake draShTAo.nne [parikathitaH ] kahA hai .

TIkA :yah, bhAvashuddhinAmak param - AlochanAke svarUpake pratipAdan dvArA shuddha- nishchay - AlochanA adhikArake upasa.nhArakA kathan hai .

tIvra chAritramohake udayake kAraN puruShaved nAmak nokaShAyakA vilAs vah mad hai . yahA.N ‘mad’ shabdakA artha ‘madan’ arthAt kAmapariNAm hai . (1) chatur vachanarachanAvAle

vaidarbhakavitvake kAraN, AdeyanAmakarmakA uday hone par samasta jano.n dvArA pUjanIyatAse,

(2) mAtA - pitA sambandhI kul - jAtikI vishuddhise, (3) pradhAn brahmacharyavrat dvArA upArjit lakShakoTi subhaT samAn nirupam balase, (4) dAnAdi shubh karma dvArA upArjit sampattikI vR^iddhike vilAsase, (5) buddhi, tap, vikriyA, auShadh, ras, bal aur akShINin sAt R^iddhiyo.nse, athavA (6) sundar kAminiyo.nke lochanako Ananda prApta karAnevAle sharIralAvaNyarasake vistArase honevAlA jo Atma - aha~N.hkAr (AtmAkA aha.nkArabhAv) vah mAn hai . gupta pApase mAyA hotI hai . yogya sthAn par dhanavyayakA abhAv vah lobh hai; vaidarbhakavi = ek prakArakI sAhityaprasiddha sundar kAvyarachanAme.n kushal kavi


Page 224 of 388
PDF/HTML Page 251 of 415
single page version

nishchayen nikhilaparigrahaparityAgalakShaNanira.njananijaparamAtmatattvaparigrahAt.h anyat.h paramANumAtra- dravyasvIkAro lobhaH . ebhishchaturbhirvA bhAvaiH parimukta : shuddhabhAv ev bhAvashuddhiriti bhavya- prANinA.n lokAlokapradarshibhiH paramavItarAgasukhAmR^itapAnaparitR^iptairbhagavadbhirarhadbhirabhihit iti .

(mAlinI)
ath jinapatimArgAlochanAbhedajAla.n
parihR^itaparabhAvo bhavyalokaH samantAt
.h .
tadakhilamavalokya svasvarUpa.n cha buddhvA
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH
..171..
(vasa.ntatilakA)
AlochanA satatashuddhanayAtmikA yA
nirmukti mArgaphaladA yaminAmajasram
.
shuddhAtmatattvaniyatAcharaNAnurUpA
syAtsa.nyatasya mam sA kil kAmadhenuH
..172..

nishchayase samasta parigrahakA parityAg jisakA lakShaN (svarUp) hai aise nira.njan nij paramAtmatattvake parigrahase anya paramANumAtra dravyakA svIkAr vah lobh hai . in chAro.n bhAvo.nse parimukta (rahit) shuddhabhAv vahI bhAvashuddhi hai aisA bhavya jIvo.nko lokAlokadarshI, paramavItarAg sukhAmR^itake pAnase paritR^ipta arha.ntabhagavanto.nne kahA hai .

[ab is param - AlochanA adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev nau shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] jo bhavya lok (bhavyajanasamUh) jinapatike mArgame.n kahe hue samasta AlochanAke bhedajAlako dekhakar tathA nij svarUpako jAnakar sarva orase parabhAvako Cho.DtA hai, vah paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt muktisundarIkA pati hotA hai ) .171.

[shlokArtha : ] sa.nyamiyo.nko sadA mokShamArgakA phal denevAlI tathA shuddha Atmatattvame.n niyat AcharaNake anurUp aisI jo nira.ntar shuddhanayAtmak AlochanA vah mujhe sa.nyamIko vAstavame.n kAmadhenurUp ho .172. niyat = nishchit; dR^iDh; lIn; parAyaN . [AcharaN shuddha Atmatattvake Ashrit hotA hai . ]


Page 225 of 388
PDF/HTML Page 252 of 415
single page version

(shAlinI)
shuddha.n tattva.n buddhalokatraya.n yad
buddhvA buddhvA nirvikalpa.n mumukShuH
.
tatsiddhayartha.n shuddhashIla.n charitvA
siddhi.n yAyAt
.h siddhisImantinIshaH ..173..
(sragdharA)
sAnanda.n tattvamajjajjinamunihR^idayAmbhojaki.njalkamadhye
nirvyAbAdha.n vishuddha.n smarasharagahanAnIkadAvAgnirUpam
.
shuddhaj~nAnapradIpaprahatayamimanogehaghorAndhakAra.n
tadvande sAdhuvandya.n jananajalanidhau la.nghane yAnapAtram
..174..
(hariNI)
abhinavamida.n pApa.n yAyAH samagradhiyo.api ye
vidadhati para.n brUmaH ki.n te tapasvin ev hi
.
hR^idi vilasita.n shuddha.n j~nAna.n cha pi.nDamanuttama.n
padamidamaho j~nAtvA bhUyo.api yAnti sarAgatAm
..175..

[shlokArtha : ] mumukShu jIv tIn lokako jAnanevAle nirvikalpa shuddha tattvako bhalIbhA.Nti jAnakar usakI siddhike hetu shuddha shIlakA (chAritrakA) AcharaN karake, siddhirUpI strIkA svAmI hotA haisiddhiko prApta karatA hai .173.

[shlokArtha : ] tattvame.n magna aise jinamunike hR^idayakamalakI kesarame.n jo Ananda sahit virAjamAn hai, jo bAdhA rahit hai, jo vishuddha hai, jo kAmadevake bANo.nkI gahan (durbhedya) senAko jalA deneke liye dAvAnal samAn hai aur jisane shuddhaj~nAnarUp dIpak dvArA muniyo.nke manogR^ihake ghor a.ndhakArakA nAsh kiyA hai, usesAdhuo.n dvArA va.ndya tathA janmArNavako lA.Ngh jAneme.n naukArUp us shuddha tattvakomai.n va.ndan karatA hU.N .174.

[shlokArtha : ] ham pUChate hai.n kijo samagra buddhimAn hone par bhI dUsareko ‘yah navIn pAp kar’ aisA upadesh dete hai.n, ve kyA vAstavame.n tapasvI hai.n ? aho ! khed hai


Page 226 of 388
PDF/HTML Page 253 of 415
single page version

(hariNI)
jayati sahaja.n tattva.n tattveShu nityamanAkula.n
satatasulabha.n bhAsvatsamyag
drashA.n samatAlayam .
paramakalayA sArdha.n vR^iddha.n pravR^iddhaguNairnijaiH
sphu TitasahajAvastha.n lIna.n mahimni nije.anisham
..176..
(hariNI)
sahajaparama.n tattva.n tattveShu saptasu nirmala.n
sakalavimalaj~nAnAvAsa.n nirAvaraNa.n shivam
.
vishadavishada.n nitya.n bAhyaprapa.nchaparA~N.hmukha.n
kimapi manasA.n vAchA.n dUra.n munerapi tannumaH
..177..
(drutavila.nbit)
jayati shA.ntarasAmR^itavAridhi-
pratidinodayachAruhimadyutiH
.
atulabodhadivAkaradIdhiti-
prahatamohatamassamitirjinaH
..178..

ki ve hR^idayame.n vilasit shuddhaj~nAnarUp aur sarvottam pi.nDarUp is padako jAnakar punaH bhI sarAgatAko prApta hote hai.n ! 175.

[shlokArtha : ] tattvo.nme.n vah sahaj tattva jayavanta haiki jo sadA anAkul hai, jo nirantar sulabh hai, jo prakAshamAn hai, jo samyagdR^iShTiyo.nko samatAkA ghar hai, jo param kalA sahit vikasit nij guNo.nse praphu llit (khilA huA) hai, jisakI sahaj avasthA sphu Tit (prakaTit) hai aur jo nirantar nij mahimAme.n lIn hai .176.

[shlokArtha : ] sAt tattvo.nme.n sahaj param tattva nirmal hai, sakal - vimal (sarvathA vimal) j~nAnakA AvAs hai, nirAvaraN hai, shiv (kalyANamay) hai, spaShTa - spaShTa hai, nitya hai, bAhya prapa.nchase parA~N.hmukh hai aur muniko bhI manase tathA vANIse ati dUr hai; use ham naman karate hai.n .177.

[shlokArtha : ] jo (jin) shAnta rasarUpI amR^itake samudrako (uChAlaneke pi.nD = (1) padArtha; (2) bal .


Page 227 of 388
PDF/HTML Page 254 of 415
single page version

(drutavila.nbit)
vijitajanmajarAmR^itisa.nchayaH
prahatadAruNarAgakadambakaH
.
aghamahAtimiravrajabhAnumAn
jayati yaH paramAtmapadasthitaH
..179..

iti sukavijanapayojamitrapa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyA.n niyamasAravyAkhyAyA.n tAtparyavR^ittau paramAlochanAdhikAraH saptamaH shrutaskandhaH .. liye) pratidin udayamAn sundar chandra samAn hai aur jisane atul j~nAnarUpI sUryakI kiraNo.nse mohatimirake samUhakA nAsh kiyA hai, vah jin jayavanta hai .178.

[shlokArtha : ] jisane janma - jarA - mR^ityuke samUhako jIt liyA hai, jisane dAruN rAgake samUhakA hanan kar diyA hai, jo pAparUpI mahA a.ndhakArake samUhake liye sUrya samAn hai tathA jo paramAtmapadame.n sthit hai, vah jayavanta hai .179.

isaprakAr, sukavijanarUpI kamalo.nke liye jo sUrya samAn hai.n aur pA.Nch indriyo.nke vistAr rahit dehamAtra jinhe.n parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavR^itti nAmakI TIkAme.n) param - AlochanA adhikAr nAmakA sAtavA.N shrutaskandha samApta huA .


Page 228 of 388
PDF/HTML Page 255 of 415
single page version

shuddhanishchay-prAyashchitta adhikAr
athAkhiladravyabhAvanokarmasa.nnyAsahetubhUtashuddhanishchayaprAyashchittAdhikAraH kathyate .
vadasamidisIlasa.njamapariNAmo karaNaNiggaho bhAvo .
so havadi pAyaChitta.n aNavaraya.n chev kAyavvo ..113..
vratasamitishIlasa.nyamapariNAmaH karaNanigraho bhAvaH .
sa bhavati prAyashchittam anavarata.n chaiv kartavyaH ..113..
nishchayaprAyashchittasvarUpAkhyAnametat.h .

ab samasta dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarmake sa.nnyAsake hetubhUt shuddhanishchay- prAyashchitta adhikAr kahA jAtA hai .

gAthA : 113 anvayArtha :[vratasamitishIlasa.nyamapariNAmaH ] vrat, samiti, shIl aur sa.nyamarUp pariNAm tathA [karaNanigrahaH bhAvaH ] indriyanigraharUp bhAv [saH ] vah [prAyashchittam ] prAyashchitta [bhavati ] hai [cha ev ] aur vah [anavarata.n ] nira.ntar [kartavyaH ] kartavya hai .

TIkA :yah, nishchay - prAyashchittake svarUpakA kathan hai .
vrat, samiti, sa.nyam, shIl, indriyarodhakA jo bhAv hai .
vah bhAv prAyashchitta hai, aru anavarat kartavya hai ..113..

Page 229 of 388
PDF/HTML Page 256 of 415
single page version

pa.nchamahAvratapa.nchasamitishIlasakalendriyavA~N.hmanaHkAyasa.nyamapariNAmaH pa.nchendriyanirodhashcha sa khalu pariNativisheShaH, prAyaH prAchuryeN nirvikAra.n chitta.n prAyashchittam, anavarata.n chAntarmukhAkAr- paramasamAdhiyukten paramajinayogIshvareN pApATavIpAvaken pa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigraheN sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNinA paramAgamamakara.ndaniShyandimukhapadmaprabheN kartavya iti .

(ma.ndAkrA.ntA)
prAyashchitta.n bhavati satata.n svAtmachi.ntA munInA.n
mukti.n yA.nti svasukharatayasten nirdhUtapApAH
.
anyA chi.ntA yadi cha yaminA.n te vimUDhAH smarArtAH
pApAH pApa.n vidadhati muhuH ki.n punashchitrametat
.h ..180..
kohAdisagabbhAvakkhayapahudibhAvaNAe NiggahaNa.n .
pAyachChitta.n bhaNida.n NiyaguNachi.ntA ya NichChayado ..114..

pA.Nch mahAvratarUp, pA.Nch samitirUp, shIlarUp aur sarva indriyo.nke tathA manavachanakAyAke sa.nyamarUp pariNAm tathA pA.Nch indriyo.nkA nirodhyah pariNativisheSh so prAyashchitta hai . prAyashchitta arthAt prAyaH chittaprachurarUpase nirvikAr chitta . antarmukhAkAr paramasamAdhise yukta, param jinayogIshvar, pAparUpI aTavIko (jalAneke liye) agni samAn, pA.Nch indriyo.nke phai lAv rahit dehamAtra parigrahake dhArI, sahajavairAgyarUpI mahalake shikharake shikhAmaNi samAn aur paramAgamarUpI puShparas - jharate hue mukhavAle padmaprabhako yah prAyashchitta nira.ntar kartavya hai .

[ab is 113vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] muniyo.nko svAtmAkA chi.ntan vah nira.ntar prAyashchitta hai; nij sukhame.n rativAle ve us prAyashchitta dvArA pApako jhA.Dkar mukti prApta karate hai.n . yadi muniyo.nko (svAtmAke atirikta) anya chintA ho to ve vimU.Dh.h.h kAmArta pApI punaH pApako utpanna karate hai.n . isame.n kyA Ashcharya hai ? 180.

krodhAdi Atma - vibhAvake kShay AdikI jo bhAvanA .
hai niyat prAyashchitta vah jisame.n svaguNakI chi.ntanA ..114..

Page 230 of 388
PDF/HTML Page 257 of 415
single page version

krodhAdisvakIyabhAvakShayaprabhR^itibhAvanAyA.n nirgrahaNam .
prAyashchitta.n bhaNita.n nijaguNachi.ntA cha nishchayataH ..114..
ih hi sakalakarmanirmUlanasamarthanishchayaprAyashchittamukta m .
krodhAdinikhilamoharAgadveShavibhAvasvabhAvakShayakAraNanijakAraNaparamAtmasvabhAvabhAvanAyA.n

satyA.n nisargavR^ittyA prAyashchittamabhihitam, athavA paramAtmaguNAtmakashuddhAntastattvasvarUp- sahajaj~nAnAdisahajaguNachi.ntA prAyashchitta.n bhavatIti .

(shAlinI)
prAyashchittamukta muchchairmunInA.n
kAmakrodhAdyanyabhAvakShaye cha
.
ki.n cha svasya j~nAnasa.nbhAvanA vA
santo jAnantyetadAtmapravAde
..181..

gAthA : 114 anvayArtha :[krodhAdisvakIyabhAvakShayaprabhR^itibhAvanAyA.n ] krodh Adi svakIy bhAvo.nke (apane vibhAvabhAvo.nke) kShayAdikakI bhAvanAme.n [nirgrahaNam ] rahanA [cha ] aur [nijaguNachintA ] nij guNo.nkA chi.ntan karanA vah [nishchayataH ] nishchayase [prAyashchitta.n bhaNitam ] prAyashchitta kahA hai .

TIkA :yahA.N (is gAthAme.n) sakal karmo.nko mUlase ukhA.D.h.h deneme.n samartha aisA nishchay - prAyashchitta kahA gayA hai .

krodhAdik samasta moharAgadveSharUp vibhAvasvabhAvo.nke kShayake kAraNabhUt nij kAraNaparamAtmAke svabhAvakI bhAvanA hone par nisargavR^ittike kAraN (arthAt svAbhAvik sahaj pariNati honeke kAraN) prAyashchitta kahA gayA hai; athavA, paramAtmAke guNAtmak aise jo shuddha - a.ntaHtattvarUp (nij) svarUpake sahajaj~nAnAdik sahajaguN unakA chi.ntan karanA vah prAyashchitta hai .

[ab is 114vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] muniyo.nko kAmakrodhAdi anya bhAvo.nke kShayakI jo sa.nbhAvanA

Page 231 of 388
PDF/HTML Page 258 of 415
single page version

koha.n khamayA mANa.n samaddaveNajjaveN mAya.n cha .
sa.ntoseN ya loha.n jayadi khu e chahuvihakasAe ..115..
krodha.n kShamayA mAna.n svamArdaven Arjaven mAyA.n cha .
sa.ntoSheN cha lobha.n jayati khalu chaturvidhakaShAyAn ..115..
chatuShkaShAyavijayopAyasvarUpAkhyAnametat.h .
jaghanyamadhyamottamabhedAtkShamAstisro bhavanti . akAraNAdapriyavAdino mithyAdraShTerakAraNen

mA.n trAsayitumudyogo vidyate, ayamapagato matpuNyeneti prathamA kShamA . akAraNen sa.ntrAsakarasya tADanavadhAdipariNAmo.asti, aya.n chApagato matsukR^iteneti dvitIyA kShamA . vadhe satyamUrtasya athavA to apane j~nAnakI jo sa.nbhAvanA (samyak bhAvanA) vah ugra prAyashchitta kahA hai . santo.nne AtmapravAdame.n aisA jAnA hai (arthAt jAnakar kahA hai ) . 181 .

gAthA : 115 anvayArtha :[krodha.n kShamayA ] krodhako kShamAse, [mAna.n svamArdaven ] mAnako nij mArdavase, [mAyA.n cha Arjaven ] mAyAko Arjavase [cha ] tathA [lobha.n sa.ntoSheN ] lobhako sa.ntoShase[chaturvidhakaShAyAn ] isaprakAr chaturvidh kaShAyo.nko [khalu jayati ] (yogI) vAstavame.n jItate hai.n .

TIkA :yah, chAr kaShAyo.n par vijay prApta karaneke upAyake svarUpakA kathan hai .

jaghanya, madhyam aur uttam aise (tIn) bhedo.nke kAraN kShamA tIn (prakArakI) hai . (1) ‘binA-kAraN apriy bolanevAle mithyAdR^iShTiko binA-kAraN mujhe trAs denekA udyog vartatA hai, vah mere puNyase dUr huA;’ aisA vichArakar kShamA karanA vah pratham kShamA hai . (2) ‘(mujhe) binA-kAraN trAs denevAleko 1tA.DnakA aur 2vadhakA pariNAm vartatA hai, vah mere sukR^itase dUr huA;’aisA vichArakar kShamA karanA vah dvitIy kShamA hai . (3) vadh 1tA.Dn = mAr mAranA vah . 2vadh = mAr DAlanA vah .

abhimAn mArdavase tathA jIte kShamAse krodhako .
kauTilya Arjavase tathA sa.ntoSh dvArA lobhako ..115..

Page 232 of 388
PDF/HTML Page 259 of 415
single page version

paramabrahmarUpiNo mamApakArahAniriti paramasamarasIbhAvasthitiruttamA kShamA . AbhiH kShamAbhiH krodhakaShAya.n jitvA, mAnakaShAya.n mArdaven cha, mAyAkaShAya.n chArjaveN, paramatattvalAbhasantoSheN lobhakaShAya.n cheti .

tathA chokta.n shrIguNabhadrasvAmibhiH
(vasa.ntatilakA)
‘‘chittasthamapyanavabuddhay hareN jADayAt.h
kruddhvA bahiH kimapi dagdhamana~N.hgabuddhayA .
ghorAmavAp sa hi ten kR^itAmavasthA.n
krodhodayAdbhavati kasya na kAryahAniH
..’’
(vasa.ntatilakA)
‘‘chakra.n vihAy nijadakShiNabAhusa.nstha.n
yatprAvrajannanu tadaiv sa ten muchyet
.h .
klesha.n tamAp kil bAhubalI chirAy
mAno manAgapi hati.n mahatI.n karoti
..’’

honese amUrta paramabrahmarUp aise mujhe hAni nahI.n hotIaisA samajhakar param samarasIbhAvame.n sthit rahanA vah uttam kShamA hai . in (tIn) kShamAo.n dvArA krodhakaShAyako jItakar, 1mArdav dvArA mAnakaShAyako, 2Arjav dvArA mAyAkaShAyako tathA paramatattvakI prAptirUp santoShase lobhakaShAyako (yogI) jItate hai.n .

isIprakAr (AchAryavar) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsaname.n 216, 217, 221 tathA 223ve.n shlok dvArA) kahA hai ki :

[shlokArtha : ] kAmadev (apane) chittame.n rahane par bhI (apanI) ja.DtAke kAraN use na pahichAnakar, sha.nkarane krodhI hokar bAhyame.n kisIko kAmadev samajhakar use jalA diyA . (chittame.n rahanevAlA kAmadev to jIvit honeke kAraN) usane kI huI ghor avasthAko (kAmavihval dashAko) sha.nkar prApta hue . krodhake udayase (krodh utpanna honese) kise kAryahAni nahI.n hotI ?’’

‘‘[shlokArtha : ] (yuddhame.n bharatane bAhubali par chakra Cho.DA parantu vah chakra 1mArdav = komalatA; naramAI; nirmAnatA . 2Arjav = R^ijutA; saralatA .


Page 233 of 388
PDF/HTML Page 260 of 415
single page version

(anuShTubh)
‘‘bheya.n mAyAmahAgartAnmithyAghanatamomayAt.h .
yasmin lInA na lakShyante krodhAdiviShamAhayaH ..’’
(hariNI)
‘‘vanacharabhayAddhAvan daivAllatAkulavAladhiH
kil jaDatayA lolo vAlavraje.avichala.n sthitaH
.
bat sa chamarasten prANairapi praviyojitaH
pariNatatR^iShA.n prAyeNaiva.nvidhA hi vipattayaH
..’’

tathA hi bAhubalike dAhine hAthame.n Akar sthir ho gayA .) apane dAhine hAthame.n sthit (us) chakrako Cho.Dkar jab bAhubaline pravrajyA lI tabhI (turanta hI) ve us kAraN mukti prApta kar lete, parantu ve (mAnake kAraN mukti prApta na karake) vAstavame.n dIrgha kAl tak prasiddha (mAnakR^it) kleshako prApta hue . tho.DA bhI mAn mahA hAni karatA hai !’’

‘‘[shlokArtha : ] jisame.n (jis gaDDheme.n) Chipe hue krodhAdik bhaya.nkar sarpa dekhe nahI.n jA sakate aisA jo mithyAtvarUpI ghor a.ndhakAravAlA mAyArUpI mahAn gaDDhA usase Darate rahanA yogya hai .’’

‘‘[shlokArtha : ] vanacharake bhayase bhAgatI huI surA gAyakI pU.NCh daivayogase belame.n ulajh jAne par ja.DtAke kAraN bAlo.nke guchCheke prati lolupatAvAlI vah gAy (apane sundar bAlo.nko na TUTane deneke lobhame.n) vahA.N avichalarUpase kha.DI rah gaI, aur arere ! us gAyako vanachar dvArA prANase bhI vimukta kar diyA gayA ! (arthAt us gAyane bAlo.nke lobhame.n prAN bhI ga.NvA diye !) jinhe.n tR^iShNA pariNamit huI hai unhe.n prAyaH aisI hI vipattiyA.N AtI hai.n .’’

aur (is 115 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : vanachar = vaname.n rahanevAle, bhIl Adi manuShya athavA sher Adi ja~N.hgalI pashu .