Page 354 of 388
PDF/HTML Page 381 of 415
single page version
kAraNaparamatattvasvarUpAkhyAnametat.h .
nisargataH sa.nsR^iterabhAvAjjAtijarAmaraNarahitam, paramapAriNAmikabhAven paramasvabhAv- tvAtparamam, trikAlanirupAdhisvarUpatvAt.h karmAShTakavarjitam, dravyabhAvakarmarahitatvAchChuddham, sahajaj~nAnasahajadarshanasahajachAritrasahajachichChakti mayatvAjj~nAnAdichatuHsvabhAvam, sAdisanidhan- pA.Nch prakArake sa.nsArase mukta, pA.Nch prakArake mokSharUpI phalako denevAle (arthAt dravyaparAvartan, kShetraparAvartan, kAlaparAvartan, bhavaparAvartan aur bhAvaparAvartanase mukta karanevAle), pA.NchaprakAr siddho.nko (arthAt pA.Nch prakArakI muktiko — siddhiko — prApta siddhabhagavanto.nko) mai.n pA.Nch prakArake sa.nsArase mukta honeke liye vandan karatA hU.N .295.
gAthA : 177 anvayArtha : — (paramAtmatattva) [jAtijarAmaraNarahitam ] janma - jarA - maraN rahit, [paramam ] param, [karmAShTavarjitam ] ATh karma rahit, [shuddham ] shuddha, [j~nAnAdi-chatuHsvabhAvam ] j~nAnAdik chAr svabhAvavAlA, [akShayam ] akShay, [avinAsham ] avinAshI aur [achChedyam ] achChedya hai .
TIkA : — (jisakA sampUrNa Ashray karanese siddha huA jAtA hai aise) kAraNaparamatattvake svarUpakA yah kathan hai .
(kAraNaparamatattva aisA hai : — ) nisargase (svabhAvase) sa.nsArakA abhAv honeke kAraN janma - jarA - maraN rahit hai; param - pAriNAmikabhAv dvArA paramasvabhAvavAlA honeke kAraN param hai; tIno.n kAl nirupAdhi - svarUpavAlA honeke kAraN ATh karma rahit hai; dravyakarma aur bhAvakarma rahit honeke kAraN shuddha hai; sahajaj~nAn, sahajadarshan, sahajachAritra aur sahajachitshaktimay honeke kAraN j~nAnAdik chAr svabhAvavAlA hai; sAdi - sA.nt, mUrta
Page 355 of 388
PDF/HTML Page 382 of 415
single page version
mUrtendriyAtmakavijAtIyavibhAvavya.njanaparyAyavItatvAdakShayam, prashastAprashastagatihetubhUtapuNyapAp- karmadvandvAbhAvAdavinAsham, vadhaba.ndhachChedayogyamUrtimukta tvAdachChedyamiti .
nikhiladuritadurgavrAtadAvAgnirUpam .
sakalavimalabodhaste bhavatyev tasmAt.h ..296..
indriyAtmak vijAtIy - vibhAvavya.njanaparyAy rahit honeke kAraN akShay hai; prashasta - aprashasta gatike hetubhUt puNya - pApakarmarUp dvandvakA abhAv honeke kAraN avinAshI hai; vadh, bandha aur Chedanake yogya mUrtise (mUrtikatAse) rahit honeke kAraN achChedya hai .
[ab is 177vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n :]
[shlokArtha : — ] avichal, akhaNDaj~nAnarUp, adva.ndvaniShTha (rAgadveShAdi dva.ndvame.n jo sthit nahI.n hai ) aur samasta pApake dustar samUhako jalAneme.n dAvAnal samAn — aise svotpanna (apanese utpanna honevAle) divyasukhAmR^itako ( – divyasukhAmR^itasvabhAvI Atmatattvako) — ki jise tU bhaj rahA hai use — bhaj; usase tujhe sakal - vimal j~nAn (kevalaj~nAn) hogA hI .296.
gAthA : 178 anvayArtha : — (paramAtmatattva) [avyAbAdham ] avyAbAdh, [atIndriyam ] atIndriy, [anupamam ] anupam, [puNyapApanirmuktam ] puNyapAp rahit,
Page 356 of 388
PDF/HTML Page 383 of 415
single page version
atrApi nirupAdhisvarUpalakShaNaparamAtmatattvamukta m .
akhiladuraghavIravairivarUthinIsa.nbhramAgocharasahajaj~nAnadurganilayatvAdavyAbAdham, sarvAtma- pradeshabharitachidAnandamayatvAdatIndriyam, triShu tattveShu vishiShTatvAdanaupamyam, sa.nsR^iti- pura.ndhrikAsa.nbhogasa.nbhavasukhaduHkhAbhAvAtpuNyapApanirmukta m, punarAgamanahetubhUtaprashastAprashastamoh- rAgadveShAbhAvAtpunarAgamanavirahitam, nityamaraNatadbhavamaraNakAraNakalevarasa.nbandhAbhAvAnnityam, nijaguNaparyAyaprachyavanAbhAvAdachalam, paradravyAvalambanAbhAvAdanAlambamiti
tathA chokta.n shrImadamR^itacha.ndrasUribhiH — [punarAgaman-virahitam ] punarAgaman rahit, [nityam ] nitya, [achalam ] achal aur [anAla.nbam ] nirAlamba hai .
TIkA : — yahA.N bhI, nirupAdhi svarUp jisakA lakShaN hai aisA paramAtmatattva kahA hai .
(paramAtmatattva aisA hai : — ) samasta duShTa 1agharUpI vIr shatruo.nkI senAke dhA.ndhalako agochar aise sahajaj~nAnarUpI ga.Dhme.n AvAs honeke kAraN avyAbAdh (nirvighna) hai; sarva Atmapradeshame.n bhare hue chidAnandamayapaneke kAraN atIndriy hai; tIn tattvo.nme.n vishiShTa honeke kAraN (bahirAtmatattva, antarAtmatattva aur paramAtmatattva in tIno.nme.n vishiShTa — khAs prakArakA — uttam honeke kAraN) anupam hai; sa.nsArarUpI strIke sa.nbhogase utpanna honevAle sukhaduHkhakA abhAv honeke kAraN puNyapAp rahit hai; 2punarAgamanake hetubhUt prashasta - aprashasta moharAgadveShakA abhAv honeke kAraN punarAgaman rahit hai; 3nitya maraNake tathA us bhav sambandhI maraNake kAraNabhUt kalevarake (sharIrake) sambandhakA abhAv honeke kAraN nitya hai; nij guNo.n aur paryAyo.nse chyut na honeke kAraN achal hai; paradravyake avalambanakA abhAv honeke kAraN nirAlamba hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 138ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
1 – adhyAtmashAstro.nme.n anek sthAno.n par pAp tathA puNya dono.nko ‘agh’ athavA ‘pAp’ kahA jAtA hai .
2 – punarAgaman = (chAr gatiyo.nme.nse kisI gatime.n) phi rase AnA; punaH janma dhAraN karanA so .
3 – nitya maraN = pratisamay honevAlA Ayukarmake niSheko.nkA kShay
Page 357 of 388
PDF/HTML Page 384 of 415
single page version
suptA yasminnapadamapada.n tadvibudhyadhvama.ndhAH .
shuddhaH shuddhaH svarasabharataH sthAyibhAvatvameti ..’’
sthAyI sa.nsR^itinAshakAraNamaya.n samyagdrashA.n gocharaH .
eko bhAti kalau yuge munipatiH pApATavIpAvakaH ..297..
‘‘[shlokArtha : — ] (shrIguru sa.nsArI bhavya jIvo.nko sambodhate hai.n ki : — ) he a.ndh prANiyo.n ! anAdi sa.nsArase lekar paryAy - paryAyame.n yah rAgI jIv sadaiv matta vartate hue jis padame.n so rahe hai.n — nI.nd le rahe hai.n vah pad arthAt sthAn apad hai — apad hai, (tumhArA sthAn nahI.n hai,) aisA tum samajho . (do bAr kahanese atyanta karuNAbhAv sUchit hotA hai .) is or Ao — is or Ao, (yahA.N nivAs karo,) tumhArA pad yah hai — yah hai jahA.N shuddha - shuddha chaitanyadhAtu nij rasakI atishayatAke kAraN sthAyIbhAvapaneko prApta hai arthAt sthir hai — avinAshI hai . (yahA.N ‘shuddha’ shabda do bAr kahA hai vah dravya aur bhAv dono.nkI shuddhatA sUchit karatA hai . sarva anyadravyo.nse pR^ithak honeke kAraN AtmA dravyase shuddha hai aur parake nimittase honevAle apane bhAvo.nse rahit honeke kAraN bhAvase shuddha hai .)’’
aur (is 178vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : — )
[shlokArtha : — ] bhAv pA.Nch hai.n, jiname.n yah param pa.ncham bhAv (param- pAriNAmikabhAv) nirantar sthAyI hai, sa.nsArake nAshakA kAraN hai aur samyagdR^iShTiyo.nko gochar hai . buddhimAn puruSh samasta rAgadveShake samUhako Cho.Dkar tathA us param pa.ncham bhAvako jAnakar, akelA, kaliyugame.n pApavanakI agnirUp munivarake rUpame.n shobhA detA hai (arthAt jo buddhimAn puruSh param pAriNAmik bhAvakA ugrarUpase Ashray karatA hai, vahI ek puruSh pApavanako jalAneme.n agni samAn munivar hai ) .297.
Page 358 of 388
PDF/HTML Page 385 of 415
single page version
Navi dukkha.n Navi sukkha.n Navi pIDA Nev vijjade bAhA .
ih hi sA.nsArikavikAranikAyAbhAvAnnirvANa.n bhavatItyukta m .
niruparAgaratnatrayAtmakaparamAtmanaH satatAntarmukhAkAraparamAdhyAtmasvarUpaniratasya tasya vA.ashubhapariNaterabhAvAnna chAshubhakarma ashubhakarmAbhAvAnna duHkham, shubhapariNaterabhAvAnna shubhakarma shubhakarmAbhAvAnna khalu sa.nsArasukham, pIDAyogyayAtanAsharIrAbhAvAnna pIDA,
gAthA : 179 anvayArtha : — [na api duHkha.n ] jahA.N duHkh nahI.n hai, [na api saukhya.n ] sukh nahI.n hai, [na api pI.DA ] pI.DA nahI.n hai, [na ev bAdhA vidyate ] bAdhA nahI.n hai, [na api maraNa.n ] maraN nahI.n hai, [na api janana.n ] janma nahI.n hai, [tatra ev cha nirvANam bhavati ] vahI.n nirvAN hai (arthAt duHkhAdirahit paramatattvame.n hI nirvAN hai ) .
TIkA : — yahA.N, (paramatattvako) vAstavame.n sA.nsArik vikArasamUhake abhAvake kAraN 1nirvAN hai aisA kahA hai .
2satat antarmukhAkAr param - adhyAtmasvarUpame.n lIn aise us 3niruparAg – ratnatrayAtmak paramAtmAko ashubh pariNatike abhAvake kAraN ashubh karma nahI.n hai aur ashubh karmake abhAvake kAraN duHkh nahI.n hai; shubh pariNatike abhAvake kAraN shubh karma nahI.n hai aur shubh karmake abhAvake kAraN vAstavame.n sa.nsArasukh nahI.n hai; pI.DAyogya
1 – nirvAN = mokSha; mukti . [paramatattva vikArarahit honese dravya-apekShAse sadA mukta hI hai . isaliye
mumukShuo.nko aisA samajhanA chAhiye ki vikArarahit paramatattvake sampUrNa Ashrayase hI (arthAt usIke
shraddhAn - j~nAn - AcharaNase) vah paramatattva apanI svAbhAvik muktaparyAyame.n pariNamit hotA hai . ]
2 – satat antarmukhAkAr = nirantar antarmukh jisakA AkAr arthAt rUp hai aise .
3 – niruparAg = nirvikAr; nirmal .
Page 359 of 388
PDF/HTML Page 386 of 415
single page version
asAtAvedanIyakarmAbhAvAnnaiv vidyate bAdhA, pa.nchavidhanokarmAbhAvAnna maraNam, pa.nchavidh- nokarmahetubhUtakarmapudgalasvIkArAbhAvAnna jananam . eva.nlakShaNalakShitAkShuNNavikShepavinirmukta - paramatattvasya sadA nirvANa.n bhavatIti .
jananamaraNapIDA nAsti yasyeh nityam .
smarasukhavimukhassan mukti saukhyAy nityam ..298..
❃
bAdhA nahI.n hai; pA.Nch prakArake nokarmake abhAvake kAraN maraN nahI.n hai . pA.Nch prakArake nokarmake hetubhUt karmapudgalake svIkArake abhAvake kAraN janma nahI.n hai . — aise lakShaNo.nse — lakShit, akhaNDa, vikSheparahit paramatattvako sadA nirvAN hai .
[ab is 179vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] is lokame.n jise sadA bhavabhavake sukhaduHkh nahI.n hai.n, bAdhA nahI.n hai, janma, maraN aur pI.DA nahI.n hai, use ( – us paramAtmAko ) mai.n, muktisukhakI prApti hetu, kAmadevake sukhase vimukh vartatA huA nitya naman karatA hU.N, usakA stavan karatA hU.N, samyak prakArase bhAtA hU.N .298.
[shlokArtha : — ] AtmAkI ArAdhanA rahit jIvako sAparAdh ( – aparAdhI) mAnA gayA hai . (isaliye ) mai.n Anandamandir AtmAko (Anandake ghararUp nijAtmAko) nitya naman karatA hU.N .299. ❃ yAtanA = vedanA; pI.DA . (sharIr vedanAkI mUrti hai .)
Page 360 of 388
PDF/HTML Page 387 of 415
single page version
paramanirvANayogyaparamatattvasvarUpAkhyAnametat.h .
akha.nDaikapradeshaj~nAnasvarUpatvAt.h sparshanarasanaghrANachakShuHshrotrAbhidhAnapa.nchendriyavyApArAH devamAnavatiryagachetanopasargAshcha na bhavanti, kShAyikaj~nAnayathAkhyAtachAritramayatvAnna darshan- chAritrabhedavibhinnamohanIyadvitayamapi, bAhyaprapa.nchavimukhatvAnna vismayaH, nityonmIlit- shuddhaj~nAnasvarUpatvAnna nidrA, asAtAvedanIyakarmanirmUlanAnna kShudhA tR^iShA cha . tatra param-
gAthA : 180 anvayArtha : — [na api indriyAH upasargAH ] jahA.N indriyA.N nahI.n hai.n, upasarga nahI.n hai.n, [na api mohaH vismayaH ] moh nahI.n hai, vismay nahI.n hai, [na nidrA cha ] nidrA nahI.n hai, [na cha tR^iShNA ] tR^iShA nahI.n hai, [na ev kShudhA ] kShudhA nahI.n hai, [tatra ev cha nirvANam bhavati ] vahI.n nirvAN hai (arthAt indriyAdirahit paramatattvame.n hI nirvAN hai ) .
TIkA : — yah, param nirvANake yogya paramatattvake svarUpakA kathan hai .
(paramatattva ) ❃akhaNDa - ekapradeshI - j~nAnasvarUp honeke kAraN (use) sparshan, rasan, ghrAN, chakShu aur shrotra nAmakI pA.Nch indriyo.nke vyApAr nahI.n hai.n tathA dev, mAnav, tirya~ncha aur achetanakR^it upasarga nahI.n hai.n; kShAyikaj~nAnamay aur yathAkhyAtachAritramay honeke kAraN (use) darshanamohanIy aur chAritramohanIy aise bhedavAlA do prakArakA mohanIy nahI.n hai; bAhya prapa.nchase vimukh honeke kAraN (use) vismay nahI.n hai; nitya - prakaTit shuddhaj~nAnasvarUp honeke kAraN (use) nidrA nahI.n hai; asAtAvedanIy karmako nirmUl kar deneke kAraN (use) kShudhA aur ❃khaNDarahit abhinnapradeshI j~nAn paramatattvakA svarUp hai isaliye paramatattvako indriyA.N aur upasarga nahI.n hai.n .
Page 361 of 388
PDF/HTML Page 388 of 415
single page version
brahmaNi nitya.n brahma bhavatIti .
paribhavati na mR^ityurnAgatirno gatirvA .
guNagurugurupAdAmbhojasevAprasAdAt.h ..’’
.akShAnAmuchchairvividhaviShama.n vartana.n naiv ki.nchit.h .
tasminnitya.n nijasukhamaya.n bhAti nirvANamekam ..300..
tR^iShA nahI.n hai . us param brahmame.n ( – paramAtmatattvame.n) sadA brahma ( – nirvAN) hai .
isIprakAr (shrIyogIndradevakR^it) amR^itAshItime.n (58ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : –
‘‘[shlokArtha : — ] jahA.N (jis tattvame.n) jvar, janma aur jarAkI vedanA nahI.n hai, mR^ityu nahI.n hai, gati yA Agati nahI.n hai, us tattvakA ati nirmal chittavAle puruSh, sharIrame.n sthit hone par bhI, guName.n ba.De aise guruke charaNakamalakI sevAke prasAdase anubhav karate hai.n .’’
aur (is 180vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] anupam guNo.nse ala.nkR^it aur nirvikalpa aise jis brahmame.n (Atmatattvame.n ) indriyo.nkA ati vividh aur viSham vartan ki.nchit bhI nahI.n hI hai, tathA sa.nsArake mUlabhUt anya (moh - vismayAdi ) ❃sa.nsArIguNasamUh nahI.n hI hai.n, us brahmame.n sadA nijasukhamay ek nirvAN prakAshamAn hai .300. ❃ moh, vismay Adi doSh sa.nsAriyo.nke guN hai.n — ki jo sa.nsArake kAraNabhUt hai.n .
Page 362 of 388
PDF/HTML Page 389 of 415
single page version
sadA nira.njanatvAnna dravyakarmAShTaka.n, trikAlanirupAdhisvarUpatvAnna nokarmapa.nchaka.n cha, amanaskatvAnna chi.ntA, audayikAdivibhAvabhAvAnAmabhAvAdArtaraudradhyAne na staH, dharma- shukladhyAnayogyacharamasharIrAbhAvAttaddvitayamapi na bhavati . tatraiv cha mahAna.nd iti .
gAthA : 181 anvayArtha : — [na api karma nokarma ] jahA.N karma aur nokarma nahI.n hai, [na api chintA ] chintA nahI.n hai, [na ev Artaraudre ] Arta aur raudra dhyAn nahI.n hai.n, [na api dharmashukladhyAne ] dharma aur shukla dhyAn nahI.n hai.n, [tatra ev cha nirvANam bhavati ] vahI.n nirvAN hai (arthAt karmAdirahit paramatattvame.n hI nirvAN hai ) .
TIkA : — yah, sarva karmo.nse vimukta ( – rahit) tathA shubh, ashubh aur shuddha dhyAn tathA dhyeyake vikalpo.nse vimukta paramatattvake svarUpakA kathan hai .
(paramatattva) sadA nira.njan honeke kAraN (use) ATh dravyakarma nahI.n hai.n; tIno.n kAl nirupAdhisvarUpavAlA honeke kAraN (use) pA.Nch nokarma nahI.n hai; man rahit honeke kAraN chi.ntA nahI.n hai; audayikAdi vibhAvabhAvo.nkA abhAv honeke kAraN Arta aur raudra dhyAn nahI.n hai.n; dharmadhyAn aur shukladhyAnake yogya charam sharIrakA abhAv honeke kAraN ve do dhyAn nahI.n hai.n . vahI.n mahA Ananda hai .
[ab is 181vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
Page 363 of 388
PDF/HTML Page 390 of 415
single page version
karmAsheSha.n na cha na cha punardhyAnaka.n tachchatuShkam .
kAchinmukti rbhavati vachasA.n mAnasAnA.n cha dUram ..301..
bhagavataH siddhasya svabhAvaguNasvarUpAkhyAnametat.h .
[shlokArtha : — ] jo nirvAName.n sthit hai, jisane pAparUpI a.ndhakArake samUhakA nAsh kiyA hai aur jo vishuddha hai, usame.n ( – us paramabrahmame.n ) asheSh (samasta) karma nahI.n hai tathA ve chAr dhyAn nahI.n hai.n . us siddharUp bhagavAn j~nAnapu.nj paramabrahmame.n koI aisI mukti hai ki jo vachan aur manase dUr hai .301.
gAthA : 182 anvayArtha : — [kevalaj~nAna.n ] (siddha bhagavAnako) kevalaj~nAn, [kevaladR^iShTiH ] kevaladarshan, [kevalasaukhya.n cha ] kevalasukh, [kevala.n vIryam ] kevalavIrya, [amUrtatvam ] amUrtatva, [astitva.n ] astitva aur [sapradeshatvam ] sapradeshatva [vidyate ] hote hai.n .
TIkA : — yah, bhagavAn siddhake svabhAvaguNo.nke svarUpakA kathan hai .
niravasheSharUpase antarmukhAkAr ( – sarvathA antarmukh jisakA svarUp hai aise), svAtmAshrit nishchay - paramashukladhyAnake balase j~nAnAvaraNAdi ATh prakArake karmo.nkA vilay
Page 364 of 388
PDF/HTML Page 391 of 415
single page version
karmavilaye jAte tato bhagavataH siddhaparameShThinaH kevalaj~nAnakevaladarshanakevalavIrya- kevalasaukhyAmUrtatvAstitvasapradeshatvAdisvabhAvaguNA bhava.nti iti .
tasminsiddhe bhavati nitarA.n kevalaj~nAnametat.h .
hone par, us kAraNase bhagavAn siddhaparameShThIko kevalaj~nAn, kevaladarshan, kevalavIrya, kevalasukh, amUrtatva, astitva, sapradeshatva Adi svabhAvaguN hote hai.n .
[ab is 182vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] bandhake Chedanake kAraN, bhagavAn tathA nityashuddha aise us prasiddha siddhame.n ( – siddhaparameShThIme.n ) sadA atyantarUpase yah kevalaj~nAn hotA hai, samagra jisakA viShay hai aisA sAkShAt darshan hotA hai, ❃Atya.ntik saukhya hotA hai tathA shuddhashuddha aisA vIryAdik anya guNarUpI maNiyo.nkA samUh hotA hai .302.
gAthA : 183 anvayArtha : — [nirvANam ev siddhAH ] nirvAN hI siddha hai.n aur [siddhAH nirvANam ] siddha vah nirvAN hai [iti samuddiShTAH ] aisA (shAstrame.n ) kahA hai . ❃ Atya.ntik = sarvashreShTha; atyanta .
Page 365 of 388
PDF/HTML Page 392 of 415
single page version
siddhisiddhayorekatvapratipAdanaparAyaNametat.h .
nirvANashabdo.atra dviShTho bhavati . kathamiti chet.h, nirvANamev siddhA iti vachanAt.h . siddhAH siddhakShetre tiShTha.ntIti vyavahAraH, nishchayato bhagava.ntaH svasvarUpe tiShTha.nti . tato hetornirvANamev siddhAH siddhA nirvANam ityanen krameN nirvANashabdasiddhashabdayorekatva.n saphala.n jAtam . api cha yaH kashchidAsannabhavyajIvaH paramaguruprasAdAsAditaparamabhAvabhAvanayA sakalakarmakala.nkapa.nkavimukta : sa paramAtmA bhUtvA lokAgraparyanta.n gachChatIti .
kvachidapi na cha vidmo yukti tashchAgamAchcha .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH ..303..
[karmavimuktaH AtmA ] karmase vimukta AtmA [lokAgraparyantam ] lokAgra parya.nt [gachChati ] jAtA hai . TIkA : — yah, siddhi aur siddhake ekatvake pratipAdan sambandhame.n hai .
nirvAN shabdake yahA.N do artha hai.n . kisaprakAr ? ‘nirvAN hI siddha hai.n’ aisA (shAstrakA) vachan honese . siddha siddhakShetrame.n rahate hai.n aisA vyavahAr hai, nishchayase to bhagavanta nij svarUpame.n rahate hai.n; us kAraNase ‘nirvAN hI siddha hai.n aur siddha vah nirvAN hai’ aise isaprakAr dvArA nirvANashabdakA aur siddhashabdakA ekatva saphal huA .
tathA, jo koI Asannabhavya jIv paramaguruke prasAd dvArA prApta paramabhAvakI bhAvanA dvArA sakal karmakala.nkarUpI kIcha.Dse vimukta hotA hai.n, vah paramAtmA hokar lokAgra parya.nt jAtA hai .
[ab is 183vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] jinasa.nmat muktime.n aur mukta jIvame.n ham kahI.n bhI yuktise yA Agamase bhed nahI.n jAnate . tathA, is lokame.n yadi koI bhavya jIv sarva karmako nirmUl
Page 366 of 388
PDF/HTML Page 393 of 415
single page version
atra siddhakShetrAdupari jIvapudgalAnA.n gamana.n niShiddham .
jIvAnA.n svabhAvakriyA siddhigamana.n, vibhAvakriyA ShaTakApakramayukta tvam; pudgalAnA.n svabhAvakriyA paramANugatiH, vibhAvakriyA vdyaNukAdiskandhagatiH . ato.amIShA.n trilok- shikharAdupari gatikriyA nAsti, parato gatihetordharmAstikAyAbhAvAt.h; yathA jalAbhAve matsyAnA.n karatA hai, to vah paramashrIrUpI (muktilakShmIrUpI ) kAminIkA vallabh hotA hai .303.
gAthA : 184 anvayArtha : — [yAvat dharmAstikaH ] jahA.N tak dharmAstikAy hai vahA.N tak [jIvAnA.n pudgalAnA.n ] jIvo.nkA aur pudgalo.nkA [gamana.n ] gaman [jAnIhi ] jAn; [dharmAstikAyAbhAve ] dharmAstikAyake abhAvame.n [tasmAt parataH ] usase Age [na gachCha.nti ] ve nahI.n jAte .
TIkA : — yahA.N, siddhakShetrase U par jIv - pudgalo.nke gamanakA niShedh kiyA hai .
jIvo.nkI svabhAvakriyA siddhigaman (siddhakShetrame.n gaman) hai aur vibhAvakriyA (anya bhavame.n jAte samay) Chah dishAme.n gaman hai; pudgalo.nkI svabhAvakriyA paramANukI gati hai aur vibhAvakriyA ❃
(jIvapudgalo.nkI) gatikriyA trilokake shikharase U par nahI.n hai, kyo.nki Age gatihetu (gatike nimittabhUt) dharmAstikAyakA abhAv hai; jisaprakAr jalake abhAvame.n maChaliyo.nkI gatikriyA nahI.n hotI usIprakAr . isIse, jahA.N tak dharmAstikAy hai us kShetra tak ❃ dvi – aNukAdi skandha = do paramANuo.nse lekar ananta paramANuo.nke bane hue skandha .
Page 367 of 388
PDF/HTML Page 394 of 415
single page version
gatikriyA nAsti . at ev yAvaddharmAstikAyastiShThati tatkShetraparyanta.n svabhAvavibhAv- gatikriyApariNatAnA.n jIvapudgalAnA.n gatiriti .
Niyama.n Niyamassa phala.n NiddiTTha.n pavayaNassa bhattIe .
shAstrAdau gR^ihItasya niyamashabdasya tatphalasya chopasa.nhAro.ayam . svabhAvagatikriyA aur vibhAvagatikriyArUpase pariNat jIv - pudgalo.nkI gati hotI hai .
[ab is 184 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] gatihetuke abhAvake kAraN, sadA (arthAt kadApi ) trilokake shikharase U par jIv aur pudgal dono.nkA gaman nahI.n hI hotA . 304 .
gAthA : 185 anvayArtha : — [niyamaH ] niyam aur [niyamasya phala.n ] niyamakA phal [pravachanasya bhaktyA ] pravachanakI bhaktise [nirdiShTam ] darshAye gaye . [yadi ] yadi (usame.n kuCh ) [pUrvAparavirodhaH ] pUrvApar (AgepIChe ) virodh ho to [samayaj~nAH ] samayaj~na (Agamake j~nAtA ) [apanIy ] use dUr karake [pUraya.ntu ] pUrti karanA .
TIkA : — yah, shAstrake Adime.n liye gaye niyamashabdakA tathA usake phalakA upasa.nhAr hai .
Page 368 of 388
PDF/HTML Page 395 of 415
single page version
niyamastAvachChuddharatnatrayavyAkhyAnasvarUpeN pratipAditaH . tatphala.n paramanirvAN- miti pratipAditam . na kavitvadarpAt.h pravachanabhaktyA pratipAditametat.h sarvamiti yAvat.h . yadyapi pUrvAparadoSho vidyate chettaddoShAtmaka.n luptvA paramakavIshvarAssamayavidashchottama.n pada.n kurvantviti .
hR^idayasarasijAte nirvR^iteH kAraNatvAt.h .
sa khalu nikhilabhavyashreNinirvANamArgaH ..305..
pratham to, niyam shuddharatnatrayake vyAkhyAnasvarUpame.n pratipAdit kiyA gayA; usakA phal param nirvANake rUpame.n pratipAdit kiyA gayA . yah sab kavitvake abhimAnase nahI.n kintu pravachanakI bhaktise pratipAdit kiyA gayA hai . yadi (usame.n kuCh ) pUrvApar doSh ho to samayaj~na paramakavIshvar doShAtmak padakA lop karake uttam pad karanA .
[ab is 185vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] muktikA kAraN honese niyamasAr tathA usakA phal uttam puruSho.nke hR^idayakamalame.n jayavanta hai . pravachanakI bhaktise sUtrakArane jo kiyA hai (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane jo yah niyamasArakI rachanA kI hai ), vah vAstavame.n samasta bhavyasamUhako nirvANakA mArga hai .305.
Page 369 of 388
PDF/HTML Page 396 of 415
single page version
ih hi bhavyasya shikShaNamukta m .
kechan ma.ndabuddhayaH trikAlanirAvaraNanityAna.ndaikalakShaNanirvikalpakanijakAraNaparamAtma- tattvasamyakshraddhAnaparij~nAnAnuShThAnarUpashuddharatnatrayapratipakShamithyAtvakarmodayasAmarthyen mithyA- darshanaj~nAnachAritraparAyaNAH IrShyAbhAven samatsarapariNAmen sundara.n mArga.n sarvaj~navItarAgasya mArga.n pApakriyAnivR^ittilakShaNa.n bhedopachAraratnatrayAtmakamabhedopachAraratnatrayAtmaka.n kechinnindanti, teShA.n svarUpavikalAnA.n kuhetu
ratnatrayamArge he bhavya mA kuruShva, punarbhakti : kartavyeti .
gAthA : 186 anvayArtha : — [punaH ] parantu [IrShAbhAven ] IrShAbhAvase [kechit ] koI log [sundara.n mArgam ] sundar mArgako [nindanti ] nindate hai.n [teShA.n vachana.n ] unake vachan [shrutvA ] sunakar [jinamArge ] jinamArgake prati [abhakti.n ] abhakti [mA kurudhvam ] nahI.n karanA .
TIkA : — yahA.N bhavyako shikShA dI hai .
koI ma.ndabuddhi trikAl - nirAvaraN, nitya Ananda jisakA ek lakShaN hai aise nirvikalpa nijakAraNaparamAtmatattvake samyak - shraddhAn - j~nAn - anuShThAnarUp shuddharatnatrayase pratipakSha mithyAtvakarmodayake sAmarthya dvArA mithyAdarshan - j~nAn - chAritraparAyaN vartate hue IrShAbhAvase arthAt matsarayukta pariNAmase sundaramArgako — pApakriyAse nivR^itti jisakA lakShaN hai aise bhedopachAr - ratnatrayAtmak tathA abhedopachAr - ratnatrayAtmak sarvaj~navItarAgake mArgako — nindate hai.n, un svarUpavikal (svarUpaprApti rahit ) jIvo.nke kuhetu - kudR^iShTAntayukta kutarkavachan sunakar jineshvarapraNIt shuddharatnatrayamArgake prati, he bhavya ! abhakti nahI.n karanA, parantu bhakti kartavya hai .
[ab is 186 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]
Page 370 of 388
PDF/HTML Page 397 of 415
single page version
vishvAshAtikarAlakAladahane shuShyanmanIyAvane“ .
sta.n sha.nkhadhvanika.npitAkhilabhuva.n shrInemitIrtheshvaram .
jAne tatstavanaikakAraNamaha.n bhakti rjine.atyutsukA ..307..
[shlokArtha : — ] dehasamUharUpI vR^ikShapa.nktise jo bhaya.nkar hai, jisame.n duHkh- paramparArUpI ja~N.hgalI pashu (basate ) hai.n, ati karAl kAlarUpI agni jahA.N sabakA bhakShaN karatI hai, jisame.n buddhirUpI jal (?) sUkhatA hai aur jo darshanamohayukta jIvo.nko anek kunayarUpI mArgo.nke kAraN atyanta ×
vikaT sthalame.n jain darshan ek hI sharaN hai .306.
tathA —
[shlokArtha : — ] jin prabhukA j~nAnasharIr sadA lokAlokakA niketan hai (arthAt jin neminAthaprabhuke j~nAname.n lokAlok sadA samAte hai.n — j~nAt hote hai.n ), un shrI neminAth tIrtheshvarakA — ki jinho.nne sha.nkhakI dhvanise sArI pR^ithvIko kampA diyA thA unakA — stavan karaneke liye tIn lokame.n kaun manuShya yA dev samartha hai.n ? (tathApi) unakA stavan karanekA ekamAtra kAraN jinake prati ati utsuk bhakti hai aisA mai.n jAnatA hU.N .307. ★yahA.N kuCh ashuddhi ho aisA lagatA hai . × durgam = jise kaThinAIse lA.NghA jA sake aisA; dustar . (sa.nsAr-aTavIme.n anek kunayarUpI mArgo.nme.nse satya
Page 371 of 388
PDF/HTML Page 398 of 415
single page version
shAstranAmadheyakathanadvAreN shAstropasa.nhAropanyAso.ayam .
atrAchAryAH prArabdhasyAntagamanatvAt.h nitarA.n kR^itArthatA.n pariprApya nijabhAvanAnimitta- mashubhava.nchanArtha.n niyamasArAbhidhAna.n shruta.n paramAdhyAtmashAstrashatakushalen mayA kR^itam . ki.n kR^itvA ? pUrva.n j~nAtvA ava.nchakaparamaguruprasAden buddhveti . kam ? jinopadesha.n vItarAgasarvaj~na- mukhAravindavinirgataparamopadesham . ta.n punaH ki.nvishiShTam ? pUrvAparadoShanirmukta.n pUrvAparadoSh- hetubhUtasakalamoharAgadveShAbhAvAdAptamukhavinirgatatvAnnirdoShamiti .
gAthA : 187 anvayArtha : — [pUrvAparadoShanirmuktam ] pUrvApar doSh rahit [jinopadesha.n ] jinopadeshako [j~nAtvA ] jAnakar [mayA ] mai.nne [nijabhAvanAnimitta.n ] nijabhAvanAnimittase [niyamasAranAmashrutam ] niyamasAr nAmakA shAstra [kR^itam ] kiyA hai .
TIkA : — yah, shAstrake nAmakathan dvArA shAstrake upasa.nhAr sambandhI kathan hai .
yahA.N AchAryashrI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadev ) prArambha kiye hue kAryake antako prApta karanese atyanta kR^itArthatAkoe pAkar kahate hai.n ki sai.nka.Do.n param – adhyAtmashAstro.nme.n kushal aise mai.nne nijabhAvanAnimittase — ashubhava.nchanArtha niyamasAr nAmak shAstra kiyA hai . kyA karake (yah shAstra kiyA hai) ? pratham ×ava.nchak param guruke prasAdase jAnakar . kyA jAnakar ? jinopadeshako arthAt vItarAg - sarvaj~nake mukhAravindase nikale hue param upadeshako . kaisA hai vah upadesh ? pUrvApar doSh rahit hai arthAt pUrvApar doShake hetubhUt sakal moharAgadveShake abhAvake kAraN jo Apta hai.n unake mukhase nikalA honese nirdoSh hai . × ava.nchak = Thage.n nahI.n aise; niShkapaT; saral; R^iju .
Page 372 of 388
PDF/HTML Page 399 of 415
single page version
ki~ncha asya khalu nikhilAgamArthasArthapratipAdanasamarthasya niyamashabdasa.nsUchit- vishuddhamokShamArgasya a.nchitapa~nchAstikAyaparisanAthasya sa.nchitapa.nchAchAraprapa~nchasya ShaDdravyavichitrasya saptatattvanavapadArthagarbhIkR^itasya pa.nchabhAvaprapa.nchapratipAdanaparAyaNasya nishchayapratikramaNapratyAkhyAn- prAyashchittaparamAlochanAniyamavyutsargaprabhR^itisakalaparamArthakriyAkA.nDADa.nbarasamR^iddhasya upayog- trayavishAlasya parameshvarasya shAstrasya dvividha.n kil tAtparya.n, sUtratAtparya.n shAstratAtparya.n cheti .
aur (is shAstrake tAtparya sambandhI aisA samajhanA ki ), jo (niyamasArashAstra) vAstavame.n samasta Agamake arthasamUhakA pratipAdan karaneme.n samartha hai, jisane niyam - shabdase vishuddha mokShamArga samyak prakArase darshAyA hai, jo shobhit pa.nchAstikAy sahit hai (arthAt jisame.n pA.Nch astikAyakA varNan kiyA gayA hai ), jisame.n pa.nchAchAraprapa.nchakA sa.nchay kiyA gayA hai (arthAt jisame.n j~nAnAchAr, darshanAchAr, chAritrAchAr, tapAchAr aur vIryAchArarUp pA.Nch prakArake AchArakA kathan kiyA gayA hai ), jo Chah dravyo.nse vichitra hai (arthAt jo Chah dravyo.nke nirUpaNase vividh prakArakA — sundar hai ), sAt tattva aur nav padArtha jisame.n samAye hue hai.n, jo pA.Nch bhAvarUp vistArake pratipAdaname.n parAyaN hai, jo nishchay - pratikramaN, nishchay - pratyAkhyAn, nishchay - prAyashchitta, param - AlochanA, niyam, vyutsarga Adi sakal paramArtha kriyAkA.nDake ADambarase samR^iddha hai (arthAt jisame.n paramArtha kriyAo.nkA puShkal nirUpaN hai ) aur jo tIn upayogo.nse susampanna hai (arthAt jisame.n ashubh, shubh aur shuddha upayogakA puShkal kathan hai ) — aise is parameshvar shAstrakA vAstavame.n do prakArakA tAtparya hai : sUtratAtparya aur shAstratAtparya . sUtratAtparya to padyakathanase pratyek sUtrame.n ( – padya dvArA pratyek gAthAke antame.n ) pratipAdit kiyA gayA hai . aur shAstratAtparya yah nimnAnusAr TIkA dvArA pratipAdit kiyA jAtA hai : yah (niyamasAr shAstra ) 1bhAgavat shAstra hai . jo (shAstra ) nirvANasundarIse utpanna honevAle, paramavItarAgAtmak, 2nirAbAdh, nirantar aur 3ana.ng paramAnandakA denevAlA hai, jo 4niratishay, nityashuddha, nira.njan nij kAraNaparamAtmAkI bhAvanAkA kAraN hai, jo samasta nayo.nke samUhase shobhit hai, jo pa.ncham
1 – bhAgavat = bhagavAnakA; daivI; pavitra .
2 – nirAbAdh = bAdhA rahit; nirvighna .
3 – ana.ng = asharIrI; Atmik; atIndriy .
4 – niratishay = jisase koI ba.Dhkar nahI.n hai aise; anuttam; shreShTha; advitIy .
Page 373 of 388
PDF/HTML Page 400 of 415
single page version
sUtratAtparya.n padyopanyAsen pratisUtramev pratipAditam, shAstratAtparya.n tvidamupadarshanen . bhAgavata.n shAstramida.n nirvANasu.ndarIsamudbhavaparamavItarAgAtmakanirvyAbAdhanirantarAna~N.hgaparamAnandaprada.n nirati- shayanityashuddhanira.njananijakAraNaparamAtmabhAvanAkAraNa.n samastanayanichayA.nchita.n pa.nchamagati- hetubhUta.n pa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigraheN nirmitamida.n ye khalu nishchayavyavahAranayayoravirodhen jAnanti te khalu mahAntaH samastAdhyAtmashAstrahR^idayavedinaH paramAna.ndavItarAgasukhAbhilAShiNaH parityakta bAhyAbhyantarachaturvi.nshatiparigrahaprapa.nchAH trikAlanirupAdhisvarUpaniratanijakAraN- paramAtmasvarUpashraddhAnaparij~nAnAcharaNAtmakabhedopachArakalpanAnirapekShasvastharatnatrayaparAyaNAH santaH shabdabrahmaphalasya shAshvatasukhasya bhoktAro bhavantIti
lalitapadanikAyairnirmita.n shAstrametat.h .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH ..308..
gatike hetubhUt hai aur jo pA.Nch indriyo.nke phai lAv rahit dehamAtra - parigrahadhArIse (nirgrantha munivarase ) rachit hai — aise is bhAgavat shAstrako jo nishchayanay aur vyavahAranayake avirodhase jAnate hai.n, ve mahApuruSh — samasta adhyAtmashAstro.nke 1hR^idayako jAnanevAle aur paramAnandarUp vItarAg sukhake abhilAShI — bAhya-abhyantar chauvIs parigraho.nke prapa.nchako parityAg kar, trikAl – nirupAdhi svarUpame.n lIn nij kAraNaparamAtmAke svarUpake shraddhAn - j~nAn - AcharaNAtmak bhedopachAr - kalpanAse nirapekSha aise 2svastha ratnatrayame.n parAyaN vartate hue, shabdabrahmake phalarUp shAshvat sukhake bhoktA hote hai.n .
[ab is niyamasAr - paramAgamakI tAtparyavR^itti nAmak TIkAkI pUrNAhuti karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev chAr shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] sukavijanarUpI kamalo.nko Ananda denevAle ( – vikasit
1-hR^iday = hArda; rahasya; marma . (is bhAgavat shAstrako jo samyak prakArase jAnate hai.n, ve samasta adhyAtmashAstro.nke hArdake j~nAtA hai.n .)
2-svastha = nijAtmasthit . (nijAtmasthit shuddharatnatray bhedopachAr – kalpanAse nirapekSha hai .)