Niyamsar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 166-176.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 21

 

Page 334 of 388
PDF/HTML Page 361 of 415
single page version

[nishchayanayen ] nishchayanayase [AtmA ] AtmA [AtmaprakAshaH ] svaprakAshak hai; [tasmAt ]
isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai
.
TIkA :yah, nishchayanayase svarUpakA kathan hai .
yahA.N nishchayanayase shuddha j~nAnakA lakShaN svaprakAshakapanA kahA hai; usIprakAr sarva
AvaraNase mukta shuddha darshan bhI svaprakAshak hI hai . AtmA vAstavame.n, usane sarva
indriyavyApArako Cho.DA honese, svaprakAshakasvarUp lakShaNase lakShit hai; darshan bhI, usane
bahirviShayapanA Cho.DA honese, svaprakAshakatvapradhAn hI hai
. isaprakAr svarUpapratyakSha - lakShaNase
lakShit akhaNDa - sahaj - shuddhaj~nAnadarshanamay honeke kAraN, nishchayase, trilok - trikAlavartI
sthAvar - ja.ngamasvarUp samasta dravyaguNaparyAyarUp viShayo.n sambandhI prakAshya - prakAshakAdi
vikalpo.nse ati dUr vartatA huA, svasvarUpasa.nchetan jisakA lakShaN hai aise prakAsh dvArA
sarvathA a.ntarmukh honeke kAraN, AtmA nirantar akhaNDa
- advait - chaitanyachamatkAramUrti rahatA hai .
[ab is 165vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n : ]
[shlokArtha : ] nishchayase AtmA svaprakAshak j~nAn hai; jisane bAhya Ala.nban naShTa
nishchayanayen svarUpAkhyAnametat.h .
nishchayanayen svaprakAshakatvalakShaNa.n shuddhaj~nAnamihAbhihita.n tathA sakalAvaraNapramukta shuddha-
darshanamapi svaprakAshakaparamev . AtmA hi vimukta sakalendriyavyApAratvAt.h svaprakAshakatvalakShaN-
lakShit iti yAvat.h . darshanamapi vimukta bahirviShayatvAt.h svaprakAshakatvapradhAnamev . ittha.n svarUp-
pratyakShalakShaNalakShitAkShuNNasahajashuddhaj~nAnadarshanamayatvAt.h nishchayen jagattrayakAlatrayavartisthAvaraja.ng-
mAtmakasamastadravyaguNaparyAyaviShayeShu AkAshAprakAshakAdivikalpavidUrassan svasvarUpe sa.nj~nA-
lakShaNaprakAshatayA niravasheSheNAntarmukhatvAdanavaratam akha.nDAdvaitachichchamatkAramUrtirAtmA tiShThatIti .
(ma.ndAkrA.ntA)
AtmA j~nAna.n bhavati niyata.n svaprakAshAtmaka.n yA
draShTiH sAkShAt.h prahatabahirAla.nbanA sApi chaiShaH .
ekAkArasvarasavisarApUrNapuNyaH purANaH
svasminnitya.n niyatavasatirnirvikalpe mahimni
..281..
yahA.N kuCh ashuddhi ho aisA lagatA hai .

Page 335 of 388
PDF/HTML Page 362 of 415
single page version

kiyA hai aisA (svaprakAshak ) jo sAkShAt darshan us - rUp bhI AtmA hai . ekAkAr
nijarasake phai lAvase pUrNa honeke kAraN jo pavitra hai tathA jo purAN (sanAtan ) hai aisA
yah AtmA sadA apanI nirvikalpa mahimAme.n nishchitarUpase vAs karatA hai
. 281 .
gAthA : 166 anvayArtha :[kevalI bhagavAn ] (nishchayase ) kevalI
bhagavAn [AtmasvarUpa.n ] AtmasvarUpako [pashyati ] dekhate hai.n, [na lokAlokau ]
lokAlokako nahI.n
[eva.n ] aisA [yadi ] yadi [kaH api bhaNati ] koI kahe to [tasya
cha ki.n dUShaNa.n bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt kuCh doSh nahI.n hai . )
TIkA :yah, shuddhanishchayanayakI vivakShAse paradarshanakA (parako dekhanekA) khaNDan
hai .
yadyapi vyavahArase ek samayame.n tIn kAl sambandhI pudgalAdi dravyaguNaparyAyo.nko
jAnaneme.n samartha sakal - vimal kevalaj~nAnamayatvAdi vividh mahimAo.nkA dhAraN karanevAlA hai,
tathApi vah bhagavAn, kevaladarshanarUp tR^itIy lochanavAlA hone par bhI, param nirapekShapaneke
kAraN niHsheSharUpase (sarvathA ) antarmukh honese keval svarUpapratyakShamAtra vyApArame.n lIn aise
nira.njan nij sahajadarshan dvArA sachchidAnandamay AtmAko nishchayase dekhatA hai (parantu
appasarUva.n pechChadi loyAloya.n Na kevalI bhagava.n .
jai koi bhaNai eva.n tassa ya ki.n dUsaNa.n hoi ..166..
AtmasvarUpa.n pashyati lokAlokau na kevalI bhagavAn .
yadi kopi bhaNatyeva.n tasya cha ki.n dUShaNa.n bhavati ..166..
shuddhanishchayanayavivakShayA paradarshanatvanirAso.ayam .
vyavahAreN pudgalAditrikAlaviShayadravyaguNaparyAyaikasamayaparichChittisamarthasakalavimal-
kevalAvabodhamayatvAdivividhamahimAdhAro.api sa bhagavAn kevaladarshanatR^itIyalochano.api paramanir-
pekShatayA niHsheShato.antarmukhatvAt
.h kevalasvarUpapratyakShamAtravyApAraniratanira.njananijasahajadarshanen
sachchidAna.ndamayamAtmAna.n nishchayataH pashyatIti shuddhanishchayanayavivakShayA yaH kopi shuddhAntastattva-
prabhu kevalI nijarUp dekhe.n aur lokAlok nA .
yadi koi yo.n kahatA are usame.n kaho hai doSh kyA ? 166..

Page 336 of 388
PDF/HTML Page 363 of 415
single page version

lokAlokako nahI.n )aisA jo koI bhI shuddha antaHtattvakA vedan karanevAlA
(jAnanevAlA, anubhav karanevAlA ) param jinayogIshvar shuddhanishchayanayakI vivakShAse kahatA
hai, use vAstavame.n dUShaN nahI.n hai
.
[ab is 166 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n : ]
[shlokArtha : ] (nishchayase ) AtmA sahaj paramAtmAko dekhatA haiki jo
paramAtmA ek hai, vishuddha hai, nij antaHshuddhikA AvAs honese (kevalaj~nAnadarshanAdi )
mahimAkA dhAraN karanevAlA hai, atyanta dhIr hai aur nij AtmAme.n atyanta avichal
honese sarvadA antarmagna hai
. svabhAvase mahAn aise us AtmAme.n vyavahAraprapa.nch hai hI nahI.n .
(arthAt nishchayase AtmAme.n lokAlokako dekhanerUp vyavahAravistAr hai hI
nahI.n )
.282.
vedI paramajinayogIshvaro vakti tasya cha na khalu dUShaNa.n bhavatIti .
(ma.ndAkrA.ntA)
pashyatyAtmA sahajaparamAtmAnameka.n vishuddha.n
svAntaHshuddhayAvasathamahimAdhAramatyantadhIram
.
svAtmanyuchchairavichalatayA sarvadAntarnimagna.n
tasminnaiv prakR^itimahati vyAvahAraprapa.nchaH
..282..
yahA.N nishchay-vyavahAr sambandhI aisA samajhanA kijisame.n svakI hI apekShA ho vah nishchayakathan hai aur
jisame.n parakI apekShA Aye vah vyavahArakathan hai; isaliye kevalI bhagavAn lokAlokakoparako jAnate-
dekhate hai.n aisA kahanA vah vyavahArakathan hai aur kevalI bhagavAn svAtmAko jAnate-dekhate hai.n aisA kahanA
vah nishchayakathan hai
. yahA.N vyavahArakathanakA vAchyArtha aisA nahI.n samajhanA ki jisaprakAr Chadmastha jIv
lokAlokako jAnatA-dekhatA hI nahI.n hai usIprakAr kevalI bhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hI nahI.n
hai.n
. Chadmastha jIvake sAth tulanAkI apekShAse to kevalIbhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hai.n vah barAbar
satya haiyathArtha hai, kyo.nki ve trikAl sambandhI sarva dravyaguNaparyAyo.nko yathAsthit barAbar paripUrNarUpase
vAstavame.n jAnate-dekhate hai.n . ‘kevalI bhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hai.n’ aisA kahate hue parakI apekShA
AtI hai itanA hI sUchit karaneke liye, tathA kevalI bhagavAn jisaprakAr svako tadrUp hokar nijasukhake
sa.nvedan sahit jAnate-dekhate hai.n usIprakAr lokAlokako (parako) tadrUp hokar parasukhaduHkhAdike sa.nvedan
sahit nahI.n jAnate-dekhate, parantu parase bilakul bhinna rahakar, parake sukhaduHkhAdikA sa.nvedan kiye binA
jAnate-dekhate hai.n itanA hI sUchit karaneke liye use vyavahAr kahA hai
.

Page 337 of 388
PDF/HTML Page 364 of 415
single page version

gAthA : 167 anvayArtha :[mUrtam amUrtam ] mUrta-amUrta [chetanam itarat ]
chetanachetan [dravya.n ] dravyo.nko[svaka.n cha sarva.n cha ] svako tathA samastako [pashyataH
tu ] dekhanevAle (jAnanevAlekA ) [j~nAnam ] j~nAn [atIndriya.n ] atIndriy hai, [pratyakSham
bhavati ]
pratyakSha hai
.
TIkA :yah, kevalaj~nAnake svarUpakA kathan hai .
Chah dravyo.nme.n pudgalako mUrtapanA hai, (sheSh ) pA.Nchako amUrtapanA hai; jIvako hI
chetanapanA hai, (sheSh ) pA.Nchako achetanapanA hai . trikAl sambandhI mUrta - amUrta chetan - achetan
svadravyAdi asheShako (sva tathA par samasta dravyo.nko ) nirantar dekhanevAle bhagavAn shrImad
arhatparameshvarakA jo kram, indriy aur
vyavadhAn rahit, atIndriy sakal-vimal (sarvathA
nirmal ) kevalaj~nAn vah sakalapratyakSha hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasArame.n (54vI.n gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
muttamamutta.n davva.n cheyaNamiyara.n saga.n cha savva.n cha .
pechCha.ntassa du NANa.n pachchakkhamaNi.ndiya.n hoi ..167..
mUrtamamUrta.n dravya.n chetanamitarat.h svaka.n cha sarva.n cha .
pashyatastu j~nAna.n pratyakShamatIndriya.n bhavati ..167..
kevalabodhasvarUpAkhyAnametat.h .
ShaNNA.n dravyANA.n madhye mUrtatva.n pudgalasya pa.nchAnAm amUrtatvam; chetanatva.n jIvasyaiv
pa.nchAnAmachetanatvam . mUrtAmUrtachetanAchetanasvadravyAdikamasheSha.n trikAlaviShayam anavarata.n pashyato
bhagavataH shrImadarhatparameshvarasya kramakaraNavyavadhAnApoDha.n chAtIndriya.n cha sakalavimalakevalaj~nAna.n
sakalapratyakSha.n bhavatIti
.
tathA chokta.n pravachanasAre
vyavadhAnake arthake liye 28ve.n pR^iShThakI TippaNI dekho .
jo mUrta aur amUrta ja.D.h.h chetan svapar sab dravya hai.n .
dekhe unhe.n usako atIndriy j~nAn hai, pratyakSha hai ..167..

Page 338 of 388
PDF/HTML Page 365 of 415
single page version

‘‘[gAthArtha : ] dekhanevAlekA jo j~nAn amUrtako, mUrta padArtho.nme.n bhI atIndriyako,
aur prachChannako in sabakosvako tathA parakodekhatA hai, vah j~nAn pratyakSha hai .’’
aur (is 167vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] kevalaj~nAn nAmakA jo tIsarA utkR^iShTa netra usIse jinakI prasiddha
mahimA hai, jo tIn lokake guru hai.n aur shAshvat ananta jinakA dhAm haiaise yah
tIrthanAth jinendra lokAlokako arthAt sva-par aise samasta chetan - achetan padArtho.nko samyak
prakArase (barAbar ) jAnate hai.n .283.
gAthA : 168 anvayArtha :[nAnAguNaparyAyeN sa.nyuktam ] vividh guNo.n aur
paryAyo.nse sa.nyukta [pUrvoktasakaladravya.n ] pUrvokta samasta dravyo.nko [yaH ] jo [samyak ]
samyak prakArase (barAbar ) [na cha pashyati ] nahI.n dekhatA, [tasya ] use [parokShadR^iShTiH
‘‘ja.n pechChado amutta.n muttesu adi.ndiya.n cha pachChaNNa.n .
sayala.n saga.n cha idara.n ta.n NANa.n havadi pachchakkha.n ..’’
tathA hi
(ma.ndAkrA.ntA)
samyagvartI tribhuvanaguruH shAshvatAnantadhAmA
lokAlokau svaparamakhila.n chetanAchetana.n cha
.
tArtIya.n yannayanamapara.n kevalaj~nAnasa.nj~na.n
tenaivAya.n viditamahimA tIrthanAtho jinendraH
..283..
puvvuttasayaladavva.n NANAguNapajjaeN sa.njutta.n .
jo Na ya pechChai samma.n parokkhadiTThI have tassa ..168..
pUrvokta sakaladravya.n nAnAguNaparyAyeN sa.nyukta m .
yo na cha pashyati samyak parokShadraShTirbhavettasya ..168..
dhAm = (1) bhavyatA; (2) tej; (3) bal .
jo vividh guN paryAyase sa.nyukta sArI sR^iShTi hai .
dekhe na jo samyak prakAr, parokSha re vah dR^iShTi hai ..168..

Page 339 of 388
PDF/HTML Page 366 of 415
single page version

bhavet ] parokSha darshan hai .
TIkA :yahA.N, kevaladarshanake abhAvame.n (arthAt pratyakSha darshanake abhAvame.n )
sarvaj~napanA nahI.n hotA aisA kahA hai .
samasta guNo.n aur paryAyo.nse sa.nyukta pUrvasUtrokta (167vI.n gAthAme.n kahe hue ) mUrtAdi
dravyo.nko jo nahI.n dekhatA; arthAt mUrta dravyake mUrta guN hote hai.n, achetanake achetan guN
hote hai.n, amUrtake amUrta guN hote hai.n, chetanake chetan guN hote hai.n; ShaT (Chah prakArakI )
hAnivR^iddhirUp, sUkShma, paramAgamake pramANase svIkAr
- karaneyogya arthaparyAye.n Chah dravyo.nko
sAdhAraN hai.n, naranArakAdi vya.njanaparyAye.n pA.nch prakArakI sa.nsAraprapa.nchavAle jIvo.nko hotI hai.n,
pudgalo.nko sthUl - sthUl Adi skandhaparyAye.n hotI hai.n aur dharmAdi chAr dravyo.nko shuddha paryAye.n
hotI hai.n; in guNaparyAyo.nse sa.nyukta aise us dravyasamUhako jo vAstavame.n nahI.n dekhatA; use
(bhale vah sarvaj~natAke abhimAnase dagdha ho tathApi ) sa.nsAriyo.nkI bhA.Nti parokSha dR^iShTi hai .
[ab is 168 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n : ]
[shlokArtha : ] sarvaj~natAke abhimAnavAlA jo jIv shIghra ek hI kAlame.n tIn
atra kevaldraShTerabhAvAt.h sakalaj~natva.n na samastItyukta m .
pUrvasUtropAttamUrtAdidravya.n samastaguNaparyAyAtmaka.n, mUrtasya mUrtaguNAH, achetanasyAchetan-
guNAH, amUrtasyAmUrtaguNAH, chetanasya chetanaguNAH, ShaDDhAnivR^iddhirUpAH sUkShmAH paramAgamaprAmA-
NyAdabhyupagamyAH arthaparyAyAH ShaNNA.n dravyANA.n sAdhAraNAH, naranArakAdivya.njanaparyAyA jIvAnA.n
pa.nchasa.nsAraprapa.nchAnA.n, pudgalAnA.n sthUlasthUlAdiskandhaparyAyAH, chaturNA.n dharmAdInA.n shuddhaparyAyAshcheti,
ebhiH sa.nyukta.n taddravyajAla.n yaH khalu na pashyati, tasya sa.nsAriNAmiv parokSha
draShTiriti .
(vasa.ntatilakA)
yo naiv pashyati jagattrayamekadaiv
kAlatraya.n cha tarasA sakalaj~namAnI
.
pratyakShadraShTiratulA na hi tasya nitya.n
sarvaj~natA kathamihAsya jaDAtmanaH syAt.h ..284..
sa.nsAraprapa.nch = sa.nsAravistAr . (sa.nsAravistAr dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvaise pA.Nch parAvartanarUp
hai .)

Page 340 of 388
PDF/HTML Page 367 of 415
single page version

jagatako tathA tIn kAlako nahI.n dekhatA, use sadA (arthAt kadApi ) atul pratyakSha darshan
nahI.n hai; us ja.D.h.h AtmAko sarvaj~natA kisaprakAr hogI ?
.284.
gAthA : 169 anvayArtha :[kevalI bhagavAn ] (vyavahArase ) kevalI
bhagavAn [lokAlokau ] lokAlokako [jAnAti ] jAnate hai.n, [na ev AtmAnam ]
AtmAko nahI.n
[eva.n ] aisA [yadi ] yadi [kaH api bhaNati ] koI kahe to [tasya cha
ki.n dUShaNa.n bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt koI doSh nahI.n hai . )
TIkA :yah, vyavahAranayakI pragaTatAse kathan hai .
parAshrito vyavahAraH (vyavahAranay parAshrit hai )’ aise (shAstrake) abhiprAyake
kAraN, vyavahArase vyavahAranayakI pradhAnatA dvArA (arthAt vyavahArase vyavahAranayako pradhAn
karake), ‘sakal-vimal kevalaj~nAn jinakA tIsarA lochan hai aur apunarbhavarUpI sundar
kAminIke jo jIvitesh hai.n (
muktisundarIke jo prANanAth hai.n ) aise bhagavAn Chah dravyo.nse
vyApta tIn lokako aur shuddha - AkAshamAtra alokako jAnate hai.n, niruparAg (nirvikAr )
shuddha AtmasvarUpako nahI.n hI jAnate’aisA yadi vyavahAranayakI vivakShAse koI jinanAthake
loyAloya.n jANai appANa.n Nev kevalI bhagava.n .
jai koi bhaNai eva.n tassa ya ki.n dUsaNa.n hoi ..169..
lokAlokau jAnAtyAtmAna.n naiv kevalI bhagavAn .
yadi ko.api bhaNati eva.n tasya cha ki.n dUShaNa.n bhavati ..169..
vyavahAranayaprAdurbhAvakathanamidam .
sakalavimalakevalaj~nAnatritayalochano bhagavAn apunarbhavakamanIyakAminIjIviteshaH
ShaDdravyasa.nkIrNalokatraya.n shuddhAkAshamAtrAloka.n cha jAnAti, parAshrito vyavahAr iti mAnAt.h
vyavahAreN vyavahArapradhAnatvAt.h, niruparAgashuddhAtmasvarUpa.n naiv jAnAti, yadi vyavahAranayavivakShayA
bhagavAn kevali lok aur alok jAne, Atma nA .
yadi koI yo.n kahatA are usame.n kaho hai doSh kyA ? 169..

Page 341 of 388
PDF/HTML Page 368 of 415
single page version

tattvavichArame.n nipuN jIv (jinadevane kahe hue tattvake vichArame.n pravIN jIv ) kadAchit
kahe, to use vAstavame.n dUShaN nahI.n hai .
isIprakAr (AchAryavar ) shrI samantabhadrasvAmIne (bR^ihatsvaya.nbhUstotrame.n bhI munisuvrat
bhagavAnakI stuti karate hue 114ve.n shlok dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] he jinendra ! tU vaktAo.nme.n shreShTha hai; ‘charAchar (ja~N.hgam tathA
sthAvar ) jagat pratikShaN (pratyek samayame.n ) utpAdavyayadhrauvyalakShaNavAlA hai’ aisA yah terA
vachan (terI ) sarvaj~natAkA chihna hai
.’’
aur (is 169vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] tIrthanAth vAstavame.n samasta lokako jAnate hai.n aur ve ek,
anagh (nirdoSh ), nijasaukhyaniShTha (nij sukhame.n lIn ) svAtmAko nahI.n jAnateaisA koI
munivar vyavahAramArgase kahe to use doSh nahI.n hai .285.
kopi jinanAthatattvavichAralabdhaH (dakShaH) kadAchideva.n vakti chet.h, tasya na khalu dUShaNamiti .
tathA chokta.n shrIsamantabhadrasvAmibhiH
(aparavaktra)
‘‘sthitijanananirodhalakShaNa.n
charamachara.n cha jagatpratikShaNam
.
iti jin sakalaj~nalA.nChana.n
vachanamida.n vadatA.nvarasya te
..’’
tathA hi
(vasa.ntatilakA)
jAnAti lokamakhila.n khalu tIrthanAthaH
svAtmAnamekamanagha.n nijasaukhyaniShTham
.
no vetti so.ayamiti ta.n vyavahAramArgAd
vaktIti ko.api munipo na cha tasya doShaH
..285..

Page 342 of 388
PDF/HTML Page 369 of 415
single page version

gAthA : 170 anvayArtha :[j~nAna.n ] j~nAn [jIvasvarUpa.n ] jIvakA svarUp hai,
[tasmAt ] isaliye [AtmA ] AtmA [Atmaka.n ] AtmAko [jAnAti ] jAnatA hai;
[AtmAna.n na api jAnAti ] yadi j~nAn AtmAko na jAne to [AtmanaH ] AtmAse
[vyatiriktam ] vyatirikta (pR^ithak ) [bhavati ] siddha ho !
TIkA :yahA.N (is gAthAme.n ) ‘jIv j~nAnasvarUp hai’ aisA vitarkase (dalIlase )
kahA hai .
pratham to, j~nAn vAstavame.n jIvakA svarUp hai; us hetuse, jo akhaNDa advait svabhAvame.n
lIn hai, jo 1niratishay param bhAvanA sahit hai, jo muktisundarIkA nAth hai aur bAhyame.n jisane
2kautUhal vyAvR^itta kiyA hai (arthAt bAhya padArtho.n sambandhI kutUhalakA jisane abhAv kiyA
hai ) aise nij paramAtmAko koI AtmAbhavya jIvjAnatA hai .aisA yah vAstavame.n
svabhAvavAd hai . isase viparIt vitarka (vichAr ) vah vAstavame.n vibhAvavAd hai, prAthamik
shiShyakA abhiprAy hai .
NANa.n jIvasarUva.n tamhA jANei appaga.n appA .
appANa.n Na vi jANadi appAdo hodi vidiritta.n ..170..
j~nAna.n jIvasvarUpa.n tasmAjjAnAtyAtmaka.n AtmA .
AtmAna.n nApi jAnAtyAtmano bhavati vyatirikta m ..170..
atra j~nAnasvarUpo jIv iti vitarkeNokta : .
ih hi j~nAna.n tAvajjIvasvarUpa.n bhavati, tato hetorakha.nDAdvaitasvabhAvanirata.n
niratishayaparamabhAvanAsanAtha.n mukti su.ndarInAtha.n bahirvyAvR^ittakautUhala.n nijaparamAtmAna.n jAnAti
kashchidAtmA bhavyajIv iti aya.n khalu svabhAvavAdaH
. asya viparIto vitarkaH sa khalu vibhAvavAdaH
prAthamikashiShyAbhiprAyaH . kathamiti chet.h, pUrvokta svarUpamAtmAna.n khalu na jAnAtyAtmA, svarUpAv-
1-niratishay = koI dUsarA jisase ba.Dhkar nahI.n hai aisI; anuttam; shreShTha; advitIy .
2 kautUhal = utsukatA; Ashcharya; kautuk .
hai j~nAn jIvasvarUp, isase jIv jAne jIvako .
nijako na jAne j~nAn to vah AtamAse bhinna ho ..170..

Page 343 of 388
PDF/HTML Page 370 of 415
single page version

vah (viparIt vitarkaprAthamik shiShyakA abhiprAy ) kisaprakAr hai ? (vah
isaprakAr hai : ) ‘pUrvoktasvarUp (j~nAnasvarUp ) AtmAko AtmA vAstavame.n jAnatA nahI.n
hai, svarUpame.n avasthit rahatA hai (AtmAme.n mAtra sthit rahatA hai ) . jisaprakAr
uShNatAsvarUp agnike svarUpako (arthAt agniko ) kyA agni jAnatI hai ? (nahI.n hI
jAnatI
. ) usIprakAr j~nAnaj~ney sambandhI vikalpake abhAvase yah AtmA AtmAme.n (mAtra )
sthit rahatA hai (AtmAko jAnatA nahI.n hai ) .
(uparokta vitarkakA uttar : ) ‘he prAthamik shiShya ! agnikI bhA.Nti kyA yah
AtmA achetan hai (ki jisase vah apaneko na jAne ) ? adhik kyA kahA jAye ?
(sa.nkShepame.n, ) yadi us AtmAko j~nAn na jAne to vah j~nAn, devadatta rahit kulhA.DIkI bhA.Nti,
arthakriyAkArI siddha nahI.n hogA, aur isaliye vah AtmAse bhinna siddha hogA ! vah to
(arthAt j~nAn aur AtmAkI sarvathA bhinnatA to ) vAstavame.n svabhAvavAdiyo.nko sa.nmat nahI.n
hai
. (isaliye nirNay kar ki j~nAn AtmAko jAnatA hai . )’
isIprakAr (AchAryavar ) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsaname.n 174ve.n shlok
dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] AtmA j~nAnasvabhAv hai; svabhAvakI prApti vah achyuti
sthitaH sa.ntiShThati . yathoShNasvarUpasyAgneH svarUpamagniH ki.n jAnAti, tathaiv j~nAnaj~neyavikalpA-
bhAvAt.h so.ayamAtmAtmani tiShThati . ha.nho prAthamikashiShya agnivadayamAtmA kimachetanaH . ki.n
bahunA . tamAtmAna.n j~nAna.n na jAnAti ched devadattarahitaparashuvat.h ida.n hi nArthakriyAkAri, at ev
AtmanaH sakAshAd vyatirikta.n bhavati . tanna khalu sammata.n svabhAvavAdinAmiti .
tathA chokta.n shrIguNabhadrasvAmibhiH
(anuShTubh)
‘‘j~nAnasvabhAvaH syAdAtmA svabhAvAvAptirachyutiH .
tasmAdachyutimAkA.nkShan bhAvayejj~nAnabhAvanAm ..’’
arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyA karanevAlA . (jisaprakAr devadattake binA akelI kulhA.DI
arthakriyAkATanekI kriyAnahI.n karatI, usIprakAr yadi j~nAn AtmAko na jAnatA ho to j~nAnane bhI
arthakriyAjAnanekI kriyAnahI.n kI; isaliye jisaprakAr arthakriyAshUnya kulhA.DI devadattase bhinna hai
usIprakAr arthakriyAshUnya j~nAn AtmAse bhinna honA chAhiye ! parantu vah to spaShTarUpase viruddha hai . isaliye
j~nAn AtmAko jAnatA hI hai .

Page 344 of 388
PDF/HTML Page 371 of 415
single page version

(avinAshI dashA ) hai; isaliye achyutiko (avinAshIpaneko, shAshvat dashAko )
chAhanevAle jIvako j~nAnakI bhAvanA bhAnA chAhiye
.’’
aur (is 170vI.n gAthAkI TIkAke kalasharUpase TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] j~nAn to barAbar shuddhajIvakA svarUp hai; isaliye (hamArA ) nij
AtmA abhI (sAdhak dashAme.n ) ek (apane ) AtmAko niyamase (nishchayase ) jAnatA hai .
aur, yadi vah j~nAn pragaT huI sahaj dashA dvArA sIdhA (pratyakSharUpase ) AtmAko na jAne
to vah j~nAn avichal AtmasvarUpase avashya bhinna siddha hogA ! 286
.
aur isIprakAr (anyatra gAthA dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha : ] j~nAn jIvase abhinna hai isaliye vah AtmAko jAnatA hai; yadi
j~nAn AtmAko na jAne to vah jIvase bhinna siddha hogA !’’
tathA hi
(ma.ndAkrA.ntA)
j~nAna.n tAvadbhavati sutarA.n shuddhajIvasvarUpa.n
svAtmAtmAna.n niyatamadhunA ten jAnAti chaikam
.
tachcha j~nAna.n sphu TitasahajAvasthayAtmAnamArAt.h
no jAnAti sphu TamavichalAdbhinnamAtmasvarUpAt.h ..286..
tathA chokta m
‘‘NANa.n avvidiritta.n jIvAdo teN appaga.n muNai .
jadi appaga.n Na jANai bhiNNa.n ta.n hodi jIvAdo ..’’
appANa.n viNu NANa.n NANa.n viNu appago Na sa.ndeho .
tamhA saparapayAsa.n NANa.n tah da.nsaNa.n hodi ..171..
sa.ndeh nahi.n, hai j~nAn AtmA, AtamA hai j~nAn re .
ataev nijaparake prakAshak j~nAn - darshan mAn re ..171..

Page 345 of 388
PDF/HTML Page 372 of 415
single page version

gAthA : 171 anvayArtha :[AtmAna.n j~nAna.n viddhi ] AtmAko j~nAn jAn,
aur [j~nAnam AtmakaH viddhi ] j~nAn AtmA hai aisA jAn; [na sa.ndehaH ] isame.n sa.ndeh
nahI.n hai . [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n ] j~nAn [tathA ] tathA [darshana.n ] darshan
[svaparaprakAsha.n ] svaparaprakAshak [bhavati ] hai .
TIkA :yah, guN - guNIme.n bhedakA abhAv honerUp svarUpakA kathan hai .
he shiShya ! sarva paradravyase parA~N.hmukh AtmAko tU nij svarUpako jAnaneme.n samartha
sahajaj~nAnasvarUp jAn, tathA j~nAn AtmA hai aisA jAn . isaliye tattva (svarUp ) aisA
hai ki j~nAn tathA darshan dono.n svaparaprakAshak hai.n . isame.n sandeh nahI.n hai .
[ab is 171vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n : ]
[shlokArtha : ] AtmAko j~nAnadarshanarUp jAn aur j~nAnadarshanako AtmA jAn; sva
aur par aise tattvako (samasta padArtho.nko ) AtmA spaShTarUpase prakAshit karatA hai .287.
AtmAna.n viddhi j~nAna.n j~nAna.n viddhayAtmako na sa.ndehaH .
tasmAtsvaparaprakAsha.n j~nAna.n tathA darshana.n bhavati ..171..
guNaguNinoH bhedAbhAvasvarUpAkhyAnametat.h .
sakalaparadravyaparA~N.hmukhamAtmAna.n svasvarUpaparichChittisamarthasahajaj~nAnasvarUpamiti he shiShya
tva.n viddhi jAnIhi tathA vij~nAnamAtmeti jAnIhi . tattva.n svaparaprakAsha.n j~nAnadarshanadvitayamityatra
sa.ndeho nAsti .
(anuShTubh)
AtmAna.n j~nAndragrUpa.n viddhi dragj~nAnamAtmaka.n .
sva.n para.n cheti yattattvamAtmA dyotayati sphu Tam ..287..
jANa.nto passa.nto IhApuvva.n Na hoi kevaliNo .
kevaliNANI tamhA teN du so.aba.ndhago bhaNido ..172..
jAne.n tathA dekhe.n tadapi ichChA vinA bhagavAn hai .
ataev ‘kevalaj~nAnI’ ve ataev hI ‘nirbandha’ hai ..172..

Page 346 of 388
PDF/HTML Page 373 of 415
single page version

gAthA : 172 anvayArtha :[jAnan pashyan ] jAnate aur dekhate hue bhI,
[kevalinaH ] kevalIko [IhApUrva.n ] ichChApUrvak (vartan ) [na bhavati ] nahI.n hotA;
[tasmAt ] isaliye unhe.n [kevalaj~nAnI ] ‘kevalaj~nAnI’ kahA hai; [ten tu ] aur isaliye
[saH abandhakaH bhaNitaH ] abandhak kahA hai
.
TIkA :yahA.N, sarvaj~na vItarAgako vA.nChAkA abhAv hotA hai aisA kahA hai .
bhagavAn arha.nt parameShThI sAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle shuddha-
sadbhUtavyavahArase kevalaj~nAnAdi shuddha guNo.nke AdhArabhUt honeke kAraN vishvako nirantar jAnate
hue bhI aur dekhate hue bhI, un param bhaTTArak kevalIko manapravR^ittikA (manakI pravR^ittikA,
bhAvamanapariNatikA ) abhAv honese ichChApUrvak vartan nahI.n hotA; isaliye ve bhagavAn
‘kevalaj~nAnI’ rUpase prasiddha hai.n; aur us kAraNase ve bhagavAn abandhak hai.n
.
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasArame.n (52vI.n gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha :] (kevalaj~nAnI ) AtmA padArtho.nko jAnatA huA bhI un - rUp
pariNamit nahI.n hotA, unhe.n grahaN nahI.n karatA aur un padArtho.nrUpame.n utpanna nahI.n hotA isaliye
use abandhak kahA hai
.’’
jAnan pashyannIhApUrva.n na bhavati kevalinaH .
kevalaj~nAnI tasmAt.h ten tu so.abandhako bhaNitaH ..172..
sarvaj~navItarAgasya vA.nChAbhAvatvamatrokta m .
bhagavAnarhatparameShThI sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAreN kevalaj~nAnAdi-
shuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAt.h vishvamashrAnta.n jAnannapi pashyannapi vA manaHpravR^itterabhAvAdIhApUrvaka.n
vartana.n na bhavati tasya kevalinaH paramabhaTTArakasya, tasmAt.h sa bhagavAn kevalaj~nAnIti prasiddhaH,
punasten kAraNen sa bhagavAn abandhak iti .
tathA chokta.n shrIpravachanasAre
‘‘Na vi pariNamadi Na geNhadi uppajjadi Nev tesu aTThesu .
jANaNNavi te AdA aba.ndhago teN paNNatto ..’’

Page 347 of 388
PDF/HTML Page 374 of 415
single page version

ab (is 172vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] sahajamahimAva.nt devAdhidev jinesh lokarUpI bhavanake bhItar
sthit sarva padArtho.nko jAnate hue bhI, tathA dekhate hue bhI, mohake abhAvake kAraN samasta
parako (
kisI bhI parapadArthako ) nitya (kadApi ) grahaN nahI.n hI karate; (parantu )
jinho.nne j~nAnajyoti dvArA malarUp kleshakA nAsh kiyA hai aise ve jinesh sarva lokake ek
sAkShI (
keval j~nAtAdR^iShTA ) hai.n .288.
gAthA : 173-174 anvayArtha :[pariNAmapUrvavachana.n ] pariNAmapUrvak (man-
pariNAm pUrvak ) vachan [jIvasya cha ] jIvako [ba.ndhakAraNa.n ] bandhakA kAraN [bhavati ]
tathA hi
(ma.ndAkrA.ntA)
jAnan sarva.n bhuvanabhavanAbhyantarastha.n padArtha.n
pashyan tadvat
.h sahajamahimA devadevo jineshaH .
mohAbhAvAdaparamakhila.n naiv gR^ihNAti nitya.n
j~nAnajyotirhatamalakaliH sarvalokaikasAkShI
..288..
pariNAmapuvvavayaNa.n jIvassa ya ba.ndhakAraNa.n hoi .
pariNAmarahiyavayaNa.n tamhA NANissa Na hi ba.ndho ..173..
IhApuvva.n vayaNa.n jIvassa ya ba.ndhakAraNa.n hoi .
IhArahiya.n vayaNa.n tamhA NANissa Na hi ba.ndho ..174..
pariNAmapUrvavachana.n jIvasya cha ba.ndhakAraNa.n bhavati .
pariNAmarahitavachana.n tasmAjj~nAnino na hi ba.ndhaH ..173..
re bandha kAraN jIvako pariNAmapUrvak vachan hai.n .
hai bandha j~nAnIko nahI.n pariNAm virahit vachan hai ..173..
hai bandha kAraN jIvako ichChA sahit vANI are .
ichChA rahit vANI ataH hI bandha nahi.n j~nAnI kare ..174..

Page 348 of 388
PDF/HTML Page 375 of 415
single page version

hai; [pariNAmarahitavachana.n ] (j~nAnIko ) pariNAmarahit vachan hotA hai [tasmAt ] isaliye
[j~nAninaH ] j~nAnIko (kevalaj~nAnIko ) [hi ] vAstavame.n [ba.ndhaH na ] ba.ndh nahI.n hai
.
[IhApUrva.n ] ichChApUrvak [vachana.n ] vachan [jIvasya cha ] jIvako [ba.ndhakAraNa.n ]
bandhakA kAraN [bhavati ] hai; [IhArahita.n vachana.n ] (j~nAnIko ) ichChArahit vachan hotA hai
[tasmAt ] isaliye [j~nAninaH ] j~nAnIko (kevalaj~nAnIko ) [hi ] vAstavame.n [ba.ndhaH na ]
ba.ndh nahI.n hai
.
TIkA :yahA.N vAstavame.n j~nAnIko (kevalaj~nAnIko ) bandhake abhAvakA svarUp
kahA hai .
samyagj~nAnI (kevalaj~nAnI ) jIv kahI.n kabhI svabuddhipUrvak arthAt svaman-
pariNAmapUrvak vachan nahI.n bolatA . kyo.n ? ‘‘amanaskAH kevalinaH (kevalI manarahit hai.n )’’
aisA (shAstrakA) vachan honese . is kAraNase (aisA samajhanA ki)jIvako
manapariNatipUrvak vachan bandhakA kAraN hai aisA artha hai aur manapariNatipUrvak vachan to
kevalIko hotA nahI.n hai; (tathA) ichChApUrvak vachan hI
sAbhilAShasvarUp jIvako bandhakA
kAraN hai aur kevalIke mukhAravindase nikalatI huI, samasta jano.nke hR^idayako AhlAdake
kAraNabhUt divyadhvani to anichChAtmak (ichChArahit) hotI hai; isaliye samyagj~nAnIko
(kevalaj~nAnIko) bandhakA abhAv hai
.
[ab in 173 - 174vI.n gAthAo.nkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj
tIn shlok kahate hai.n :]
IhApUrva.n vachana.n jIvasya cha ba.ndhakAraNa.n bhavati .
IhArahita.n vachana.n tasmAjj~nAnino na hi ba.ndhaH ..174..
ih hi j~nAnino ba.ndhAbhAvasvarUpamukta m .
samyagj~nAnI jIvaH kvachit.h kadAchidapi svabuddhipUrvaka.n vachana.n na vakti svamanaHpariNAm-
pUrvakamiti yAvat.h . kutaH ? ‘‘amanaskAH kevalinaH’’ iti vachanAt.h . ataH kAraNAjjIvasya
manaHpariNatipUrvaka.n vachana.n ba.ndhakAraNamityarthaH, manaHpariNAmapUrvaka.n vachana.n kevalino na bhavati;
IhApUrva.n vachanamev sAbhilAShAtmakajIvasya ba.ndhakAraNa.n bhavati, kevalimukhAravindavinirgato
divyadhvaniranIhAtmakaH samastajanahR^idayAhlAdakAraNam; tataH samyagj~nAnino ba.ndhAbhAv iti
.
sAbhilAShasvarUp = jisakA svarUp sAbhilASh (ichChAyukta) ho aise .

Page 349 of 388
PDF/HTML Page 376 of 415
single page version

[shlokArtha : ] iname.n (kevalI bhagavAname.n ) ichChApUrvak vachanarachanAkA svarUp
nahI.n hI hai; isaliye ve pragaT - mahimAva.nt hai.n aur samasta lokake ek (ananya) nAth hai.n .
unhe.n dravyabhAvasvarUp aisA yah bandha kisaprakAr hogA ? (kyo.nki) mohake abhAvake kAraN
unhe.n vAstavame.n samasta rAgadveShAdi samUh to hai nahI.n
.289.
[shlokArtha : ] tIn lokake jo guru hai.n, chAr karmo.nkA jinho.nne nAsh kiyA hai aur
samasta lok tathA usame.n sthit padArthasamUh jinake sadj~nAname.n sthit hai.n, ve (jin bhagavAn)
ek hI dev hai.n
. un nikaT (sAkShAt) jin bhagavAname.n na to bandha hai na mokSha, tathA uname.n na
to koI 1mUrChA hai na koI 2chetanA (kyo.nki dravyasAmAnyakA pUrNa Ashray hai ) .290.
[shlokArtha : ] in jin bhagavAname.n vAstavame.n dharma aur karmakA prapa.nch nahI.n hai
(arthAt sAdhakadashAme.n jo shuddhi aur ashuddhike bhedaprabhed vartate hai.n ve jin bhagavAname.n nahI.n
(ma.ndAkrA.ntA)
IhApUrva.n vachanarachanArUpamatrAsti naiv
tasmAdeShaH prakaTamahimA vishvalokaikabhartA
.
asmin ba.ndhaH kathamiv bhaveddravyabhAvAtmako.aya.n
mohAbhAvAnna khalu nikhila.n rAgaroShAdijAlam ..289..
(ma.ndAkrA.ntA)
eko devastribhuvanagururnaShTakarmAShTakArdhaH
sadbodhastha.n bhuvanamakhila.n tadgata.n vastujAlam
.
ArAtIye bhagavati jine naiv ba.ndho na mokShaH
tasmin kAchinna bhavati punarmUrchChanA chetanA cha
..290..
(ma.ndAkrA.ntA)
na hyetasmin bhagavati jine dharmakarmaprapa.ncho
rAgAbhAvAdatulamahimA rAjate vItarAgaH
.
eShaH shrImAn svasukhanirataH siddhisImantinIsho
j~nAnajyotishChuritabhuvanAbhogabhAgaH samantAt
.h ..291..
1mUrchChA = abhAnapanA; behoshI; aj~nAnadashA .
2chetanA = sabhAnapanA; hosh; j~nAnadashA .

Page 350 of 388
PDF/HTML Page 377 of 415
single page version

hai.n ); rAgake abhAvake kAraN atul - mahimAvanta aise ve (bhagavAn) vItarAgarUpase virAjate
hai.n . ve shrImAn (shobhAvanta bhagavAn) nijasukhame.n lIn hai.n, muktirUpI ramaNIke nAth hai.n aur
j~nAnajyoti dvArA unho.nne lokake vistArako sarvataH ChA diyA hai . 291 .
gAthA : 175 anvayArtha :[kevalinaH ] kevalIko [sthAnaniShaNNavihArAH ]
kha.De rahanA, baiThanA aur vihAr [IhApUrva.n ] ichChApUrvak [na bhavanti ] nahI.n hote, [tasmAt ]
isaliye [ba.ndh na bhavati ] unhe.n bandha nahI.n hai; [mohanIyasya ] mohanIyavash jIvako
[sAkShArtham ] indriyaviShayasahitarUpase bandha hotA hai
.
TIkA :yah, kevalI bhaTTArakako manarahitapanekA prakAshan hai (arthAt yahA.N
kevalIbhagavAnakA manarahitapanA darshAyA hai ) .
arha.ntayogya param lakShmIse virAjamAn, paramavItarAg sarvaj~na kevalIbhagavAnako
ichChApUrvak koI bhI vartan nahI.n hotA; isaliye ve bhagavAn (kuCh) chAhate nahI.n hai.n, kyo.nki
manapravR^ittikA abhAv hai; athavA, ve ichChApUrvak kha.De nahI.n rahate, baiThate nahI.n hai.n athavA
shrIvihArAdik nahI.n karate, kyo.nki ‘amanaskAH kevalinaH (kevalI manarahit hai.n )’ aisA
shAstrakA vachan hai
. isaliye un tIrtha.nkar - paramadevako dravyabhAvasvarUp chaturvidh ba.ndh
ThANaNisejjavihArA IhApuvva.n Na hoi kevaliNo .
tamhA Na hoi ba.ndho sAkkhaTTha.n mohaNIyassa ..175..
sthAnaniShaNNavihArA IhApUrva.n na bhavanti kevalinaH .
tasmAnna bhavati ba.ndhaH sAkShArtha.n mohanIyasya ..175..
kevalibhaTTArakasyAmanaskatvapradyotanametat.h .
bhagavataH paramArhantyalakShmIvirAjamAnasya kevalinaH paramavItarAgasarvaj~nasya IhApUrvaka.n na
kimapi vartanam; ataH sa bhagavAn na chehate manaHpravR^itterabhAvAt.h; amanaskAH kevalinaH
iti vachanAdvA na tiShThati nopavishati na chehApUrva.n shrIvihArAdika.n karoti . tatastasya
abhilAShayukta vihAr, Asan, sthAn jinavarako nahI.n .
nirbandha isase, bandha karatA moh - vash sAkShArtha hI ..175..

Page 351 of 388
PDF/HTML Page 378 of 415
single page version

(prakR^itiba.ndh, pradeshaba.ndh, sthitiba.ndh aur anubhAgaba.ndh ) nahI.n hotA .
aur, vah ba.ndh (1) kis kAraNase hotA hai tathA (2) kise hotA hai ? (1) bandha
mohanIyakarmake vilAsase utpanna hotA hai . (2) ‘akShArtha’ arthAt indriyArtha (indriy
viShay); akShArtha sahit ho vah ‘sAkShArtha’; mohanIyake vash hue, sAkShArthaprayojan
(
indriyaviShayarUp prayojanavAle) sa.nsAriyo.nko hI ba.ndh hotA hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasArame.n (44vI.n gAthA
dvArA) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha :] un arha.ntabhagava.nto.nko us kAl kha.De rahanA, baiThanA, vihAr aur
dharmopadesh striyo.nke mAyAchArakI bhA.Nti, svAbhAvik hIprayatna binA hIhote hai.n .’’
[ab is 175vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n :]
[shlokArtha : ] devendro.nke Asan kampAyamAn honeke kAraNabhUt mahA keval-
j~nAnakA uday hone par, jo muktilakShmIrUpI strIke mukhakamalake sUrya hai.n aur saddharmake
tIrthakaraparamadevasya dravyabhAvAtmakachaturvidhaba.ndho na bhavati . sa cha ba.ndhaH punaH kimartha.n jAtaH
kasya sa.nba.ndhashcha ? mohanIyakarmavilAsavijR^i.nbhitaH, akShArthamindriyArtha.n ten sah yaH vartat iti
sAkShArtha.n mohanIyasya vashagatAnA.n sAkShArthaprayojanAnA.n sa.nsAriNAmev ba.ndh iti
.
tathA chokta.n shrIpravachanasAre
‘‘ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesi.n .
araha.ntANa.n kAle mAyAchAro vva itthINa.n ..’’
(shArdUlavikrIDit)
devendrAsanaka.npakAraNamahatkaivalyabodhodaye
mukti shrIlalanAmukhAmbujaraveH saddharmarakShAmaNeH
.
sarva.n vartanamasti chenna cha manaH sarva.n purANasya tat.h
so.aya.n nanvapariprameyamahimA pApATavIpAvakaH ..292..

Page 352 of 388
PDF/HTML Page 379 of 415
single page version

1rakShAmaNi hai.n aise purAN puruShako sarva vartan bhale ho tathApi man sarvathA nahI.n hotA; isaliye
ve (kevalaj~nAnI purANapuruSh) vAstavame.n agamya mahimAvanta hai.n aur pAparUpI vanako
jalAnevAlI agni samAn hai.n
.292.
gAthA : 176 anvayArtha :[punaH ] phi ra (kevalIko) [AyuShaH kShayeN ]
Ayuke kShayase [sheShaprakR^itInAm ] sheSh prakR^itiyo.nkA [nirnAshaH ] sampUrNa nAsh [bhavati ]
hotA hai; [pashchAt ] phi ra ve [shIghra.n ] shIghra [samayamAtreN ] samayamAtrame.n [lokAgra.n ]
lokAgrame.n [prApnoti ] pahu.Nchate hai.n
.
TIkA :yah, shuddha jIvako svabhAvagatikI prApti honeke upAyakA kathan hai .
svabhAvagatikriyArUpase pariNat, Chah 2apakramase rahit, siddhakShetrasammukh bhagavAnako
param shukladhyAn dvArAki jo (shukladhyAn) dhyAn - dhyey - dhyAtA sambandhI, usakI
phalaprApti sambandhI tathA usake prayojan sambandhI vikalpo.nse rahit hai aur nij svarUpame.n
Aussa khayeN puNo NiNNAso hoi sesapayaDINa.n .
pachChA pAvai siggha.n loyagga.n samayametteN ..176..
AyuShaH kShayeN punaH nirnAsho bhavati sheShaprakR^itInAm .
pashchAtprApnoti shIghra.n lokAgra.n samayamAtreN ..176..
shuddhajIvasya svabhAvagatiprAptyupAyopanyAso.ayam .
svabhAvagatikriyApariNatasya ShaTakApakramavihInasya bhagavataH siddhakShetrAbhimukhasya
dhyAnadhyeyadhyAtR^itatphalaprAptiprayojanavikalpashUnyen svasvarUpAvichalasthitirUpeN paramashukladhyAnen
AyuHkarmakShaye jAte vedanIyanAmagotrAbhidhAnasheShaprakR^itInA.n nirnAsho bhavati
. shuddhanishchayanayen
1 rakShAmaNi = Apattiyo.nse athavA pishAch Adise apaneko bachAneke liye pahinA jAnevAlA maNi .
(kevalIbhagavAn saddharmakI rakShAke liyeasaddharmase bachaneke liyerakShAmaNi hai.n .)
2 sa.nsArI jIvako anya bhavame.n jAte samay ‘ChahdishAo.nme.n gaman’ hotA hai; use ‘‘Chah apakram’’ kahA
jAtA hai .
ho AyukShayase sheSh sab hI karmaprakR^iti vinAsh re .
satvar samayame.n pahu.Nchate arhantaprabhu lokAgra re ..176..

Page 353 of 388
PDF/HTML Page 380 of 415
single page version

avichal sthitirUp hai usake dvArAAyukarmakA kShay hone par, vedanIy, nAm aur gotra
nAmakI sheSh prakR^itiyo.nkA sampUrNa nAsh hotA hai (arthAt bhagavAnako shukladhyAn dvArA
AyukarmakA kShay hone par sheSh tIn karmo.nkA bhI kShay hotA hai aur siddhakShetrakI or
svabhAvagatikriyA hotI hai )
. shuddhanishchayanayase sahajamahimAvAle nij svarUpame.n lIn hone par
bhI vyavahArase ve bhagavAn ardha kShaName.n (samayamAtrame.n ) lokAgrame.n pahu.Nchate hai.n .
[ab is 176vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok
kahate hai.n : ]
[shlokArtha : ] jo Chah apakram sahit hai.n aise bhavavAle jIvo.nke
(sa.nsAriyo.nke ) lakShaNase siddho.nkA lakShaN bhinna hai, isaliye ve siddha U rdhvagAmI hai.n aur
sadA shiv (nirantar sukhI) hai.n .293.
[shlokArtha : ] bandhakA Chedan honese jinakI atul mahimA hai aise (asharIrI
aur lokAgrasthit) siddhabhagavAn ab devo.n aur vidyAdharo.nke pratyakSha stavanakA viShay nahI.n
hI hai.n aisA prasiddha hai
. ve devAdhidev vyavahArase lokake agrame.n susthit hai.n aur nishchayase
nij AtmAme.n jyo.nke tyo.n atyanta avichalarUpase rahate hai.n .294.
[shlokArtha : ] (dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvaise pA.Nch parAvartanarUp)
svasvarUpe sahajamahimni lIno.api vyavahAreN sa bhagavAn kShaNArdhen lokAgra.n prApnotIti .
(anuShTubh)
ShaTakApakramayuktAnA.n bhavinA.n lakShaNAt.h pR^ithak .
siddhAnA.n lakShaNa.n yasmAdUrdhvagAste sadA shivAH ..293..
(ma.ndAkrA.ntA)
bandhachChedAdatulamahimA devavidyAdharANA.n
pratyakSho.adya stavanaviShayo naiv siddhaH prasiddhaH
.
lokasyAgre vyavaharaNataH sa.nsthito devadevaH
svAtmanyuchchairavichalatayA nishchayenaivamAste
..294..
(anuShTubh)
pa.nchasa.nsAranirmuktAn pa.nchasa.nsAramukta ye .
pa.nchasiddhAnaha.n va.nde pa.nchamokShaphalapradAn ..295..