Page 334 of 388
PDF/HTML Page 361 of 415
single page version
darshanamapi svaprakAshakaparamev . AtmA hi vimukta sakalendriyavyApAratvAt.h svaprakAshakatvalakShaN- lakShit iti yAvat.h . darshanamapi vimukta bahirviShayatvAt.h svaprakAshakatvapradhAnamev . ittha.n svarUp- pratyakShalakShaNalakShitAkShuNNasahajashuddhaj~nAnadarshanamayatvAt.h nishchayen jagattrayakAlatrayavartisthAvaraja.ng- mAtmakasamastadravyaguNaparyAyaviShayeShu “AkAshAprakAshakAdivikalpavidUrassan svasvarUpe “sa.nj~nA- lakShaNaprakAshatayA niravasheSheNAntarmukhatvAdanavaratam akha.nDAdvaitachichchamatkAramUrtirAtmA tiShThatIti .
svasminnitya.n niyatavasatirnirvikalpe mahimni ..281..
[nishchayanayen ] nishchayanayase [AtmA ] AtmA [AtmaprakAshaH ] svaprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai .
yahA.N nishchayanayase shuddha j~nAnakA lakShaN svaprakAshakapanA kahA hai; usIprakAr sarva AvaraNase mukta shuddha darshan bhI svaprakAshak hI hai . AtmA vAstavame.n, usane sarva indriyavyApArako Cho.DA honese, svaprakAshakasvarUp lakShaNase lakShit hai; darshan bhI, usane bahirviShayapanA Cho.DA honese, svaprakAshakatvapradhAn hI hai . isaprakAr svarUpapratyakSha - lakShaNase lakShit akhaNDa - sahaj - shuddhaj~nAnadarshanamay honeke kAraN, nishchayase, trilok - trikAlavartI sthAvar - ja.ngamasvarUp samasta dravyaguNaparyAyarUp viShayo.n sambandhI prakAshya - prakAshakAdi vikalpo.nse ati dUr vartatA huA, svasvarUpasa.nchetan jisakA lakShaN hai aise prakAsh dvArA sarvathA a.ntarmukh honeke kAraN, AtmA nirantar akhaNDa - advait - chaitanyachamatkAramUrti rahatA hai .
[ab is 165vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] nishchayase AtmA svaprakAshak j~nAn hai; jisane bAhya Ala.nban naShTa ★ yahA.N kuCh ashuddhi ho aisA lagatA hai .
Page 335 of 388
PDF/HTML Page 362 of 415
single page version
kevalAvabodhamayatvAdivividhamahimAdhAro.api sa bhagavAn kevaladarshanatR^itIyalochano.api paramanir- pekShatayA niHsheShato.antarmukhatvAt.h kevalasvarUpapratyakShamAtravyApAraniratanira.njananijasahajadarshanen sachchidAna.ndamayamAtmAna.n nishchayataH pashyatIti shuddhanishchayanayavivakShayA yaH kopi shuddhAntastattva- kiyA hai aisA (svaprakAshak ) jo sAkShAt darshan us - rUp bhI AtmA hai . ekAkAr nijarasake phai lAvase pUrNa honeke kAraN jo pavitra hai tathA jo purAN (sanAtan ) hai aisA yah AtmA sadA apanI nirvikalpa mahimAme.n nishchitarUpase vAs karatA hai . 281 .
gAthA : 166 anvayArtha : — [kevalI bhagavAn ] (nishchayase ) kevalI bhagavAn [AtmasvarUpa.n ] AtmasvarUpako [pashyati ] dekhate hai.n, [na lokAlokau ] lokAlokako nahI.n — [eva.n ] aisA [yadi ] yadi [kaH api bhaNati ] koI kahe to [tasya cha ki.n dUShaNa.n bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt kuCh doSh nahI.n hai . )
TIkA : — yah, shuddhanishchayanayakI vivakShAse paradarshanakA (parako dekhanekA) khaNDan hai .
yadyapi vyavahArase ek samayame.n tIn kAl sambandhI pudgalAdi dravyaguNaparyAyo.nko jAnaneme.n samartha sakal - vimal kevalaj~nAnamayatvAdi vividh mahimAo.nkA dhAraN karanevAlA hai, tathApi vah bhagavAn, kevaladarshanarUp tR^itIy lochanavAlA hone par bhI, param nirapekShapaneke kAraN niHsheSharUpase (sarvathA ) antarmukh honese keval svarUpapratyakShamAtra vyApArame.n lIn aise nira.njan nij sahajadarshan dvArA sachchidAnandamay AtmAko nishchayase dekhatA hai (parantu
Page 336 of 388
PDF/HTML Page 363 of 415
single page version
vedI paramajinayogIshvaro vakti tasya cha na khalu dUShaNa.n bhavatIti .
svAntaHshuddhayAvasathamahimAdhAramatyantadhIram .
tasminnaiv prakR^itimahati vyAvahAraprapa.nchaH ..282..
lokAlokako nahI.n ) — aisA jo koI bhI shuddha antaHtattvakA vedan karanevAlA (jAnanevAlA, anubhav karanevAlA ) param jinayogIshvar shuddhanishchayanayakI vivakShAse kahatA hai, use vAstavame.n dUShaN nahI.n hai .
[ab is 166 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] (❃nishchayase ) AtmA sahaj paramAtmAko dekhatA hai — ki jo paramAtmA ek hai, vishuddha hai, nij antaHshuddhikA AvAs honese (kevalaj~nAnadarshanAdi ) mahimAkA dhAraN karanevAlA hai, atyanta dhIr hai aur nij AtmAme.n atyanta avichal honese sarvadA antarmagna hai . svabhAvase mahAn aise us AtmAme.n ❃vyavahAraprapa.nch hai hI nahI.n . (arthAt nishchayase AtmAme.n lokAlokako dekhanerUp vyavahAravistAr hai hI nahI.n ) .282. ❃yahA.N nishchay-vyavahAr sambandhI aisA samajhanA ki — jisame.n svakI hI apekShA ho vah nishchayakathan hai aur
vah nishchayakathan hai . yahA.N vyavahArakathanakA vAchyArtha aisA nahI.n samajhanA ki jisaprakAr Chadmastha jIv
hai.n . Chadmastha jIvake sAth tulanAkI apekShAse to kevalIbhagavAn lokAlokako jAnate-dekhate hai.n vah barAbar
sa.nvedan sahit jAnate-dekhate hai.n usIprakAr lokAlokako (parako) tadrUp hokar parasukhaduHkhAdike sa.nvedan
sahit nahI.n jAnate-dekhate, parantu parase bilakul bhinna rahakar, parake sukhaduHkhAdikA sa.nvedan kiye binA
jAnate-dekhate hai.n itanA hI sUchit karaneke liye use vyavahAr kahA hai .
Page 337 of 388
PDF/HTML Page 364 of 415
single page version
pa.nchAnAmachetanatvam . mUrtAmUrtachetanAchetanasvadravyAdikamasheSha.n trikAlaviShayam anavarata.n pashyato bhagavataH shrImadarhatparameshvarasya kramakaraNavyavadhAnApoDha.n chAtIndriya.n cha sakalavimalakevalaj~nAna.n sakalapratyakSha.n bhavatIti .
chetan – achetan [dravya.n ] dravyo.nko — [svaka.n cha sarva.n cha ] svako tathA samastako [pashyataH tu ] dekhanevAle (jAnanevAlekA ) [j~nAnam ] j~nAn [atIndriya.n ] atIndriy hai, [pratyakSham bhavati ] pratyakSha hai .
Chah dravyo.nme.n pudgalako mUrtapanA hai, (sheSh ) pA.Nchako amUrtapanA hai; jIvako hI chetanapanA hai, (sheSh ) pA.Nchako achetanapanA hai . trikAl sambandhI mUrta - amUrta chetan - achetan svadravyAdi asheShako (sva tathA par samasta dravyo.nko ) nirantar dekhanevAle bhagavAn shrImad arhatparameshvarakA jo kram, indriy aur ❃
nirmal ) kevalaj~nAn vah sakalapratyakSha hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasArame.n (54vI.n gAthA dvArA ) kahA hai ki : — ❃ vyavadhAnake arthake liye 28ve.n pR^iShThakI TippaNI dekho .
Page 338 of 388
PDF/HTML Page 365 of 415
single page version
lokAlokau svaparamakhila.n chetanAchetana.n cha .
tenaivAya.n viditamahimA tIrthanAtho jinendraH ..283..
‘‘[gAthArtha : — ] dekhanevAlekA jo j~nAn amUrtako, mUrta padArtho.nme.n bhI atIndriyako, aur prachChannako in sabako — svako tathA parako — dekhatA hai, vah j~nAn pratyakSha hai .’’
aur (is 167vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] kevalaj~nAn nAmakA jo tIsarA utkR^iShTa netra usIse jinakI prasiddha mahimA hai, jo tIn lokake guru hai.n aur shAshvat ananta jinakA ❃dhAm hai — aise yah tIrthanAth jinendra lokAlokako arthAt sva-par aise samasta chetan - achetan padArtho.nko samyak prakArase (barAbar ) jAnate hai.n .283.
gAthA : 168 anvayArtha : — [nAnAguNaparyAyeN sa.nyuktam ] vividh guNo.n aur paryAyo.nse sa.nyukta [pUrvoktasakaladravya.n ] pUrvokta samasta dravyo.nko [yaH ] jo [samyak ] samyak prakArase (barAbar ) [na cha pashyati ] nahI.n dekhatA, [tasya ] use [parokShadR^iShTiH ❃ dhAm = (1) bhavyatA; (2) tej; (3) bal .
Page 339 of 388
PDF/HTML Page 366 of 415
single page version
pUrvasUtropAttamUrtAdidravya.n samastaguNaparyAyAtmaka.n, mUrtasya mUrtaguNAH, achetanasyAchetan- guNAH, amUrtasyAmUrtaguNAH, chetanasya chetanaguNAH, ShaDDhAnivR^iddhirUpAH sUkShmAH paramAgamaprAmA- NyAdabhyupagamyAH arthaparyAyAH ShaNNA.n dravyANA.n sAdhAraNAH, naranArakAdivya.njanaparyAyA jIvAnA.n pa.nchasa.nsAraprapa.nchAnA.n, pudgalAnA.n sthUlasthUlAdiskandhaparyAyAH, chaturNA.n dharmAdInA.n shuddhaparyAyAshcheti, ebhiH sa.nyukta.n taddravyajAla.n yaH khalu na pashyati, tasya sa.nsAriNAmiv parokShadraShTiriti .
kAlatraya.n cha tarasA sakalaj~namAnI .
bhavet ] parokSha darshan hai .
TIkA : — yahA.N, kevaladarshanake abhAvame.n (arthAt pratyakSha darshanake abhAvame.n ) sarvaj~napanA nahI.n hotA aisA kahA hai .
samasta guNo.n aur paryAyo.nse sa.nyukta pUrvasUtrokta (167vI.n gAthAme.n kahe hue ) mUrtAdi dravyo.nko jo nahI.n dekhatA; — arthAt mUrta dravyake mUrta guN hote hai.n, achetanake achetan guN hote hai.n, amUrtake amUrta guN hote hai.n, chetanake chetan guN hote hai.n; ShaT (Chah prakArakI ) hAnivR^iddhirUp, sUkShma, paramAgamake pramANase svIkAr - karaneyogya arthaparyAye.n Chah dravyo.nko sAdhAraN hai.n, naranArakAdi vya.njanaparyAye.n pA.nch prakArakI ❃sa.nsAraprapa.nchavAle jIvo.nko hotI hai.n, pudgalo.nko sthUl - sthUl Adi skandhaparyAye.n hotI hai.n aur dharmAdi chAr dravyo.nko shuddha paryAye.n hotI hai.n; in guNaparyAyo.nse sa.nyukta aise us dravyasamUhako jo vAstavame.n nahI.n dekhatA; — use (bhale vah sarvaj~natAke abhimAnase dagdha ho tathApi ) sa.nsAriyo.nkI bhA.Nti parokSha dR^iShTi hai .
[ab is 168 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] sarvaj~natAke abhimAnavAlA jo jIv shIghra ek hI kAlame.n tIn ❃ sa.nsAraprapa.nch = sa.nsAravistAr . (sa.nsAravistAr dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAv — aise pA.Nch parAvartanarUp
Page 340 of 388
PDF/HTML Page 367 of 415
single page version
ShaDdravyasa.nkIrNalokatraya.n shuddhAkAshamAtrAloka.n cha jAnAti, parAshrito vyavahAr iti mAnAt.h vyavahAreN vyavahArapradhAnatvAt.h, niruparAgashuddhAtmasvarUpa.n naiv jAnAti, yadi vyavahAranayavivakShayA jagatako tathA tIn kAlako nahI.n dekhatA, use sadA (arthAt kadApi ) atul pratyakSha darshan nahI.n hai; us ja.D.h.h AtmAko sarvaj~natA kisaprakAr hogI ? .284.
gAthA : 169 anvayArtha : — [kevalI bhagavAn ] (vyavahArase ) kevalI bhagavAn [lokAlokau ] lokAlokako [jAnAti ] jAnate hai.n, [na ev AtmAnam ] AtmAko nahI.n — [eva.n ] aisA [yadi ] yadi [kaH api bhaNati ] koI kahe to [tasya cha ki.n dUShaNa.n bhavati ] use kyA doSh hai ? (arthAt koI doSh nahI.n hai . )
‘parAshrito vyavahAraH (vyavahAranay parAshrit hai )’ aise (shAstrake) abhiprAyake kAraN, vyavahArase vyavahAranayakI pradhAnatA dvArA (arthAt vyavahArase vyavahAranayako pradhAn karake), ‘sakal-vimal kevalaj~nAn jinakA tIsarA lochan hai aur apunarbhavarUpI sundar kAminIke jo jIvitesh hai.n ( – muktisundarIke jo prANanAth hai.n ) aise bhagavAn Chah dravyo.nse vyApta tIn lokako aur shuddha - AkAshamAtra alokako jAnate hai.n, niruparAg (nirvikAr ) shuddha AtmasvarUpako nahI.n hI jAnate’ — aisA yadi vyavahAranayakI vivakShAse koI jinanAthake
— yadi koI yo.n kahatA are usame.n kaho hai doSh kyA ? 169..
Page 341 of 388
PDF/HTML Page 368 of 415
single page version
kopi jinanAthatattvavichAralabdhaH (dakShaH) kadAchideva.n vakti chet.h, tasya na khalu dUShaNamiti .
charamachara.n cha jagatpratikShaNam .
vachanamida.n vadatA.nvarasya te ..’’
svAtmAnamekamanagha.n nijasaukhyaniShTham .
vaktIti ko.api munipo na cha tasya doShaH ..285..
tattvavichArame.n nipuN jIv ( – jinadevane kahe hue tattvake vichArame.n pravIN jIv ) kadAchit kahe, to use vAstavame.n dUShaN nahI.n hai .
isIprakAr (AchAryavar ) shrI samantabhadrasvAmIne (bR^ihatsvaya.nbhUstotrame.n bhI munisuvrat bhagavAnakI stuti karate hue 114ve.n shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] he jinendra ! tU vaktAo.nme.n shreShTha hai; ‘charAchar (ja~N.hgam tathA sthAvar ) jagat pratikShaN (pratyek samayame.n ) utpAdavyayadhrauvyalakShaNavAlA hai’ aisA yah terA vachan (terI ) sarvaj~natAkA chihna hai .’’
aur (is 169vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] tIrthanAth vAstavame.n samasta lokako jAnate hai.n aur ve ek, anagh (nirdoSh ), nijasaukhyaniShTha (nij sukhame.n lIn ) svAtmAko nahI.n jAnate — aisA koI munivar vyavahAramArgase kahe to use doSh nahI.n hai .285.
Page 342 of 388
PDF/HTML Page 369 of 415
single page version
niratishayaparamabhAvanAsanAtha.n mukti su.ndarInAtha.n bahirvyAvR^ittakautUhala.n nijaparamAtmAna.n jAnAti kashchidAtmA bhavyajIv iti aya.n khalu svabhAvavAdaH . asya viparIto vitarkaH sa khalu vibhAvavAdaH prAthamikashiShyAbhiprAyaH . kathamiti chet.h, pUrvokta svarUpamAtmAna.n khalu na jAnAtyAtmA, svarUpAv-
gAthA : 170 anvayArtha : — [j~nAna.n ] j~nAn [jIvasvarUpa.n ] jIvakA svarUp hai, [tasmAt ] isaliye [AtmA ] AtmA [Atmaka.n ] AtmAko [jAnAti ] jAnatA hai; [AtmAna.n na api jAnAti ] yadi j~nAn AtmAko na jAne to [AtmanaH ] AtmAse [vyatiriktam ] vyatirikta (pR^ithak ) [bhavati ] siddha ho !
TIkA : — yahA.N (is gAthAme.n ) ‘jIv j~nAnasvarUp hai’ aisA vitarkase (dalIlase ) kahA hai .
pratham to, j~nAn vAstavame.n jIvakA svarUp hai; us hetuse, jo akhaNDa advait svabhAvame.n lIn hai, jo 1niratishay param bhAvanA sahit hai, jo muktisundarIkA nAth hai aur bAhyame.n jisane 2kautUhal vyAvR^itta kiyA hai (arthAt bAhya padArtho.n sambandhI kutUhalakA jisane abhAv kiyA hai ) aise nij paramAtmAko koI AtmA — bhavya jIv — jAnatA hai . — aisA yah vAstavame.n svabhAvavAd hai . isase viparIt vitarka ( – vichAr ) vah vAstavame.n vibhAvavAd hai, prAthamik shiShyakA abhiprAy hai . 1-niratishay = koI dUsarA jisase ba.Dhkar nahI.n hai aisI; anuttam; shreShTha; advitIy . 2 kautUhal = utsukatA; Ashcharya; kautuk .
Page 343 of 388
PDF/HTML Page 370 of 415
single page version
sthitaH sa.ntiShThati . yathoShNasvarUpasyAgneH svarUpamagniH ki.n jAnAti, tathaiv j~nAnaj~neyavikalpA- bhAvAt.h so.ayamAtmAtmani tiShThati . ha.nho prAthamikashiShya agnivadayamAtmA kimachetanaH . ki.n bahunA . tamAtmAna.n j~nAna.n na jAnAti ched devadattarahitaparashuvat.h ida.n hi nArthakriyAkAri, at ev AtmanaH sakAshAd vyatirikta.n bhavati . tanna khalu sammata.n svabhAvavAdinAmiti .
vah (viparIt vitarka — prAthamik shiShyakA abhiprAy ) kisaprakAr hai ? (vah isaprakAr hai : — ) ‘pUrvoktasvarUp (j~nAnasvarUp ) AtmAko AtmA vAstavame.n jAnatA nahI.n hai, svarUpame.n avasthit rahatA hai ( – AtmAme.n mAtra sthit rahatA hai ) . jisaprakAr uShNatAsvarUp agnike svarUpako (arthAt agniko ) kyA agni jAnatI hai ? (nahI.n hI jAnatI . ) usIprakAr j~nAnaj~ney sambandhI vikalpake abhAvase yah AtmA AtmAme.n (mAtra ) sthit rahatA hai ( – AtmAko jAnatA nahI.n hai ) .’
(uparokta vitarkakA uttar : — ) ‘he prAthamik shiShya ! agnikI bhA.Nti kyA yah AtmA achetan hai (ki jisase vah apaneko na jAne ) ? adhik kyA kahA jAye ? (sa.nkShepame.n, ) yadi us AtmAko j~nAn na jAne to vah j~nAn, devadatta rahit kulhA.DIkI bhA.Nti, ❃
(arthAt j~nAn aur AtmAkI sarvathA bhinnatA to ) vAstavame.n svabhAvavAdiyo.nko sa.nmat nahI.n hai . (isaliye nirNay kar ki j~nAn AtmAko jAnatA hai . )’
isIprakAr (AchAryavar ) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsaname.n 174ve.n shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] AtmA j~nAnasvabhAv hai; svabhAvakI prApti vah achyuti ❃ arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyA karanevAlA . (jisaprakAr devadattake binA akelI kulhA.DI
Page 344 of 388
PDF/HTML Page 371 of 415
single page version
svAtmAtmAna.n niyatamadhunA ten jAnAti chaikam .
(avinAshI dashA ) hai; isaliye achyutiko (avinAshIpaneko, shAshvat dashAko ) chAhanevAle jIvako j~nAnakI bhAvanA bhAnA chAhiye .’’
aur (is 170vI.n gAthAkI TIkAke kalasharUpase TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] j~nAn to barAbar shuddhajIvakA svarUp hai; isaliye (hamArA ) nij AtmA abhI (sAdhak dashAme.n ) ek (apane ) AtmAko niyamase (nishchayase ) jAnatA hai . aur, yadi vah j~nAn pragaT huI sahaj dashA dvArA sIdhA (pratyakSharUpase ) AtmAko na jAne to vah j~nAn avichal AtmasvarUpase avashya bhinna siddha hogA ! 286 .
j~nAn AtmAko na jAne to vah jIvase bhinna siddha hogA !’’
Page 345 of 388
PDF/HTML Page 372 of 415
single page version
tva.n viddhi jAnIhi tathA vij~nAnamAtmeti jAnIhi . tattva.n svaparaprakAsha.n j~nAnadarshanadvitayamityatra sa.ndeho nAsti .
gAthA : 171 anvayArtha : — [AtmAna.n j~nAna.n viddhi ] AtmAko j~nAn jAn, aur [j~nAnam AtmakaH viddhi ] j~nAn AtmA hai aisA jAn; — [na sa.ndehaH ] isame.n sa.ndeh nahI.n hai . [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n ] j~nAn [tathA ] tathA [darshana.n ] darshan [svaparaprakAsha.n ] svaparaprakAshak [bhavati ] hai .
he shiShya ! sarva paradravyase parA~N.hmukh AtmAko tU nij svarUpako jAnaneme.n samartha sahajaj~nAnasvarUp jAn, tathA j~nAn AtmA hai aisA jAn . isaliye tattva ( – svarUp ) aisA hai ki j~nAn tathA darshan dono.n svaparaprakAshak hai.n . isame.n sandeh nahI.n hai .
[ab is 171vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] AtmAko j~nAnadarshanarUp jAn aur j~nAnadarshanako AtmA jAn; sva aur par aise tattvako (samasta padArtho.nko ) AtmA spaShTarUpase prakAshit karatA hai .287.
Page 346 of 388
PDF/HTML Page 373 of 415
single page version
shuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAt.h vishvamashrAnta.n jAnannapi pashyannapi vA manaHpravR^itterabhAvAdIhApUrvaka.n vartana.n na bhavati tasya kevalinaH paramabhaTTArakasya, tasmAt.h sa bhagavAn kevalaj~nAnIti prasiddhaH, punasten kAraNen sa bhagavAn abandhak iti .
gAthA : 172 anvayArtha : — [jAnan pashyan ] jAnate aur dekhate hue bhI, [kevalinaH ] kevalIko [IhApUrva.n ] ichChApUrvak (vartan ) [na bhavati ] nahI.n hotA; [tasmAt ] isaliye unhe.n [kevalaj~nAnI ] ‘kevalaj~nAnI’ kahA hai; [ten tu ] aur isaliye [saH abandhakaH bhaNitaH ] abandhak kahA hai .
bhagavAn arha.nt parameShThI sAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle shuddha- sadbhUtavyavahArase kevalaj~nAnAdi shuddha guNo.nke AdhArabhUt honeke kAraN vishvako nirantar jAnate hue bhI aur dekhate hue bhI, un param bhaTTArak kevalIko manapravR^ittikA (manakI pravR^ittikA, bhAvamanapariNatikA ) abhAv honese ichChApUrvak vartan nahI.n hotA; isaliye ve bhagavAn ‘kevalaj~nAnI’ rUpase prasiddha hai.n; aur us kAraNase ve bhagavAn abandhak hai.n
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasArame.n (52vI.n gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] (kevalaj~nAnI ) AtmA padArtho.nko jAnatA huA bhI un - rUp pariNamit nahI.n hotA, unhe.n grahaN nahI.n karatA aur un padArtho.nrUpame.n utpanna nahI.n hotA isaliye use abandhak kahA hai .’’
Page 347 of 388
PDF/HTML Page 374 of 415
single page version
pashyan tadvat.h sahajamahimA devadevo jineshaH .
j~nAnajyotirhatamalakaliH sarvalokaikasAkShI ..288..
ab (is 172vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] sahajamahimAva.nt devAdhidev jinesh lokarUpI bhavanake bhItar sthit sarva padArtho.nko jAnate hue bhI, tathA dekhate hue bhI, mohake abhAvake kAraN samasta parako ( – kisI bhI parapadArthako ) nitya ( – kadApi ) grahaN nahI.n hI karate; (parantu ) jinho.nne j~nAnajyoti dvArA malarUp kleshakA nAsh kiyA hai aise ve jinesh sarva lokake ek sAkShI ( – keval j~nAtAdR^iShTA ) hai.n .288.
gAthA : 173-174 anvayArtha : — [pariNAmapUrvavachana.n ] pariNAmapUrvak (man- pariNAm pUrvak ) vachan [jIvasya cha ] jIvako [ba.ndhakAraNa.n ] bandhakA kAraN [bhavati ]
Page 348 of 388
PDF/HTML Page 375 of 415
single page version
pUrvakamiti yAvat.h . kutaH ? ‘‘amanaskAH kevalinaH’’ iti vachanAt.h . ataH kAraNAjjIvasya manaHpariNatipUrvaka.n vachana.n ba.ndhakAraNamityarthaH, manaHpariNAmapUrvaka.n vachana.n kevalino na bhavati; IhApUrva.n vachanamev sAbhilAShAtmakajIvasya ba.ndhakAraNa.n bhavati, kevalimukhAravindavinirgato divyadhvaniranIhAtmakaH samastajanahR^idayAhlAdakAraNam; tataH samyagj~nAnino ba.ndhAbhAv iti . hai; [pariNAmarahitavachana.n ] (j~nAnIko ) pariNAmarahit vachan hotA hai [tasmAt ] isaliye [j~nAninaH ] j~nAnIko (kevalaj~nAnIko ) [hi ] vAstavame.n [ba.ndhaH na ] ba.ndh nahI.n hai .
[IhApUrva.n ] ichChApUrvak [vachana.n ] vachan [jIvasya cha ] jIvako [ba.ndhakAraNa.n ] bandhakA kAraN [bhavati ] hai; [IhArahita.n vachana.n ] (j~nAnIko ) ichChArahit vachan hotA hai [tasmAt ] isaliye [j~nAninaH ] j~nAnIko (kevalaj~nAnIko ) [hi ] vAstavame.n [ba.ndhaH na ] ba.ndh nahI.n hai .
TIkA : — yahA.N vAstavame.n j~nAnIko (kevalaj~nAnIko ) bandhake abhAvakA svarUp kahA hai .
samyagj~nAnI (kevalaj~nAnI ) jIv kahI.n kabhI svabuddhipUrvak arthAt svaman- pariNAmapUrvak vachan nahI.n bolatA . kyo.n ? ‘‘amanaskAH kevalinaH (kevalI manarahit hai.n )’’ aisA (shAstrakA) vachan honese . is kAraNase (aisA samajhanA ki) — jIvako manapariNatipUrvak vachan bandhakA kAraN hai aisA artha hai aur manapariNatipUrvak vachan to kevalIko hotA nahI.n hai; (tathA) ichChApUrvak vachan hI ❃
kAraN hai aur kevalIke mukhAravindase nikalatI huI, samasta jano.nke hR^idayako AhlAdake kAraNabhUt divyadhvani to anichChAtmak (ichChArahit) hotI hai; isaliye samyagj~nAnIko (kevalaj~nAnIko) bandhakA abhAv hai .
[ab in 173 - 174vI.n gAthAo.nkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate hai.n :] ❃ sAbhilAShasvarUp = jisakA svarUp sAbhilASh (ichChAyukta) ho aise .
Page 349 of 388
PDF/HTML Page 376 of 415
single page version
tasmAdeShaH prakaTamahimA vishvalokaikabhartA .
sadbodhastha.n bhuvanamakhila.n tadgata.n vastujAlam .
tasmin kAchinna bhavati punarmUrchChanA chetanA cha ..290..
rAgAbhAvAdatulamahimA rAjate vItarAgaH .
j~nAnajyotishChuritabhuvanAbhogabhAgaH samantAt.h ..291..
[shlokArtha : — ] iname.n (kevalI bhagavAname.n ) ichChApUrvak vachanarachanAkA svarUp nahI.n hI hai; isaliye ve pragaT - mahimAva.nt hai.n aur samasta lokake ek (ananya) nAth hai.n . unhe.n dravyabhAvasvarUp aisA yah bandha kisaprakAr hogA ? (kyo.nki) mohake abhAvake kAraN unhe.n vAstavame.n samasta rAgadveShAdi samUh to hai nahI.n .289.
[shlokArtha : — ] tIn lokake jo guru hai.n, chAr karmo.nkA jinho.nne nAsh kiyA hai aur samasta lok tathA usame.n sthit padArthasamUh jinake sadj~nAname.n sthit hai.n, ve (jin bhagavAn) ek hI dev hai.n . un nikaT (sAkShAt) jin bhagavAname.n na to bandha hai na mokSha, tathA uname.n na to koI 1mUrChA hai na koI 2chetanA (kyo.nki dravyasAmAnyakA pUrNa Ashray hai ) .290.
[shlokArtha : — ] in jin bhagavAname.n vAstavame.n dharma aur karmakA prapa.nch nahI.n hai (arthAt sAdhakadashAme.n jo shuddhi aur ashuddhike bhedaprabhed vartate hai.n ve jin bhagavAname.n nahI.n 1 — mUrchChA = abhAnapanA; behoshI; aj~nAnadashA . 2 — chetanA = sabhAnapanA; hosh; j~nAnadashA .
Page 350 of 388
PDF/HTML Page 377 of 415
single page version
kimapi vartanam; ataH sa bhagavAn na chehate manaHpravR^itterabhAvAt.h; amanaskAH kevalinaH iti vachanAdvA na tiShThati nopavishati na chehApUrva.n shrIvihArAdika.n karoti . tatastasya hai.n ); rAgake abhAvake kAraN atul - mahimAvanta aise ve (bhagavAn) vItarAgarUpase virAjate hai.n . ve shrImAn (shobhAvanta bhagavAn) nijasukhame.n lIn hai.n, muktirUpI ramaNIke nAth hai.n aur j~nAnajyoti dvArA unho.nne lokake vistArako sarvataH ChA diyA hai . 291 .
gAthA : 175 anvayArtha : — [kevalinaH ] kevalIko [sthAnaniShaNNavihArAH ] kha.De rahanA, baiThanA aur vihAr [IhApUrva.n ] ichChApUrvak [na bhavanti ] nahI.n hote, [tasmAt ] isaliye [ba.ndh na bhavati ] unhe.n bandha nahI.n hai; [mohanIyasya ] mohanIyavash jIvako [sAkShArtham ] indriyaviShayasahitarUpase bandha hotA hai .
TIkA : — yah, kevalI bhaTTArakako manarahitapanekA prakAshan hai (arthAt yahA.N kevalIbhagavAnakA manarahitapanA darshAyA hai ) .
arha.ntayogya param lakShmIse virAjamAn, paramavItarAg sarvaj~na kevalIbhagavAnako ichChApUrvak koI bhI vartan nahI.n hotA; isaliye ve bhagavAn (kuCh) chAhate nahI.n hai.n, kyo.nki manapravR^ittikA abhAv hai; athavA, ve ichChApUrvak kha.De nahI.n rahate, baiThate nahI.n hai.n athavA shrIvihArAdik nahI.n karate, kyo.nki ‘amanaskAH kevalinaH (kevalI manarahit hai.n )’ aisA shAstrakA vachan hai . isaliye un tIrtha.nkar - paramadevako dravyabhAvasvarUp chaturvidh ba.ndh
Page 351 of 388
PDF/HTML Page 378 of 415
single page version
tIrthakaraparamadevasya dravyabhAvAtmakachaturvidhaba.ndho na bhavati . sa cha ba.ndhaH punaH kimartha.n jAtaH kasya sa.nba.ndhashcha ? mohanIyakarmavilAsavijR^i.nbhitaH, akShArthamindriyArtha.n ten sah yaH vartat iti sAkShArtha.n mohanIyasya vashagatAnA.n sAkShArthaprayojanAnA.n sa.nsAriNAmev ba.ndh iti .
mukti shrIlalanAmukhAmbujaraveH saddharmarakShAmaNeH .
(prakR^itiba.ndh, pradeshaba.ndh, sthitiba.ndh aur anubhAgaba.ndh ) nahI.n hotA .
aur, vah ba.ndh (1) kis kAraNase hotA hai tathA (2) kise hotA hai ? (1) bandha mohanIyakarmake vilAsase utpanna hotA hai . (2) ‘akShArtha’ arthAt indriyArtha (indriy – viShay); akShArtha sahit ho vah ‘sAkShArtha’; mohanIyake vash hue, sAkShArthaprayojan ( – indriyaviShayarUp prayojanavAle) sa.nsAriyo.nko hI ba.ndh hotA hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasArame.n (44vI.n gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] un arha.ntabhagava.nto.nko us kAl kha.De rahanA, baiThanA, vihAr aur dharmopadesh striyo.nke mAyAchArakI bhA.Nti, svAbhAvik hI — prayatna binA hI — hote hai.n .’’
[ab is 175vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n :]
[shlokArtha : — ] devendro.nke Asan kampAyamAn honeke kAraNabhUt mahA keval- j~nAnakA uday hone par, jo muktilakShmIrUpI strIke mukhakamalake sUrya hai.n aur saddharmake
Page 352 of 388
PDF/HTML Page 379 of 415
single page version
dhyAnadhyeyadhyAtR^itatphalaprAptiprayojanavikalpashUnyen svasvarUpAvichalasthitirUpeN paramashukladhyAnen AyuHkarmakShaye jAte vedanIyanAmagotrAbhidhAnasheShaprakR^itInA.n nirnAsho bhavati . shuddhanishchayanayen 1rakShAmaNi hai.n aise purAN puruShako sarva vartan bhale ho tathApi man sarvathA nahI.n hotA; isaliye ve (kevalaj~nAnI purANapuruSh) vAstavame.n agamya mahimAvanta hai.n aur pAparUpI vanako jalAnevAlI agni samAn hai.n .292.
gAthA : 176 anvayArtha : — [punaH ] phi ra (kevalIko) [AyuShaH kShayeN ] Ayuke kShayase [sheShaprakR^itInAm ] sheSh prakR^itiyo.nkA [nirnAshaH ] sampUrNa nAsh [bhavati ] hotA hai; [pashchAt ] phi ra ve [shIghra.n ] shIghra [samayamAtreN ] samayamAtrame.n [lokAgra.n ] lokAgrame.n [prApnoti ] pahu.Nchate hai.n .
svabhAvagatikriyArUpase pariNat, Chah 2apakramase rahit, siddhakShetrasammukh bhagavAnako param shukladhyAn dvArA — ki jo (shukladhyAn) dhyAn - dhyey - dhyAtA sambandhI, usakI phalaprApti sambandhI tathA usake prayojan sambandhI vikalpo.nse rahit hai aur nij svarUpame.n 1 rakShAmaNi = Apattiyo.nse athavA pishAch Adise apaneko bachAneke liye pahinA jAnevAlA maNi .
2 sa.nsArI jIvako anya bhavame.n jAte samay ‘Chah – dishAo.nme.n gaman’ hotA hai; use ‘‘Chah apakram’’ kahA
Page 353 of 388
PDF/HTML Page 380 of 415
single page version
svasvarUpe sahajamahimni lIno.api vyavahAreN sa bhagavAn kShaNArdhen lokAgra.n prApnotIti .
pratyakSho.adya stavanaviShayo naiv siddhaH prasiddhaH .
svAtmanyuchchairavichalatayA nishchayenaivamAste ..294..
AyukarmakA kShay hone par sheSh tIn karmo.nkA bhI kShay hotA hai aur siddhakShetrakI or
svabhAvagatikriyA hotI hai ) . shuddhanishchayanayase sahajamahimAvAle nij svarUpame.n lIn hone par
[ab is 176vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] jo Chah apakram sahit hai.n aise bhavavAle jIvo.nke ( – sa.nsAriyo.nke ) lakShaNase siddho.nkA lakShaN bhinna hai, isaliye ve siddha U rdhvagAmI hai.n aur sadA shiv (nirantar sukhI) hai.n .293.
[shlokArtha : — ] bandhakA Chedan honese jinakI atul mahimA hai aise (asharIrI aur lokAgrasthit) siddhabhagavAn ab devo.n aur vidyAdharo.nke pratyakSha stavanakA viShay nahI.n hI hai.n aisA prasiddha hai . ve devAdhidev vyavahArase lokake agrame.n susthit hai.n aur nishchayase nij AtmAme.n jyo.nke tyo.n atyanta avichalarUpase rahate hai.n .294.