Niyamsar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 158-165 ; Adhikar-12 : Shuddhopayog Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 21

 

Page 314 of 388
PDF/HTML Page 341 of 415
single page version

gAthA : 157 anvayArtha :[ekaH ] jaise koI ek (daridra manuShya ) [nidhim ]
nidhiko [labdhvA ] pAkar [sujanatven ] apane vataname.n (guptarUpase ) rahakar [tasya phalam ]
usake phalako [anubhavati ] bhogatA hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAnI ] j~nAnI [paratatim ] par
jano.nke samUhako [tyaktvA ] Cho.Dkar [j~nAnanidhim ] j~nAnanidhiko [bhu.nkte ] bhogatA hai
.
TIkA :yahA.N dR^iShTAnta dvArA sahajatattvakI ArAdhanAkI vidhi kahI hai .
koI ek daridra manuShya kvachit kadAchit puNyodayase nidhiko pAkar, us nidhike
phalako saujanya arthAt janmabhUmi aisA jo gupta sthAn usame.n rahakar ati guptarUpase bhogatA
hai; aisA dR^iShTAntapakSha hai
. 1dArShTA.ntapakShase bhI (aisA hai ki )sahajaparamatattvaj~nAnI jIv kvachit
Asannabhavyake (AsannabhavyatArUp ) guNakA uday honese sahajavairAgyasampatti honepar, param
guruke charaNakamalayugalakI niratishay (uttam ) bhakti dvArA muktisundarIke mukhake
2makaranda
samAn sahajaj~nAnanidhiko pAkar, 3svarUpavikal aise par jano.nke samUhako dhyAname.n vighnakA
kAraN samajhakar Cho.DtA hai .
[ab is 157vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok
kahate hai.n : ]
labdhvA nidhimekastasya phalamanubhavati sujanatven .
tathA j~nAnI j~nAnanidhi.n bhu.nkte tyaktvA paratatim ..157..
atra draShTAntamukhen sahajatattvArAdhanAvidhirukta : .
kashchideko daridraH kvachit.h kadAchit.h sukR^itodayen nidhi.n labdhvA tasya nidheH phala.n
hi saujanya.n janmabhUmiriti rahasye sthAne sthitvA atigUDhavR^ittyAnubhavati iti draShTAntapakShaH .
dArShTAntapakShe.api sahajaparamatattvaj~nAnI jIvaH kvachidAsannabhavyasya guNodaye sati
sahajavairAgyasampattau satyA.n paramagurucharaNanalinayugalaniratishayabhaktyA mukti sundarImukh-
makarandAyamAna.n sahajaj~nAnanidhi.n pariprApya pareShA.n janAnA.n svarUpavikalAnA.n tati.n samUha.n
dhyAnapratyUhakAraNamiti tyajati
.
1dArShTA.nt = vah bAt jo dR^iShTAnta dvArA samajhAnA ho; upamey .
2makaranda = puShpa-ras; puShpa-parAg .
3svarUpavikal = svarUpaprApti rahit; aj~nAnI .

Page 315 of 388
PDF/HTML Page 342 of 415
single page version

[shlokArtha : ] is lokame.n koI ek laukik jan puNyake kAraN dhanake
samUhako pAkar, sa.ngako Cho.Dkar gupta hokar rahatA hai; usakI bhA.Nti j~nAnI (parake sa.ngako
Cho.Dkar guptarUpase rahakar ) j~nAnakI rakShA karatA hai
.268.
[shlokArtha : ] janmamaraNarUp rogake hetubhUt samasta sa.ngako Cho.Dkar,
hR^idayakamalame.n 1buddhipUrvak pUrNavairAgyabhAv karake, sahaj paramAnanda dvArA jo avyagra
(anAkul ) hai aise nij rUpame.n (apanI ) 2shaktise sthit rahakar, moh kShIN hone par,
ham lokako sadA tR^iNavat dekhate hai.n .269.
gAthA : 158 anvayArtha :[sarve ] sarva [purANapuruShAH ] purAN puruSh
(shAlinI)
asmin loke laukikaH kashchidekaH
labdhvA puNyAtkA.nchanAnA.n samUham
.
gUDho bhUtvA vartate tyakta sa.ngo
j~nAnI tadvat
.h j~nAnarakShA.n karoti ..268..
(ma.ndAkrA.ntA)
tyaktvA sa.nga.n jananamaraNAta.nkahetu.n samasta.n
kR^itvA buddhayA hR^idayakamale pUrNavairAgyabhAvam
.
sthitvA shaktyA sahajaparamAna.ndanirvyagrarUpe
kShINe mohe tR^iNamiv sadA lokamAlokayAmaH
..269..
savve purANapurisA eva.n AvAsaya.n cha kAUN .
apamattapahudiThANa.n paDivajja ya kevalI jAdA ..158..
sarve purANapuruShA evamAvashyaka.n cha kR^itvA .
apramattaprabhR^itisthAna.n pratipadya cha kevalino jAtAH ..158..
1buddhipUrvak = samajhapUrvak; vivekapUrvak; vichArapUrvak .
2shakti = sAmarthya; bal; vIrya; puruShArtha .
yo.n sarva paurANik puruSh Avashyako.nkI vidhi dharI .
pAkar are apramatta sthAn hue niyat prabhu kevalI ..158..

Page 316 of 388
PDF/HTML Page 343 of 415
single page version

[evam ] isaprakAr [Avashyaka.n cha ] Avashyak [kR^itvA ] karake, [apramattaprabhR^itisthAna.n ]
apramattAdi sthAnako [pratipadya cha ] prApta karake [kevalinaH jAtAH ] kevalI hue
.
TIkA :yah, paramAvashyak adhikArake upasa.nhArakA kathan hai .
svAtmAshrit nishchayadharmadhyAn aur nishchayashukladhyAnasvarUp aisA jo bAhya -
AvashyakAdi kriyAse pratipakSha shuddhanishchay - paramAvashyaksAkShAt apunarbhavarUpI
(muktirUpI ) strIke ana.ng (asharIrI ) sukhakA kAraNuse karake, sarva purAN puruSh
ki jiname.nse tIrtha.nkarparamadev Adi svaya.nbuddha hue aur kuCh bodhitabuddha hue veapramattase
lekar sayogIbhaTTArak takake guNasthAno.nkI pa.nktime.n ArU.Dh.h.h hote hue, paramAvashyakarUp
AtmArAdhanAke prasAdase kevalI
sakalapratyakShaj~nAnadhArIhue .
[ab is nishchay - paramAvashyak adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue
TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev do shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : ] pahale jo sarva purAN puruShyogInij AtmAkI
ArAdhanAse samasta karmarUpI rAkShaso.nke samUhakA nAsh karake viShNu aur jayavanta hue
(arthAt sarvavyApI j~nAnavAle jin hue ), unhe.n jo muktikI spR^ihAvAlA niHspR^ih jIv ananya
paramAvashyakAdhikAropasa.nhAropanyAso.ayam .
svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnasvarUpa.n bAhyAvashyakAdikriyApratipakShashuddhanishchayaparamA-
vashyaka.n sAkShAdapunarbhavavArA.nganAna~N.hgasukhakAraNa.n kR^itvA sarve purANapuruShAstIrthakaraparamadevAdayaH
svaya.nbuddhAH kechid bodhitabuddhAshchApramattAdisayogibhaTTArakaguNasthAnapa.nkti madhyArUDhAH santaH
kevalinaH sakalapratyakShaj~nAnadharAH paramAvashyakAtmArAdhanAprasAdAt
.h jAtAshcheti .
(shArdUlavikrIDit)
svAtmArAdhanayA purANapuruShAH sarve purA yoginaH
pradhvastAkhilakarmarAkShasagaNA ye viShNavo jiShNavaH
.
tAnnitya.n praNamatyananyamanasA mukti spR^iho nispR^ihaH
sa syAt
.h sarvajanArchitA.nghrikamalaH pApATavIpAvakaH ..270..
viShNu = vyApak . (kevalI bhagavAnakA j~nAn sarvako jAnatA hai isaliye us apekShAse unhe.n sarvavyApak
kahA jAtA hai) .

Page 317 of 388
PDF/HTML Page 344 of 415
single page version

manase nitya praNAm karatA hai, vah jIv pAparUpI aTavIko jalAneme.n agni samAn hai aur
usake charaNakamalako sarva jan pUjate hai.n
.270.
[shlokArtha : ] heyarUp aisA jo kanak aur kAminI sambandhI moh use
Cho.Dkar, he chitta ! nirmal sukhake hetu param guru dvArA dharmako prApta karake tU avyagrarUp
(shA.ntasvarUpI ) paramAtmAme.n
ki jo (paramAtmA ) nitya AnandavAlA hai, nirupam guNo.nse
ala.nkR^it hai tathA divya j~nAnavAlA hai usame.nshIghra pravesh kar . 271 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalo.nke liye jo sUrya samAn hai.n aur pA.Nch i.ndriyo.nke
phai lAv rahit dehamAtra jinhe.n parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI
tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr
paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavR^itti nAmakI TIkAme.n )
nishchay-paramAvashyak adhikAr nAmakA gyArahavA.N shrutaskandha samApta huA .
(ma.ndAkrA.ntA)
muktvA moha.n kanakaramaNIgochara.n heyarUpa.n
nityAnanda.n nirupamaguNAla.nkR^ita.n divyabodham
.
chetaH shIghra.n pravish paramAtmAnamavyagrarUpa.n
labdhvA dharma.n paramagurutaH sharmaNe nirmalAy
..271..
iti sukavijanapayojamitrapa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahashrIpadmaprabhamaladhAridev-
virachitAyA.n niyamasAravyAkhyAyA.n tAtparyavR^ittau nishchayaparamAvashyakAdhikAr ekAdashamaH
shrutaskandhaH
..
8

Page 318 of 388
PDF/HTML Page 345 of 415
single page version

ab samasta karmake pralayake hetubhUt shuddhopayogakA adhikAr kahA jAtA hai .
gAthA : 159 anvayArtha :[vyavahAranayen ] vyavahAranayase [kevalI
bhagavAn ] kevalI bhagavAn [sarva.n ] sab [jAnAti pashyati ] jAnate hai.n aur dekhate hai.n;
[niyamen ] nishchayase [kevalaj~nAnI ] kevalaj~nAnI [AtmAnam ] AtmAko (svaya.nko )
[jAnAti pashyati ] jAnatA hai aur dekhatA hai
.
TIkA :yahA.N, j~nAnIko sva-par svarUpakA prakAshakapanA katha.nchit kahA hai .
‘parAshrito vyavahAraH (vyavahAr parAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese,
12
shuddhopayog adhikAr
ath sakalakarmapralayahetubhUtashuddhopayogAdhikAr uchyate .
jANadi passadi savva.n vavahAraNaeN kevalI bhagava.n .
kevalaNANI jANadi passadi NiyameN appANa.n ..159..
jAnAti pashyati sarva.n vyavahAranayen kevalI bhagavAn .
kevalaj~nAnI jAnAti pashyati niyamen AtmAnam ..159..
atra j~nAninaH svaparasvarUpaprakAshakatva.n katha.nchidukta m .
AtmaguNaghAtakaghAtikarmapradhva.nsanenAsAditasakalavimalakevalaj~nAnakevaladarshanAbhyA.n vyavahAr-
vyavahArase prabhu kevalI sab jAnate aru dekhate .
nishchayanayAtmak-dvArase nij Atmako prabhu pekhate ..159..

Page 319 of 388
PDF/HTML Page 346 of 415
single page version

vyavahAranayase ve bhagavAn parameshvar paramabhaTTArak AtmaguNo.nkA ghAt karanevAle
ghAtikarmo.nke nAsh dvArA prApta sakal-vimal kevalaj~nAn aur kevaladarshan dvArA
trilokavartI tathA trikAlavartI sacharAchar dravyaguNaparyAyo.nko ek samayame.n jAnate hai.n aur
dekhate hai.n
. shuddhanishchayase parameshvar mahAdevAdhidev sarvaj~navItarAgako, paradravyake grAhakatva,
darshakatva, j~nAyakatva Adike vividh vikalpo.nkI senAkI utpatti mUladhyAname.n abhAvarUp
honese (? ), ve bhagavAn trikAl
- nirupAdhi, niravadhi (amaryAdit ), nityashuddha aise
sahajaj~nAn aur sahajadarshan dvArA nij kAraNaparamAtmAko, svaya.n kAryaparamAtmA hone par
bhI, jAnate hai.n aur dekhate hai.n
. kisaprakAr ? is j~nAnakA dharma to, dIpakakI bhA.Nti,
svaparaprakAshakapanA hai . ghaTAdikI pramitise prakAshdIpak (katha.nchit ) bhinna hone par
bhI svaya.n prakAshasvarUp honese sva aur parako prakAshit karatA hai; AtmA bhI
jyotisvarUp honese vyavahArase trilok aur trikAlarUp parako tathA svaya.n prakAshasvarUp
AtmAko (svaya.nko ) prakAshit karatA hai
.
96 pAkhaNDiyo.n par vijay prApta karanese jinho.nne vishAl kIrti prApta kI hai aise
mahAsenapa.nDitadevane bhI (shlok dvArA ) kahA hai ki :
nayen jagattrayakAlatrayavartisacharAcharadravyaguNaparyAyAn ekasmin samaye jAnAti pashyati
cha sa bhagavAn parameshvaraH paramabhaTTArakaH, parAshrito vyavahAraH iti vachanAt
.h .
shuddhanishchayataH parameshvarasya mahAdevAdhidevasya sarvaj~navItarAgasya paradravyagrAhakatvadarshakatva-
j~nAyakatvAdivividhavikalpavAhinIsamudbhUtamUladhyAnAShAdaH
(?) sa bhagavAn trikAl-
nirupAdhiniravadhinityashuddhasahajaj~nAnasahajadarshanAbhyA.n nijakAraNaparamAtmAna.n svaya.n kArya-
paramAtmApi jAnAti pashyati cha
. ki.n kR^itvA ? j~nAnasya dharmo.aya.n tAvat.h svaparaprakAshakatva.n
pradIpavat.h . ghaTAdipramiteH prakAsho dIpastAvadbhinno.api svaya.n prakAshasvarUpatvAt.h sva.n para.n
cha prakAshayati; AtmApi vyavahAreN jagattraya.n kAlatraya.n cha para.n jyotiHsvarUpatvAt.h
svaya.nprakAshAtmakamAtmAna.n cha prakAshayati .
ukta.n cha ShaNNavatipASha.nDivijayopArjitavishAlakIrtibhirmahAsenapaNDitadevaiH
yahA.N sa.nskR^it TIkAme.n ashuddhi mAlUm hotI hai, isaliye sa.nskR^it TIkAme.n tathA usake anuvAdame.n sha.nkAko
sUchit karaneke liye prashnavAchak chihna diyA hai .

Page 320 of 388
PDF/HTML Page 347 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] vastukA yathArtha nirNay so samyagj~nAn hai . vah samyagj~nAn,
dIpakakI bhA.Nti, svake aur (par ) padArtho.nke nirNayAtmak hai tathA pramitise (j~naptise )
katha.nchit bhinna hai
.’’
ab ‘svAshrito nishchay: (nishchay svAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese,
(j~nAnako ) satat niruparAg nira.njan svabhAvame.n lInatAke kAraN nishchayapakShase bhI
svaparaprakAshakapanA hai hI . (vah isaprakAr : ) sahajaj~nAn AtmAse sa.nj~nA, lakShaN aur
prayojanakI apekShAse bhinna nAm tathA bhinna lakShaNase (tathA bhinna prayojanase ) jAnA jAtA hai
tathApi vastuvR^ittise (akhaNDa vastukI apekShAse ) bhinna nahI.n hai; is kAraNase yah
(sahajaj~nAn ) Atmagat (AtmAme.n sthit ) darshan, sukh, chAritra Adiko jAnatA hai aur
svAtmAko
kAraNaparamAtmAke svarUpakobhI jAnatA hai .
(sahajaj~nAn svAtmAko to svAshrit nishchayanayase jAnatA hI hai aur isaprakAr
svAtmAko jAnane par usake samasta guN bhI j~nAt ho hI jAte hai.n . ab sahajaj~nAnane jo yah
jAnA usame.n bhed - apekShAse dekhe.n to sahajaj~nAnake liye j~nAn hI sva hai aur usake atirikta
anya sabdarshan, sukh Adipar hai; isaliye is apekShAse aisA siddha huA ki
nishchayapakShase bhI j~nAn svako tathA parako jAnatA hai . )
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti
nAmak TIkAme.n 192ve.n shlok dvArA ) kahA hai ki :
(anuShTubh)
‘‘yathAvadvastunirNItiH samyagj~nAna.n pradIpavat.h .
tatsvArthavyavasAyAtma katha.nchit.h pramiteH pR^ithak ..’’
ath nishchayapakShe.api svaparaprakAshakatvamastyeveti satataniruparAganira.njanasvabhAv-
niratatvAt.h, svAshrito nishchayaH iti vachanAt.h . sahajaj~nAna.n tAvat.h AtmanaH sakAshAt.h
sa.nj~nAlakShaNaprayojanen bhinnAbhidhAnalakShaNalakShitamapi bhinna.n bhavati na vastuvR^ittyA cheti,
ataHkAraNAt
.h etadAtmagatadarshanasukhachAritrAdika.n jAnAti svAtmAna.n kAraNaparamAtmasvarUpamapi
jAnAtIti .
tathA chokta.n shrImadamR^itacha.ndrasUribhiH
niruparAg = uparAg rahit; nirvikAr .

Page 321 of 388
PDF/HTML Page 348 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] karmabandhake Chedanase atul akShay (avinAshI ) mokShakA
anubhav karatA huA, nitya udyotavAlI (jisakA prakAsh nitya hai aisI ) sahaj avasthA
jisakI vikasit ho gaI hai aisA, ekAntashuddha (
karmakA mail na rahanese jo atyanta shuddha
huA hai aisA ), tathA ekAkAr (ek j~nAnamAtra AkArarup pariNamit ) nijarasakI
atishayatAse jo atyanta gambhIr aur dhIr hai aisA yah pUrNa j~nAn jagamagA uThA (
sarvathA
shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT huA ), apanI achal mahimAme.n lIn huA .’’
aur (is 159vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] vyavahAranayase yah kevalaj~nAnamUrti AtmA nirantar vishvako
vAstavame.n jAnatA hai aur muktilakShmIrUpI kAminIke komal mukhakamal par kAmapI.DAko
tathA saubhAgyachihnavAlI shobhAko phai lAtA hai
. nishchayase to, jinho.nne mal aur kleshako naShTa
kiyA hai aise ve devAdhidev jinesh nij svarUpako atyanta jAnate hai.n .272.
(ma.ndAkrA.ntA)
‘‘bandhachChedAtkalayadatula.n mokShamakShayyamet-
nnityodyotasphu TitasahajAvasthamekAntashuddham
.
ekAkArasvarasabharatotyantaga.nbhIradhIra.n
pUrNa.n j~nAna.n jvalitamachale svasya lIna.n mahimni
..’’
tathA hi
(sragdharA)
AtmA jAnAti vishva.n hyanavaratamaya.n kevalaj~nAnamUrtiH
mukti shrIkAminIkomalamukhakamale kAmapIDA.n tanoti
.
shobhA.n saubhAgyachihnA.n vyavaharaNanayAddevadevo jineshaH
tenochchairnishchayen prahatamalakaliH svasvarUpa.n sa vetti
..272..
jugava.n vaTTai NANa.n kevalaNANissa da.nsaNa.n cha tahA .
diNayarapayAsatAva.n jah vaTTai tah muNeyavva.n ..160..
jyo.n tAp aur prakAsh ravike ek sa.Ng hI vartate .
tyo.n kevalIko j~nAnadarshan ek sAth pravartate ..160..

Page 322 of 388
PDF/HTML Page 349 of 415
single page version

gAthA : 160 anvayArtha :[kevalaj~nAninaH ] kevalaj~nAnIko [j~nAna.n ] j~nAn
[tathA cha ] tathA [darshana.n ] darshan [yugapad ] yugapad [vartate ] vartate hai.n . [dinakar-
prakAshatApau ] sUryake prakAsh aur tAp [yathA ] jisaprakAr [vartete ] (yugapad ) vartate hai.n
[tathA j~nAtavyam ] usI prakAr jAnanA
.
TIkA :yahA.N vAstavame.n kevalaj~nAn aur kevaladarshanakA yugapad vartanA dR^iShTAnta dvArA
kahA hai .
yahA.N dR^iShTAntapakShase kisI samay bAdalo.nkI bAdhA na ho tab AkAshake madhyame.n sthit
sUryake prakAsh aur tAp jisaprakAr yugapad vartate hai.n, usIprakAr bhagavAn parameshvar
tIrthAdhinAthako trilokavartI aur trikAlavartI, sthAvar
- ja~N.hgam dravyaguNaparyAyAtmak j~neyo.nme.n
sakal - vimal (sarvathA nirmal ) kevalaj~nAn aur kevaladarshan yugapad vartate hai.n . aur
(visheSh itanA samajhanA ki ), sa.nsAriyo.nko darshanapUrvak hI j~nAn hotA hai (arthAt pratham darshan
aur phi ra j~nAn hotA hai, yugapad nahI.n hote)
.
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasArame.n (61vI.n gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
[gAthArtha : ] j~nAn padArtho.nke pArako prApta hai aur darshan lokAlokame.n vistR^it hai;
sarva aniShTa naShTa huA hai aur jo iShTa hai vah sab prApta huA hai .’’
yugapad vartate j~nAna.n kevalaj~nAnino darshana.n cha tathA .
dinakaraprakAshatApau yathA vartete tathA j~nAtavyam ..160..
ih hi kevalaj~nAnakevaladarshanayoryugapadvartana.n draShTAntamukhenokta m .
atra draShTAntapakShe kvachitkAle balAhakaprakShobhAbhAve vidyamAne nabhassthalasya madhyagatasya
sahasrakiraNasya prakAshatApau yathA yugapad vartete, tathaiv cha bhagavataH parameshvarasya tIrthAdhinAthasya
jagattrayakAlatrayavartiShu sthAvaraja.ngamadravyaguNaparyAyAtmakeShu j~neyeShu sakalavimalakevalaj~nAn-
kevaladarshane cha yugapad vartete
. ki.n cha sa.nsAriNA.n darshanapUrvamev j~nAna.n bhavati iti .
tathA chokta.n pravachanasAre
‘‘NANa.n attha.ntagaya.n loyAloesu vitthaDA diTThI .
NaTThamaNiTTha.n savva.n iTTha.n puN ja.n tu ta.n laddha.n ..’’

Page 323 of 388
PDF/HTML Page 350 of 415
single page version

aur dUsarA bhI (shrI nemichandrasiddhAntidevavirachit bR^ihaddravyasa.ngrahame.n 44vI.n gAthA
dvArA ) kahA hai ki :
‘‘[gAthArtha : ] Chadmastho.nko darshanapUrvak j~nAn hotA hai (arthAt pahale darshan
aur phi ra j~nAn hotA hai ), kyo.nki unako dono.n upayog yugapad nahI.n hote;
kevalInAthako ve dono.n yugapad hote hai.n
.’’
aur (is 160vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chAr
shlok kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] jo dharmatIrthake adhinAth (nAyak ) hai.n, jo asadR^ish hai.n
(arthAt jinake samAn anya koI nahI.n hai ) aur jo sakal lokake ek nAth hai.n
aise in sarvaj~na bhagavAname.n nirantar sarvataH j~nAn aur darshan yugapad vartate hai.n
. jisane
samasta timirasamUhakA nAsh kiyA hai aise is tejarAshirUp sUryame.n jisaprakAr yah uShNatA
aur prakAsh (yugapad ) vartate hai.n aur jagatake jIvo.nko netra prApta hote hai.n (arthAt
sUryake nimittase jIvo.nke netra dekhane lagate hai.n ), usIprakAr j~nAn aur darshan (yugapad )
hote hai.n (arthAt usIprakAr sarvaj~na bhagavAnako j~nAn aur darshan ekasAth hote hai.n aur
sarvaj~na bhagavAnake nimittase jagatake jIvo.nko j~nAn pragaT hotA hai )
.273.
anyachcha
‘‘da.nsaNapuvva.n NANa.n ChadamatthANa.n Na doNNi uvaoggA .
jugava.n jahmA kevaliNAhe jugava.n tu te dovi ..’’
tathA hi
(sragdharA)
vartete j~nAndraShTI bhagavati satata.n dharmatIrthAdhinAthe
sarvaj~ne.asmin sama.ntAt.h yugapadasdrashe vishvalokaikanAthe .
etAvuShNaprakAshau punarapi jagatA.n lochana.n jAyate.asmin
tejorAshau dineshe hatanikhilatamastomake te tathaivam
..273..

Page 324 of 388
PDF/HTML Page 351 of 415
single page version

[shlokArtha : ] (he jinanAth ! ) sadj~nAnarUpI naukAme.n ArohaN karake
bhavasAgarako lA.Nghakar, tU shIghratAse shAshvatapurIme.n pahu.Nch gayA . ab mai.n jinanAthake us mArgase
(jis mArgase jinanAth gaye usI mArgase ) usI shAshvatapurIme.n jAtA hU.N; (kyo.nki ) is
lokame.n uttam puruSho.nko (us mArgake atirikta ) anya kyA sharaN hai ? 274.
[shlokArtha : ] kevalaj~nAnabhAnu (kevalaj~nAnarUpI prakAshako dhAraN karanevAle
sUrya ) aise ve ek jinadev hI jayavanta hai.n . ve jinadev samarasamay ana.ng (asharIrI,
atIndriy ) saukhyakI denevAlI aisI us muktike mukhakamal par vAstavame.n kisI
avarNanIy kAntiko phai lAte hai.n; (kyo.nki ) kaun (apanI ) snehapAtra priyAko nirantar
sukhotpattikA kAraN nahI.n hotA ? 275
.
[shlokArtha : ] un jinendradevane muktikAminIke mukhakamalake prati
bhramaralIlAko dhAraN kiyA (arthAt ve usame.n bhramarakI bhA.Nti lIn hue ) aur vAstavame.n
advitIy ana.ng (Atmik ) sukhako prApta kiyA
.276.
(vasa.ntatilakA)
sadbodhapotamadhiruhya bhavAmburAshi-
mulla.nghya shAshvatapurI sahasA tvayAptA
.
tAmev ten jinanAthapathAdhunAha.n
yAmyanyadasti sharaNa.n kimihottamAnAm
..274..
(ma.ndAkrA.ntA)
eko devaH sa jayati jinaH kevalaj~nAnabhAnuH
kAma.n kAnti.n vadanakamale sa.ntanotyev kA.nchit
.h .
mukte stasyAH samarasamayAna.ngasaukhyapradAyAH
ko nAla.n sha.n dishatumanisha.n premabhUmeH priyAyAH
..275..
(anuShTubh)
jinendro mukti kAminyAH mukhapadme jagAm saH .
alilIlA.n punaH kAmamana~N.hgasukhamadvayam ..276..

Page 325 of 388
PDF/HTML Page 352 of 415
single page version

gAthA : 161 anvayArtha :[j~nAna.n paraprakAsha.n ] j~nAn paraprakAshak hI hai
[cha ] aur [dR^iShTiH AtmaprakAshikA ev ] darshan svaprakAshak hI hai [AtmA
svaparaprakAshaH bhavati ]
tathA AtmA svaparaprakAshak hai [iti hi yadi khalu manyase ]
aisA yadi vAstavame.n tU mAnatA ho to usame.n virodh AtA hai
.
TIkA :yah, AtmAke svaparaprakAshakapane sambandhI virodhakathan hai .
pratham to, AtmAko svaparaprakAshakapanA kisaprakAr hai ? (us par vichAr kiyA
jAtA hai . ) ‘AtmA j~nAnadarshanAdi visheSh guNo.nse samR^iddha hai; usakA j~nAn shuddha AtmAko
prakAshit karaneme.n asamartha honese paraprakAshak hI hai; isaprakAr nira.nkush darshan bhI keval
abhyantarame.n AtmAko prakAshit karatA hai (arthAt svaprakAshak hI hai )
. is vidhise AtmA
svaparaprakAshak hai .isaprakAr he ja.Dmati prAthamik shiShya ! yadi tU darshanashuddhike
abhAvake kAraN mAnatA ho, to vAstavame.n tujhase anya koI puruSh ja.D.h.h (mUrkha ) nahI.n hai .
isaliye aviruddha aisI syAdvAdavidyArUpI devI sajjano.n dvArA samyak prakArase
NANa.n parappayAsa.n diTThI appappayAsayA chev .
appA saparapayAso hodi tti hi maNNase jadi hi ..161..
j~nAna.n paraprakAsha.n draShTirAtmaprakAshikA chaiv .
AtmA svaparaprakAsho bhavatIti hi manyase yadi khalu ..161..
AtmanaH svaparaprakAshakatvavirodhopanyAso.ayam .
ih hi tAvadAtmanaH svaparaprakAshakatva.n kathamiti chet.h . j~nAnadarshanAdivisheShaguNasamR^iddho
hyAtmA, tasya j~nAna.n shuddhAtmaprakAshakAsamarthatvAt.h paraprakAshakamev, yadyeva.n draShTirnira.nkushA keval-
mabhyantare hyAtmAna.n prakAshayati chet.h anen vidhinA svaparaprakAshako hyAtmeti ha.nho jaDamate
prAthamikashiShya, darshanashuddherabhAvAt.h eva.n manyase, na khalu jaDastvattassakAshAdaparaH kashchijjanaH .
ath hyaviruddhA syAdvAdavidyAdevatA samabhyarchanIyA sadbhiranavaratam . tatraikAntato j~nAnasya
darshan prakAshak AtmakA, parakA prakAshak j~nAn hai .
nij par prakAshak AtmA,re yah viruddha vidhAn hai ..161..

Page 326 of 388
PDF/HTML Page 353 of 415
single page version

nirantar ArAdhanA karane yogya hai . vahA.N (syAdvAdamatame.n ), ekAntase j~nAnako
paraprakAshakapanA hI nahI.n hai; syAdvAdamatame.n darshan bhI keval shuddhAtmAko hI nahI.n dekhatA
(arthAt mAtra svaprakAshak hI nahI.n hai )
. AtmA darshan, j~nAn Adi anek dharmo.nkA
AdhAr hai . (vahA.N ) vyavahArapakShase bhI j~nAn keval paraprakAshak ho to, sadA
bAhyasthitapaneke kAraN, (j~nAnako ) AtmAke sAth sambandha nahI.n rahegA aur
(isaliye )
1Atmapratipattike abhAvake kAraN sarvagatapanA (bhI ) nahI.n banegA . is
kAraNase, yah j~nAn hogA hI nahI.n (arthAt j~nAnakA astitva hI nahI.n hogA ),
mR^igatR^iShNAke jalakI bhA.Nti AbhAsamAtra hI hogA
. isIprakAr darshanapakShame.n bhI, darshan
keval 2abhyantarapratipattikA hI kAraN nahI.n hai, (sarvaprakAshanakA kAraN hai );
(kyo.nki ) chakShu sadaiv sarvako dekhatA hai, apane abhyantarame.n sthit kanInikAko nahI.n
dekhatA (isaliye chakShukI bAtase aisA samajhame.n AtA hai ki darshan abhyantarako dekhe
aur bAhyasthit padArtho.nko na dekhe aisA koI niyam ghaTit nahI.n hotA )
. isase, j~nAn
aur darshanako (dono.nko ) svaparaprakAshakapanA aviruddha hI hai . isaliye (isaprakAr )
j~nAnadarshanalakShaNavAlA AtmA svaparaprakAshak hai .
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI pravachanasArakI TIkAme.n
chauthe shlok dvArA) kahA hai ki :
paraprakAshakatva.n na samasti; na kevala.n syAnmate darshanamapi shuddhAtmAna.n pashyati . darshanaj~nAn-
prabhR^ityanekadharmANAmAdhAro hyAtmA . vyavahArapakShe.api kevala.n paraprakAshakasya j~nAnasya na
chAtmasambandhaH sadA bahiravasthitatvAt.h, AtmapratipatterabhAvAt.h na sarvagatatvam;
ataHkAraNAdida.n j~nAna.n na bhavati, mR^igatR^iShNAjalavat.h pratibhAsamAtramev . darshanapakShe.api tathA na
kevalamabhyantarapratipattikAraNa.n darshana.n bhavati . sadaiv sarva.n pashyati hi chakShuH svasyAbhyantarasthitA.n
kanInikA.n na pashyatyev . ataH svaparaprakAshakatva.n j~nAnadarshanayoraviruddhamev . tataH
svaparaprakAshako hyAtmA j~nAnadarshanalakShaN iti .
tathA chokta.n shrImadamR^itachandrasUribhiH
1Atmapratipatti = AtmAkA j~nAn; svako jAnanA so .
2abhyantarapratipatti = antara.ngakA prakAshan; svako prakAshanA so .

Page 327 of 388
PDF/HTML Page 354 of 415
single page version

‘‘[shlokArtha : ] jisane karmo.nko Ched DAlA hai aisA yah AtmA bhUt, vartamAn
aur bhAvi samasta vishvako (arthAt tIno.n kAlakI paryAyo.n sahit samasta padArtho.nko) yugapad
jAnatA hone par bhI mohake abhAvake kAraN pararUpase pariNamit nahI.n hotA, isaliye ab,
jisake samasta j~neyAkAro.nko atyanta vikasit j~naptike vistAr dvArA svaya.n pI gayA hai aise tIno.n
lokake padArtho.nko pR^ithak aur apR^ithak prakAshit karatA huA vah j~nAnamUrti mukta hI rahatA hai
.’’
aur (is 161vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] j~nAn ek sahajaparamAtmAko jAnakar lokAlokako arthAt
lokAlokasambandhI (samasta) j~neyasamUhako pragaT karatA hai (jAnatA hai ) . nitya-shuddha aisA
kShAyik darshan (bhI) sAkShAt svaparaviShayak hai (arthAt vah bhI svaparako sAkShAt prakAshit
karatA hai )
. un dono.n (j~nAn tathA darshan) dvArA Atmadev svaparasambandhI j~neyarAshiko jAnatA
hai (arthAt Atmadev svapar samasta prakAshya padArtho.nko prakAshit karatA hai ) .277.
(sragdharA)
‘‘jAnannapyeSh vishva.n yugapadapi bhavadbhAvibhUta.n samasta.n
mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati para.n naiv nirlUnakarmA
.
tenAste mukta ev prasabhavikasitaj~naptivistArapIt-
j~neyAkArA.n trilokI.n pR^ithagapR^ithagath dyotayan j~nAnamUrtiH
..’’
tathA hi
(ma.ndAkrA.ntA)
j~nAna.n tAvat.h sahajaparamAtmAnameka.n viditvA
lokAlokau prakaTayati vA tadgata.n j~neyajAlam .
draShTiH sAkShAt.h svaparaviShayA kShAyikI nityashuddhA
tAbhyA.n devaH svaparaviShaya.n bodhati j~neyarAshim ..277..
NANa.n parappayAsa.n taiyA NANeN da.nsaNa.n bhiNNa.n .
Na havadi paradavvagaya.n da.nsaNamidi vaNNida.n tamhA ..162..
par hI prakAshe j~nAn to ho j~nAnase dR^ig bhinna re .
‘paradravyagat nahi.n darsha !’ varNit pUrva tav ma.ntavya re ..162..

Page 328 of 388
PDF/HTML Page 355 of 415
single page version

gAthA : 162 anvayArtha :[j~nAna.n paraprakAsha.n ] yadi j~nAn (keval)
paraprakAshak ho [tadA ] to [j~nAnen ] j~nAnase [darshana.n ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha hogA,
[darshanam paradravyagata.n na bhavati iti varNita.n tasmAt ] kyo.nki darshan paradravyagat (paraprakAshak)
nahI.n hai aisA (pUrva sUtrame.n terA mantavya) varNan kiyA gayA hai
.
TIkA :yah, pUrva sUtrame.n (161vI.n gAthAme.n ) kahe hue pUrvapakShake siddhAnta
sambandhI kathan hai .
yadi j~nAn keval paraprakAshak ho to is paraprakAshanapradhAn (paraprakAshak) j~nAnase
darshan bhinna hI siddha hogA; (kyo.nki) sahyAchal aur vi.ndhyAchalakI bhA.Nti athavA ga~N.hgA
aur shrIparvatakI bhA.Nti, paraprakAshak j~nAnako aur AtmaprakAshak darshanako sambandha
kisaprakAr hogA ? jo AtmaniShTha (
AtmAme.n sthit) hai vah to darshan hI hai . aur
us j~nAnako to, nirAdhArapaneke kAraN (arthAt AtmArUpI AdhAr na rahanese),
shUnyatAkI Apatti hI AyegI; athavA to jahA.N
jahA.N j~nAn pahu.NchegA (arthAt jis jis
dravyako j~nAn pahu.NchegA) ve ve sarva dravya chetanatAko prApta ho.nge, isaliye tIn lokame.n
koI achetan padArtha siddha nahI.n hogA yah mahAn doSh prApta hogA . isIliye (uparokta
doShake bhayase), he shiShya ! j~nAn keval paraprakAshak nahI.n hai aisA yadi tU kahe, to
darshan bhI keval Atmagat (svaprakAshak) nahI.n hai aisA bhI (usame.n sAth hI) kahA
jA chukA hai
. isaliye vAstavame.n siddhAntake hArdarUp aisA yahI samAdhAn hai ki j~nAn
j~nAna.n paraprakAsha.n tadA j~nAnen darshana.n bhinnam .
na bhavati paradravyagata.n darshanamiti varNita.n tasmAt.h ..162..
pUrvasUtropAttapUrvapakShasya siddhAntokti riyam .
kevala.n paraprakAshaka.n yadi chet.h j~nAna.n tadA paraprakAshakapradhAnenAnen j~nAnen darshana.n
bhinnamev . paraprakAshakasya j~nAnasya chAtmaprakAshakasya darshanasya cha katha.n sambandha iti
chet.h sahyavi.ndhyayoriv athavA bhAgIrathIshrIparvatavat.h . AtmaniShTha.n yat.h tad darshanamastyev,
nirAdhAratvAt.h tasya j~nAnasya shUnyatApattirev, athavA yatra tatra gata.n j~nAna.n tattaddravya.n
sarva.n chetanatvamApadyate, atastribhuvane na kashchidachetanaH padArthaH iti mahato
dUShaNasyAvatAraH
. tadev j~nAna.n kevala.n na paraprakAshakam ityuchyate he shiShya tarhi darshanamapi
na kevalamAtmagatamityabhihitam . tataH khalvidamev samAdhAna.n siddhAntahR^idaya.n j~nAn-

Page 329 of 388
PDF/HTML Page 356 of 415
single page version

aur darshanako katha.nchit svaparaprakAshakapanA hai hI .
isIprakAr shrI mahAsenapa.nDitadevane (shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] AtmA j~nAnase (sarvathA) bhinna nahI.n hai, (sarvathA) abhinna
nahI.n hai, katha.nchit bhinnAbhinna hai; pUrvAparabhUt jo j~nAn so yah AtmA hai aisA
kahA hai .’’
aur (is 162vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] AtmA (sarvathA) j~nAn nahI.n hai, usIprakAr (sarvathA) darshan
bhI nahI.n hI hai; vah ubhayayukta (j~nAnadarshanayukta) AtmA svapar viShayako avashya jAnatA
hai aur dekhatA hai
. aghasamUhake (pApasamUhake) nAshak AtmAme.n aur j~nAnadarshaname.n sa.nj~nA -
bhedase bhed utpanna hotA hai (arthAt sa.nj~nA, sa.nkhyA, lakShaN aur prayojanakI apekShAse
uname.n uparoktAnusAr bhed hai ), paramArthase agni aur uShNatAkI bhA.Nti uname.n (
AtmAme.n
aur j~nAnadarshaname.n ) vAstavame.n bhed nahI.n hai (abhedatA hai ) .278.
darshanayoH katha.nchit.h svaparaprakAshatvamastyeveti .
tathA chokta.n shrImahAsenapa.nDitadevaiH
‘‘j~nAnAdbhinno na nAbhinno bhinnAbhinnaH katha.nchan .
j~nAna.n pUrvAparIbhUta.n so.ayamAtmeti kIrtitaH ..’’
tathA hi
(ma.ndAkrA.ntA)
AtmA j~nAna.n bhavati na hi vA darshana.n chaiv tadvat.h
tAbhyA.n yukta : svaparaviShaya.n vetti pashyatyavashyam .
sa.nj~nAbhedAdaghakulahare chAtmani j~nAndraShTayoH
bhedo jAto na khalu paramArthen vahnayuShNavatsaH ..278..
pUrvApar = pUrva aur apar; pahalekA aur bAdakA .

Page 330 of 388
PDF/HTML Page 357 of 415
single page version

gAthA : 163 anvayArtha :[AtmA paraprakAshaH ] yadi AtmA (keval)
paraprakAshak ho [tadA ] to [AtmanA ] AtmAse [darshana.n ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha
hogA, [darshana.n paradravyagata.n na bhavati iti varNita.n tasmAt ] kyo.nki darshan paradravyagat
(paraprakAshak) nahI.n hai aisA (pahale terA ma.ntavya) varNan kiyA gayA hai
.
TIkA :yah, ekAntase AtmAko paraprakAshakapanA honekI bAtakA khaNDan hai .
jisaprakAr pahale (162vI.n gAthAme.n) ekAntase j~nAnako paraprakAshakapanA khaNDit
kiyA gayA hai, usIprakAr ab yadi ‘AtmA keval paraprakAshak hai’ aisA mAnA jAye to
vah bAt bhI usIprakAr khaNDan prApta karatI hai, kyo.nki ×bhAv aur bhAvavAn ek astitvase
rachit hote hai.n
. pahale (162vI.n gAthAme.n ) aisA batalAyA thA ki yadi j~nAn (keval)
paraprakAshak ho to j~nAnase darshan bhinna siddha hogA ! yahA.N (is gAthAme.n ) aisA samajhanA ki
yadi AtmA (keval) paraprakAshak ho to AtmAse hI darshan bhinna siddha hogA ! aur yadi
appA parappayAso taiyA appeN da.nsaNa.n bhiNNa.n .
Na havadi paradavvagaya.n da.nsaNamidi vaNNida.n tamhA ..163..
AtmA paraprakAshastadAtmanA darshana.n bhinnam .
na bhavati paradravyagata.n darshanamiti varNita.n tasmAt.h ..163..
ekAntenAtmanaH paraprakAshakatvanirAso.ayam .
yathaikAnten j~nAnasya paraprakAshakatva.n purA nirAkR^itam, idAnImAtmA kevala.n
paraprakAshashchet.h tattathaiv pratyAdiShTa.n, bhAvabhAvavatorekAstitvanirvR^ittatvAt.h . purA kil j~nAnasya
paraprakAshakatve sati taddarshanasya bhinnatva.n j~nAtam . atrAtmanaH paraprakAshakatve sati
tenaiv darshana.n bhinnamityavaseyam . api chAtmA na paradravyagat iti chet.h
taddarshanamapyabhinnamityavaseyam . tataH khalvAtmA svaparaprakAshak iti yAvat.h . yathA
× j~nAn bhAv hai aur AtmA bhAvavAn hai .
par hI prakAshe jIv to ho Atmase dR^ig bhinna re .
paradravyagat nahi.n darshavarNit pUrva tav ma.ntavya re ..163..

Page 331 of 388
PDF/HTML Page 358 of 415
single page version

‘AtmA paradravyagat nahI.n hai (arthAt AtmA keval paraprakAshak nahI.n hai, svaprakAshak bhI
hai )’ aisA (ab) mAnA jAye to AtmAse darshanakI (samyak prakArase ) abhinnatA siddha
hogI aisA samajhanA
. isaliye vAstavame.n AtmA svaparaprakAshak hai . jisaprakAr (162vI.n
gAthAme.n ) j~nAnakA katha.nchit svaparaprakAshakapanA siddha huA usIprakAr AtmAkA bhI samajhanA,
kyo.nki agni aur uShNatAkI bhA.Nti dharmI aur dharmakA ek svarUp hotA hai
.
[ab is 163vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n : ]
[shlokArtha : ] j~nAnadarshanadharmo.nse yukta honeke kAraN AtmA vAstavame.n dharmI hai .
sakal indriyasamUharUpI himako (naShTa karaneke liye ) sUrya samAn aisA samyagdR^iShTi jIv
usIme.n (j~nAnadarshanadharmayukta AtmAme.n hI ) sadA avichal sthiti prApta karake muktiko prApta
hotA hai
ki jo mukti pragaT huI sahaj dashArUpase susthit hai . 279 .
gAthA : 164 anvayArtha :[vyavahAranayen ] vyavahAranayase [j~nAna.n ] j~nAn
katha.nchitsvaparaprakAshakatva.n j~nAnasya sAdhitam asyApi tathA, dharmadharmiNorekasvarUpatvAt.h
pAvakoShNavaditi .
(ma.ndAkrA.ntA)
AtmA dharmI bhavati sutarA.n j~nAndragdharmayukta :
tasminnev sthitimavichalA.n tA.n pariprApya nityam .
samyagdraShTirnikhilakaraNagrAmanIhArabhAsvAn
mukti.n yAti sphu TitasahajAvasthayA sa.nsthitA.n tAm ..279..
NANa.n parappayAsa.n vavahAraNayeN da.nsaNa.n tamhA .
appA parappayAso vavahAraNayeN da.nsaNa.n tamhA ..164..
j~nAna.n paraprakAsha.n vyavahAranayen darshana.n tasmAt.h .
AtmA paraprakAsho vyavahAranayen darshana.n tasmAt.h ..164..
vyavahArase hai j~nAn paragat, darsha bhI ataev hai .
vyavahArase hai jIv paragat, darsha bhI ataev hai ..164..

Page 332 of 388
PDF/HTML Page 359 of 415
single page version

[paraprakAsha.n ] paraprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai .
[vyavahAranayen ] vyavahAranayase [AtmA ] AtmA [paraprakAshaH ] paraprakAshak hai; [tasmAt ]
isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai
.
TIkA :yah, vyavahAranayakI saphalatA darshAnevAlA kathan hai .
samasta (j~nAnAvaraNIy ) karmakA kShay honese prApta honevAlA sakal-vimal kevalaj~nAn
pudgalAdi mUrta - amUrta - chetan - achetan paradravyaguNaparyAyasamUhakA prakAshak kisaprakAr hai
aisA yahA.N prashna ho, to usakA uttar yah hai kiparAshrito vyavahAr: (vyavahAr parAshrit hai )’
aisA (shAstrakA ) vachan honese vyavahAranayake balase aisA hai (arthAt paraprakAshak hai );
isaliye darshan bhI vaisA hI (
vyavahAranayake balase paraprakAshak) hai . aur tIn lokake
prakShobhake hetubhUt tIrtha.nkar-paramadevakoki jo sau indro.nkI pratyakSha va.ndanAke yogya hai.n aur
kAryaparamAtmA hai.n unhe.nj~nAnakI bhA.Nti hI (vyavahAranayake balase ) paraprakAshakapanA hai;
isaliye vyavahAranayake balase un bhagavAnakA kevaladarshan bhI vaisA hI hai .
isIprakAr shrutabindume.n (shlok dvArA ) kahA hai ki :
[shlokArtha : ] jinho.nne doSho.nko jItA hai, jinake charaN devendro.n tathA
vyavahAranayasya saphalatvapradyotanakathanamAh .
ih sakalakarmakShayaprAdurbhAvAsAditasakalavimalakevalaj~nAnasya pudgalAdimUrtAmUrta-
chetanAchetanaparadravyaguNaparyAyaprakaraprakAshakatva.n kathamiti chet.h, parAshrito vyavahAraH iti vachanAt.h
vyavahAranayabaleneti . tato darshanamapi tAdrashamev . trailokyaprakShobhahetubhUtatIrthakaraparamadevasya
shatamakhashatapratyakShava.ndanAyogyasya kAryaparamAtmanashcha tadvadev paraprakAshakatvam . ten vyavahAr-
nayabalen cha tasya khalu bhagavataH kevaladarshanamapi tAdrashameveti .
tathA chokta.n shrutabindau
(mAlinI)
‘‘jayati vijitadoSho.amartyamartyendramauli-
pravilasadurumAlAbhyarchitA.nghrirjinendraH
.
trijagadajagatI yasyedrashau vyashnuvAte
samamiv viShayeShvanyonyavR^itti.n niSheddhum ..’’
prakShobhake artha ke liye 85ve.n pR^iShThakI TippaNI dekho .

Page 333 of 388
PDF/HTML Page 360 of 415
single page version

narendro.nke mukuTo.nme.n prakAshamAn mUlyavAn mAlAo.nse pujate hai.n (arthAt jinake charaNo.nme.n
indra tathA chakravartiyo.nke maNimAlAyukta mukuTavAle mastak atyanta jhukate hai.n ), aur
(lokAlokake samasta ) padArtha ek-dUsareme.n praveshako prApta na ho.n isaprakAr tIn lok
aur alok jiname.n ek sAth hI vyApta hai.n (arthAt jo jinendrako yugapat j~nAt hote
hai.n ), ve jinendra jayavanta hai.n
.’’
aur (is 164vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok
kahate hai.n ) :
[shlokArtha : ] j~nAnapu.nj aisA yah AtmA atyanta spaShTa darshan hone par (arthAt
kevaladarshan pragaT hone par ) vyavahAranayase sarva lokako dekhatA hai tathA (sAthame.n vartate hue
kevalaj~nAnake kAraN ) samasta mUrta
- amUrta padArthasamUhako jAnatA hai . vah (keval-
darshanaj~nAnayukta ) AtmA paramashrIrUpI kAminIkA (muktisundarIkA ) vallabh hotA hai .280.
gAthA : 165 anvayArtha :[nishchayanayen ] nishchayanayase [j~nAnam ] j~nAn
[AtmaprakAsha.n ] svaprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai .
tathA hi
(mAlinI)
vyavaharaNanayen j~nAnapu.njo.ayamAtmA
prakaTatarasu
draShTiH sarvalokapradarshI .
viditasakalamUrtAmUrtatattvArthasArthaH
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH
..280..
NANa.n appapayAsa.n NichChayaNayaeN da.nsaNa.n tamhA .
appA appapayAso NichChayaNayaeN da.nsaNa.n tamhA ..165..
j~nAnamAtmaprakAsha.n nishchayanayen darshana.n tasmAt.h .
AtmA AtmaprakAsho nishchayanayen darshana.n tasmAt.h ..165..
hai j~nAn nishchay nijaprakAshak , isaliye tyo.n darsha hai .
hai jIv nishchay nijaprakAshak, isaliye tyo.n darsha hai ..165..