Page 314 of 388
PDF/HTML Page 341 of 415
single page version
hi saujanya.n janmabhUmiriti rahasye sthAne sthitvA atigUDhavR^ittyAnubhavati iti draShTAntapakShaH . dArShTAntapakShe.api sahajaparamatattvaj~nAnI jIvaH kvachidAsannabhavyasya guNodaye sati sahajavairAgyasampattau satyA.n paramagurucharaNanalinayugalaniratishayabhaktyA mukti sundarImukh- makarandAyamAna.n sahajaj~nAnanidhi.n pariprApya pareShA.n janAnA.n svarUpavikalAnA.n tati.n samUha.n dhyAnapratyUhakAraNamiti tyajati .
gAthA : 157 anvayArtha : — [ekaH ] jaise koI ek (daridra manuShya ) [nidhim ] nidhiko [labdhvA ] pAkar [sujanatven ] apane vataname.n (guptarUpase ) rahakar [tasya phalam ] usake phalako [anubhavati ] bhogatA hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAnI ] j~nAnI [paratatim ] par jano.nke samUhako [tyaktvA ] Cho.Dkar [j~nAnanidhim ] j~nAnanidhiko [bhu.nkte ] bhogatA hai .
koI ek daridra manuShya kvachit kadAchit puNyodayase nidhiko pAkar, us nidhike phalako saujanya arthAt janmabhUmi aisA jo gupta sthAn usame.n rahakar ati guptarUpase bhogatA hai; aisA dR^iShTAntapakSha hai . 1dArShTA.ntapakShase bhI (aisA hai ki ) — sahajaparamatattvaj~nAnI jIv kvachit Asannabhavyake (AsannabhavyatArUp ) guNakA uday honese sahajavairAgyasampatti honepar, param guruke charaNakamalayugalakI niratishay (uttam ) bhakti dvArA muktisundarIke mukhake 2makaranda samAn sahajaj~nAnanidhiko pAkar, 3svarUpavikal aise par jano.nke samUhako dhyAname.n vighnakA kAraN samajhakar Cho.DtA hai .
[ab is 157vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ] 1 — dArShTA.nt = vah bAt jo dR^iShTAnta dvArA samajhAnA ho; upamey . 2 — makaranda = puShpa-ras; puShpa-parAg . 3 — svarUpavikal = svarUpaprApti rahit; aj~nAnI .
Page 315 of 388
PDF/HTML Page 342 of 415
single page version
labdhvA puNyAtkA.nchanAnA.n samUham .
j~nAnI tadvat.h j~nAnarakShA.n karoti ..268..
kR^itvA buddhayA hR^idayakamale pUrNavairAgyabhAvam .
kShINe mohe tR^iNamiv sadA lokamAlokayAmaH ..269..
[shlokArtha : — ] is lokame.n koI ek laukik jan puNyake kAraN dhanake samUhako pAkar, sa.ngako Cho.Dkar gupta hokar rahatA hai; usakI bhA.Nti j~nAnI (parake sa.ngako Cho.Dkar guptarUpase rahakar ) j~nAnakI rakShA karatA hai .268.
[shlokArtha : — ] janmamaraNarUp rogake hetubhUt samasta sa.ngako Cho.Dkar, hR^idayakamalame.n 1buddhipUrvak pUrNavairAgyabhAv karake, sahaj paramAnanda dvArA jo avyagra (anAkul ) hai aise nij rUpame.n (apanI ) 2shaktise sthit rahakar, moh kShIN hone par, ham lokako sadA tR^iNavat dekhate hai.n .269.
gAthA : 158 anvayArtha : — [sarve ] sarva [purANapuruShAH ] purAN puruSh 1 — buddhipUrvak = samajhapUrvak; vivekapUrvak; vichArapUrvak . 2 — shakti = sAmarthya; bal; vIrya; puruShArtha .
Page 316 of 388
PDF/HTML Page 343 of 415
single page version
vashyaka.n sAkShAdapunarbhavavArA.nganAna~N.hgasukhakAraNa.n kR^itvA sarve purANapuruShAstIrthakaraparamadevAdayaH svaya.nbuddhAH kechid bodhitabuddhAshchApramattAdisayogibhaTTArakaguNasthAnapa.nkti madhyArUDhAH santaH kevalinaH sakalapratyakShaj~nAnadharAH paramAvashyakAtmArAdhanAprasAdAt.h jAtAshcheti .
pradhvastAkhilakarmarAkShasagaNA ye viShNavo jiShNavaH .
sa syAt.h sarvajanArchitA.nghrikamalaH pApATavIpAvakaH ..270..
[evam ] isaprakAr [Avashyaka.n cha ] Avashyak [kR^itvA ] karake, [apramattaprabhR^itisthAna.n ] apramattAdi sthAnako [pratipadya cha ] prApta karake [kevalinaH jAtAH ] kevalI hue .
svAtmAshrit nishchayadharmadhyAn aur nishchayashukladhyAnasvarUp aisA jo bAhya - AvashyakAdi kriyAse pratipakSha shuddhanishchay - paramAvashyak — sAkShAt apunarbhavarUpI (muktirUpI ) strIke ana.ng (asharIrI ) sukhakA kAraN — use karake, sarva purAN puruSh — ki jiname.nse tIrtha.nkar – paramadev Adi svaya.nbuddha hue aur kuCh bodhitabuddha hue ve — apramattase lekar sayogIbhaTTArak takake guNasthAno.nkI pa.nktime.n ArU.Dh.h.h hote hue, paramAvashyakarUp AtmArAdhanAke prasAdase kevalI — sakalapratyakShaj~nAnadhArI — hue .
[ab is nishchay - paramAvashyak adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev do shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] pahale jo sarva purAN puruSh — yogI — nij AtmAkI ArAdhanAse samasta karmarUpI rAkShaso.nke samUhakA nAsh karake ❃viShNu aur jayavanta hue (arthAt sarvavyApI j~nAnavAle jin hue ), unhe.n jo muktikI spR^ihAvAlA niHspR^ih jIv ananya ❃ viShNu = vyApak . (kevalI bhagavAnakA j~nAn sarvako jAnatA hai isaliye us apekShAse unhe.n sarvavyApak
Page 317 of 388
PDF/HTML Page 344 of 415
single page version
nityAnanda.n nirupamaguNAla.nkR^ita.n divyabodham .
labdhvA dharma.n paramagurutaH sharmaNe nirmalAy ..271..
iti sukavijanapayojamitrapa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahashrIpadmaprabhamaladhAridev- virachitAyA.n niyamasAravyAkhyAyA.n tAtparyavR^ittau nishchayaparamAvashyakAdhikAr ekAdashamaH shrutaskandhaH .. manase nitya praNAm karatA hai, vah jIv pAparUpI aTavIko jalAneme.n agni samAn hai aur usake charaNakamalako sarva jan pUjate hai.n .270.
[shlokArtha : — ] heyarUp aisA jo kanak aur kAminI sambandhI moh use Cho.Dkar, he chitta ! nirmal sukhake hetu param guru dvArA dharmako prApta karake tU avyagrarUp (shA.ntasvarUpI ) paramAtmAme.n — ki jo (paramAtmA ) nitya AnandavAlA hai, nirupam guNo.nse ala.nkR^it hai tathA divya j~nAnavAlA hai usame.n — shIghra pravesh kar . 271 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalo.nke liye jo sUrya samAn hai.n aur pA.Nch i.ndriyo.nke phai lAv rahit dehamAtra jinhe.n parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavR^itti nAmakI TIkAme.n ) nishchay-paramAvashyak adhikAr nAmakA gyArahavA.N shrutaskandha samApta huA .
Page 318 of 388
PDF/HTML Page 345 of 415
single page version
gAthA : 159 anvayArtha : — [vyavahAranayen ] vyavahAranayase [kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAn [sarva.n ] sab [jAnAti pashyati ] jAnate hai.n aur dekhate hai.n; [niyamen ] nishchayase [kevalaj~nAnI ] kevalaj~nAnI [AtmAnam ] AtmAko (svaya.nko ) [jAnAti pashyati ] jAnatA hai aur dekhatA hai .
Page 319 of 388
PDF/HTML Page 346 of 415
single page version
nayen jagattrayakAlatrayavartisacharAcharadravyaguNaparyAyAn ekasmin samaye jAnAti pashyati cha sa bhagavAn parameshvaraH paramabhaTTArakaH, parAshrito vyavahAraH iti vachanAt.h . shuddhanishchayataH parameshvarasya mahAdevAdhidevasya sarvaj~navItarAgasya paradravyagrAhakatvadarshakatva- j~nAyakatvAdivividhavikalpavAhinIsamudbhUtamUladhyAnAShAdaH“ (?) sa bhagavAn trikAl- nirupAdhiniravadhinityashuddhasahajaj~nAnasahajadarshanAbhyA.n nijakAraNaparamAtmAna.n svaya.n kArya- paramAtmApi jAnAti pashyati cha . ki.n kR^itvA ? j~nAnasya dharmo.aya.n tAvat.h svaparaprakAshakatva.n pradIpavat.h . ghaTAdipramiteH prakAsho dIpastAvadbhinno.api svaya.n prakAshasvarUpatvAt.h sva.n para.n cha prakAshayati; AtmApi vyavahAreN jagattraya.n kAlatraya.n cha para.n jyotiHsvarUpatvAt.h svaya.nprakAshAtmakamAtmAna.n cha prakAshayati .
ukta.n cha ShaNNavatipASha.nDivijayopArjitavishAlakIrtibhirmahAsenapaNDitadevaiH — vyavahAranayase ve bhagavAn parameshvar paramabhaTTArak AtmaguNo.nkA ghAt karanevAle ghAtikarmo.nke nAsh dvArA prApta sakal-vimal kevalaj~nAn aur kevaladarshan dvArA trilokavartI tathA trikAlavartI sacharAchar dravyaguNaparyAyo.nko ek samayame.n jAnate hai.n aur dekhate hai.n . shuddhanishchayase parameshvar mahAdevAdhidev sarvaj~navItarAgako, paradravyake grAhakatva, darshakatva, j~nAyakatva Adike vividh vikalpo.nkI senAkI utpatti mUladhyAname.n abhAvarUp honese (? ), ve bhagavAn trikAl - nirupAdhi, niravadhi (amaryAdit ), nityashuddha aise sahajaj~nAn aur sahajadarshan dvArA nij kAraNaparamAtmAko, svaya.n kAryaparamAtmA hone par bhI, jAnate hai.n aur dekhate hai.n . kisaprakAr ? is j~nAnakA dharma to, dIpakakI bhA.Nti, svaparaprakAshakapanA hai . ghaTAdikI pramitise prakAsh – dIpak (katha.nchit ) bhinna hone par bhI svaya.n prakAshasvarUp honese sva aur parako prakAshit karatA hai; AtmA bhI jyotisvarUp honese vyavahArase trilok aur trikAlarUp parako tathA svaya.n prakAshasvarUp AtmAko (svaya.nko ) prakAshit karatA hai .
96 pAkhaNDiyo.n par vijay prApta karanese jinho.nne vishAl kIrti prApta kI hai aise mahAsenapa.nDitadevane bhI (shlok dvArA ) kahA hai ki : — ★ yahA.N sa.nskR^it TIkAme.n ashuddhi mAlUm hotI hai, isaliye sa.nskR^it TIkAme.n tathA usake anuvAdame.n sha.nkAko
Page 320 of 388
PDF/HTML Page 347 of 415
single page version
ath nishchayapakShe.api svaparaprakAshakatvamastyeveti satataniruparAganira.njanasvabhAv- niratatvAt.h, svAshrito nishchayaH iti vachanAt.h . sahajaj~nAna.n tAvat.h AtmanaH sakAshAt.h sa.nj~nAlakShaNaprayojanen bhinnAbhidhAnalakShaNalakShitamapi bhinna.n bhavati na vastuvR^ittyA cheti, ataHkAraNAt.h etadAtmagatadarshanasukhachAritrAdika.n jAnAti svAtmAna.n kAraNaparamAtmasvarUpamapi jAnAtIti .
‘‘[shlokArtha : — ] vastukA yathArtha nirNay so samyagj~nAn hai . vah samyagj~nAn, dIpakakI bhA.Nti, svake aur (par ) padArtho.nke nirNayAtmak hai tathA pramitise (j~naptise ) katha.nchit bhinna hai .’’
ab ‘svAshrito nishchay: (nishchay svAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese, (j~nAnako ) satat ❃niruparAg nira.njan svabhAvame.n lInatAke kAraN nishchayapakShase bhI svaparaprakAshakapanA hai hI . (vah isaprakAr : ) sahajaj~nAn AtmAse sa.nj~nA, lakShaN aur prayojanakI apekShAse bhinna nAm tathA bhinna lakShaNase (tathA bhinna prayojanase ) jAnA jAtA hai tathApi vastuvR^ittise (akhaNDa vastukI apekShAse ) bhinna nahI.n hai; is kAraNase yah (sahajaj~nAn ) Atmagat (AtmAme.n sthit ) darshan, sukh, chAritra Adiko jAnatA hai aur svAtmAko — kAraNaparamAtmAke svarUpako — bhI jAnatA hai .
(sahajaj~nAn svAtmAko to svAshrit nishchayanayase jAnatA hI hai aur isaprakAr svAtmAko jAnane par usake samasta guN bhI j~nAt ho hI jAte hai.n . ab sahajaj~nAnane jo yah jAnA usame.n bhed - apekShAse dekhe.n to sahajaj~nAnake liye j~nAn hI sva hai aur usake atirikta anya sab — darshan, sukh Adi — par hai; isaliye is apekShAse aisA siddha huA ki nishchayapakShase bhI j~nAn svako tathA parako jAnatA hai . )
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 192ve.n shlok dvArA ) kahA hai ki : — ❃ niruparAg = uparAg rahit; nirvikAr .
Page 321 of 388
PDF/HTML Page 348 of 415
single page version
nnityodyotasphu TitasahajAvasthamekAntashuddham .
pUrNa.n j~nAna.n jvalitamachale svasya lIna.n mahimni ..’’
mukti shrIkAminIkomalamukhakamale kAmapIDA.n tanoti .
tenochchairnishchayen prahatamalakaliH svasvarUpa.n sa vetti ..272..
‘‘[shlokArtha : — ] karmabandhake Chedanase atul akShay (avinAshI ) mokShakA anubhav karatA huA, nitya udyotavAlI (jisakA prakAsh nitya hai aisI ) sahaj avasthA jisakI vikasit ho gaI hai aisA, ekAntashuddha ( – karmakA mail na rahanese jo atyanta shuddha huA hai aisA ), tathA ekAkAr (ek j~nAnamAtra AkArarup pariNamit ) nijarasakI atishayatAse jo atyanta gambhIr aur dhIr hai aisA yah pUrNa j~nAn jagamagA uThA ( – sarvathA shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT huA ), apanI achal mahimAme.n lIn huA .’’
aur (is 159vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] vyavahAranayase yah kevalaj~nAnamUrti AtmA nirantar vishvako vAstavame.n jAnatA hai aur muktilakShmIrUpI kAminIke komal mukhakamal par kAmapI.DAko tathA saubhAgyachihnavAlI shobhAko phai lAtA hai . nishchayase to, jinho.nne mal aur kleshako naShTa kiyA hai aise ve devAdhidev jinesh nij svarUpako atyanta jAnate hai.n .272.
Page 322 of 388
PDF/HTML Page 349 of 415
single page version
sahasrakiraNasya prakAshatApau yathA yugapad vartete, tathaiv cha bhagavataH parameshvarasya tIrthAdhinAthasya jagattrayakAlatrayavartiShu sthAvaraja.ngamadravyaguNaparyAyAtmakeShu j~neyeShu sakalavimalakevalaj~nAn- kevaladarshane cha yugapad vartete . ki.n cha sa.nsAriNA.n darshanapUrvamev j~nAna.n bhavati iti .
gAthA : 160 anvayArtha : — [kevalaj~nAninaH ] kevalaj~nAnIko [j~nAna.n ] j~nAn [tathA cha ] tathA [darshana.n ] darshan [yugapad ] yugapad [vartate ] vartate hai.n . [dinakar- prakAshatApau ] sUryake prakAsh aur tAp [yathA ] jisaprakAr [vartete ] (yugapad ) vartate hai.n [tathA j~nAtavyam ] usI prakAr jAnanA .
TIkA : — yahA.N vAstavame.n kevalaj~nAn aur kevaladarshanakA yugapad vartanA dR^iShTAnta dvArA kahA hai .
yahA.N dR^iShTAntapakShase kisI samay bAdalo.nkI bAdhA na ho tab AkAshake madhyame.n sthit sUryake prakAsh aur tAp jisaprakAr yugapad vartate hai.n, usIprakAr bhagavAn parameshvar tIrthAdhinAthako trilokavartI aur trikAlavartI, sthAvar - ja~N.hgam dravyaguNaparyAyAtmak j~neyo.nme.n sakal - vimal (sarvathA nirmal ) kevalaj~nAn aur kevaladarshan yugapad vartate hai.n . aur (visheSh itanA samajhanA ki ), sa.nsAriyo.nko darshanapUrvak hI j~nAn hotA hai (arthAt pratham darshan aur phi ra j~nAn hotA hai, yugapad nahI.n hote) .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt ) shrI pravachanasArame.n (61vI.n gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
[gAthArtha : — ] j~nAn padArtho.nke pArako prApta hai aur darshan lokAlokame.n vistR^it hai; sarva aniShTa naShTa huA hai aur jo iShTa hai vah sab prApta huA hai .’’
Page 323 of 388
PDF/HTML Page 350 of 415
single page version
tejorAshau dineshe hatanikhilatamastomake te tathaivam ..273..
aur dUsarA bhI (shrI nemichandrasiddhAntidevavirachit bR^ihaddravyasa.ngrahame.n 44vI.n gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] Chadmastho.nko darshanapUrvak j~nAn hotA hai (arthAt pahale darshan aur phi ra j~nAn hotA hai ), kyo.nki unako dono.n upayog yugapad nahI.n hote; kevalInAthako ve dono.n yugapad hote hai.n .’’
aur (is 160vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj chAr shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] jo dharmatIrthake adhinAth (nAyak ) hai.n, jo asadR^ish hai.n (arthAt jinake samAn anya koI nahI.n hai ) aur jo sakal lokake ek nAth hai.n aise in sarvaj~na bhagavAname.n nirantar sarvataH j~nAn aur darshan yugapad vartate hai.n . jisane samasta timirasamUhakA nAsh kiyA hai aise is tejarAshirUp sUryame.n jisaprakAr yah uShNatA aur prakAsh (yugapad ) vartate hai.n aur jagatake jIvo.nko netra prApta hote hai.n (arthAt sUryake nimittase jIvo.nke netra dekhane lagate hai.n ), usIprakAr j~nAn aur darshan (yugapad ) hote hai.n (arthAt usIprakAr sarvaj~na bhagavAnako j~nAn aur darshan ekasAth hote hai.n aur sarvaj~na bhagavAnake nimittase jagatake jIvo.nko j~nAn pragaT hotA hai ) .273.
Page 324 of 388
PDF/HTML Page 351 of 415
single page version
mulla.nghya shAshvatapurI sahasA tvayAptA .
yAmyanyadasti sharaNa.n kimihottamAnAm ..274..
kAma.n kAnti.n vadanakamale sa.ntanotyev kA.nchit.h .
ko nAla.n sha.n dishatumanisha.n premabhUmeH priyAyAH ..275..
[shlokArtha : — ] (he jinanAth ! ) sadj~nAnarUpI naukAme.n ArohaN karake bhavasAgarako lA.Nghakar, tU shIghratAse shAshvatapurIme.n pahu.Nch gayA . ab mai.n jinanAthake us mArgase ( – jis mArgase jinanAth gaye usI mArgase ) usI shAshvatapurIme.n jAtA hU.N; (kyo.nki ) is lokame.n uttam puruSho.nko (us mArgake atirikta ) anya kyA sharaN hai ? 274.
[shlokArtha : — ] kevalaj~nAnabhAnu ( – kevalaj~nAnarUpI prakAshako dhAraN karanevAle sUrya ) aise ve ek jinadev hI jayavanta hai.n . ve jinadev samarasamay ana.ng ( – asharIrI, atIndriy ) saukhyakI denevAlI aisI us muktike mukhakamal par vAstavame.n kisI avarNanIy kAntiko phai lAte hai.n; (kyo.nki ) kaun (apanI ) snehapAtra priyAko nirantar sukhotpattikA kAraN nahI.n hotA ? 275.
[shlokArtha : — ] un jinendradevane muktikAminIke mukhakamalake prati bhramaralIlAko dhAraN kiyA (arthAt ve usame.n bhramarakI bhA.Nti lIn hue ) aur vAstavame.n advitIy ana.ng (Atmik ) sukhako prApta kiyA .276.
Page 325 of 388
PDF/HTML Page 352 of 415
single page version
hyAtmA, tasya j~nAna.n shuddhAtmaprakAshakAsamarthatvAt.h paraprakAshakamev, yadyeva.n draShTirnira.nkushA keval- mabhyantare hyAtmAna.n prakAshayati chet.h anen vidhinA svaparaprakAshako hyAtmeti ha.nho jaDamate prAthamikashiShya, darshanashuddherabhAvAt.h eva.n manyase, na khalu jaDastvattassakAshAdaparaH kashchijjanaH . ath hyaviruddhA syAdvAdavidyAdevatA samabhyarchanIyA sadbhiranavaratam . tatraikAntato j~nAnasya
gAthA : 161 anvayArtha : — [j~nAna.n paraprakAsha.n ] j~nAn paraprakAshak hI hai [cha ] aur [dR^iShTiH AtmaprakAshikA ev ] darshan svaprakAshak hI hai [AtmA svaparaprakAshaH bhavati ] tathA AtmA svaparaprakAshak hai [iti hi yadi khalu manyase ] aisA yadi vAstavame.n tU mAnatA ho to usame.n virodh AtA hai .
pratham to, AtmAko svaparaprakAshakapanA kisaprakAr hai ? (us par vichAr kiyA jAtA hai . ) ‘AtmA j~nAnadarshanAdi visheSh guNo.nse samR^iddha hai; usakA j~nAn shuddha AtmAko prakAshit karaneme.n asamartha honese paraprakAshak hI hai; isaprakAr nira.nkush darshan bhI keval abhyantarame.n AtmAko prakAshit karatA hai (arthAt svaprakAshak hI hai ) . is vidhise AtmA svaparaprakAshak hai .’ — isaprakAr he ja.Dmati prAthamik shiShya ! yadi tU darshanashuddhike abhAvake kAraN mAnatA ho, to vAstavame.n tujhase anya koI puruSh ja.D.h.h (mUrkha ) nahI.n hai .
Page 326 of 388
PDF/HTML Page 353 of 415
single page version
paraprakAshakatva.n na samasti; na kevala.n syAnmate darshanamapi shuddhAtmAna.n pashyati . darshanaj~nAn- prabhR^ityanekadharmANAmAdhAro hyAtmA . vyavahArapakShe.api kevala.n paraprakAshakasya j~nAnasya na chAtmasambandhaH sadA bahiravasthitatvAt.h, AtmapratipatterabhAvAt.h na sarvagatatvam; ataHkAraNAdida.n j~nAna.n na bhavati, mR^igatR^iShNAjalavat.h pratibhAsamAtramev . darshanapakShe.api tathA na kevalamabhyantarapratipattikAraNa.n darshana.n bhavati . sadaiv sarva.n pashyati hi chakShuH svasyAbhyantarasthitA.n kanInikA.n na pashyatyev . ataH svaparaprakAshakatva.n j~nAnadarshanayoraviruddhamev . tataH svaparaprakAshako hyAtmA j~nAnadarshanalakShaN iti .
tathA chokta.n shrImadamR^itachandrasUribhiH — nirantar ArAdhanA karane yogya hai . vahA.N (syAdvAdamatame.n ), ekAntase j~nAnako paraprakAshakapanA hI nahI.n hai; syAdvAdamatame.n darshan bhI keval shuddhAtmAko hI nahI.n dekhatA (arthAt mAtra svaprakAshak hI nahI.n hai ) . AtmA darshan, j~nAn Adi anek dharmo.nkA AdhAr hai . (vahA.N ) vyavahArapakShase bhI j~nAn keval paraprakAshak ho to, sadA bAhyasthitapaneke kAraN, (j~nAnako ) AtmAke sAth sambandha nahI.n rahegA aur (isaliye ) 1Atmapratipattike abhAvake kAraN sarvagatapanA (bhI ) nahI.n banegA . is kAraNase, yah j~nAn hogA hI nahI.n (arthAt j~nAnakA astitva hI nahI.n hogA ), mR^igatR^iShNAke jalakI bhA.Nti AbhAsamAtra hI hogA . isIprakAr darshanapakShame.n bhI, darshan keval 2abhyantarapratipattikA hI kAraN nahI.n hai, (sarvaprakAshanakA kAraN hai ); (kyo.nki ) chakShu sadaiv sarvako dekhatA hai, apane abhyantarame.n sthit kanInikAko nahI.n dekhatA (isaliye chakShukI bAtase aisA samajhame.n AtA hai ki darshan abhyantarako dekhe aur bAhyasthit padArtho.nko na dekhe aisA koI niyam ghaTit nahI.n hotA ) . isase, j~nAn aur darshanako (dono.nko ) svaparaprakAshakapanA aviruddha hI hai . isaliye (isaprakAr ) j~nAnadarshanalakShaNavAlA AtmA svaparaprakAshak hai .
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI pravachanasArakI TIkAme.n chauthe shlok dvArA) kahA hai ki : — 1 – Atmapratipatti = AtmAkA j~nAn; svako jAnanA so . 2 – abhyantarapratipatti = antara.ngakA prakAshan; svako prakAshanA so .
Page 327 of 388
PDF/HTML Page 354 of 415
single page version
mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati para.n naiv nirlUnakarmA .
j~neyAkArA.n trilokI.n pR^ithagapR^ithagath dyotayan j~nAnamUrtiH ..’’
‘‘[shlokArtha : — ] jisane karmo.nko Ched DAlA hai aisA yah AtmA bhUt, vartamAn aur bhAvi samasta vishvako (arthAt tIno.n kAlakI paryAyo.n sahit samasta padArtho.nko) yugapad jAnatA hone par bhI mohake abhAvake kAraN pararUpase pariNamit nahI.n hotA, isaliye ab, jisake samasta j~neyAkAro.nko atyanta vikasit j~naptike vistAr dvArA svaya.n pI gayA hai aise tIno.n lokake padArtho.nko pR^ithak aur apR^ithak prakAshit karatA huA vah j~nAnamUrti mukta hI rahatA hai .’’
aur (is 161vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] j~nAn ek sahajaparamAtmAko jAnakar lokAlokako arthAt lokAlokasambandhI (samasta) j~neyasamUhako pragaT karatA hai ( – jAnatA hai ) . nitya-shuddha aisA kShAyik darshan (bhI) sAkShAt svaparaviShayak hai (arthAt vah bhI svaparako sAkShAt prakAshit karatA hai ) . un dono.n (j~nAn tathA darshan) dvArA Atmadev svaparasambandhI j~neyarAshiko jAnatA hai (arthAt Atmadev svapar samasta prakAshya padArtho.nko prakAshit karatA hai ) .277.
Page 328 of 388
PDF/HTML Page 355 of 415
single page version
bhinnamev . paraprakAshakasya j~nAnasya chAtmaprakAshakasya darshanasya cha katha.n sambandha iti chet.h sahyavi.ndhyayoriv athavA bhAgIrathIshrIparvatavat.h . AtmaniShTha.n yat.h tad darshanamastyev, nirAdhAratvAt.h tasya j~nAnasya shUnyatApattirev, athavA yatra tatra gata.n j~nAna.n tattaddravya.n sarva.n chetanatvamApadyate, atastribhuvane na kashchidachetanaH padArthaH iti mahato dUShaNasyAvatAraH . tadev j~nAna.n kevala.n na paraprakAshakam ityuchyate he shiShya tarhi darshanamapi na kevalamAtmagatamityabhihitam . tataH khalvidamev samAdhAna.n siddhAntahR^idaya.n j~nAn-
gAthA : 162 anvayArtha : — [j~nAna.n paraprakAsha.n ] yadi j~nAn (keval) paraprakAshak ho [tadA ] to [j~nAnen ] j~nAnase [darshana.n ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha hogA, [darshanam paradravyagata.n na bhavati iti varNita.n tasmAt ] kyo.nki darshan paradravyagat (paraprakAshak) nahI.n hai aisA (pUrva sUtrame.n terA mantavya) varNan kiyA gayA hai .
TIkA : — yah, pUrva sUtrame.n (161vI.n gAthAme.n ) kahe hue pUrvapakShake siddhAnta sambandhI kathan hai .
yadi j~nAn keval paraprakAshak ho to is paraprakAshanapradhAn (paraprakAshak) j~nAnase darshan bhinna hI siddha hogA; (kyo.nki) sahyAchal aur vi.ndhyAchalakI bhA.Nti athavA ga~N.hgA aur shrIparvatakI bhA.Nti, paraprakAshak j~nAnako aur AtmaprakAshak darshanako sambandha kisaprakAr hogA ? jo AtmaniShTha ( – AtmAme.n sthit) hai vah to darshan hI hai . aur us j~nAnako to, nirAdhArapaneke kAraN (arthAt AtmArUpI AdhAr na rahanese), shUnyatAkI Apatti hI AyegI; athavA to jahA.N jahA.N j~nAn pahu.NchegA (arthAt jis jis dravyako j~nAn pahu.NchegA) ve ve sarva dravya chetanatAko prApta ho.nge, isaliye tIn lokame.n koI achetan padArtha siddha nahI.n hogA yah mahAn doSh prApta hogA . isIliye (uparokta doShake bhayase), he shiShya ! j~nAn keval paraprakAshak nahI.n hai aisA yadi tU kahe, to darshan bhI keval Atmagat (svaprakAshak) nahI.n hai aisA bhI (usame.n sAth hI) kahA jA chukA hai . isaliye vAstavame.n siddhAntake hArdarUp aisA yahI samAdhAn hai ki j~nAn
Page 329 of 388
PDF/HTML Page 356 of 415
single page version
darshanayoH katha.nchit.h svaparaprakAshatvamastyeveti .
aur darshanako katha.nchit svaparaprakAshakapanA hai hI .
nahI.n hai, katha.nchit bhinnAbhinna hai; ❃pUrvAparabhUt jo j~nAn so yah AtmA hai aisA kahA hai .’’
aur (is 162vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] AtmA (sarvathA) j~nAn nahI.n hai, usIprakAr (sarvathA) darshan bhI nahI.n hI hai; vah ubhayayukta (j~nAnadarshanayukta) AtmA svapar viShayako avashya jAnatA hai aur dekhatA hai . aghasamUhake (pApasamUhake) nAshak AtmAme.n aur j~nAnadarshaname.n sa.nj~nA - bhedase bhed utpanna hotA hai (arthAt sa.nj~nA, sa.nkhyA, lakShaN aur prayojanakI apekShAse uname.n uparoktAnusAr bhed hai ), paramArthase agni aur uShNatAkI bhA.Nti uname.n ( – AtmAme.n aur j~nAnadarshaname.n ) vAstavame.n bhed nahI.n hai ( – abhedatA hai ) .278. ❃ pUrvApar = pUrva aur apar; pahalekA aur bAdakA .
Page 330 of 388
PDF/HTML Page 357 of 415
single page version
paraprakAshashchet.h tattathaiv pratyAdiShTa.n, bhAvabhAvavatorekAstitvanirvR^ittatvAt.h . purA kil j~nAnasya paraprakAshakatve sati taddarshanasya bhinnatva.n j~nAtam . atrAtmanaH paraprakAshakatve sati tenaiv darshana.n bhinnamityavaseyam . api chAtmA na paradravyagat iti chet.h taddarshanamapyabhinnamityavaseyam . tataH khalvAtmA svaparaprakAshak iti yAvat.h . yathA
gAthA : 163 anvayArtha : — [AtmA paraprakAshaH ] yadi AtmA (keval) paraprakAshak ho [tadA ] to [AtmanA ] AtmAse [darshana.n ] darshan [bhinnam ] bhinna siddha hogA, [darshana.n paradravyagata.n na bhavati iti varNita.n tasmAt ] kyo.nki darshan paradravyagat (paraprakAshak) nahI.n hai aisA (pahale terA ma.ntavya) varNan kiyA gayA hai .
jisaprakAr pahale (162vI.n gAthAme.n) ekAntase j~nAnako paraprakAshakapanA khaNDit kiyA gayA hai, usIprakAr ab yadi ‘AtmA keval paraprakAshak hai’ aisA mAnA jAye to vah bAt bhI usIprakAr khaNDan prApta karatI hai, kyo.nki ×bhAv aur bhAvavAn ek astitvase rachit hote hai.n . pahale (162vI.n gAthAme.n ) aisA batalAyA thA ki yadi j~nAn (keval) paraprakAshak ho to j~nAnase darshan bhinna siddha hogA ! yahA.N (is gAthAme.n ) aisA samajhanA ki yadi AtmA (keval) paraprakAshak ho to AtmAse hI darshan bhinna siddha hogA ! aur yadi × j~nAn bhAv hai aur AtmA bhAvavAn hai .
Page 331 of 388
PDF/HTML Page 358 of 415
single page version
katha.nchitsvaparaprakAshakatva.n j~nAnasya sAdhitam asyApi tathA, dharmadharmiNorekasvarUpatvAt.h pAvakoShNavaditi .
‘AtmA paradravyagat nahI.n hai (arthAt AtmA keval paraprakAshak nahI.n hai, svaprakAshak bhI hai )’ aisA (ab) mAnA jAye to AtmAse darshanakI (samyak prakArase ) abhinnatA siddha hogI aisA samajhanA . isaliye vAstavame.n AtmA svaparaprakAshak hai . jisaprakAr (162vI.n gAthAme.n ) j~nAnakA katha.nchit svaparaprakAshakapanA siddha huA usIprakAr AtmAkA bhI samajhanA, kyo.nki agni aur uShNatAkI bhA.Nti dharmI aur dharmakA ek svarUp hotA hai .
[ab is 163vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] j~nAnadarshanadharmo.nse yukta honeke kAraN AtmA vAstavame.n dharmI hai . sakal indriyasamUharUpI himako (naShTa karaneke liye ) sUrya samAn aisA samyagdR^iShTi jIv usIme.n (j~nAnadarshanadharmayukta AtmAme.n hI ) sadA avichal sthiti prApta karake muktiko prApta hotA hai — ki jo mukti pragaT huI sahaj dashArUpase susthit hai . 279 .
Page 332 of 388
PDF/HTML Page 359 of 415
single page version
chetanAchetanaparadravyaguNaparyAyaprakaraprakAshakatva.n kathamiti chet.h, parAshrito vyavahAraH iti vachanAt.h vyavahAranayabaleneti . tato darshanamapi tAdrashamev . trailokyaprakShobhahetubhUtatIrthakaraparamadevasya shatamakhashatapratyakShava.ndanAyogyasya kAryaparamAtmanashcha tadvadev paraprakAshakatvam . ten vyavahAr- nayabalen cha tasya khalu bhagavataH kevaladarshanamapi tAdrashameveti .
pravilasadurumAlAbhyarchitA.nghrirjinendraH .
[paraprakAsha.n ] paraprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai . [vyavahAranayen ] vyavahAranayase [AtmA ] AtmA [paraprakAshaH ] paraprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan paraprakAshak hai .
samasta (j~nAnAvaraNIy ) karmakA kShay honese prApta honevAlA sakal-vimal kevalaj~nAn pudgalAdi mUrta - amUrta - chetan - achetan paradravyaguNaparyAyasamUhakA prakAshak kisaprakAr hai — aisA yahA.N prashna ho, to usakA uttar yah hai ki – ‘parAshrito vyavahAr: (vyavahAr parAshrit hai )’ aisA (shAstrakA ) vachan honese vyavahAranayake balase aisA hai (arthAt paraprakAshak hai ); isaliye darshan bhI vaisA hI ( – vyavahAranayake balase paraprakAshak) hai . aur tIn lokake ❃
kAryaparamAtmA hai.n unhe.n — j~nAnakI bhA.Nti hI (vyavahAranayake balase ) paraprakAshakapanA hai; isaliye vyavahAranayake balase un bhagavAnakA kevaladarshan bhI vaisA hI hai .
[shlokArtha : — ] jinho.nne doSho.nko jItA hai, jinake charaN devendro.n tathA ❃ prakShobhake artha ke liye 85ve.n pR^iShThakI TippaNI dekho .
Page 333 of 388
PDF/HTML Page 360 of 415
single page version
prakaTatarasudraShTiH sarvalokapradarshI .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH ..280..
narendro.nke mukuTo.nme.n prakAshamAn mUlyavAn mAlAo.nse pujate hai.n (arthAt jinake charaNo.nme.n indra tathA chakravartiyo.nke maNimAlAyukta mukuTavAle mastak atyanta jhukate hai.n ), aur (lokAlokake samasta ) padArtha ek-dUsareme.n praveshako prApta na ho.n isaprakAr tIn lok aur alok jiname.n ek sAth hI vyApta hai.n (arthAt jo jinendrako yugapat j~nAt hote hai.n ), ve jinendra jayavanta hai.n .’’
aur (is 164vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] j~nAnapu.nj aisA yah AtmA atyanta spaShTa darshan hone par (arthAt kevaladarshan pragaT hone par ) vyavahAranayase sarva lokako dekhatA hai tathA (sAthame.n vartate hue kevalaj~nAnake kAraN ) samasta mUrta - amUrta padArthasamUhako jAnatA hai . vah (keval- darshanaj~nAnayukta ) AtmA paramashrIrUpI kAminIkA (muktisundarIkA ) vallabh hotA hai .280.
gAthA : 165 anvayArtha : — [nishchayanayen ] nishchayanayase [j~nAnam ] j~nAn [AtmaprakAsha.n ] svaprakAshak hai; [tasmAt ] isaliye [darshanam ] darshan svaprakAshak hai .