Page 294 of 388
PDF/HTML Page 321 of 415
single page version
nikhilabAhyakriyAkA.nDADa.nbaravividhavikalpamahAkolAhalapratipakShamahAna.ndAna.ndapradanishchayadharmashukla- dhyAnAtmakaparamAvashyakakarma bhavatIti .
pranaShTabhavakAraNaH prahatapUrvakarmAvaliH .
sadAshivamayA.n mudA vrajati sarvathA nirvR^itim ..247..
vividh vikalpo.nke mahA kolAhalase pratipakSha ❃mahA - AnandAnandaprad nishchayadharmadhyAn tathA nishchayashukladhyAnasvarUp paramAvashyak - karma hai .
[ab is 146vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj ATh shlok kahate hai.n : — ]
[shlokArtha : — ] udAr jisakI buddhi hai, bhavakA kAraN jisane naShTa kiyA hai, pUrva karmAvalikA jisane hanan kar diyA hai aur spaShTa utkaT vivek dvArA pragaT-shuddhabodhasvarUp sadAshivamay sampUrNa muktiko jo pramodase prApta karatA hai, aisA vah svavash munishreShTha jayavanta hai .247.
[shlokArtha : — ] kAmadevakA jinho.nne nAsh kiyA hai aur (j~nAn - darshan - chAritra - tap - vIryAtmak ) pa.nchAchArase sushobhit jinakI AkR^iti hai — aise ava.nchak (mAyAchAr rahit ) gurukA vAkya muktisampadAkA kAraN hai .248.
[shlokArtha : — ] nirvANakA kAraN aisA jo jinendrakA mArga use isaprakAr ❃param Avashyak karma nishchayadharmadhyAn tathA nishchayashukladhyAnasvarUp hai — ki jo dhyAn mahA Ananda –
Page 295 of 388
PDF/HTML Page 322 of 415
single page version
prahatachAruvadhUkanakaspR^ih .
smarakirAtasharakShatachetasAm ..250..
tanuvishoShaNamev na chAparam .
svavash janma sadA saphala.n mam ..251..
svarasavisarapUrakShAlitA.nhaH sama.ntAt.h .
svavashamanasi nitya.n sa.nsthitaH shuddhasiddhaH ..252..
jAnakar jo nirvANasampadAko prApta karatA hai, use mai.n punaH punaH vandan karatA hU.N .249.
[shlokArtha : — ] jisane sundar strI aur suvarNakI spR^ihAko naShTa kiyA hai aise he yogIsamUhame.n shreShTha svavash yogI ! tU hamArA — kAmadevarUpI bhIlake tIrase ghAyal chittavAlekA — bhavarUpI araNyame.n sharaN hai .250.
[shlokArtha : — ] anashanAdi tapashcharaNo.nkA phal sharIrakA shoShaN ( – sUkhanA ) hI hai, dUsarA nahI.n . (parantu ) he svavash ! (he Atmavash muni ! ) tere charaNakamalayugalake chi.ntanase merA janma sadA saphal hai .251.
[shlokArtha : — ] jisane nij rasake vistArarUpI pUr dvArA pApo.nko sarva orase dho DAlA hai, jo sahaj samatArasase pUrNa bharA honese pavitra hai, jo purAN (sanAtan ) hai, jo svavash maname.n sadA susthit hai (arthAt jo sadA manako – bhAvako svavash karake virAjamAn hai ) aur jo shuddha siddha hai (arthAt jo shuddha siddhabhagavAn samAn hai ) — aisA sahaj tejarAshime.n magna jIv jayavanta hai .252.
Page 296 of 388
PDF/HTML Page 323 of 415
single page version
[shlokArtha : — ] sarvaj~na - vItarAgame.n aur is svavash yogIme.n kabhI kuCh bhI bhed nahI.n hai; tathApi arere ! ham ja.D.h.h hai.n ki uname.n bhed mAnate hai.n . 253 .
[shlokArtha : — ] is janmame.n svavash mahAmuni ek hI sadA dhanya hai ki jo ananyabuddhivAlA rahatA huA ( – nijAtmAke atirikta anyake prati lIn na hotA huA ) sarva karmo.nse bAhar rahatA hai . 254 .
gAthA : 147 anvayArtha : — [yadi ] yadi tU [Avashyakam ichChasi ] Avashyakako chAhatA hai to tU [AtmasvabhAveShu ] AtmasvabhAvo.nme.n [sthirabhAvam ] sthirabhAv [karoShi ] karatA hai; [ten tu ] usase [jIvasya ] jIvako [sAmAyikaguNa.n ] sAmAyikaguN [sampUrNa.n bhavati ] sampUrNa hotA hai .
TIkA : — yah, shuddhanishchay - AvashyakakI prAptikA jo upAy usake svarUpakA kathan hai .
Page 297 of 388
PDF/HTML Page 324 of 415
single page version
ih hi bAhyaShaDAvashyakaprapa.nchakallolinIkalakaladhvAnashravaNaparA~N.hmukh he shiShya shuddha- nishchayadharmashukladhyAnAtmakasvAtmAshrayAvashyaka.n sa.nsAravratatimUlalavitra.n yadIchChasi, samasta- vikalpajAlavinirmukta nira.njananijaparamAtmabhAveShu sahajaj~nAnasahajadarshanasahajachAritrasahajasukh- pramukheShu satatanishchalasthirabhAva.n karoShi, ten hetunA nishchayasAmAyikaguNe jAte mumukShorjIvasya bAhyaShaDAvashyakakriyAbhiH ki.n jAtam, apyanupAdeya.n phalamityarthaH . ataH paramAvashyaken niShkriyeN apunarbhavapurandhrikAsa.nbhogahAsapravINen jIvasya sAmAyikachAritra.n sampUrNa.n bhavatIti .
bhramati bahirataste sarvadoShaprasa~N.hgaH .
bhav bhavasi bhavAntasthAyidhAmAdhipastvam ..’’
bAhya ShaT - Avashyakaprapa.ncharUpI nadIke kolAhalake shravaNase ( – vyavahAr Chah Avashyakake vistArarUpI nadIkI kalakalAhaTake shravaNase ) parA~N.hmukh he shiShya ! shuddhanishchay - dharmadhyAn tathA shuddhanishchay – shukladhyAnasvarUp svAtmAshrit Avashyakako — ki jo sa.nsArarUpI latAke mUlako ChedanekA kuThAr hai use — yadi tU chAhatA hai, to tU samasta vikalpajAl rahit nira.njan nij paramAtmAke bhAvo.nme.n — sahaj j~nAn, sahaj darshan, sahaj chAritra aur sahaj sukh Adime.n — satat - nishchal sthirabhAv karatA hai; us hetuse (arthAt us kAraN dvArA ) nishchayasAmAyikaguN utpanna honepar, mumukShu jIvako bAhya Chah AvashyakakriyAo.nse kyA utpanna huA ? ❃
(muktirUpI ) strIke sa.nbhog aur hAsya prApta karaneme.n pravIN aise niShkriy param – Avashyakase jIvako sAmAyikachAritra sampUrNa hotA hai .
isIprakAr (AchAryavar ) shrI yogIndradevane (amR^itAshItime.n 64ve.n shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] yadi kisI prakAr man nij svarUpase chalit ho aur usase bAhar bhaTake to tujhe sarva doShakA prasa.ng AtA hai, isaliye tU satat a.ntarmagna aur ❃ anupAdey = hey; pasanda na karane yogya; prasha.nsA na karane yogya .
Page 298 of 388
PDF/HTML Page 325 of 415
single page version
mukti shrIlalanAsamudbhavasukhasyochchairida.n kAraNam .
soya.n tyakta bahiHkriyo munipatiH pApATavIpAvakaH ..255..
1sa.nvigna chittavAlA ho ki jisase tU mokSharUpI sthAyI dhAmakA adhipati banegA .’’
aur (is 147vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] yadi isaprakAr (jIvako ) sa.nsAraduHkhanAshak 2nijAtmaniyat chAritra ho, to vah chAritra muktishrIrUpI (muktilakShmIrUpI ) sundarIse utpanna honevAle sukhakA atishayarUpase kAraN hotA hai; — aisA jAnakar jo (munivar ) nirdoSh samayake sArako sarvadA jAnatA hai, aisA vah munipati — ki jisane bAhya kriyA Cho.D.h.h dI hai vah — pAparUpI aTavIko jalAnevAlI agni hai .255.
gAthA : 148 anvayArtha : — [Avashyaken hInaH ] Avashyak rahit [shramaNaH ] shramaN [charaNataH ] charaNase [prabhraShTaH bhavati ] prabhraShTa (ati bhraShTa ) hai; [tasmAt punaH ] aur isaliye [pUrvoktakrameN ] pUrvokta kramase (pahale kahI huI vidhise ) 1- sa.nvigna = sa.nvegI; vairAgI; virakta . 2- nijAtmaniyat = nij AtmAme.n lagA huA; nij AtmAkA avalamban letA huA; nijAtmAshrit; nij
Page 299 of 388
PDF/HTML Page 326 of 415
single page version
shchAritraparibhraShTa iti yAvat.h, shuddhanishchayen paramAdhyAtmabhAShayokta nirvikalpasamAdhisvarUpaparamA- vashyakakriyAparihINashramaNo nishchayachAritrabhraShTa ityarthaH . pUrvokta svavashasya paramajinayogIshvarasya nishchayAvashyakakrameN svAtmAshrayanishchayadharmashukladhyAnasvarUpeN sadAvashyaka.n karotu paramamuniriti .
kuryAduchchairaghakulahara.n nirvR^itermUlabhUtam .
vAchA.n dUra.n kimapi sahaja.n shAshvata.n sha.n prayAti ..256..
[Avashyaka.n kuryAt ] Avashyak karanA chAhiye .
yahA.N (is lokame.n ) vyavahAranayase bhI, samatA, stuti, vandanA, pratyAkhyAn Adi Chah Avashyakase rahit shramaN chAritraparibhraShTa (chAritrase sarvathA bhraShTa) hai; shuddhanishchayase, param - adhyAtmabhAShAse jise nirvikalpa - samAdhisvarUp kahA jAtA hai aisI param Avashyak kriyAse rahit shramaN nishchayachAritrabhraShTa hai; — aisA artha hai . (isaliye ) svavash paramajinayogIshvarake nishchay - AvashyakakA jo kram pahale kahA gayA hai us kramase ( – us vidhise ), svAtmAshrit aise nishchay - dharmadhyAn tathA nishchay - shukladhyAnasvarUpase, param muni sadA Avashyak karo .
[ab is 148vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] AtmAko avashya mAtra sahaj - param - Avashyak ekako hI — ki jo ❃aghasamUhakA nAshak hai aur muktikA mUl ( – kAraN ) hai usIko — atishayarUpase karanA chAhiye . (aisA karanese, ) sadA nij rasake phai lAvase pUrNa bharA honeke kAraN pavitra aur purAN (sanAtan ) aisA vah AtmA vANIse dUr (vachan - agochar ) aise kisI sahaj ❃ agh = doSh; pAp . (ashubh tathA shubh dono.n agh hai.n .)
Page 300 of 388
PDF/HTML Page 327 of 415
single page version
shAshvat sukhako prApta karatA hai .256.
[shlokArtha : — ] svavash munIndrako uttam svAtmachi.ntan (nijAtmAnubhavan ) hotA hai; aur yah (nijAtmAnubhavanarUp ) Avashyak karma (use ) muktisaukhyakA kAraN hotA hai .257.
gAthA : 149 anvayArtha : — [Avashyaken yuktaH ] Avashyak sahit [shramaNaH ] shramaN [saH ] vah [a.ntara.ngAtmA ] antarAtmA [bhavati ] hai; [AvashyakaparihINaH ] Avashyak rahit [shramaNaH ] shramaN [saH ] vah [bahirAtmA ] bahirAtmA [bhavati ] hai .
TIkA : — yahA.N, Avashyak karmake abhAvame.n tapodhan bahirAtmA hotA hai aisA kahA hai .
abhed - anupachAr - ratnatrayAtmak ❃svAtmAnuShThAname.n niyat paramAvashyak - karmase nira.ntar sa.nyukta aisA jo ‘svavash’ nAmakA param shramaN vah sarvotkR^iShTa a.ntarAtmA hai; yah mahAtmA ❃ svAtmAnuShThAn = nij AtmAkA AcharaN . (param Avashyak karma abhed-anupachAr-ratnatrayasvarUp
Page 301 of 388
PDF/HTML Page 328 of 415
single page version
vashAbhidhAnaparamashramaNaH sarvotkR^iShTo.antarAtmA, ShoDashakaShAyANAmabhAvAdaya.n kShINamohapadavI.n pariprApya sthito mahAtmA . asa.nyatasamyagdraShTirjaghanyA.ntarAtmA . anayormadhyamAH sarve madhyamAntarAtmAnaH . nishchayavyavahAranayadvayapraNItaparamAvashyakakriyAvihIno bahirAtmeti .
tathA hi — solah kaShAyo.nke abhAv dvArA kShINamohapadavIko prApta karake sthit hai . asa.nyat samyagdR^iShTi jaghanya antarAtmA hai . in doke madhyame.n sthit sarva madhyam antarAtmA hai.n . nishchay aur vyavahAr in do nayo.nse praNIt jo param Avashyak kriyA usase jo rahit ho vah bahirAtmA hai .
[shlokArtha : — ] anyasamay (arthAt paramAtmAke atirikta jIv ) bahirAtmA aur antarAtmA aise do prakArake hai.n; uname.n bahirAtmA deh-indriy Adime.n AtmabuddhivAlA hotA hai .’’
‘‘[shlokArtha : — ] a.ntarAtmAke jaghanya, madhyam aur utkR^iShTa aise (tIn ) bhed hai.n; avirat samyagdR^iShTi vah pratham (jaghanya ) a.ntarAtmA hai, kShINamoh vah antim (utkR^iShTa ) a.ntarAtmA hai aur un doke madhyame.n sthit vah madhyam a.ntarAtmA hai .’’
aur (is 149vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
Page 302 of 388
PDF/HTML Page 329 of 415
single page version
sa.nsArotthaprabalasukhaduHkhATavIdUravartI .
svAtmabhraShTo bhavati bahirAtmA bahistattvaniShThaH ..258..
bahirjalpa.n karoti, ashanashayanayAnasthAnAdiShu satkArAdilAbhalobhassannantarjalpe manashchakAreti
[shlokArtha : — ] yogI sadA sahaj param Avashyak karmase yukta rahatA huA sa.nsArajanit prabal sukhaduHkharUpI aTavIse dUravartI hotA hai isaliye vah yogI atyanta AtmaniShTha a.ntarAtmA hai; jo svAtmAse bhraShTa ho vah bahiHtattvaniShTha (bAhya tattvame.n lIn ) bahirAtmA hai .258.
gAthA : 150 anvayArtha : — [yaH ] jo [antarabAhyajalpe ] antarbAhya jalpame.n [vartate ] vartatA hai, [saH ] vah [bahirAtmA ] bahirAtmA [bhavati ] hai; [yaH ] jo [jalpeShu ] jalpo.nme.n [na vartate ] nahI.n vartatA, [saH ] vah [antara.ngAtmA ] antarAtmA [uchyate ] kahalAtA hai .
jo jinali.ngadhArI tapodhanAbhAs puNyakarmakI kA.nkShAse svAdhyAy, pratyAkhyAn, stavan Adi bahirjalpa karatA hai aur ashan, shayan, gaman, sthiti Adime.n ( – khAnA, sonA, gaman karanA, sthir rahanA ityAdi kAryo.nme.n ) satkArAdikI prAptikA lobhI vartatA huA antarjalpame.n
Page 303 of 388
PDF/HTML Page 330 of 415
single page version
sa bahirAtmA jIv iti . svAtmadhyAnaparAyaNassan niravasheSheNAntarmukhaH prashastAprashasta- samastavikalpajAlakeShu kadAchidapi na vartate at ev paramatapodhanaH sAkShAda.ntarAtmeti .
meva.n vyatItya mahatI.n nayapakShakakShAm .
sva.n bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram ..’’
smR^itvA nitya.n samarasamaya.n chichchamatkAramekam .
kShINe mohe kimapi parama.n tattvamantardadarsha ..259..
manako lagAtA hai, vah bahirAtmA jIv hai . nij AtmAke dhyAname.n parAyaN vartatA huA niravasheSharUpase (sampUrNarUpase ) antarmukh rahakar (param tapodhan ) prashasta - aprashasta samasta vikalpajAlo.nme.n kabhI bhI nahI.n vartatA isIliye param tapodhan sAkShAt antarAtmA hai .
isIprakAr (AchAryadev ) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 90ve.n shlok dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] isaprakAr jisame.n bahu vikalpo.nke jAl apaneAp uThate hai.n aisI vishAl nayapakShakakShAko (nayapakShakI bhUmiko ) lA.Nghakar (tattvavedI ) bhItar aur bAhar samatA - rasarUpI ek ras hI jisakA svabhAv hai aise anubhUtimAtra ek apane bhAvako ( – svarUpako ) prApta hotA hai .’’
aur (is 150vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] bhavabhayake karanevAle, bAhya tathA abhyantar jalpako Cho.Dkar, samarasamay (samatArasamay ) ek chaitanyachamatkArakA sadA smaraN karake, j~nAnajyoti dvArA
Page 304 of 388
PDF/HTML Page 331 of 415
single page version
sya ShoDashakaShAyANAmabhAvAt.h darshanachAritramohanIyakarmarAjanye vilaya.n gate at ev sahaj- chidvilAsalakShaNamatyapUrvamAtmAna.n shuddhanishchayadharmashukladhyAnadvayen nitya.n dhyAyati . AbhyA.n jisane nij abhyantar a~N.hga pragaT kiyA hai aisA antarAtmA, moh kShIN hone par, kisI (adbhut ) param tattvako antarame.n dekhatA hai .259.
gAthA : 151 anvayArtha : — [yaH ] jo [dharmashukladhyAnayoH ] dharmadhyAn aur shukladhyAname.n [pariNataH ] pariNat hai [saH api ] vah bhI [antara.ngAtmA ] antarAtmA hai; [dhyAnavihInaH ] dhyAnavihIn [shramaNaH ] shramaN [bahirAtmA ] bahirAtmA hai [iti vijAnIhi ] aisA jAn .
TIkA : — yahA.N (is gAthAme.n ), svAtmAshrit nishchay - dharmadhyAn aur nishchay - shukladhyAn yah do dhyAn hI upAdey hai.n aisA kahA hai .
yahA.N (is lokame.n ) vAstavame.n sAkShAt antarAtmA bhagavAn kShINakaShAy hai.n . vAstavame.n un bhagavAn kShINakaShAyako solah kaShAyo.nkA abhAv honeke kAraN darshanamohanIy aur chAritramohanIy karmarUpI yoddhAo.nke dal naShTa hue hai.n isaliye ve (bhagavAn kShINakaShAy ) ❃
dharmadhyAn aur shuddhanishchay - shukladhyAn in do dhyAno.n dvArA nitya dhyAte hai.n . in do dhyAno.n ❃ sahajachidvilAsalakShaN = jisakA lakShaN ( – chihna athavA svarUp) sahaj chaitanyakA vilAs hai aise
Page 305 of 388
PDF/HTML Page 332 of 415
single page version
dhyAnAbhyA.n vihIno dravyali.ngadhArI dravyashramaNo bahirAtmeti he shiShya tva.n jAnIhi .
dhyAnAmR^ite samarase khalu vartate.asau .
pUrvokta yoginamaha.n sharaNa.n prapadye ..260..
rahit dravyali.ngadhArI dravyashramaN bahirAtmA hai aisA he shiShya ! tU jAn .
[shlokArtha : — ] koI muni satat - nirmal dharmashukla - dhyAnAmR^itarUpI samarasame.n sachamuch vartatA hai; (vah antarAtmA hai; ) in do dhyAno.nse rahit tuchCha muni bahirAtmA hai . mai.n pUrvokta (samarasI ) yogIkI sharaN letA hU.N .260.
aur (is 151vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj dvArA shlok dvArA ) keval shuddhanishchayanayakA svarUp kahA jAtA hai : —
[shlokArtha : — ] (shuddha Atmatattvame.n ) bahirAtmA aur antarAtmA aisA yah vikalpa kubuddhiyo.nko hotA hai; sa.nsArarUpI ramaNIko priy aisA yah vikalpa subuddhiyo.nko nahI.n hotA .261.
Page 306 of 388
PDF/HTML Page 333 of 415
single page version
vyApAratvAnnishchayapratikramaNAdisatkriyA.n kurvannAste, ten kAraNen svasvarUpavishrAntilakShaNe paramavItarAgachAritre sa paramatapodhanastiShThati iti .
ta.n va.nde.aha.n samarasasudhAsindhurAkAshashA.nkam ..262..
gAthA : 152 anvayArtha : — [pratikramaNaprabhR^itikriyA.n ] pratikramaNAdi kriyAko — [nishchayasya chAritram ] nishchayake chAritrako — [kurvan ] (nirantar ) karatA rahatA hai [ten tu ] isaliye [shramaNaH ] vah shramaN [virAgacharite ] vItarAg chAritrame.n [abhyutthitaH bhavati ] ArU.Dh.h.h hai .
jisane aihik vyApAr (sA.nsArik kArya ) Cho.D.h.h diyA hai aisA jo sAkShAt apunarbhavakA (mokShakA ) abhilAShI mahAmumukShu sakal indriyavyApArako Cho.DA honese nishchayapratikramaNAdi satkriyAko karatA huA sthit hai (arthAt nirantar karatA hai ), vah param tapodhan us kAraNase nijasvarUpavishrAntilakShaN paramavItarAg - chAritrame.n sthit hai (arthAt vah param shramaN, nishchayapratikramaNAdi nishchayachAritrame.n sthit honeke kAraN, jisakA lakShaN nij svarUpame.n vishrA.nti hai aise paramavItarAg chAritrame.n sthit hai ) .
[ab is 152vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] darshanamoh aur chAritramoh jisake naShTa hue hai.n aisA jo atul mahimAvAlA AtmA sa.nsArajanit sukhake kAraNabhUt karmako Cho.Dkar muktikA mUl aise
Page 307 of 388
PDF/HTML Page 334 of 415
single page version
dravyashrutamakhila.n vAgvargaNAyogyapudgaladravyAtmakatvAnna grAhya.n bhavati, pratyAkhyAn- niyamAlochanAshcha . paudgalikavachanamayatvAttatsarva.n svAdhyAyamiti re shiShya tva.n jAnIhi iti . malarahit chAritrame.n sthit hai, vah AtmA chAritrakA pu.nj hai . samarasarUpI sudhAke sAgarako uChAlaneme.n pUrNa chandra samAn us AtmAko mai.n vandan karatA hU.N .262.
gAthA : 153 anvayArtha : — [vachanamaya.n pratikramaNa.n ] vachanamay pratikramaN, [vachanamay.n pratyAkhyAna.n ] vachanamay pratyAkhyAn, [niyamaH ] (vachanamay ) niyam [cha ] aur [vachanamayam.h Alochana.n ] vachanamay AlochanA — [tat sarva.n ] yah sab [svAdhyAyam ] (prashasta adhyavasAyarUp ) svAdhyAy [jAnIhi ] jAn .
pAkShik Adi pratikramaNakriyAkA kAraN aisA jo niryApak AchAryake mukhase nikalA huA, samasta pApakShayake hetubhUt, sampUrNa dravyashrut vah vachanavargaNAyogya pudgaladravyAtmak honese grAhya nahI.n hai . pratyAkhyAn, niyam aur AlochanA bhI (pudgaladravyAtmak honese) grahaN karane yogya nahI.n hai.n . vah sab paudgalik vachanamay honese svAdhyAy hai aisA he shiShya ! tU jAn .
Page 308 of 388
PDF/HTML Page 335 of 415
single page version
nirvANastrIstanabharayugAshleShasaukhyaspR^ihADhayaH .
sthitvA sarva.n tR^iNamiv jagajjAlameko dadarsha ..263..
[shlokArtha : — ] aisA honese, muktirUpI strIke puShTa stanayugalake Ali.nganasaukhyakI spR^ihAvAlA bhavya jIv samasta vachanarachanAko sarvadA Cho.Dkar, nityAnanda Adi atul mahimAke dhArak nijasvarUpame.n sthit rahakar, akelA (nirAlambarUpase ) sarva jagatajAlako (samasta lokasamUhako ) tR^iN samAn (tuchCha ) dekhatA hai .263.
isIprakAr (shrI mUlAchArame.n pa.nchAchAr adhikArame.n 219vI.n gAthA dvArA ) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] parivartan (pa.Dhe hue ko duharA lenA vah ), vAchanA (shAstravyAkhyAn ), pR^ichChanA (shAstrashravaN ), anuprekShA (anityatvAdi bArah anuprekShA ) aur dharmakathA (63 shalAkApuruSho.nke charitra ) — aise pA.Nch prakArakA, ❃stuti tathA ma.ngal sahit, svAdhyAy hai .’’ ❃ stuti = dev aur muniko vandan . (dharmakathA, stuti aur ma.ngal milakar svAdhyAyakA pA.NchavA.N prakAr
Page 309 of 388
PDF/HTML Page 336 of 415
single page version
kriyAshchaiv kartavyAH sa.nhananashakti prAdurbhAve sati ha.nho munishArdUl paramAgamamakara.ndaniShyandi- mukhapadmaprabh sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNe paradravyaparA~N.hmukhasvadravyaniShNAtabuddhe pa~nchendriy- prasaravarjitagAtramAtraparigrah . shakti hIno yadi dagdhakAle.akAle kevala.n tvayA nijaparamAtma- tattvashraddhAnamev kartavyamiti .
gAthA : 154 anvayArtha : — [yadi ] yAdi [kartum shakyate ] kiyA jA sake to [aho ] aho ! [dhyAnamayam ] dhyAnamay [pratikramaNAdika.n ] pratikramaNAdi [karoShi ] kar; [yadi ] yadi [shaktivihInaH ] tU shaktivihIn ho to [yAvat ] tabatak [shraddhAna.n cha ev ] shraddhAn hI [kartavyam ] kartavya hai .
TIkA : — yahA.N, shuddhanishchayadharmadhyAnasvarUp pratikramaNAdi hI karane yogya hai.n aisA kahA hai .
sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharake shikhAmaNi, paradravyase parA~N.hmukh aur svadravyame.n niShNAt buddhivAle, pA.Nch indriyo.nke phai lAv rahit dehamAtra parigrahake dhArI, paramAgamarUpI 1makaranda jharate mukhakamalase shobhAyamAn he munishArdUl ! (athavA paramAgamarUpI makaranda jharate mukhavAle he padmaprabh munishArdUl ! ) sa.nhanan aur shaktikA 2prAdurbhAv ho to muktisundarIke pratham darshanakI bhe.nTasvarUp nishchayapratikramaN, nishchayaprAyashchitta, nishchayapratyAkhyAn Adi shuddhanishchayakriyAe.N hI kartavya hai . yadi is dagdhakAlarUp (hInakAlarUp ) akAlame.n tU shaktihIn ho to tujhe keval nij paramAtmatattvakA shraddhAn hI kartavya hai .
[ab is 154vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ] 1 – makaranda = puShpa-ras, puShpa-parAg . 2 – prAdurbhAv = utpanna honA vah; prAkaTay; utpatti .
Page 310 of 388
PDF/HTML Page 337 of 415
single page version
na mukti rmArge.asminnanaghajinanAthasya bhavati .
nijAtmashraddhAna.n bhavabhayahara.n svIkR^itamidam ..264..
nayAtmakaparamAtmadhyAnAtmakapratikramaNaprabhR^itisatkriyA.n buddhvA kevala.n svakAryaparaH
[shlokArtha : — ] asAr sa.nsArame.n, pApase bharapUr kalikAlakA vilAs hone par, is nirdoSh jinanAthake mArgame.n mukti nahI.n hai . isaliye is kAlame.n adhyAtmadhyAn kaise ho sakatA hai ? isaliye nirmalabuddhivAle bhavabhayakA nAsh karanevAlI aisI is nijAtmashraddhAko a.ngIkR^it karate hai.n .264.
gAthA : 155 anvayArtha : — [jinakathitaparamasUtre ] jinakathit param sUtrame.n [pratikramaNAdik.n sphu Tam parIkShayitvA ] pratikramaNAdikakI spaShTa parIkShA karake [maunavraten ] maunavrat sahit [yogI ] yogIko [nijakAryam ] nij kArya [nityam ] nitya [sAdhayet.h ] sAdhanA chAhiye .
shrImad arhatke mukhAravindase nikale hue samasta padArtha jisake bhItar samAye hue hai.n aisI chaturashabdarachanArUp dravyashrutame.n shuddhanishchayanayAtmak paramAtmadhyAnasvarUp pratikramaNAdi
Page 311 of 388
PDF/HTML Page 338 of 415
single page version
paramajinayogIshvaraH prashastAprashastasamastavachanarachanA.n parityajya nikhilasa.ngavyAsa.nga.n muktvA chaikAkIbhUy maunavraten sArdha.n samastapashujanaiH ni.ndyamAno.apyabhinnaH san nijakArya.n nirvANavAmalochanAsa.nbhogasaukhyamUlamanavarata.n sAdhayediti .
shastAshastA.n vachanarachanA.n ghorasa.nsArakartrIm .
svAtmanyev sthitimavichalA.n yAti muktyai mumukShuH ..265..
muktvA muniH sakalalaukikajalpajAlam .
prApnoti nityasukhada.n nijatattvamekam ..266..
satkriyAko jAnakar, keval svakAryame.n parAyaN paramajinayogIshvarako prashasta – aprashasta samasta vachanarachanAko parityAgakar, sarva sa.ngakI Asaktiko Cho.Dkar akelA hokar, maunavrat sahit, samasta pashujano.n (pashu samAn aj~nAnI mUrkha manuShyo.n ) dvArA nindA kiye jAne par bhI ❃
sambhogasaukhyakA mUl hai use — nirantar sAdhanA chAhiye .
[ab is 155vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] Atmaj~nAnI mumukShu jIv pashujanakR^it laukik bhayako tathA ghor sa.nsArakI karanevAlI prashasta - aprashasta vachanarachanAko Cho.Dkar aur kanak-kAminI sambandhI mohako tajakar, muktike liye svaya.n apanese apaneme.n hI avichal sthitiko prApta hote hai.n .265.
[shlokArtha : — ] AtmapravAdame.n (AtmapravAd nAmak shrutame.n ) kushal aisA paramAtmaj~nAnI muni pashujano.n dvArA kiye jAnevAle bhayako Cho.Dkar aur us (prasiddha ) sakal ❃ abhinna = Chinnabhinna hue binA; akhaNDit; achyut .
Page 312 of 388
PDF/HTML Page 339 of 415
single page version
dvIndriyatrIndriyachaturindriyasa.nj~nyasa.nj~nibhedAt.h pa.nch trasAH, pR^ithivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH . bhAvikAle svabhAvAnantachatuShTayAtmasahajaj~nAnAdiguNaiH bhavanayogyA bhavyAH, eteShA.n viparItA laukik jalpajAlako (vachanasamUhako ) tajakar, shAshvatasukhadAyak ek nij tattvako prApta hotA hai .266.
gAthA : 156 anvayArtha : — [nAnAjIvAH ] nAnA prakArake jIv hai.n, [nAnAkarma ] nAnA prakArakA karma hai; [nAnAvidhA labdhiH bhavet ] nAnA prakArakI labdhi hai; [tasmAt ] isaliye [svaparasamayaiH ] svasamayo.n tathA parasamayo.nke sAth (svadharmiyo.n tathA paradharmiyo.nke sAth ) [vachanavivAdaH ] vachanavivAd [varjanIyaH ] varjaneyogya hai .
TIkA : — yah, vachanasambandhI vyApArakI nivR^ittike hetukA kathan hai (arthAt vachanavivAd kisaliye Cho.Dneyogya hai usakA kAraN yahA.N kahA hai ) .
jIv nAnA prakArake hai.n : mukta hai.n aur amukta, bhavya aur abhavya, sa.nsArI — tras aur sthAvar . dvIndriy, trIndriy, chaturindriy tathA (pa.nchendriy ) sa.nj~nI tathA (pa.nchendriy ) asa.nj~nI aise bhedo.nke kAraN tras jIv pA.Nch prakArake hai.n . pR^ithvI, pAnI, tej, vAyu aur vanaspati yah (pA.Nch prakArake ) sthAvar jIv hai.n . bhaviShya kAlame.n svabhAv - ananta - chatuShTayAtmak sahajaj~nAnAdi guNo.nrUpase ❃bhavanake yogya (jIv ) ve bhavya hai.n; unase viparIt (jIv ) ve vAstavame.n abhavya hai.n . dravyakarma, bhAvakarma aur nokarma aise bhedo.nke kAraN, athavA (ATh ) mUl prakR^iti aur ❃ bhavan = pariNaman; honA so .
Page 313 of 388
PDF/HTML Page 340 of 415
single page version
hyabhavyAH . karma nAnAvidha.n dravyabhAvanokarmabhedAt.h, athavA mUlottaraprakR^itibhedAchcha, ath tIvrataratIvrama.ndama.ndatarodayabhedAdvA . jIvAnA.n sukhAdiprApterlabdhiH kAlakaraNopadeshopasham- prAyogyatAbhedAt.h pa~nchadhA . tataH paramArthavedibhiH svaparasamayeShu vAdo na kartavya iti .
tathA karmAnekavidhamapi sadA janmajanakam .
tataH kartavya.n no svaparasamayairvAdavachanam ..267..
(ek sau a.DtAlIs ) uttar prakR^itirUp bhedo.nke kAraN, athavA tIvratar, tIvra, ma.nd aur ma.ndatar udayabhedo.nke kAraN, karma nAnA prakArakA hai . jIvo.nko sukhAdikI prAptirUp labdhi kAl, karaN, upadesh, upasham aur prAyogyatArUp bhedo.nke kAraN pA.Nch prakArakI hai . isaliye paramArthake jAnanevAlo.nko svasamayo.n tathA parasamayo.nke sAth vAd karane yogya nahI.n hai .
[bhAvArtha : — ] jagatame.n jIv, unake karma, unakI labdhiyA.N Adi anek prakArake hai.n; isaliye sarva jIv samAn vichAro.nke ho.n aisA honA asambhav hai . isaliye par jIvo.nko samajhA denekI AkulatA karanA yogya nahI.n hai . svAtmAvalambanarUp nij hitame.n pramAd na ho isaprakAr rahanA hI kartavya hai . ]
[ab is 156vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] jIvo.nke, sa.nsArake kAraNabhUt aise (tras, sthAvar Adi ) bahut prakArake bhed hai.n; isIprakAr sadA janmakA utpanna karanevAlA karma bhI anek prakArakA hai; yah labdhi bhI vimal jinamArgame.n anek prakArakI prasiddha hai; isaliye svasamayo.n aur parasamayo.nke sAth vachanavivAd kartavya nahI.n hai .267.