ଵିଭାଵପୁଦ୍ଗଲସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍ .
ଅତିସ୍ଥୂଲସ୍ଥୂଲା ହି ତେ ଖଲୁ ପୁଦ୍ଗଲାଃ ସୁମେରୁକୁମ୍ଭିନୀପ୍ରଭୃତଯଃ . ଘୃତତୈଲତକ୍ରକ୍ଷୀର- ଜଲପ୍ରଭୃତିସମସ୍ତଦ୍ରଵ୍ଯାଣି ହି ସ୍ଥୂଲପୁଦ୍ଗଲାଶ୍ଚ . ଛାଯାତପତମଃପ୍ରଭୃତଯଃ ସ୍ଥୂଲସୂକ୍ଷ୍ମପୁଦ୍ଗଲାଃ . ସ୍ପର୍ଶନରସନଘ୍ରାଣଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯାଣାଂ ଵିଷଯାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମସ୍ଥୂଲପୁଦ୍ଗଲାଃ ଶବ୍ଦସ୍ପର୍ଶରସଗନ୍ଧାଃ . ଶୁଭାଶୁଭ- ପରିଣାମଦ୍ଵାରେଣାଗଚ୍ଛତାଂ ଶୁଭାଶୁଭକର୍ମଣାଂ ଯୋଗ୍ଯାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମପୁଦ୍ଗଲାଃ . ଏତେଷାଂ ଵିପରୀତାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମ- ସୂକ୍ଷ୍ମପୁଦ୍ଗଲାଃ କର୍ମଣାମପ୍ରାଯୋଗ୍ଯା ଇତ୍ଯର୍ଥଃ . ଅଯଂ ଵିଭାଵପୁଦ୍ଗଲକ୍ରମଃ .
[ପୁନଃ ] ଔର [କର୍ମଵର୍ଗଣସ୍ଯ ପ୍ରାଯୋଗ୍ଯାଃ ] କର୍ମଵର୍ଗଣାକେ ଯୋଗ୍ଯ [ସ୍କନ୍ଧାଃ ] ସ୍କନ୍ଧ [ସୂକ୍ଷ୍ମାଃ ଭଵନ୍ତି ] ସୂକ୍ଷ୍ମ ହୈଂ; [ତଦ୍ଵିପରୀତାଃ ] ଉନସେ ଵିପରୀତ (ଅର୍ଥାତ୍ କର୍ମଵର୍ଗଣାକେ ଅଯୋଗ୍ଯ) [ସ୍କନ୍ଧାଃ ] ସ୍କନ୍ଧ [ଅତିସୂକ୍ଷ୍ମାଃ ଇତି ] ଅତିସୂକ୍ଷ୍ମ [ପ୍ରରୂପଯନ୍ତି ] କହେ ଜାତେ ହୈଂ .
ଟୀକା : — ଯହ, ଵିଭାଵପୁଦ୍ଗଲକେ ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ .
ସୁମେରୁ, ପୃଥ୍ଵୀ ଆଦି (ଘନ ପଦାର୍ଥ) ଵାସ୍ତଵମେଂ ଅତିସ୍ଥୂଲସ୍ଥୂଲ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ . ଘୀ, ତେଲ, ମଟ୍ଠା, ଦୂଧ, ଜଲ ଆଦି ସମସ୍ତ (ପ୍ରଵାହୀ) ପଦାର୍ଥ ସ୍ଥୂଲ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ . ଛାଯା, ଆତପ, ଅନ୍ଧକାରାଦି ସ୍ଥୂଲସୂକ୍ଷ୍ମ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ . ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ଘ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯ ତଥା ଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯକେ ଵିଷଯ — ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗନ୍ଧ ଔର ଶବ୍ଦ — ସୂକ୍ଷ୍ମସ୍ଥୂଲ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ . ଶୁଭାଶୁଭ ପରିଣାମ ଦ୍ଵାରା ଆନେଵାଲେ ଐସେ ଶୁଭାଶୁଭ କର୍ମୋଂକେ ଯୋଗ୍ଯ (ସ୍କନ୍ଧ) ଵେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ . ଉନସେ ଵିପରୀତ ଅର୍ଥାତ୍ କର୍ମୋଂକେ ଅଯୋଗ୍ଯ (ସ୍କନ୍ଧ) ଵେ ସୂକ୍ଷ୍ମସୂକ୍ଷ୍ମ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ . — ଐସା (ଇନ ଗାଥାଓଂକା) ଅର୍ଥ ହୈ . ଯହ ଵିଭାଵପୁଦ୍ଗଲକା କ୍ରମ ହୈ .
[ଭାଵାର୍ଥ: — ସ୍କନ୍ଧ ଛହ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ : (୧) କାଷ୍ଠପାଷାଣାଦିକ ଜୋ ସ୍କନ୍ଧ ଛେଦନ କିଯେ ଜାନେ ପର ସ୍ଵଯମେଵ ଜୁଡ଼ ନହୀଂ ସକତେ ଵେ ସ୍କନ୍ଧ ଅତିସ୍ଥୂଲସ୍ଥୂଲ ହୈଂ . (୨) ଦୂଧ, ଜଲ ଆଦି ଜୋ ସ୍କନ୍ଧ ଛେଦନ କିଯେ ଜାନେ ପର ପୁନଃ ସ୍ଵଯମେଵ ଜୁଡ଼ ଜାତେ ହୈଂ ଵେ ସ୍କନ୍ଧ ସ୍ଥୂଲ ହୈଂ . (୩) ଧୂପ, ଛାଯା, ଚାଁଦନୀ, ଅନ୍ଧକାର ଇତ୍ଯାଦି ଜୋ ସ୍କନ୍ଧ ସ୍ଥୂଲ ଜ୍ଞାତ ହୋନେ ପର ଭୀ ଭେଦେ ନହୀଂ ଜା ସକତେ ଯା ହସ୍ତାଦିକସେ ଗ୍ରହଣ ନହୀଂ କିଯେ ଜା ସକତେ ଵେ ସ୍କନ୍ଧ ସ୍ଥୂଲସୂକ୍ଷ୍ମ ହୈଂ . (୪) ଆଁଖସେ ନ ଦିଖନେଵାଲେ ଐସେ ଜୋ ଚାର ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ ଵିଷଯଭୂତ ସ୍କନ୍ଧ ସୂକ୍ଷ୍ମ ହୋନେ ପର ଭୀ ସ୍ଥୂଲ ଜ୍ଞାତ ହୋତେ ହୈଂ ( – ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯସେ ସ୍ପର୍ଶ କିଯେ ଜା ସକତେ ହୈଂ, ଜୀଭସେ ଆସ୍ଵାଦନ କିଯେ ଜା ସକତେ ହୈଂ, ନାକସେ ସୂଂଘେ ଜା ସକତେ ହୈଂ ଅଥଵା କାନସେ ସୁନେ ଜା ସକତେ ହୈଂ ) ଵେ ସ୍କନ୍ଧ ସୂକ୍ଷ୍ମସ୍ଥୂଲ ହୈଂ .
୫୨ ]