କାରଣକାର୍ଯପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍ .
ପୃଥିଵ୍ଯପ୍ତେଜୋଵାଯଵୋ ଧାତଵଶ୍ଚତ୍ଵାରଃ; ତେଷାଂ ଯୋ ହେତୁଃ ସ କାରଣପରମାଣୁଃ . ସ ଏଵ ଜଘନ୍ଯ- ପରମାଣୁଃ ସ୍ନିଗ୍ଧରୂକ୍ଷଗୁଣାନାମାନନ୍ତ୍ଯାଭାଵାତ୍ ସମଵିଷମବଂଧଯୋରଯୋଗ୍ଯ ଇତ୍ଯର୍ଥଃ . ସ୍ନିଗ୍ଧରୂକ୍ଷଗୁଣା- ନାମନନ୍ତତ୍ଵସ୍ଯୋପରି ଦ୍ଵାଭ୍ଯାମ୍ ଚତୁର୍ଭିଃ ସମବନ୍ଧଃ ତ୍ରିଭିଃ ପଞ୍ଚଭିର୍ଵିଷମବନ୍ଧଃ . ଅଯମୁତ୍କୃଷ୍ଟ- ପରମାଣୁଃ . ଗଲତାଂ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମ୍ ଅନ୍ତୋଽଵସାନସ୍ତସ୍ମିନ୍ ସ୍ଥିତୋ ଯଃ ସ କାର୍ଯପରମାଣୁଃ . ଅଣଵଶ୍ଚତୁର୍ଭେଦାଃ କାର୍ଯକାରଣଜଘନ୍ଯୋତ୍କୃଷ୍ଟଭେଦୈଃ . ତସ୍ଯ ପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସ୍ଵରୂପସ୍ଥିତତ୍ଵାତ୍ ଵିଭାଵାଭାଵାତ୍ ପରମସ୍ଵଭାଵ ଇତି .
ତଥା ଚୋକ୍ତଂ ପ୍ରଵଚନସାରେ — ହୁଏ ଅଵିଭାଗୀ ଅନ୍ତିମ ଅଂଶକୋ) [କାର୍ଯପରମାଣୁଃ ] କାର୍ଯପରମାଣୁ [ଜ୍ଞାତଵ୍ଯ: ] ଜାନନା . ଟୀକା : — ଯହ, କାରଣପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର କାର୍ଯପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯକେ ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ .
ପୃଥ୍ଵୀ, ଜଲ, ତେଜ ଔର ଵାଯୁ ଯହ ଚାର ଧାତୁଏଁ ହୈଂ; ଉନକା ଜୋ ହେତୁ ହୈ ଵହ କାରଣପରମାଣୁ ହୈ . ଵହୀ (ପରମାଣୁ), ଏକ ଗୁଣ ସ୍ନିଗ୍ଧତା ଯା ରୂକ୍ଷତା ହୋନେସେ, ସମ ଯା ଵିଷମ ବନ୍ଧକେ ଅଯୋଗ୍ଯ ଐସା ଜଘନ୍ଯ ପରମାଣୁ ହୈ — ଐସା ଅର୍ଥ ହୈ . ଏକ ଗୁଣ ସ୍ନିଗ୍ଧତା ଯା ରୂକ୍ଷତାକେ ଊ ପର, ଦୋ ଗୁଣଵାଲେକା ଔର ଚାର ଗୁଣଵାଲେକା ❃ସମବନ୍ଧ ହୋତା ହୈ ତଥା ତୀନ ଗୁଣଵାଲେକା ଔର ପାଁଚ ଗୁଣଵାଲେକା ❃ଵିଷମବନ୍ଧ ହୋତା ହୈ, — ଯହ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ପରମାଣୁ ହୈ . ଗଲତେ ଅର୍ଥାତ୍ ପୃଥକ୍ ହୋତେ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ଅନ୍ତମେଂ — ଅଵସାନମେଂ (ଅନ୍ତିମ ଦଶାମେଂ) ସ୍ଥିତ ଵହ କାର୍ଯପରମାଣୁ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍କନ୍ଧ ଖଣ୍ଡିତ ହୋତେ - ହୋତେ ଜୋ ଛୋଟେସେ ଛୋଟା ଅଵିଭାଗ ଭାଗ ରହତା ହୈ ଵହ କାର୍ଯପରମାଣୁ ହୈ ) . (ଇସପ୍ରକାର) ଅଣୁଓଂକେ ( – ପରମାଣୁଓଂକେ) ଚାର ଭେଦ ହୈଂ : କାର୍ଯ, କାରଣ, ଜଘନ୍ଯ ଔର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ . ଵହ ପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵରୂପମେଂ ସ୍ଥିତ ହୋନେସେ ଉସେ ଵିଭାଵକା ଅଭାଵ ହୈ, ଇସଲିଯେ (ଉସେ) ପରମ ସ୍ଵଭାଵ ହୈ .
ଇସୀପ୍ରକାର (ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗଵତ୍କୁନ୍ଦକୁନ୍ଦାଚାର୍ଯଦେଵପ୍ରଣୀତ) ଶ୍ରୀ ପ୍ରଵଚନସାରମେଂ (୧୬୫ଵୀଂ ତଥା ❃ସମବନ୍ଧ ଅର୍ଥାତ୍ ସମ ସଂଖ୍ଯାକେ ଗୁଣଵାଲେ ପରମାଣୁଓଂକା ବନ୍ଧ ଔର ଵିଷମବନ୍ଧ ଅର୍ଥାତ୍ ଵିଷମ ସଂଖ୍ଯାକେ ଗୁଣଵାଲେ ପରମାଣୁଓଂକା ବନ୍ଧ . ଯହାଁ (ଟୀକାମେଂ) ସମବନ୍ଧ ଔର ଵିଷମବନ୍ଧକା ଏକ – ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଯା ହୈ ତଦନୁସାର
୧୬୬ଵୀଂ ଗାଥା ଦ୍ଵାରା) କହା ହୈ କି : —