విభావపుద్గలస్వరూపాఖ్యానమేతత్ .
అతిస్థూలస్థూలా హి తే ఖలు పుద్గలాః సుమేరుకుమ్భినీప్రభృతయః . ఘృతతైలతక్రక్షీర- జలప్రభృతిసమస్తద్రవ్యాణి హి స్థూలపుద్గలాశ్చ . ఛాయాతపతమఃప్రభృతయః స్థూలసూక్ష్మపుద్గలాః . స్పర్శనరసనఘ్రాణశ్రోత్రేన్ద్రియాణాం విషయాః సూక్ష్మస్థూలపుద్గలాః శబ్దస్పర్శరసగన్ధాః . శుభాశుభ- పరిణామద్వారేణాగచ్ఛతాం శుభాశుభకర్మణాం యోగ్యాః సూక్ష్మపుద్గలాః . ఏతేషాం విపరీతాః సూక్ష్మ- సూక్ష్మపుద్గలాః కర్మణామప్రాయోగ్యా ఇత్యర్థః . అయం విభావపుద్గలక్రమః .
[పునః ] ఔర [కర్మవర్గణస్య ప్రాయోగ్యాః ] కర్మవర్గణాకే యోగ్య [స్కన్ధాః ] స్కన్ధ [సూక్ష్మాః భవన్తి ] సూక్ష్మ హైం; [తద్విపరీతాః ] ఉనసే విపరీత (అర్థాత్ కర్మవర్గణాకే అయోగ్య) [స్కన్ధాః ] స్కన్ధ [అతిసూక్ష్మాః ఇతి ] అతిసూక్ష్మ [ప్రరూపయన్తి ] కహే జాతే హైం .
టీకా : — యహ, విభావపుద్గలకే స్వరూపకా కథన హై .
సుమేరు, పృథ్వీ ఆది (ఘన పదార్థ) వాస్తవమేం అతిస్థూలస్థూల పుద్గల హైం . ఘీ, తేల, మట్ఠా, దూధ, జల ఆది సమస్త (ప్రవాహీ) పదార్థ స్థూల పుద్గల హైం . ఛాయా, ఆతప, అన్ధకారాది స్థూలసూక్ష్మ పుద్గల హైం . స్పర్శనేన్ద్రియ, రసనేన్ద్రియ, ఘ్రాణేన్ద్రియ తథా శ్రోత్రేన్ద్రియకే విషయ — స్పర్శ, రస, గన్ధ ఔర శబ్ద — సూక్ష్మస్థూల పుద్గల హైం . శుభాశుభ పరిణామ ద్వారా ఆనేవాలే ఐసే శుభాశుభ కర్మోంకే యోగ్య (స్కన్ధ) వే సూక్ష్మ పుద్గల హైం . ఉనసే విపరీత అర్థాత్ కర్మోంకే అయోగ్య (స్కన్ధ) వే సూక్ష్మసూక్ష్మ పుద్గల హైం . — ఐసా (ఇన గాథాఓంకా) అర్థ హై . యహ విభావపుద్గలకా క్రమ హై .
[భావార్థ: — స్కన్ధ ఛహ ప్రకారకే హైం : (౧) కాష్ఠపాషాణాదిక జో స్కన్ధ ఛేదన కియే జానే పర స్వయమేవ జుడ నహీం సకతే వే స్కన్ధ అతిస్థూలస్థూల హైం . (౨) దూధ, జల ఆది జో స్కన్ధ ఛేదన కియే జానే పర పునః స్వయమేవ జుడ జాతే హైం వే స్కన్ధ స్థూల హైం . (౩) ధూప, ఛాయా, చాఁదనీ, అన్ధకార ఇత్యాది జో స్కన్ధ స్థూల జ్ఞాత హోనే పర భీ భేదే నహీం జా సకతే యా హస్తాదికసే గ్రహణ నహీం కియే జా సకతే వే స్కన్ధ స్థూలసూక్ష్మ హైం . (౪) ఆఁఖసే న దిఖనేవాలే ఐసే జో చార ఇన్ద్రియోంకే విషయభూత స్కన్ధ సూక్ష్మ హోనే పర భీ స్థూల జ్ఞాత హోతే హైం ( – స్పర్శనేన్ద్రియసే స్పర్శ కియే జా సకతే హైం, జీభసే ఆస్వాదన కియే జా సకతే హైం, నాకసే సూంఘే జా సకతే హైం అథవా కానసే సునే జా సకతే హైం ) వే స్కన్ధ సూక్ష్మస్థూల హైం .
౫౨ ]