Panchastikay Sangrah-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 9-20.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 15

 

Page 21 of 256
PDF/HTML Page 61 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
२१

वान्तरसत्ता च तत्र सर्वपदार्थसार्थव्यापिनी साद्रश्यास्तित्वसूचिका महासत्ता प्रोक्तै व अन्या तु प्रतिनियतवस्तुवर्तिनी स्वरूपास्तित्वसूचिकाऽवान्तरसत्ता तत्र महासत्ता- ऽवान्तरसत्तारूपेणाऽसत्ताऽवान्तरसत्ता च महासत्तारूपेणाऽसत्तेत्यसत्ता सत्तायाः येन स्वरूपेणोत्पादस्तत्तथोत्पादैकलक्षणमेव, येन स्वरूपेणोच्छेदस्तत्तथोच्छेदैकलक्षणमेव, येन स्वरूपेण ध्रौव्यं तत्तथा ध्रौव्यैकलक्षणमेव, तत उत्पद्यमानोच्छिद्यमानावतिष्ठमानानां वस्तुनः स्वरूपाणां प्रत्येकं त्रैलक्षण्याभावादत्रिलक्षणत्वं त्रिलक्षणायाः एकस्य वस्तुनः स्वरूपसत्ता नान्यस्य वस्तुनः स्वरूपसत्ता भवतीत्यनेकत्वमेकस्याः प्रतिनियतपदार्थ- स्थिताभिरेव सत्ताभिः पदार्थानां प्रतिनियमो भवतीत्येकपदार्थस्थितत्वं सर्वपदार्थ- स्थितायाः प्रतिनियतैकरूपाभिरेव सत्ताभिः प्रतिनियतैकरूपत्वं वस्तूनां भवतीत्येक- सूचवनारी महासत्ता (सामान्यसत्ता) तो कहेवाई ज गई. बीजी, प्रतिनिश्चित (-एकेक निश्चित) वस्तुमां रहेनारी, स्वरूप-अस्तित्वने सूचवनारी अवान्तरसत्ता (विशेषसत्ता) छे. (१) त्यां महासत्ता अवान्तरसत्तारूपे असत्ता छे अने अवान्तरसत्ता महासत्तारूपे असत्ता छे तेथी सत्ताने असत्ता छे (अर्थात् जे सामान्यविशेषात्मक सत्ता महासत्तारूप होवाथी ‘सत्ता’ छे ते ज अवान्तरसत्तारूप पण होवाथी ‘असत्ता’ पण छे). (२) जे स्वरूपे उत्पाद छे तेनुं (-ते स्वरूपनुं) ते रीते उत्पाद एक ज लक्षण छे, जे स्वरूपे व्यय छे तेनुं (-ते स्वरूपनुं) ते रीते व्यय एक ज लक्षण छे अने जे स्वरूपे ध्रौव्य छे तेनुं (ते स्वरूपनुं) ते रीते ध्रौव्य एक ज लक्षण छे तेथी वस्तुना ऊपजता, नष्ट थता अने ध्रुव रहेता स्वरूपोमांना प्रत्येकने त्रिलक्षणनो अभाव होवाथी त्रिलक्षणा(सत्ता)ने अत्रिलक्षणपणुं छे. (अर्थात् जे सामान्यविशेषात्मक सत्ता महासत्तारूप होवाथी त्रिलक्षणा’ छे ते ज अहीं कहेली अवान्तरसत्तारूप पण होवाथी ‘अत्रिलक्षणा’ पण छे). (३) एक वस्तुनी स्वरूपसत्ता अन्य वस्तुनी स्वरूपसत्ता नथी तेथी एक (सत्ता)ने अनेकपणुं छे (अर्थात् जे सामान्यविशेषात्मक सत्ता महासत्तारूप होवाथी ‘एक’ छे ते ज अहीं कहेली अवान्तरसत्तारूप पण होवाथी ‘अनेक’ पण छे). (४) प्रतिनिश्चित (-व्यक्तिगत निश्चित) पदार्थमां स्थित सत्ताओ वडे ज पदार्थोनुं प्रतिनिश्चितपणुं (-भिन्न- भिन्न निश्चित व्यक्तित्व) होय छे तेथी सर्वपदार्थस्थित(सत्ता)ने एकपदार्थस्थितपणुं छे (अर्थात् जे सामान्यविशेषात्मक सत्ता महासत्तारूप होवाथी ‘सर्वपदार्थस्थित’ छे ते ज अहीं कहेली अवान्तरसत्तारूप पण होवाथी ‘एकपदार्थस्थित’ पण छे.) (५) प्रतिनिश्चित एक एक रूपवाळी सत्ताओ वडे ज वस्तुओनुं प्रतिनिश्चित एक एक रूप होय छे तेथी


Page 22 of 256
PDF/HTML Page 62 of 296
single page version

२२

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

रूपत्वं सविश्वरूपायाः प्रतिपर्यायनियताभिरेव सत्ताभिः प्रतिनियतैकपर्यायाणामानन्त्यं भवतीत्येकपर्यायत्वमनन्तपर्यायायाः इति सर्वमनवद्यं सामान्यविशेषप्ररूपणप्रवणनय- द्वयायत्तत्वात्तद्देशनायाः ।।।। सविश्वरूप(सत्ता)ने एकरूपपणुं छे (अर्थात् जे सामान्यविशेषात्मक सत्ता महासत्तारूप होवाथी ‘सविश्वरूप’ छे ते ज अहीं कहेली अवान्तरसत्तारूप पण होवाथी ‘एकरूप पण छे). (६) प्रत्येक पर्यायमां रहेली (व्यक्तिगत भिन्नभिन्न) सत्ताओ वडे ज प्रतिनिश्चित एक एक पर्यायोनुं अनंतपणुं थाय छे तेथी अनंतपर्यायमय(सत्ता)ने एकपर्यायमयपणुं छे (अर्थात् जे सामान्यविशेषात्मक सत्ता महासत्तारूप होवाथी ‘अनंतपर्यायमय’ छे ते ज अहीं कहेली अवान्तरसत्तारूप पण होवाथी ‘एकपर्यायमय’ पण छे).

आ रीते बधुं निरवद्य छे (अर्थात् उपर कहेलुं सर्व स्वरूप निर्दोष छे, निर्बाध छे, किंचित् विरोधवाळुं नथी) कारण के तेनुं (-सत्ताना स्वरूपनुं) कथन सामान्य अने विशेषना प्ररूपण प्रत्ये ढळता बे नयोने आधीन छे.

भावार्थसामान्यविशेषात्मक सत्तानां बे पडखां छेएक पडखुं ते महासत्ता अने बीजुं पडखुं ते अवान्तरसत्ता. (१) महासत्ता अवान्तरसत्तारूपे असत्ता छे अने अवान्तरसत्ता महासत्तारूपे असत्ता छे; तेथी जो महासत्ताने ‘सत्ता’ कहीए तो अवान्तरसत्ताने ‘असत्ता’ कहेवाय. (२) महासत्ता उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य एवां त्रण लक्षणवाळी छे तेथी ते ‘त्रिलक्षणा’ छे. वस्तुना ऊपजता स्वरूपनुं उत्पाद ज एक लक्षण छे, नष्ट थता स्वरूपनुं व्यय ज एक लक्षण छे अने ध्रुव रहेता स्वरूपनुं ध्रौव्य ज एक लक्षण छे तेथी ते त्रण स्वरूपोमांना प्रत्येकनी अवान्तरसत्ता एक ज लक्षणवाळी होवाथी ‘अत्रिलक्षणा’ छे. (३) महासत्ता समस्त पदार्थसमूहमां ‘सत, सत, सत्’ एवुं समानपणुं दर्शावती होवाथी एक छे. एक वस्तुनी स्वरूपसत्ता बीजी कोई वस्तुनी स्वरूपसत्ता नथी, तेथी जेटली वस्तुओ तेटली स्वरूपसत्ताओ; माटे आवी स्वरूपसत्ताओ अथवा अवान्तरसत्ताओ ‘अनेक’ छे. (४) सर्व पदार्थो सत् छे तेथी महासत्ता ‘सर्व पदार्थोमां रहेली’ छे. व्यक्तिगत पदार्थोमां रहेली भिन्नभिन्न व्यक्तिगत सत्ताओ वडे ज पदार्थोनुं भिन्नभिन्न निश्चित व्यक्तित्व रही शके, तेथी ते ते पदार्थनी अवान्तरसत्ता ते ते ‘एक पदार्थमां ज स्थित’ छे. (५) महासत्ता समस्त वस्तुसमूहनां रूपो (स्वभावो) सहित छे तेथी ते ‘सविश्वरूप’ (सर्वरूपवाळी) छे. वस्तुनी सत्तानुं (कथंचित्) एक रूप होय तो ज ते वस्तुनुं निश्चित एक रूप (-चोक्कस एक स्वभाव)


Page 23 of 256
PDF/HTML Page 63 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
२३
दवियदि गच्छदि ताइं ताइं सब्भावपज्जयाइं जं
दवियं तं भण्णंते अणण्णभूदं तु सत्तादो ।।।।
द्रवति गच्छति तांस्तान् सद्भावपर्यायान् यत
द्रव्यं तत् भणन्ति अनन्यभूतं तु सत्तातः ।।।।
अत्र सत्ताद्रव्ययोरर्थान्तरत्वं प्रत्याख्यातम्
द्रवति गच्छति सामान्यरूपेण स्वरूपेण व्याप्नोति तांस्तान् क्रमभुवः सहभुवश्च

रही शके, तेथी प्रत्येक वस्तुनी अवान्तरसत्ता निश्चित ‘एक रूपवाळी’ ज छे. (६) महासत्ता सर्व पर्यायोमां रहेली छे तेथी ते ‘अनंतपर्यायमय’ छे. भिन्नभिन्न पर्यायोमां (कथंचित) भिन्नभिन्न सत्ताओ होय तो ज एक एक पर्याय भिन्नभिन्न रहीने अनंत पर्यायो सिद्ध थाय, नहि तो पर्यायोनुं अनंतपणुं ज न रहेएकपणुं थई जाय; माटे प्रत्येक पर्यायनी अवान्तरसत्ता ते ते ‘एक पर्यायमय’ ज छे.

आ रीते सामान्यविशेषात्मक सत्ता, महासत्तारूप तेम ज अवान्तरसत्तारूप होवाथी, (१) सत्ता पण छे अने असत्ता पण छे, (२) त्रिलक्षणा पण छे अने अत्रिलक्षणा पण छे, (३) एक पण छे अने अनेक पण छे, (४) सर्वपदार्थस्थित पण छे अने एकपदार्थस्थित पण छे. (५) सविश्वरूप पण छे अने एकरूप पण छे, (६) अनंतपर्यायमय पण छे अने एकपर्यायमय पण छे. ८.

ते ते विविध सद्भावपर्ययने द्रवेव्यापेलहे
तेने कहे छे द्रव्य, जे सत्ता थकी नहि अन्य छे. ९.

अन्वयार्थ[तान् तान् सद्भावपर्यायान्] ते ते सद्भावपर्यायोने [यत] जे [द्रवति] द्रवे छे[गच्छति] पामे छे, [तत] तेने [द्रव्यं भणन्ति] (सर्वज्ञो) द्रव्य कहे छे[सत्तातः अनन्यभूतं तु] के जे सत्ताथी अनन्यभूत छे.

टीकाअहीं सत्ताने अने द्रव्यने अर्थांतरपणुं (भिन्नपदार्थपणुं, अन्य- पदार्थपणुं) होवानुं खंडन कर्युं छे.

ते ते क्रमभावी अने सहभावी सद्भावपर्यायोने अर्थात् स्वभावविशेषोने जे

Page 24 of 256
PDF/HTML Page 64 of 296
single page version

२४

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

सद्भावपर्यायान् स्वभावविशेषानित्यनुगतार्थया निरुक्त्या द्रव्यं व्याख्यातम् द्रव्यं च लक्ष्यलक्षणभावादिभ्यः कथञ्चिद्भेदेऽपि वस्तुतः सत्ताया अपृथग्भूतमेवेति मन्तव्यम् ततो यत्पूर्वं सत्त्वमसत्त्वं त्रिलक्षणत्वमत्रिलक्षणत्वमेकत्वमनेकत्वं सर्वपदार्थस्थितत्वमेक- पदार्थस्थितत्वं विश्वरूपत्वमेकरूपत्वमनन्तपर्यायत्वमेकपर्यायत्वं च प्रतिपादितं सत्ताया- स्तत्सर्वं तदनर्थान्तरभूतस्य द्रव्यस्यैव द्रष्टव्यम् ततो न कश्चिदपि तेषु सत्ता- विशेषोऽवशिष्येत यः सत्तां वस्तुतो द्रव्यात्पृथक् व्यवस्थापयेदिति ।।।।

दव्वं सल्लक्खणियं उप्पादव्वयधुवत्तसंजुत्तं
गुणपज्जयासयं वा जं तं भण्णंति सव्वण्हू ।।१०।।
द्रवे छेपामे छेसामान्यरूप स्वरूपे व्यापे छे ते द्रव्य छे’एम अनुगत
अर्थवाळी निरुक्तिथी द्रव्यनी व्याख्या करवामां आवी. वळी जोके लक्ष्यलक्षणभावादिक
द्वारा द्रव्यने सत्ताथी कथंचित् भेद छे तोपण वस्तुतः (परमार्थे) द्रव्य सत्ताथी अपृथक्
ज छे एम मानवुं. माटे पूर्वे (मी गाथामां) सत्ताने जे सत्पणुं, असत्पणुं,
त्रिलक्षणपणुं, अत्रिलक्षणपणुं, एकपणुं, अनेकपणुं, सर्वपदार्थस्थितपणुं, एकपदार्थस्थितपणुं,
विश्वरूपपणुं, एकरूपपणुं, अनंतपर्यायमयपणुं अने एकपर्यायमयपणुं कहेवामां आव्युं ते
बधुं सत्ताथी अनर्थांतरभूत (
अभिन्नपदार्थभूत, अनन्यपदार्थभूत) द्रव्यने ज देखवुं
(अर्थात् सत्पणुं, असत्पणुं, त्रिलक्षणपणुं, अत्रिलक्षणपणुं वगेरे बधा सत्ताना विशेषो
द्रव्यना ज छे एम मानवुं). तेथी तेमनामां (ते सत्ताना विशेषोमां) कोई सत्ताविशेष
बाकी रहेतो नथी के जे सत्ताने वस्तुतः (परमार्थे) द्रव्यथी पृथक् स्थापे. ९.
छे सत्त्व लक्षण जेहनुं, उत्पादव्ययध्रुवयुक्त जे,
गुणपर्ययाश्रय जेह, तेने द्रव्य सर्वज्ञो कहे. १०.
१. श्री जयसेनाचार्यदेवनी टीकामां पण अहींनी माफक ज ‘द्रवति गच्छति’नो एक अर्थ तो
‘द्रवे छे अर्थात् पामे छे’ एम करवामां आव्यो छे; ते उपरांत ‘द्रवति एटले स्वभाव-
पर्यायोने द्रवे छे अने गच्छति एटले विभावपर्यायोने पामे छे’ एवो बीजो अर्थ पण त्यां
करवामां आव्यो छे.

२. अहीं द्रव्यनी जे निरुक्ति करवामां आवी छे ते ‘द्रु’ धातुने अनुसरता (मळता) अर्थवाळी छे. ३. सत्ता लक्षण छे अने द्रव्य लक्ष्य छे.


Page 25 of 256
PDF/HTML Page 65 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
२५
द्रव्यं सल्लक्षणकं उत्पादव्ययध्रुवत्वसंयुक्त म्
गुणपर्यायाश्रयं वा यत्तद्भणन्ति सर्वज्ञाः ।।१०।।
अत्र त्रेधा द्रव्यलक्षणमुक्त म्
सद्द्रव्यलक्षणम् उक्त लक्षणायाः सत्ताया अविशेषाद्द्रव्यस्य सत्स्वरूपमेव

लक्षणम् न चानेकान्तात्मकस्य द्रव्यस्य सन्मात्रमेव स्वं रूपं यतो लक्ष्यलक्षण- विभागाभाव इति उत्पादव्ययध्रौव्याणि वा द्रव्यलक्षणम् एकजात्यविरोधिनि क्रमभुवां भावानां संताने पूर्वभावविनाशः समुच्छेदः, उत्तरभावप्रादुर्भावश्च समुत्पादः, पूर्वोत्तरभावोच्छेदोत्पादयोरपि स्वजातेरपरित्यागो ध्रौव्यम् तानि सामान्यादेशाद-

अन्वयार्थ[यत] जे [सल्लक्षणकम्] सत्’लक्षणवाळुं छे, [उत्पादव्यय- ध्रुवत्वसंयुक्तम्] जे उत्पादव्ययध्रौव्यसंयुक्त छे [वा] अथवा [गुणपर्यायाश्रयम्] जे गुणपर्यायोनो आश्रय छे, [तद्] तेने [ सर्वज्ञाः ] सर्वज्ञो [द्रव्यं] द्रव्य [भणन्ति] कहे छे.

टीकाअहीं त्रण प्रकारे द्रव्यनुं लक्षण कह्युं छे.

सत्’ द्रव्यनुं लक्षण छे. पूर्वोक्त लक्षणवाळी सत्ताथी द्रव्य अभिन्न होवाने लीधे ‘सत्’स्वरूप ज द्रव्यनुं लक्षण छे. वळी अनेकांतात्मक द्रव्यनुं सत्मात्र ज स्वरूप नथी के जेथी लक्ष्यलक्षणना विभागनो अभाव थाय. (सत्ताथी द्रव्य अभिन्न छे तेथी द्रव्यनुं जे सत्तारूप स्वरूप ते ज द्रव्यनुं लक्षण छे. प्रश्नजो सत्ता ने द्रव्य अभिन्न छे सत्ता द्रव्यनुं स्वरूप ज छे, तो ‘सत्ता लक्षण छे अने द्रव्य लक्ष्य छे’ एवो विभाग कई रीते घटे छे? उत्तरअनेकांतात्मक द्रव्यनां अनंत स्वरूपो छे, तेमांथी सत्ता पण तेनुं एक स्वरूप छे; तेथी अनंतस्वरूपवाळुं द्रव्य लक्ष्य छे अने तेनुं सत्ता नामनुं स्वरूप लक्षण छेएवो लक्ष्यलक्षणविभाग अवश्य घटे छे. आ रीते अबाधितपणे सत् द्रव्यनुं लक्षण छे.)

अथवा, उत्पादव्ययध्रौव्य द्रव्यनुं लक्षण छे. *एक जातिनो अविरोधक एवो जे क्रमभावी भावोनो प्रवाह तेमां पूर्व भावनो विनाश ते व्यय छे, उत्तर भावनो प्रादुर्भाव (पछीना भावनी एटले के वर्तमान भावनी उत्पत्ति) ते उत्पाद छे अने पूर्व-उत्तर भावोना व्यय-उत्पाद थतां पण स्वजातिनो अत्याग ते ध्रौव्य छे. ते उत्पाद-व्यय-ध्रौव्य *द्रव्यमां क्रमभावी भावोनो प्रवाह एक जातिने खंडतोतोडतो नथी अर्थात् जाति-अपेक्षाए सदा

एकपणुं ज राखे छे. पं. ४


Page 26 of 256
PDF/HTML Page 66 of 296
single page version

२६

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

भिन्नानि विशेषादेशाद्भिन्नानि युगपद्भावीनि स्वभावभूतानि द्रव्यस्य लक्षणं भवन्तीति गुणपर्याया वा द्रव्यलक्षणम् अनेकान्तात्मकस्य वस्तुनोऽन्वयिनो विशेषा गुणा व्यतिरेकिणः पर्यायास्ते द्रव्ये यौगपद्येन क्रमेण च प्रवर्तमानाः कथञ्चिद्भिन्नाः कथञ्चिदभिन्नाः स्वभावभूताः द्रव्यलक्षणतामापद्यन्ते त्रयाणामप्यमीषां द्रव्यलक्षणा- नामेकस्मिन्नभिहितेऽन्यदुभयमर्थादेवापद्यते सच्चेदुत्पादव्ययध्रौव्यवच्च गुणपर्यायवच्च उत्पाद- व्ययध्रौव्यवच्चेत्सच्च गुणपर्यायवच्च गुणपर्यायवच्चेत्सच्चोत्पादव्ययतध्रौव्यवच्चेति सद्धि नित्या- नित्यस्वभावत्वाद्ध्रुवत्वमुत्पादव्ययात्मकतांच प्रथयति, ध्रुवत्वात्मकैर्गुणैरुत्पादव्ययात्मकैः पर्यायैश्च सहैकत्वञ्चाख्याति उत्पादव्ययध्रौव्याणि तु नित्यानित्यस्वरूपं परमार्थं के जेओ सामान्य आदेशे अभिन्न छे (अर्थात् सामान्य कथने द्रव्यथी अभिन्न छे), विशेष आदेशे (द्रव्यथी) भिन्न छे, युगपद् वर्ते छे अने स्वभावभूत छे तेओद्रव्यनुं लक्षण छे.

अथवा, गुणपर्यायो द्रव्यनुं लक्षण छे. अनेकांतात्मक वस्तुना +अन्वयी विशेषो ते गुणो छे अने व्यतिरेकी विशेषो ते पर्यायो छे. ते गुणपर्यायो (गुणो अने पर्यायो) के जेओ द्रव्यमां एकीसाथे अने क्रमे प्रवर्ते छे, (द्रव्यथी) कथंचित् भिन्न ने कथंचित अभिन्न छे तथा स्वभावभूत छे तेओद्रव्यनुं लक्षण छे.

द्रव्यनां आ त्रणे लक्षणोमांथी (सत्, उत्पादव्ययध्रौव्य अने गुणपर्यायो ए त्रण लक्षणोमांथी) एक कहेतां बाकीनां बंने (वगरकह्ये) अर्थथी ज आवी जाय छे. जो द्रव्य सत् होय, तो ते (१) उत्पादव्ययध्रौव्यवाळुं अने (२) गुणपर्यायवाळुं होय; जो उत्पादव्ययध्रौव्यवाळुं होय, तो ते (१) सत् अने (२) गुणपर्यायवाळुं होय; जो गुणपर्यायवाळुं होय, तो ते (१) सत् अने (२) उत्पादव्ययध्रौव्यवाळुं होय. ते आ प्रमाणेसत् नित्यानित्यस्वभाववाळुं होवाथी (१) ध्रौव्यने अने उत्पाद- व्ययात्मकताने जाहेर करे छे तथा (२) ध्रौव्यात्मक गुणो अने उत्पादव्ययात्मक पर्यायो साथे एकत्व दर्शावे छे. उत्पादव्ययध्रौव्य (१) नित्यानित्यस्वरूप पारमार्थिक सत्ने +अन्वय ने व्यतिरेकना अर्थ माटे १३मा पाने पदटिप्पण जुओ. १. पारमार्थिक=वास्तविक; यथार्थ; खरुं. (वास्तविक सत् नित्यानित्यस्वरूप होय छे. उत्पादव्यय

अनित्यताने अने ध्रौव्य नित्यताने जणावे छे तेथी उत्पादव्ययध्रौव्य नित्यानित्यस्वरूप वास्तविक
सत
्ने जणावे छे. आ रीते ‘द्रव्य उत्पादव्ययध्रौव्यवाळुं छे’ एम कहेतां ‘ते सत् छे’ एम पण
वगरकह्ये ज आवी जाय छे).

Page 27 of 256
PDF/HTML Page 67 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
२७

सदावेदयन्ति, गुणपर्यायांश्चात्मलाभनिबन्धनभूतान् प्रथयन्ति गुणपर्यायास्त्वन्वयव्यतिरेकि- त्वाद्ध्रौव्योत्पत्तिविनाशान् सूचयन्ति, नित्यानित्यस्वभावं परमार्थं सच्चोपलक्षयन्तीति ।।१०।।

उप्पत्ती व विणासो दव्वस्स य णत्थि अत्थि सब्भावो
विगमुप्पादधुवत्तं करेंति तस्सेव पज्जाया ।।११।।
उत्पत्तिर्वा विनाशो द्रव्यस्य च नास्त्यस्ति सद्भावः
विगमोत्पादध्रुवत्वं कुर्वन्ति तस्यैव पर्यायाः ।।११।।

अत्रोभयनयाभ्यां द्रव्यलक्षणं प्रविभक्त म् जणावे छे तथा (२) पोताना स्वरूपनी प्राप्तिना कारणभूत गुणपर्यायोने जाहेर करे छे, गुणपर्यायो अन्वय अने व्यतिरेकवाळा होवाथी (१) ध्रौव्यने अने उत्पादव्ययने सूचवे छे तथा (२) नित्यानित्यस्वभाववाळा पारमार्थिक सत्ने जणावे छे.

भावार्थद्रव्यनां त्रण लक्षणो छेसत्, उत्पादव्ययध्रौव्य अने गुणपर्यायो. आ त्रणे लक्षणो परस्पर अविनाभावी छे; ज्यां एक होय त्यां बाकीनां बंने नियमथी होय छे. १०.

नहि द्रव्यनो उत्पाद अथवा नाश नहि, सद्भाव छे;
तेना ज जे पर्याय ते उत्पाद-लय-ध्रुवता करे. ११.

अन्वयार्थ[द्रव्यस्य च] द्रव्यनो [उत्पत्तिः] उत्पाद [वा] के [विनाशः] विनाश [न अस्ति] नथी, [सद्भावः अस्ति] सद्भाव छे. [तस्य एव पर्यायाः] तेना ज पर्यायो [विगमोत्पादध्रुवत्वं] विनाश, उत्पाद अने ध्रुवता [कुर्वन्ति] करे छे.

टीकाःअहीं बन्ने नयो वडे द्रव्यनुं लक्षण विभक्त कर्युं छे (अर्थात) बे नयोनी १. पोताना=उत्पादव्ययध्रौव्यना. (जो गुण होय तो ज ध्रौव्य होय अने जो पर्यायो होय तो ज

उत्पादव्यय होय; माटे जो गुणपर्यायो न होय तो उत्पादव्ययध्रौव्य पोताना स्वरूपने पामी शके ज नहि. आ रीते ‘द्रव्य उत्पादव्ययध्रौव्यवाळुं छे’ एम कहेता ते गुणपर्यायवाळुं पण जाहेर थई जाय छे.) २. प्रथम तो, गुणपर्यायो अन्वय द्वारा ध्रौव्यने सूचवे छे अने व्यतिरेक द्वारा उत्पादव्ययने सूचवे छे;

आ रीते तेओ उत्पादव्ययध्रौव्यने सूचवे छे. बीजुं, गुणपर्यायो अन्वय द्वारा नित्यताने जणावे छे
अने व्यतिरेक द्वारा अनित्यताने जणावे छे; आ रीते तेओ नित्यानित्यस्वरूप सत
्ने जणावे छे.

Page 28 of 256
PDF/HTML Page 68 of 296
single page version

२८

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

द्रव्यस्य हि सहक्रमप्रवृत्तगुणपर्यायसद्भावरूपस्य त्रिकालावस्थायिनोऽनादि- निधनस्य न समुच्छेदसमुदयौ युक्तौ अथ तस्यैव पर्यायाणां सहप्रवृत्तिभाजां केषांचित् ध्रौव्यसंभवेऽप्यपरेषां क्रमप्रवृत्तिभाजां विनाशसंभवसंभावनमुपपन्नम् ततो द्रव्यार्थार्पणायामनुत्पादमनुच्छेदं सत्स्वभावमेव द्रव्यं, तदेव पर्यायार्थार्पणायां सोत्पादं सोच्छेदं चावबोद्धव्यम् सर्वमिदमनवद्यञ्च द्रव्यपर्यायाणामभेदात।।११।।

पज्जयविजुदं दव्वं दव्वविजुत्ता य पज्जया णत्थि
दोण्हं अणण्णभूदं भावं समणा परूवेंति ।।१२।।
पर्ययवियुतं द्रव्यं द्रव्यवियुक्ताश्च पर्याया न सन्ति
द्वयोरनन्यभूतं भावं श्रमणाः प्ररूपयन्ति ।।१२।।

अत्र द्रव्यपर्यायाणामभेदो निर्दिष्टः अपेक्षाथी द्रव्यना लक्षणना बे विभाग पाडवामां आव्या छे).

सहवर्ती गुणो अने क्रमवर्ती पर्यायोना सद्भावरूप, त्रिकाळ-अवस्थायी (त्रणे काळे टकनारा), अनादि-अनंत द्रव्यना विनाश ने उत्पाद उचित नथी. परंतु तेना ज पर्यायोना सहवर्ती केटलाक(पर्यायो)नुं ध्रौव्य होवा छतां पण बीजा क्रमवर्ती(पर्यायो)नाविनाश ने उत्पाद थवा घटे छे. माटे द्रव्य द्रव्यार्थिक आदेशथी (-कथनथी) उत्पाद विनानुं, विनाश विनानुं, सत्स्वभाववाळुं ज जाणवुं अने ते ज (द्रव्य) पर्यायार्थिक आदेशथी उत्पादवाळुं अने विनाशवाळुं जाणवुं.

आ बधुं निरवद्य (निर्दोष, निर्बाध, अविरुद्ध) छे, कारण के द्रव्य अने पर्यायोनो अभेद (-अभिन्नपणुं) छे. ११.

पर्यायविरहित द्रव्य नहि, नहि द्रव्यहीन पर्याय छे,
पर्याय तेम ज द्रव्य केरी अनन्यता श्रमणो कहे. १२.

अन्वयार्थ[पर्ययवियुतं] पर्यायो रहित [द्रव्यं] द्रव्य [] अने [द्रव्यवियुक्ताः] द्रव्य रहित [पर्यायाः] पर्यायो [न सन्ति] होतां नथी; [द्वयोः] बन्नेनो [अनन्यभूतं भावं] अनन्यभाव (-अनन्यपणुं) [श्रमणाः] श्रमणो [प्ररूपयन्ति] प्ररूपे छे.

टीकाअहीं द्रव्य अने पर्यायोनो अभेद दर्शाव्यो छे.

Page 29 of 256
PDF/HTML Page 69 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
२९

दुग्धदधिनवनीतघृतादिवियुतगोरसवत्पर्यायवियुतं द्रव्यं नास्ति गोरसवियुक्त दुग्धदधि- नवनीतघृतादिवद्द्रव्यवियुक्ताः पर्याया न सन्ति ततो द्रव्यस्य पर्यायाणां चादेशवशात्कथंचिद्- भेदेऽप्येकास्तित्वनियतत्वादन्योन्याजहद्वृत्तीनां वस्तुत्वेनाभेद इति ।।१२।।

दव्वेण विणा ण गुणा गुणेहिं दव्वं विणा ण संभवदि
अव्वदिरित्तो भावो दव्वगुणाणं हवदि तम्हा ।।१३।।
द्रव्येण विना न गुणा गुणैर्द्रव्यं विना न सम्भवति
अव्यतिरिक्तो भावो द्रव्यगुणानां भवति तस्मात् ।।१३।।
अत्र द्रव्यगुणानामभेदो निर्दिष्टः
पुद्गलपृथग्भूतस्पर्शरसगन्धवर्णवद्द्रव्येण विना न गुणाः सम्भवन्ति स्पर्शरस-

जेम दूध, दहीं, माखण, घी इत्यादिथी रहित गोरस होतुं नथी तेम पर्यायोथी रहित द्रव्य होतुं नथी; जेम गोरसथी रहित दूध, दहीं, माखण, घी इत्यादि होतां नथी तेम द्रव्यथी रहित पर्यायो होता नथी. तेथी, जोके द्रव्य अने पर्यायोनो आदेशवशात् (-कथनने वश) कथंचित् भेद छे तोपण, तेओ एक अस्तित्वमां नियत (-द्रढपणे रहेलां) होवाने लीधे *अन्योन्यवृत्ति नहि छोडतां होवाथी वस्तुपणे तेमनो अभेद छे. १२.

नहि द्रव्य विण गुण होय, गुण विण द्रव्य पण नहि होय छे;
तेथी गुणो ने द्रव्य केरी अभिन्नता निर्दिष्ट छे. १३.

अन्वयार्थ[द्रव्येण विना] द्रव्य विना [गुणाः न] गुणो होता नथी, [गुणैः विना] गुणो विना [द्रव्यं न सम्भवति] द्रव्य होतुं नथी; [तस्मात] तेथी [द्रव्यगुणानाम्] द्रव्य अने गुणोनो [अव्यतिरिक्तः भावः] अव्यतिरिक्तभाव (-अभिन्नपणुं) [भवति] छे.

टीकाअहीं द्रव्य अने गुणोनो अभेद दर्शाव्यो छे.

जेम पुद्गलथी पृथक् स्पर्श-रस-गंध-वर्ण होतां नथी तेम द्रव्य विना गुणो होता नथी; जेम स्पर्श-रस-गंध-वर्णथी पृथक् पुद्गल होतुं नथी तेम गुणो विना द्रव्य होतुं *अन्योन्यवृत्ति=एकबीजाना आश्रये नभवुं ते; एकबीजाना आधारे टकवुं ते; एकबीजाने लीधे हयात

रहेवुं ते.

Page 30 of 256
PDF/HTML Page 70 of 296
single page version

३०

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

गंधवर्णपृथग्भूतपुद्गलवर्द्गुणैर्विना द्रव्यं न सम्भवति ततो द्रव्यगुणानामप्यादेशवशात् कथंचिद्- भेदेऽप्येकास्तित्वनियतत्वादन्योन्याजहद्वृत्तीनां वस्तुत्वेनाभेद इति ।।१३।।

सिय अत्थि णत्थि उहयं अव्वत्तव्वं पुणो य तत्तिदयं
दव्वं खु सत्तभंगं आदेसवसेण संभवदि ।।१४।।
स्यादस्ति नास्त्युभयमवक्त व्यं पुनश्च तत्त्रितयम्
द्रव्यं खलु सप्तभङ्गमादेशवशेन सम्भवति ।।१४।।
अत्र द्रव्यस्यादेशवशेनोक्ता सप्तभङ्गी
स्यादस्ति द्रव्यं, स्यान्नास्ति द्रव्यं, स्यादस्ति च नास्ति च द्रव्यं, स्यादवक्त व्यं द्रव्यं,

स्यादस्ति चावक्त व्यं च द्रव्यं, स्यान्नास्ति चावक्त व्यं च द्रव्यं, स्यादस्ति च नास्ति चावक्त व्यं नथी. तेथी, जोके द्रव्य अने गुणोनो आदेशवशात् कथंचित् भेद छे तोपण, तेओ एक अस्तित्वमां नियत होवाने लीधे अन्योन्यवृत्ति नहि छोडतां होवाथी वस्तुपणे तेमनो पण अभेद छे (अर्थात् द्रव्य अने पर्यायोनी माफक द्रव्य अने गुणोनो पण वस्तुपणे अभेद छे). १३.

छे अस्ति, नास्ति, उभय तेम अवाच्य आदिक भंग जे,
आदेशवश ते सात भंगे युक्त सर्वे द्रव्य छे. १४.

अन्वयार्थ[द्रव्यं] द्रव्य [आदेशवशेन] आदेशवशात् (-कथनने वश) [खलु] खरेखर [स्यात् अस्ति] स्यात् अस्ति, [नास्ति] स्यात् नास्ति, [उभयम्] स्यात् अस्ति- नास्ति, [अवक्तव्यम्] स्यात् अवक्तव्य [पुनः च] अने वळी [तत्त्रितयम्] अवक्तव्यतायुक्त त्रण भंगवाळुं (स्यात् अस्ति-अवक्तव्य, स्यात् नास्ति-अवक्तव्य अने स्यात् अस्ति- नास्ति-अवक्तव्य)[सप्तभङ्गम्] एम सात भंगवाळुं [सम्भवति] छे.

टीकाअहीं द्रव्यना आदेशने वश सप्तभंगी कही छे.

(१) द्रव्य ‘स्यात् अस्ति’ छे; (२) द्रव्य ‘स्यात् नास्ति’ छे; (३) द्रव्य ‘स्यात अस्ति अने नास्ति’ छे; (४) द्रव्य ‘स्यात् अवक्तव्य’ छे; (५) द्रव्य ‘स्यात् अस्ति अने अवक्तव्य’ छे; (६) द्रव्य ‘स्यात् नास्ति अने अवक्तव्य’ छे; (७) द्रव्य ‘स्यात अस्ति, नास्ति अने अवक्तव्य’ छे.


Page 31 of 256
PDF/HTML Page 71 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
३१

च द्रव्यमिति अत्र सर्वथात्वनिषेधकोऽनेकान्तद्योतकः कथंचिदर्थे स्याच्छब्दो निपातः तत्र स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैरादिष्टमस्ति द्रव्यं, परद्रव्यक्षेत्रकालभावैरादिष्टं नास्ति द्रव्यं, स्वद्रव्य- क्षेत्रकालभावैः परद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्च क्रमेणादिष्टमस्ति च नास्ति च द्रव्यं, स्वद्रव्य- क्षेत्रकालभावैः परद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्च युगपदादिष्टमवक्त व्यं द्रव्यं, स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावै- र्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्चादिष्टमस्ति चावक्त व्यं च द्रव्यं, परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्व- परद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्चादिष्टं नास्ति चावक्त व्यं च द्रव्यं, स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैः परद्रव्यक्षेत्रकाल- भावैश्च युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्चादिष्टमस्ति च नास्ति चावक्त व्यं च द्रव्यमिति

न चैतदनुपपन्नम्, सर्वस्य वस्तुनः स्वरूपादिना अशून्यत्वात्, पररूपादिना शून्यत्वात्,

अहीं (सप्तभंगीमां) सर्वथापणानो निषेधक, अनेकांतनो द्योतक ‘*स्यात्’ शब्द कथंचित’ एवा अर्थमां अव्ययरूपे वपरायो छे. त्यां(१) द्रव्य स्वद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे कहेवामां आवतां ‘अस्ति’ छे; (२) द्रव्य परद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे कहेवामां आवतां ‘नास्ति छे; (३) द्रव्य स्वद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे अने परद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे क्रमथी कहेवामां आवतां ‘अस्ति अने नास्ति’ छे; (४) द्रव्य स्वद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे अने परद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे युगपद् कहेवामां आवतां ‘अवक्तव्य’ छे; (५) द्रव्य स्वद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे अने युगपद् स्वपरद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे कहेवामां आवतां ‘अस्ति अने अवक्तव्य’ छे; (६) द्रव्य परद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे अने युगपद् स्वपरद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे कहेवामां आवतां ‘नास्ति अने अवक्तव्य’ छे; (७) द्रव्य स्वद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे, परद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे अने युगपद् स्वपरद्रव्य-क्षेत्र-काळ-भावे कहेवामां आवतां ‘अस्ति, नास्ति अने अवक्तव्य छे.आ (उपरोक्त वात) अयोग्य नथी, कारण के सर्व वस्तु (१) स्वरूपादिथी अशून्य’ छे, (२) पररूपादिथी ‘शून्य’ छे, (३) बन्नेथी (स्वरूपादिथी अने पररूपादिथी) ‘अशून्य अने शून्य’ छे, (४) बन्नेथी (स्वरूपादिथी अने पररूपादिथी) एकीसाथे ‘अवाच्य’ छे, भंगोना संयोगथी कथन करतां (५) ‘अशून्य अने अवाच्य *स्यात=कथंचित्; कोई प्रकारे; कोई अपेक्षाए. (‘स्यात्’ शब्द सर्वथापणाने निषेधे छे अने अनेकांतने

प्रकाशे छेदर्शावे छे.) १. अवक्तव्य=कही शकाय नहि एवुं; अवाच्य. (एकीसाथे स्वचतुष्टय तेम ज परचतुष्टयनी अपेक्षाथी

द्रव्य कथनमां आवी शकतुं नथी तेथी ‘अवक्तव्य’ छे.) २. अशून्य=शून्य नहि एवुं; हयात; सत्. ३. शून्य=नहि हयात एवुं; असत्.


Page 32 of 256
PDF/HTML Page 72 of 296
single page version

३२

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

उभाभ्यामशून्यशून्यत्वात्, सहावाच्यत्वात्, भङ्गसंयोगार्पणायामशून्यावाच्यत्वात्, शून्यावाच्य- त्वात्, अशून्यशून्यावाच्यत्वाच्चेति ।।१४।।

भावस्स णत्थि णासो णत्थि अभावस्स चेव उप्पादो
गुणपज्जएसु भावा उप्पादवए पकुव्वंति ।।१५।।
भावस्य नास्ति नाशो नास्ति अभावस्य चैव उत्पादः
गुणपर्यायेषु भावा उत्पादव्ययान् प्रकुर्वन्ति ।।१५।।

अत्रासत्प्रादुर्भावत्वमुत्पादस्य सदुच्छेदत्वं विगमस्य निषिद्धम् छे, (६) ‘शून्य अने अवाच्य’ छे, (७) ‘अशून्य, शून्य अने अवाच्य’ छे.

भावार्थ(१) द्रव्य *स्वचतुष्टयनी अपेक्षाथी ‘छे’. (२) द्रव्य परचतुष्टयनी अपेक्षाथी ‘नथी’. (३) द्रव्य क्रमशः स्वचतुष्टयनी अने परचतुष्टयनी अपेक्षाथी ‘छे अने नथी’. (४) द्रव्य युगपद् स्वचतुष्टयनी अने परचतुष्टयनी अपेक्षाथी ‘अवक्तव्य छे.’ (५) द्रव्य स्वचतुष्टयनी अने युगपद् स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी ‘छे अने अवक्तव्य छे.’ (६) द्रव्य परचतुष्टयनी अने युगपद् स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी ‘नथी अने अवक्तव्य छे.’ (७) द्रव्य स्वचतुष्टयनी, परचतुष्टयनी अने युगपद् स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी ‘छे, नथी अने अवक्तव्य छे’.ए प्रमाणे अहीं सप्तभंगी कहेवामां आवी. १४.

नहि ‘भाव’ केरो नाश होय, ‘अभाव’नो उत्पाद ना;
‘भावो’ करे छे नाश ने उत्पाद गुणपर्यायमां. १५.

अन्वयार्थ[भावस्य] भावनो (सत्नो) [नाशः] नाश [न अस्ति] नथी [ एव] तेम ज [अभावस्य] अभावनो (असत्नो) [उत्पादः] उत्पाद [न अस्ति] नथी; [भावाः] भावो (सत् द्रव्यो) [गुणपर्यायेषु] गुणपर्यायोमां [उत्पादव्ययान्] उत्पादव्यय [प्रकुर्वन्ति] करे छे.

टीकाअहीं उत्पादने विषे असत्नो प्रादुर्भाव होवानुं अने व्ययने विषे *स्वद्रव्य, स्वक्षेत्र, स्वकाळ अने स्वभावने स्वचतुष्टय कहेवामां आवे छे. स्वद्रव्य एटले निज गुणपर्यायोना आधारभूत वस्तु पोते; स्वक्षेत्र एटले वस्तुनो निज विस्तार अर्थात् स्वप्रदेशसमूह;

स्वकाळ एटले वस्तुनो पोतानो वर्तमान पर्याय; स्वभाव एटले निजगुणस्वशक्ति.

Page 33 of 256
PDF/HTML Page 73 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
३३

भावस्य सतो हि द्रव्यस्य न द्रव्यत्वेन विनाशः, अभावस्यासतोऽन्यद्रव्यस्य न द्रव्यत्वेनोत्पादः किन्तु भावाः सन्ति द्रव्याणि सदुच्छेदमसदुत्पादं चान्तरेणैव गुणपर्यायेषु विनाशमुत्पादं चारभन्ते यथा हि घृतोत्पत्तौ गोरसस्य सतो न विनाशः न चापि गोरसव्यतिरिक्त स्यार्थान्तरस्यासतः उत्पादः किन्तु गोरसस्यैव सदुच्छेदमसदुत्पादं चानुपलभ- मानस्य स्पर्शरसगन्धवर्णादिषु परिणामिषु गुणेषु पूर्वावस्थया विनश्यत्सूत्तरावस्थया प्रादुर्भवत्सु नश्यति च नवनीतपर्यायो घृतपर्याय उत्पद्यते, तथा सर्वभावानामपीति ।।१५।।

भावा जीवादीया जीवगुणा चेदणा य उवओगो
सुरणरणारयतिरिया जीवस्स य पज्जया बहुगा ।।१६।।

सत्नो विनाश होवानुं निषेध्युं छे (अर्थात् उत्पाद थतां कांई असत्नी उत्पत्ति थती नथी अने व्यय थतां कांई सत्नो विनाश थतो नथी एम आ गाथामां कह्युं छे).

भावनोसत् द्रव्यनोद्रव्यपणे विनाश नथी, अभावनोअसत् अन्य- द्रव्यनोद्रव्यपणे उत्पाद नथी; परंतु भावोसत् द्रव्यो, सत्ना विनाश अने असत्ना उत्पाद विना ज, गुणपर्यायोमां विनाश अने उत्पाद करे छे. जेवी रीते घीनी उत्पत्तिने विषे गोरसनोसत्नोविनाश नथी तेम ज गोरसथी भिन्न पदार्थांतरनोअसत्नो उत्पाद नथी, परंतु गोरसने ज, सत्नो विनाश अने असत्नो उत्पाद कर्या विना ज, पूर्व अवस्थाथी विनाश पामता अने उत्तर अवस्थाथी उत्पन्न थता स्पर्श-रस-गंध- वर्णादिक परिणामी गुणोमां माखणपर्याय विनाश पामे छे अने घीपर्याय उत्पन्न थाय छे; तेवी रीते सर्व भावोनुं पण तेम ज छे [अर्थात् बधां द्रव्योने नवीन पर्यायनी उत्पत्तिने विषे सत्नो विनाश नथी तेम ज असत्नो उत्पाद नथी, परंतु सत्नो विनाश अने असत्नो उत्पाद कर्या विना ज, पहेलांनी (जूनी) अवस्थाथी विनाश पामता अने पछीनी (नवीन) अवस्थाथी उत्पन्न थता *परिणामी गुणोमां पहेलांनो पर्याय विनाश पामे छे अने पछीनो पर्याय उत्पन्न थाय छे]. १५.

जीवादि सौ छे ‘भाव’, जीवगुण चेतना उपयोग छे;
जीवपर्ययो तिर्यंच-नारक-देव-मनुज अनेक छे. १६.
*परिणामी=परिणमनारा; परिणामवाळा. (पर्यायार्थिक नये गुणो परिणामी छे अर्थात् परिणमे छे.)
पं. ५

Page 34 of 256
PDF/HTML Page 74 of 296
single page version

३४

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
भावा जीवाद्या जीवगुणाश्चेतना चोपयोगः
सुरनरनारकतिर्यञ्चो जीवस्य च पर्यायाः बहवः ।।१६।।
अत्र भावगुणपर्यायाः प्रज्ञापिताः
भावा हि जीवादयः षट् पदार्थाः तेषां गुणाः पर्यायाश्च प्रसिद्धाः तथापि जीवस्य

वक्ष्यमाणोदाहरणप्रसिद्धयर्थमभिधीयन्ते गुणा हि जीवस्य ज्ञानानुभूतिलक्षणा शुद्धचेतना, कार्यानुभूतिलक्षणा कर्मफलानुभूतिलक्षणा चाशुद्धचेतना, चैतन्यानुविधायिपरिणामलक्षणः सविकल्पनिर्विकल्परूपः शुद्धाशुद्धतया सकलविकलतां दधानो द्वेधोपयोगश्च पर्याया-

अन्वयार्थ[जीवाद्याः] जीवादि (द्रव्यो) ते [भावाः] ‘भावो’ छे. [जीवगुणाः] जीवना गुणो [चेतना च उपयोगः] चेतना तथा उपयोग छे [] अने [जीवस्य पर्यायाः] जीवना पर्यायो [सुरनरनारकतिर्यञ्चः] देव-मनुष्य-नारक-तिर्यंचरूप [बहवः] घणा छे.

टीकाअहीं भावो (द्रव्यो), गुणो अने पर्यायो जणाव्या छे.

जीवादि छ पदार्थो ते ‘भावो’ छे. तेमना गुणो अने पर्यायो प्रसिद्ध छे, तोपण आगळ (हवेनी गाथामां) जे उदाहरण कहेवानुं छे तेनी प्रसिद्धि अर्थे जीवना गुणो अने पर्यायो कहेवामां आवे छे

जीवना गुणो ज्ञानानुभूतिस्वरूप शुद्धचेतना तथा कार्यानुभूतिस्वरूप ने कर्म- फळानुभूतिस्वरूप अशुद्धचेतना छे अने चैतन्यानुविधायी-परिणामस्वरूप, सविकल्प- निर्विकल्परूप, शुद्धता-अशुद्धताने लीधे सकळता-विकळता धरतो, बे प्रकारनो उपयोग छे १. हवेनी गाथामां जीवनी वात उदाहरण तरीके लेवानी छे; माटे ते उदाहरणने प्रसिद्ध (जाणीतुं)

करवा माटे अहीं जीवना गुणो अने पर्यायो कहेवामां आव्या छे. २. शुद्धचेतना ज्ञाननी अनुभूतिस्वरूप छे अने अशुद्धचेतना कर्मनी तेम ज कर्मफळनी अनुभूति-

स्वरूप छे. ३. चैतन्य-अनुविधायी परिणाम अर्थात् चैतन्यने अनुसरतो परिणाम ते उपयोग छे. सविकल्प उपयोगने

ज्ञान अने निर्विकल्प उपयोगने दर्शन कहेवामां आवे छे. ज्ञानोपयोगना भेदोमांथी मात्र केवळज्ञान
ज शुद्ध होवाथी सकळ (
अखंड, परिपूर्ण) छे अने बीजा बधा अशुद्ध होवाथी विकळ (खंडित,
अपूर्ण) छे; दर्शनोपयोगना भेदोमांथी मात्र केवळदर्शन ज शुद्ध होवाथी सकळ छे अने बीजा
बधा अशुद्ध होवाथी विकळ छे.

Page 35 of 256
PDF/HTML Page 75 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
३५

स्त्वगुरुलघुगुणहानिवृद्धिनिर्वृत्ताः शुद्धाः, सूत्रोपात्तास्तु सुरनारकतिर्यङ्मनुष्यलक्षणाः परद्रव्य- सम्बन्धनिर्वृत्तत्वादशुद्धाश्चेति ।।१६।।

मणुसत्तणेण णट्ठो देही देवो हवेदि इदरो वा
उभयत्थ जीवभावो ण णस्सदि ण जायदे अण्णो ।।१७।।
मनुष्यत्वेन नष्टो देही देवो भवतीतरो वा
उभयत्र जीवभावो न नश्यति न जायतेऽन्यः ।।१७।।
इदं भावनाशाभावोत्पादनिषेधोदाहरणम्
प्रतिसमयसम्भवदगुरुलघुगुणहानिवृद्धिनिर्वृत्तस्वभावपर्यायसन्तत्यविच्छेदकेनैकेन सोपा-

धिना मनुष्यत्वलक्षणेन पर्यायेण विनश्यति जीवः, तथाविधेन देवत्वलक्षणेन (अर्थात् जीवना *गुणो शुद्ध-अशुद्ध चेतना तथा बे प्रकारनो उपयोग छे).

जीवना पर्यायो आ प्रमाणे छेः अगुरुलघुगुणनी हानिवृद्धिथी रचाता पर्यायो शुद्ध पर्यायो छे अने सूत्रमां (आ गाथामां) कहेला, देव-नारक-तिर्यंच-मनुष्यस्वरूप पर्यायो परद्रव्यना संबंधथी रचाता होवाथी अशुद्ध पर्यायो छे. १६.

मनुजत्वथी व्यय पामीने देवादि देही थाय छे;
त्यां जीवभाव न नाश पामे, अन्य नहि उद्भव लहे. १७.

अन्वयार्थ[मनुष्यत्वेन] मनुष्यपणाथी [नष्टः] नष्ट थयेलो [देही] देही (जीव) [देवः वा इतरः] देव अथवा अन्य [भवति] थाय छे; [उभयत्र] ते बन्नेमां [जीवभावः] जीवभाव [न नश्यति] नष्ट थतो नथी अने [अन्यः] बीजो जीवभाव [न जायते] उत्पन्न थतो नथी.

टीका‘भावनो नाश थतो नथी अने अभावनो उत्पाद थतो नथी’ तेनुं आ उदाहरण छे.

प्रत्येक समये थती अगुरुलघुगुणनी हानिवृद्धिथी रचाता स्वभावपर्यायोनी संततिनो विच्छेद नहि करनारा एक सोपाधिक मनुष्यत्वस्वरूप पर्यायथी जीव विनाश पामे छे अने तथाविध (स्वभावपर्यायोना प्रवाहने नहि तोडनारा सोपाधिक) *पर्यायार्थिक नये गुणो पण परिणामी छे. (१५मी गाथानी टीका जुओ.)


Page 36 of 256
PDF/HTML Page 76 of 296
single page version

३६

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

नारकतिर्यक्त्वलक्षणेन वान्येन पर्यायेणोत्पद्यते न च मनुष्यत्वेन नाशे जीवत्वेनापि नश्यति, देवत्वादिनोत्पादे जीवत्वेनाप्युत्पद्यते; किन्तु सदुच्छेदमसदुत्पादमन्तरेणैव तथा विवर्तत इति ।।१७।।

सो चेव जादि मरणं जादि ण णट्ठो ण चेव उप्पण्णो
उप्पण्णो य विणट्ठो देवो मणुसो त्ति पज्जाओ ।।१८।।
स च एव याति मरणं याति न नष्टो न चैवोत्पन्नः
उत्पन्नश्च विनष्टो देवो मनुष्य इति पर्यायः ।।१८।।
अत्र कथंचिद्वययोत्पादवत्त्वेऽपि द्रव्यस्य सदाविनष्टानुत्पन्नत्वं ख्यापितम्
यदेव पूर्वोत्तरपर्यायविवेकसंपर्कापादितामुभयीमवस्थामात्मसात्कुर्वाणमुच्छिद्यमानमुत्पद्य-

मानं च द्रव्यमालक्ष्यते, तदेव तथाविधोभयावस्थाव्यापिना प्रतिनियतैकवस्तुत्वनिबन्धनभूतेन देवत्वस्वरूप, नारकत्वस्वरूप के तिर्यंचत्वस्वरूप अन्य पर्यायथी ऊपजे छे. त्यां एम नथी के मनुष्यपणाथी नाश थतां जीवपणाथी पण नष्ट थाय छे अने देवपणा वगेरेथी उत्पाद थतां जीवपणाथी पण उत्पन्न थाय छे, परंतु सत्ना उच्छेद अने असत्ना उत्पाद विना ज ते प्रमाणे विवर्तन (परिवर्तन, परिणमन) करे छे. १७.

जन्मे मरे छे ते ज, तोपण नाश-उद्भव नव लहे;
सुर-मानवादिक पर्ययो उत्पन्न ने लय थाय छे. १८.

अन्वयार्थ[सः च एव] ते ज [याति] जन्मे छे अने [मरणं याति] मरण पामे छे छतां [न एव उत्पन्नः] ते उत्पन्न थतो नथी [] अने [न नष्टः] नष्ट थतो नथी; [देवः मनुष्यः] देव, मनुष्य [इति पर्यायः] एवो पर्याय [उत्पन्नः] उत्पन्न थाय छे [] अने [विनष्टः] विनष्ट थाय छे.

टीकाअहीं, द्रव्य कथंचित् व्यय अने उत्पादवाळुं होवा छतां तेनुं सदा अविनष्टपणुं अने अनुत्पन्नपणुं कह्युं छे.

जे द्रव्य पूर्व पर्यायना वियोगथी अने उत्तर पर्यायना संयोगथी थती उभय अवस्थाने आत्मसात् (पोतारूप) करतुं थकुं विनाश पामतुं अने ऊपजतुं जोवामां आवे १. पूर्व=पहेलांना २.उत्तर=पछीना


Page 37 of 256
PDF/HTML Page 77 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
३७

स्वभावेनाविनष्टमनुत्पन्नं वा वेद्यते पर्यायास्तु तस्य पूर्वपूर्वपरिणामोपमर्दोत्तरोत्तरपरिणामो- त्पादरूपाः प्रणाशसम्भवधर्माणोऽभिधीयन्ते ते च वस्तुत्वेन द्रव्यादपृथग्भूता एवोक्ताः ततः पर्यायैः सहैकवस्तुत्वाज्जायमानं म्रियमाणमपि जीवद्रव्यं सर्वदानुत्पन्नाविनष्टं द्रष्टव्यम् देव- मनुष्यादिपर्यायास्तु क्रमवर्तित्वादुपस्थितातिवाहितस्वसमया उत्पद्यन्ते विनश्यन्ति चेति ।।१८।।

एवं सदो विणासो असदो जीवस्स णत्थि उप्पादो
तावदिओ जीवाणं देवो मणुसो त्ति गदिणामो ।।१९।।
एवं सतो विनाशोऽसतो जीवस्य नास्त्युत्पादः
तावज्जीवानां देवो मनुष्य इति गतिनाम ।।१९।।

अत्र सदसतोरविनाशानुत्पादौ स्थितिपक्षत्वेनोपन्यस्तौ छे, ते ज (द्रव्य) तेवी उभय अवस्थामां व्यापनारो जे प्रतिनियत-एक-वस्तुत्वना कारणभूत स्वभाव तेना वडे (ते स्वभावनी अपेक्षाए) अविनष्ट अने अनुत्पन्न जणाय छे; तेना पर्यायो पूर्व पूर्व परिणामना नाशरूप अने उत्तर उत्तर परिणामना उत्पादरूप होवाथी विनाशउत्पादधर्मवाळा (विनाश ने उत्पादरूप धर्मवाळा) कहेवामां आवे छे, अने तेओ (पर्यायो) वस्तुपणे द्रव्यथी अपृथग्भूत ज कहेवामां आव्या छे. तेथी, पर्यायो साथे एकवस्तुपणाने लीधे जन्मतुं अने मरतुं होवा छतां जीवद्रव्य सर्वदा अनुत्पन्न अने अविनष्ट ज देखवुं (श्रद्धवुं); देव-मनुष्यादि पर्यायो ऊपजे छे अने विनाश पामे छे कारण के तेओ क्रमवर्ती होवाथी तेमनो स्वसमय उपस्थित थाय छे अने वीती जाय छे. १८.

ए रीत सत्-व्यय ने असत्-उत्पाद होय न जीवने;
सुरनरप्रमुख गतिनामनो हदयुक्त काळ ज होय छे. १९.

अन्वयार्थ[एवं] ए रीते [जीवस्य] जीवने [ सतः विनाशः ] सत्नो विनाश अने [असतः उत्पादः] असत्नो उत्पाद [न अस्ति] नथी; (देव जन्मे छे ने मनुष्य मरे छे’ एम कहेवाय छे तेनुं ए कारण छे के) [जीवानाम्] जीवोने [देवः मनुष्यः] देव, मनुष्य [इति गतिनाम] एवुं गतिनामकर्म [तावत] तेटला ज काळनुं होय छे.

टीकाअहीं सत्नो अविनाश अने असत्नो अनुत्पाद ध्रुवताना पक्षथी कह्यो

Page 38 of 256
PDF/HTML Page 78 of 296
single page version

३८

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

यदि हि जीवो य एव म्रियते स एव जायते, य एव जायते स एव म्रियते, तदैवं सतो विनाशोऽसत उत्पादश्च नास्तीति व्यवतिष्ठते यत्तु देवो जायते मनुष्यो म्रियते इति व्यपदिश्यते तदवधृतकालदेवमनुष्यत्वपर्यायनिर्वर्तकस्य देवमनुष्यगतिनाम्न- स्तन्मात्रत्वादविरुद्धम् यथा हि महतो वेणुदण्डस्यैकस्य क्रमवृत्तीन्यनेकानि पर्वाण्यात्मी- यात्मीयप्रमाणावच्छिन्नत्वात् पर्वान्तरमगच्छन्ति स्वस्थानेषु भावभाञ्जि परस्थानेष्वभावभाञ्जि भवन्ति, वेणुदण्डस्तु सर्वेष्वपि पर्वस्थानेषु भावभागपि पर्वान्तरसम्बन्धेन पर्वान्तर- सम्बन्धाभावादभावभाग्भवति; तथा निरवधित्रिकालावस्थायिनो जीवद्रव्यस्यैकस्य क्रमवृत्तयो- ऽनेके मनुष्यत्वादिपर्याया आत्मीयात्मीयप्रमाणावच्छिन्नत्वात् पर्यायान्तरमगच्छन्तः स्वस्थानेषु भावभाजः परस्थानेष्वभावभाजो भवन्ति, जीवद्रव्यं तु सर्वपर्यायस्थानेषु भावभागपि पर्यायान्तरसम्बन्धेन पर्यायान्तरसम्बन्धाभावादभावभाग्भवति ।।१९।। छे (अर्थात् ध्रुवतानी अपेक्षाए सत्नो विनाश के असत्नो उत्पाद थतो नथी एम आ गाथामां कह्युं छे).

जो खरेखर जे जीव मरे छे ते ज जन्मे छे, जे जीव जन्मे छे ते ज मरे छे, तो ए रीते सत्नो विनाश अने असत्नो उत्पाद नथी एम नक्की थाय छे. अने देव जन्मे छे ने मनुष्य मरे छे’ एम जे कहेवामां आवे छे ते (पण) अविरुद्ध छे कारण के मर्यादित काळना देवत्वपर्याय अने मनुष्यत्वपर्यायने रचनारां देवगतिनामकर्म अने मनुष्यगतिनामकर्म मात्र तेटला काळ पूरतां ज होय छे. जेवी रीते मोटा एक वांसनां क्रमवर्ती अनेक पर्वो पोतपोताना मापमां मर्यादित होवाथी अन्य पर्वमां नहि जतां थकां पोतपोतानां स्थानोमां भाववाळां (विद्यमान) छे अने पर स्थानोमां अभाववाळां (अविद्यमान) छे तथा वांस तो बधांय पर्वस्थानोमां भाववाळो होवा छतां अन्य पर्वना संबंध वडे अन्य पर्वना संबंधनो अभाव होवाथी अभाववाळो (पण) छे; तेवी रीते निरवधि त्रणे काळे टकनारा एक जीवद्रव्यना क्रमवर्ती अनेक मनुष्यत्वादिपर्यायो पोतपोताना मापमां मर्यादित होवाथी अन्य पर्यायमां नहि जता थका पोतपोतानां स्थानोमां भाववाळा छे अने पर स्थानोमां अभाववाळा छे तथा जीवद्रव्य तो सर्वपर्यायस्थानोमां भाववाळुं होवा छतां अन्य पर्यायना संबंध वडे अन्य पर्यायना संबंधनो अभाव होवाथी अभाववाळुं (पण) छे. १. पर्व=एक गांठथी बीजी गांठ सुधीनो भाग; कातळी.


Page 39 of 256
PDF/HTML Page 79 of 296
single page version

कहानजैनशास्त्रमाळा ]

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन
३९
णाणावरणादीया भावा जीवेण सुट्ठु अणुबद्धा
तेसिमभावं किच्चा अभूदपुव्वो हवदि सिद्धो ।।२०।।
ज्ञानावरणाद्या भावा जीवेन सुष्ठु अनुबद्धाः
तेषामभावं कृत्वाऽभूतपूर्वो भवति सिद्धः ।।२०।।
अत्रात्यन्तासदुत्पादत्वं सिद्धस्य निषिद्धम्
यथा स्तोककालान्वयिषु नामकर्मविशेषोदयनिर्वृत्तेषु जीवस्य देवादिपर्यायेष्वेकस्मिन्

स्वकारणनिवृत्तौ निवृत्तेऽभूतपूर्व एव चान्यस्मिन्नुत्पन्ने नासदुत्पत्तिः, तथा दीर्घकालान्वयिनि

भावार्थजीवने ध्रौव्य अपेक्षाए सत्नो विनाश अने असत्नो उत्पाद नथी. ‘मनुष्य मरे छे ने देव जन्मे छे’ एम जे कहेवामां आवे छे ते वात पण उपरोक्त हकीकत साथे विरोध पामती नथी. जेम मोटा एक वांसनी अनेक कातळीओ पोतपोतानां स्थानोमां विद्यमान छे अने बीजी कातळीओनां स्थानोमां अविद्यमान छे तथा वांस तो सर्व कातळीओनां स्थानोमां अन्वयरूपे विद्यमान होवा छतां प्रथमादि कातळीरूपे द्वितीयादि कातळीमां नहि होवाथी अविद्यमान पण कहेवाय छे, तेम त्रिकाळ-अवस्थायी एक जीवना नरनारकादि अनेक पर्यायो पोतपोताना काळमां विद्यमान छे अने बीजा पर्यायोना काळमां अविद्यमान छे तथा जीव तो सर्व पर्यायोमां अन्वयरूपे विद्यमान होवा छतां मनुष्यादिपर्यायरूपे देवादिपर्यायमां नहि होवाथी अविद्यमान पण कहेवाय छे. १९.

ज्ञानावरण इत्यादि भावो जीव सह अनुबद्ध छे;
तेनो करीने नाश, पामे जीव सिद्धि अपूर्वने. २०.

अन्वयार्थ[ज्ञानावरणाद्याः भावाः] ज्ञानावरणादि भावो [जीवेन] जीव साथे [सुष्ठु] सारी रीते [अनुबद्धाः] अनुबद्ध छे; [तेषाम् अभावं कृत्वा] तेमनो अभाव करीने ते [अभूतपूर्वः सिद्धः] अभूतपूर्व सिद्ध [भवति] थाय छे.

टीकाअहीं सिद्धने अत्यंत असत्-उत्पादनो निषेध कर्यो छे (अर्थात् सिद्धपणुं थतां सर्वथा असत्नो उत्पाद थतो नथी एम कह्युं छे).

जेम थोडा काळ सुधी अन्वयरूपे (साथे साथे) रहेनारा, नामकर्मविशेषना

Page 40 of 256
PDF/HTML Page 80 of 296
single page version

४०

पंचास्तिकायसंग्रह
[ भगवानश्रीकुंदकुंद-

ज्ञानावरणादिकर्मसामान्योदयनिर्वृत्तसंसारित्वपर्याये भव्यस्य स्वकारणनिवृत्तौ निवृत्ते समुत्पन्ने चाभूतपूर्वे सिद्धत्वपर्याये नासदुत्पत्तिरिति किञ्चयथा द्राघीयसि वेणुदण्डे व्यवहिताव्यवहितविचित्रचित्रकिर्मीरताखचिताधस्तनार्धभागे एकान्तव्यवहित- सुविशुद्धोर्ध्वार्धभागेऽवतारिता द्रष्टिः समन्ततो विचित्रचित्रकिर्मीरताव्याप्तिं पश्यन्ती सम- नुमिनोति तस्य सर्वत्राविशुद्धत्वं, तथा क्वचिदपि जीवद्रव्ये व्यवहिताव्यवहितज्ञाना- वरणादिकर्मकिर्मीरताखचितबहुतराधस्तनभागे एकान्तव्यवहितसुविशुद्धबहुतरोर्ध्वभागेऽवतारिता बुद्धिः समन्ततो ज्ञानावरणादिकर्मकिर्मीरताव्याप्तिं व्यवस्यन्ती समनुमिनोति तस्य सर्वत्रा- विशुद्धत्वम् यथाच तत्र वेणुदण्डे व्याप्तिज्ञानाभासनिबन्धनविचित्रचित्रकिर्मीरतान्वयः, तथाच क्वचिज्जीवद्रव्ये ज्ञानावरणादिकर्मकिर्मीरतान्वयः यथैव च तत्र वेणुदण्डे विचित्र- उदयथी रचाता जे देवादिपर्यायो तेमांथी जीवने एक पर्याय स्वकारणनी निवृत्ति थतां निवृत्त थाय अने बीजो कोई अभूतपूर्व पर्याय ज उत्पन्न थाय, त्यां असत्नी उत्पत्ति नथी; तेम दीर्घ काळ सुधी अन्वयरूपे रहेनारो, ज्ञानावरणादिकर्मसामान्यना उदयथी रचातो संसारित्वपर्याय भव्यने स्वकारणनी निवृत्ति थतां निवृत्त थाय अने अभूतपूर्व (पूर्वे नहि थयेलो एवो) सिद्धत्वपर्याय उत्पन्न थाय, त्यां असत्नी उत्पत्ति नथी.

वळी (विशेष समजाववामां आवे छे)
जेवी रीते जेनो विचित्र चित्रोथी चित्रविचित्र नीचेनो अर्ध भाग केटलोक

ढंकायेलो अने केटलोक अणढंकायेलो होय तथा सुविशुद्ध (अचित्रित) ऊंचेनो अर्ध भाग एकलो ढंकायेलो ज होय एवा बहु लांबा वांस पर द्रष्टि मूकतां, ते द्रष्टि सर्वत्र विचित्र चित्रोथी थयेला चित्रविचित्रपणानी व्याप्तिनो निर्णय करती थकी ‘ते वांस सर्वत्र अविशुद्ध छे (अर्थात् आखोय रंगबेरंगी छे)’ एम अनुमान करे छे, तेवी रीते जेनो ज्ञानावरणादि कर्मथी थयेल चित्रविचित्रतायुक्त (विविध विभावपर्यायवाळो) घणो मोटो नीचेनो भाग केटलोक ढंकायेलो अने केटलोक अणढंकायेलो छे तथा सुविशुद्ध (सिद्धपर्यायवाळो), घणो मोटो ऊंचेनो भाग एकलो ढंकायेलो ज छे एवा कोई जीवद्रव्यमां बुद्धि लगाडतां, ते बुद्धि सर्वत्र ज्ञानावरणादि कर्मथी थयेला चित्रविचित्रपणानी व्याप्तिनो निर्णय करती थकी ‘ते जीव सर्वत्र अविशुद्ध छे (अर्थात् आखोय संसारपर्यायवाळो छे)’ एम अनुमान करे छे. वळी जेम ते वांसमां व्याप्तिज्ञानाभासनुं कारण (नीचेना खुल्ला भागमां) विचित्र चित्रोथी थयेला