Page 81 of 256
PDF/HTML Page 121 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथा देवदत्तः फलमङ्कुशेन धनदत्ताय वृक्षाद्वाटिकायाम- वचिनोतीत्यन्यत्वे कारकव्यपदेशः, तथा मृत्तिका घटभावं स्वयं स्वेन स्वस्मै स्वस्मात् स्वस्मिन् करोतीत्यात्मात्मानमात्मनात्मने आत्मन आत्मनि जानातीत्यनन्यत्वेऽपि । यथा प्रांशोर्देवदत्तस्य प्रांशुर्गौरित्यन्यत्वे संस्थानं, तथा प्रांशोर्वृक्षस्य प्रांशुः शाखाभरो मूर्तद्रव्यस्य मूर्ता गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथैकस्य देवदत्तस्य दश गाव इत्यन्यत्वे संख्या, तथैकस्य
अन्वयार्थः — [ व्यपदेशाः ] व्यपदेशो, [ संस्थानानि ] संस्थानो, [ संख्याः ] संख्याओ [ च ] अने [ विषयाः ] विषयो [ ते बहुकाः भवन्ति ] घणां होय छे. [ ते ] ते (व्यपदेश वगेरे), [ तेषाम् ] द्रव्य-गुणोना [ अन्यत्वे ] अन्यपणामां [ अनन्यत्वे च अपि ] तेम ज अनन्यपणामां पण [ विद्यन्ते ] होई शके छे.
टीकाः — अहीं *व्यपदेश वगेरे एकांते द्रव्य-गुणोना अन्यपणानुं कारण होवानुं खंडन कर्युं छे.
जेवी रीते ‘देवदत्तनी गाय’ एम अन्यपणामां षष्ठीव्यपदेश ( – छठ्ठी विभक्तिनुं कथन) होय छे, तेवी रीते ‘वृक्षनी शाखाओ’, ‘द्रव्यना गुणो’ एम अनन्यपणामां पण (षष्ठीव्यपदेश) होय छे. जेवी रीते ‘देवदत्त फळने अंकुश वडे धनदत्तने माटे वृक्ष परथी वाडीमां तोडे छे’ एम अन्यपणामां कारकव्यपदेश होय छे, तेवी रीते ‘माटी पोते घटभावने ( – घडारूप परिणामने) पोता वडे पोताने माटे पोतामांथी पोतामां करे छे’, ‘आत्मा आत्माने आत्मा वडे आत्माने माटे आत्मामांथी आत्मामां जाणे छे’ एम अनन्यपणामां पण (कारकव्यपदेश) होय छे. जेवी रीते ‘ऊंचा देवदत्तनी ऊंची गाय’ एम अन्यपणामां संस्थान होय छे, तेवी रीते ‘विशाळ वृक्षनो विशाळ शाखासमुदाय’, ‘मूर्त द्रव्यना मूर्त गुणो’ एम अनन्यपणामां पण (संस्थान) होय छे. *व्यपदेश = कथन; अभिधान. (आ गाथामां एम समजाव्युं छे के — ज्यां भेद होय त्यां ज व्यपदेश
वगेरे घटे एवुं कांई नथी; ज्यां अभेद होय त्यां पण तेओ घटे छे. माटे द्रव्य-गुणोमां जे व्यपदेश वगेरे होय छे ते कांई एकांते द्रव्य-गुणोना भेदने सिद्ध करता नथी.) पं. ११
Page 82 of 256
PDF/HTML Page 122 of 296
single page version
८२
वृक्षस्य दश शाखाः एकस्य द्रव्यस्यानन्ता गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथा गोष्ठे गाव इत्यन्यत्वे विषयः, तथा वृक्षे शाखाः द्रव्ये गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । ततो न व्यपदेशादयो द्रव्यगुणानां वस्तुत्वेन भेदं साधयन्तीति ।।४६।।
यथा धनं भिन्नास्तित्वनिर्वृत्तं भिन्नास्तित्वनिर्वृत्तस्य, भिन्नसंस्थानं भिन्नसंस्था- जेवी रीते ‘एक देवदत्तनी दस गायो’ एम अन्यपणामां संख्या होय छे, तेवी रीते ‘एक वृक्षनी दश शाखाओ’, ‘एक द्रव्यना अनंत गुणो’ एम अनन्यपणामां पण (संख्या) होय छे. जेवी रीते ‘वाडामां गायो’ एम अन्यपणामां विषय ( – आधार) होय छे, तेवी रीते ‘वृक्षमां शाखाओ’, ‘द्रव्यमां गुणो’ एम अनन्यपणामां पण (विषय) होय छे. माटे (एम समजवुं के) व्यपदेश वगेरे, द्रव्य-गुणोमां वस्तुपणे भेद सिद्ध करता नथी. ४६.
अन्वयार्थः — [ यथा ] जेवी रीते [ धनं ] धन [ च ] अने [ ज्ञानं ] ज्ञान [ धनिनं ] (पुरुषने) ‘धनी’ [ च ] अने [ ज्ञानिनं ] ‘ज्ञानी’ [ करोति ] करे छे — [ द्विविधाभ्याम् भणन्ति ] एम बे प्रकारे कहेवामां आवे छे, [ तथा ] तेवी रीते [ तत्त्वज्ञाः ] तत्त्वज्ञो [ पृथक्त्वम् ] पृथक्त्व [ च अपि ] तेम ज [ एकत्वम् ] एकत्वने कहे छे.
जेवी रीते (१) भिन्न अस्तित्वथी रचायेलुं, (२) भिन्न संस्थानवाळुं, (३) भिन्न संख्यावाळुं अने (४) भिन्न विषयमां रहेलुं एवुं धन (१) भिन्न
Page 83 of 256
PDF/HTML Page 123 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
नस्य, भिन्नसंख्यं भिन्नसंख्यस्य, भिन्नविषयलब्धवृत्तिकं भिन्नविषयलब्धवृत्तिकस्य पुरुषस्य धनीति व्यपदेशं पृथक्त्वप्रकारेण कुरुते, यथा च ज्ञानमभिन्नास्तित्व- निर्वृत्तमभिन्नास्तित्वनिर्वृत्तस्याभिन्नसंस्थानमभिन्नसंस्थानस्याभिन्नसंख्यमभिन्नसंख्यस्याभिन्न- विषयलब्धवृत्तिकमभिन्नविषयलब्धवृत्तिकस्य पुरुषस्य ज्ञानीति व्यपदेशमेकत्वप्रकारेण कुरुते; तथान्यत्रापि । यत्र द्रव्यस्य भेदेन व्यपदेशादिः तत्र पृथक्त्वं, यत्राभेदेन तत्रैकत्वमिति ।।४७।।
अस्तित्वथी रचायेला, (२) भिन्न संस्थानवाळा, (३) भिन्न संख्यावाळा अने (४) भिन्न विषयमां रहेला एवा पुरुषने ‘धनी’ एवो व्यपदेश पृथक्त्वप्रकारथी करे छे, तथा जेवी रीते (१) अभिन्न अस्तित्वथी रचायेलुं, (२) अभिन्न संस्थानवाळुं, (३) अभिन्न संख्यावाळुं अने (४) अभिन्न विषयमां रहेलुं एवुं ज्ञान (१) अभिन्न अस्तित्वथी रचायेला, (२) अभिन्न संस्थानवाळा, (३) अभिन्न संख्यावाळा अने (३) अभिन्न विषयमां रहेला एवा पुरुषने ‘ज्ञानी’ एवो व्यपदेश एकत्वप्रकारथी करे छे, तेवी रीते अन्यत्र पण समजवुं. ज्यां द्रव्यना भेदथी व्यपदेश वगेरे होय त्यां पृथक्त्व छे, ज्यां (द्रव्यना) अभेदथी (व्यपदेश वगेरे) होय त्यां एकत्व छे. ४७.
अन्वयार्थः — [ ज्ञानी ] जो ज्ञानी ( – आत्मा) [ च ] अने [ ज्ञानं ] ज्ञान [ सदा ] सदा [ अन्योऽन्यस्य ] परस्पर [ अर्थान्तरिते तु ] अर्थांतरभूत (भिन्नपदार्थभूत) होय तो [ द्वयोः ] बन्नेने [ अचेतनत्वं प्रसजति ] अचेतनपणानो प्रसंग आवे — [ सम्यग् जिनावमतम् ] के जे जिनोने सम्यक् प्रकारे असंमत छे.
Page 84 of 256
PDF/HTML Page 124 of 296
single page version
८४
समर्थत्वादचेतयमानोऽचेतन एव स्यात् । ज्ञानञ्च यदि ज्ञानिनोऽर्थान्तरभूतं तदा तत्कर्त्रंशमन्तरेण देवदत्तरहितपरशुवत्तत्कर्तृत्वव्यापारासमर्थत्वादचेतयमानमचेतनमेव स्यात् । न च ज्ञानज्ञानिनोर्युतसिद्धयोस्संयोगेन चेतनत्वं द्रव्यस्य निर्विशेषस्य गुणानां निराश्रयाणां शून्यत्वादिति ।।४८।।
टीकाः — द्रव्य अने गुणोने अर्थांतरपणुं होय तो आ (नीचे प्रमाणे) दोष आवे.
जो ज्ञानी ( – आत्मा) ज्ञानथी अर्थांतरभूत होय तो (आत्मा) पोताना करण- अंश विना, कुहाडी विनाना देवदत्तनी माफक, १करणनो व्यापार करवामां असमर्थ थवाथी नहि चेततो ( – जाणतो) थको अचेतन ज होय. अने जो ज्ञान ज्ञानीथी ( – आत्माथी) अर्थांतरभूत होय तो ज्ञान तेना कर्तृ-अंश विना, देवदत्त विनानी कुहाडीनी माफक, तेना २कर्तानो व्यापार करवामां असमर्थ थवाथी नहि चेततुं ( – जाणतुं) थकुं अचेतन ज होय. वळी ३युतसिद्ध एवां ज्ञान अने ज्ञानीने (ज्ञान अने आत्माने) संयोगथी चेतनपणुं होय एम पण नथी, कारण के निर्विशेष द्रव्य अने निराश्रय गुणो शून्य होय. ४८. १. करणनो व्यापार = साधननुं कार्य. [आत्मा कर्ता छे अने ज्ञान करण छे. जो आत्मा ज्ञानथी भिन्न
२. कर्तानो व्यापार = कर्तानुं कार्य. [ज्ञान करण छे अने आत्मा कर्ता छे. जो ज्ञान आत्माथी भिन्न
३. युतसिद्ध = जोडाईने सिद्ध थयेल; समवायथी – संयोगथी सिद्ध थयेल. [जेम लाकडी अने माणस जुदां
Page 85 of 256
PDF/HTML Page 125 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
स खलु ज्ञानसमवायात्पूर्वं किं ज्ञानी किमज्ञानी ? यदि ज्ञानी तदा ज्ञानसमवायो निष्फलः । अथाज्ञानी तदा किमज्ञानसमवायात्, किमज्ञानेन सहैकत्वात् ? न तावद- ज्ञानसमवायात्; अज्ञानिनो ह्यज्ञानसमवायो निष्फलः, ज्ञानित्वं तु ज्ञानसमवाया- भावान्नास्त्येव । ततोऽज्ञानीति वचनमज्ञानेन सहैकत्वमवश्यं साधयत्येव । सिद्धे
अन्वयार्थः — [ ज्ञानतः अर्थान्तरितः तु ] ज्ञानथी अर्थांतरभूत [ सः ] एवो ते ( – आत्मा) [ समवायात् ] समवायथी [ ज्ञानी ] ज्ञानी थाय छे [ न हि ] एम खरेखर नथी. [ अज्ञानी ] ‘अज्ञानी’ [ इति च वचनम् ] एवुं वचन [ एकत्वप्रसाधकं भवति ] (गुण-गुणीना) एकत्वने सिद्ध करे छे.
ज्ञानथी अर्थांतरभूत आत्मा ज्ञानना समवायथी ज्ञानी थाय छे एम मानवुं खरेखर योग्य नथी. (आत्मा ज्ञानना समवायथी ज्ञानी थतो मानवामां आवे तो अमे पूछीए छीए के) ते ( – आत्मा) ज्ञाननो समवाय थया पहेलां खरेखर ज्ञानी छे के अज्ञानी? जो ज्ञानी छे (एम कहेवामां आवे) तो ज्ञाननो समवाय निष्फळ छे. हवे जो अज्ञानी छे (एम कहेवामां आवे) तो (पूछीए छीए के) अज्ञानना समवायथी अज्ञानी छे के अज्ञाननी साथे एकत्वथी अज्ञानी छे? प्रथम, अज्ञानना समवायथी अज्ञानी होई शके नहि; कारण के अज्ञानीने अज्ञाननो समवाय निष्फळ छे अने ज्ञानीपणुं तो ज्ञानना समवायनो अभाव होवाथी छे ज नहि. माटे ‘अज्ञानी’ एवुं
Page 86 of 256
PDF/HTML Page 126 of 296
single page version
८६
चैवमज्ञानेन सहैकत्वे ज्ञानेनापि सहैकत्वमवश्यं सिध्यतीति ।।४९।।
समवायस्य पदार्थान्तरत्वनिरासोऽयम् । वचन अज्ञाननी साथे एकत्वने अवश्य सिद्ध करे छे ज. अने ए रीते अज्ञाननी साथे एकत्व सिद्ध थतां ज्ञाननी साथे पण एकत्व अवश्य सिद्ध थाय छे.
प्रश्नः — छद्मस्थदशामां जीवने मात्र अल्पज्ञान ज होय छे अने केवळीदशामां तो परिपूर्ण ज्ञान — केवळज्ञान थाय छे; माटे त्यां तो केवळीभगवानने ज्ञाननो समवाय ( – केवळज्ञाननो संयोग) थयो ने?
उत्तरः — ना, एम नथी. जीवने अने ज्ञानगुणने सदाय एकत्व छे, अभिन्नता छे. छद्मस्थदशामां पण ते अभिन्न ज्ञानगुणने विषे शक्तिरूपे केवळज्ञान होय छे. केवळीदशामां, ते अभिन्न ज्ञानगुणने विषे शक्तिरूपे रहेलुं केवळज्ञान व्यक्त थाय छे; केवळज्ञान क्यांय बहारथी आवीने केवळीभगवानना आत्मा साथे समवाय पामे छे एम नथी. छद्मस्थदशामां अने केवळीदशामां जे ज्ञाननो तफावत जणाय छे ते मात्र शक्ति-व्यक्तिरूप तफावत समजवो. ४९.
अन्वयार्थः — [ समवर्तित्वं समवायः ] समवर्तीपणुं ते समवाय छे; [ अपृथग्भूतत्वम् ] ते ज, अपृथक्पणुं [ च ] अने [ अयुतसिद्धत्वम् ] अयुतसिद्धपणुं छे. [ तस्मात् ] तेथी [ द्रव्यगुणानाम् ] द्रव्य अने गुणोनी [ अयुता सिद्धिः इति ] अयुतसिद्धि [ निर्दिष्टा ] (जिनोए) कही छे.
Page 87 of 256
PDF/HTML Page 127 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
द्रव्यगुणानामेकास्तित्वनिर्वृत्तित्वादनादिरनिधना सहवृत्तिर्हि समवर्तित्वम्; स एव समवायो जैनानाम्; तदेव संज्ञादिभ्यो भेदेऽपि वस्तुत्वेनाभेदादपृथग्भूतत्वम्; तदेव युतसिद्धिनिबन्धनस्यास्तित्वान्तरस्याभावादयुतसिद्धत्वम् । ततो द्रव्यगुणानां समवर्तित्वलक्षण- समवायभाजामयुतसिद्धिरेव, न पृथग्भूतत्वमिति ।।५०।।
द्रव्य अने गुणो एक अस्तित्वथी रचायां होवाथी तेमनी जे अनादि-अनंत सहवृत्ति ( – साथे रहेवापणुं) ते खरेखर समवर्तीपणुं छे; ते ज, जैनोना मतमां समवाय छे; ते ज, संज्ञादिथी भेद होवा छतां ( – द्रव्य अने गुणोने संज्ञा-लक्षण- प्रयोजन वगेरेनी अपेक्षाए भेद होवा छतां) वस्तुपणे अभेद होवाथी अपृथक्पणुं छे. ते ज, युतसिद्धिना कारणभूत *अस्तित्वांतरनो अभाव होवाथी अयुतसिद्धपणुं छे. तेथी १समवर्तित्वस्वरूप समवायवाळां द्रव्य अने गुणोने अयुतसिद्धि ज छे, पृथक्पणुं नथी. ५०.
*अस्तित्वांतर = भिन्न अस्तित्व. [युतसिद्धिनुं कारण भिन्न भिन्न अस्तित्वो छे. लाकडी अने लाकडीवाळानी माफक गुण अने द्रव्यनां अस्तित्वो कदीये भिन्न नहि होवाथी तेमने युतसिद्धपणुं होई शके नहि.] १. समवायनुं स्वरूप समवर्तीपणुं अर्थात् अनादि-अनंत सहवृत्ति छे. द्रव्य अने गुणोने आवो समवाय
Page 88 of 256
PDF/HTML Page 128 of 296
single page version
८८
वर्णरसगन्धस्पर्शा हि परमाणोः प्ररूप्यन्ते; ते च परमाणोरविभक्त प्रदेशत्वेनानन्येऽपि संज्ञादिव्यपदेशनिबन्धनैर्विशेषैरन्यत्वं प्रकाशयन्ति । एवं ज्ञानदर्शने अप्यात्मनि सम्बद्धे आत्मद्रव्यादविभक्त प्रदेशत्वेनानन्येऽपि संज्ञादिव्यपदेशनिबन्धनैर्विशेषैः पृथक्त्वमासादयतः, स्वभावतस्तु नित्यमपृथक्त्वमेव बिभ्रतः ।।५१ – ५२।।
अन्वयार्थः — [ परमाणुप्ररूपिताः ] परमाणुने विषे प्ररूपवामां आवतां एवां [ वर्णरस- गन्धस्पर्शाः ] वर्ण-रस-गंध-स्पर्श [ द्रव्यात् अनन्याः च ] द्रव्यथी अनन्य वर्ततां थकां [ विशेषैः ] (व्यपदेशना कारणभूत) विशेषो वडे [ अन्यत्वप्रकाशकाः भवन्ति ] अन्यत्वने प्रकाशनारां थाय छे ( – स्वभावथी अन्यरूप नथी); [ तथा ] एवी रीते [ जीवनिबद्धे ] जीवने विषे संबद्ध एवां [ दर्शनज्ञाने ] दर्शन-ज्ञान [ अनन्यभूते ] (जीवद्रव्यथी) अनन्य वर्ततां थकां [ व्यपदेशतः ] व्यपदेश द्वारा [ पृथक्त्वं कुरुतः हि ] पृथक्पणाने करे छे, [ नो स्वभावात् ] स्वभावथी नहि.
टीकाः — द्रष्टांतरूप अने *दार्ष्टांतरूप पदार्थपूर्वक, द्रव्य अने गुणोना अभिन्न- पदार्थपणाना व्याख्याननो आ उपसंहार छे.
वर्ण-रस-गंध-स्पर्श खरेखर परमाणुने विषे प्ररूपवामां आवे छे; तेओ परमाणुथी अभिन्न प्रदेशवाळां होवाने लीधे अनन्य होवा छतां, संज्ञादि व्यपदेशना कारणभूत विशेषो वडे अन्यत्वने प्रकाशे छे. एवी रीते आत्माने विषे संबद्ध ज्ञान- दर्शन पण आत्मद्रव्यथी अभिन्न प्रदेशवाळां होवाने लीधे अनन्य होवा छतां, संज्ञादि व्यपदेशना कारणभूत विशेषो वडे पृथक्पणाने पामे छे, परंतु स्वभावथी सदा अपृथक्पणाने ज धारे छे. ५१ – ५२.
आ रीते उपयोगगुणनुं व्याख्यान समाप्त थयुं. *दार्ष्टांत = द्रष्टांत वडे समजाववानी होय ते वात; उपमेय. (अहीं परमाणु ने वर्णादिक द्रष्टांतरूप पदार्थो छे तथा जीव ने ज्ञानादिक दार्ष्टांतरूप पदार्थो छे.)
Page 89 of 256
PDF/HTML Page 129 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
जीवा हि निश्चयेन परभावानामकरणात्स्वभावानां कर्तारो भविष्यन्ति । तांश्च कुर्वाणाः किमनादिनिधनाः, किं सादिसनिधनाः, किं साद्यनिधनाः, किं तदाकारेण परिणताः, किमपरिणताः भविष्यन्तीत्याशङ्कयेदमुक्त म् ।
हवे कर्तृत्वगुणनुं व्याख्यान छे. तेमां, शरूआतनी त्रण गाथाओथी तेनो उपोद्घात करवामां आवे छे.
अन्वयार्थः — [ जीवाः ] जीवो [ अनादिनिधनाः ] (पारिणामिकभावथी) अनादि- अनंत छे, [ सान्ताः ] (त्रण भावोथी) सांत (अर्थात् सादि-सांत) छे [ च ] अने [ जीवभावात् अनन्ताः ] जीवभावथी अनंत छे (अर्थात् जीवना सद्भावरूप क्षायिकभावथी सादि-अनंत छे) [ सद्भावतः अनन्ताः ] कारण के सद्भावथी जीवो अनंत ज होय छे. [ पञ्चाग्रगुणप्रधानाः च ] तेओ पांच मुख्य गुणोथी प्रधानतावाळा छे.
टीकाः — निश्चयथी पर-भावोनुं करवापणुं नहि होवाथी जीवो स्व-भावोना कर्ता होय छे; अने तेमने ( – पोताना भावोने) करता थका, शुं तेओ अनादि-अनंत छे? शुं सादि- सांत छे? शुं सादि-अनंत छे? शुं तदाकारे (ते-रूपे) परिणत छे? शुं (तदाकारे) अपरिणत छे? — एम आशंका करीने आ कहेवामां आव्युं छे (अर्थात् ते आशंकाओना समाधानरूपे आ गाथा कहेवामां आवी छे).
जीवो खरेखर *सहजचैतन्यलक्षण पारिणामिक भावथी अनादि-अनंत छे. तेओ * जीवना पारिणामिक भावनुं लक्षण अर्थात् स्वरूप सहज-चैतन्य छे. आ पारिणामिक भाव अनादि-
अनंत होवाथी आ भावनी अपेक्षाए जीवो अनादि-अनंत छे. पं. १२
Page 90 of 256
PDF/HTML Page 130 of 296
single page version
९०
क्षायोपशमिकौपशमिकभावैः सादिसनिधनाः । त एव क्षायिकभावेन साद्यनिधनाः । न च सादित्वात्सनिधनत्वं क्षायिकभावस्याशङ्कयम् । स खलूपाधिनिवृत्तौ प्रवर्तमानः सिद्धभाव इव सद्भाव एव जीवस्य; सद्भावेन चानन्ता एव जीवाः प्रतिज्ञायन्ते । न च तेषामनादिनिधनसहजचैतन्यलक्षणैकभावानां सादिसनिधनानि साद्यनिधनानि भावान्तराणि नोपपद्यन्त इति वक्त व्यम्; ते खल्वनादिकर्ममलीमसाः पङ्कसम्पृक्त तोयवत्तदाकारेण परिणत- त्वात्पञ्चप्रधानगुणप्रधानत्वेनैवानुभूयन्त इति ।।५३।।
ज औदयिक, क्षायोपशमिक अने औपशमिक भावोथी सादि-सांत छे. तेओ ज क्षायिक भावथी सादि-अनंत छे.
‘क्षायिक भाव सादि होवाथी ते सांत हशे’ एवी आशंका करवी योग्य नथी. (कारण आ प्रमाणे छेः — ) ते खरेखर उपाधिनी निवृत्ति होतां प्रवर्ततो थको, सिद्धभावनी माफक, जीवनो सद्भाव ज छे (अर्थात् कर्मोपाधिना क्षये प्रवर्ततो होवाथी क्षायिक भाव जीवनो सद्भाव ज छे); अने सद्भावथी तो जीवो अनंत ज स्वीकारवामां आवे छे. (माटे क्षायिक भावथी जीवो अनंत ज अर्थात् विनाश-रहित ज छे.)
वळी ‘अनादि-अनंत सहजचैतन्यलक्षण एक भाववाळा तेमने सादि-सांत अने सादि-अनंत भावांतरो घटता नथी (अर्थात् जीवोने एक पारिणामिक भाव सिवाय अन्य भावो घटता नथी)’ एम कहेवुं योग्य नथी; (कारण के) तेओ खरेखर अनादि कर्मथी मलिन वर्तता थका कादवथी *संपृक्त जळनी माफक तदाकारे परिणत होवाने लीधे, पांच प्रधान +गुणोथी प्रधानतावाळा ज अनुभवाय छे. ५३.
*कादवथी संपृक्त = कादवनो संपर्क पामेल; कादवना संसर्गवाळुं. (जोके जीवो द्रव्यस्वभावथी शुद्ध छे तोपण व्यवहारथी अनादि कर्मबंधनने वश, कादववाळा जळनी माफक, औदयिकादि भावे परिणत छे.) +जीवना औदयिक, औपशमिक, क्षायोपशमिक, क्षायिक अने पारिणामिक ए पांच भावोने जीवना पांच प्रधान गुणो कहेवामां आव्या छे.
Page 91 of 256
PDF/HTML Page 131 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
मनुष्यत्वादिलक्षणेन भावेन सतो विनाशस्तथापरेणौदयिकेनैव देवत्वादिलक्षणेन भावेन असत उत्पादो भवत्येव । एतच्च ‘न सतो विनाशो नासत उत्पाद’ इति पूर्वोक्त सूत्रेण सह विरुद्धमपि न विरुद्धम्; यतो जीवस्य द्रव्यार्थिकनयादेशेन न सत्प्रणाशो नासदुत्पादः, तस्यैव पर्यायार्थिकनयादेशेन सत्प्रणाशोऽसदुत्पादश्च । न चैतदनुपपन्नम्, नित्ये जले कल्लोलानामनित्यत्वदर्शनादिति ।।५४।।
अन्वयार्थः — [ एवं ] ए रीते [ जीवस्य ] जीवने [ सतः विनाशः ] सत्नो विनाश अने [ असतः उत्पादः ] असत्नो उत्पाद [ भवति ] होय छे — [ इति ] एवुं [ जिनवरैः भणितम् ] जिनवरोए कह्युं छे, [ अन्योऽन्यविरुद्धम् ] के जे अन्योन्य विरुद्ध (१९मी गाथाना कथन साथे विरोधवाळुं) छतां [ अविरुद्धम् ] अविरुद्ध छे.
टीकाः — आ, जीवने भाववशात् (औदयिकादि भावोने लीधे) सादि-सांतपणुं अने अनादि-अनंतपणुं होवामां विरोधनो परिहार छे.
ए रीते खरेखर पांच भावोरूपे स्वयं परिणमता आ जीवने कदाचित् औदयिक एवा एक मनुष्यत्वादिस्वरूप भावनी अपेक्षाए सत्नो विनाश अने औदयिक ज एवा बीजा देवत्वादिस्वरूप भावनी अपेक्षाए असत्नो उत्पाद थाय छे ज. अने आ (कथन) ‘सत्नो विनाश नथी ने असत्नो उत्पाद नथी’ एवा पूर्वोक्त सूत्रनी ( – १९मी गाथानी) साथे विरोधवाळुं होवा छतां (खरेखर) विरोधवाळुं नथी; कारण के जीवने द्रव्यार्थिकनयना कथनथी सत्नो नाश नथी ने असत्नो उत्पाद नथी तथा तेने ज पर्यायार्थिकनयना कथनथी सत्नो नाश छे अने असत्नो उत्पाद छे. अने आ +अनुपपन्न नथी, केम के नित्य एवा जळमां कल्लोलोनुं अनित्यपणुं जोवामां आवे छे. +अनुपपन्न = अयुक्त; असंगत; अघटित; न बनी शके एवुं.
Page 92 of 256
PDF/HTML Page 132 of 296
single page version
९२
भावार्थः — ५३मी गाथामां जीवने सादि-सांतपणुं तेम ज अनादि-अनंतपणुं कहेवामां आव्युं. त्यां प्रश्न संभवे छे के — सादि-सांतपणुं अने अनादि-अनंतपणुं परस्पर विरुद्ध छे; परस्पर विरुद्ध भावो एकीसाथे जीवने केम घटे? तेनुं समाधान आ प्रमाणे छेः जीव द्रव्य-पर्यायात्मक वस्तु छे. तेने सादि-सांतपणुं अने अनादि- अनंतपणुं बन्ने एक ज अपेक्षाए कहेवामां आव्यां नथी, भिन्न भिन्न अपेक्षाए कहेवामां आव्यां छे; सादि-सांतपणुं कहेवामां आव्युं छे ते पर्याय-अपेक्षाए छे अने अनादि-अनंतपणुं द्रव्य-अपेक्षाए छे. माटे ए रीते जीवने सादि-सांतपणुं तेम ज अनादि-अनंतपणुं एकीसाथे बराबर घटे छे.
(अहीं जोके जीवने अनादि-अनंत तेम ज सादि-सांत कहेवामां आव्यो तोपण तात्पर्य एम ग्रहवुं के पर्यायार्थिकनयना विषयभूत सादि-सांत जीवनो आश्रय करवायोग्य नथी परंतु द्रव्यार्थिकनयना विषयभूत एवुं जे अनादि-अनंत, टंकोत्कीर्णज्ञायकस्वभावी, निर्विकार, नित्यानंदस्वरूप जीवद्रव्य तेनो ज आश्रय करवायोग्य छे.) ५४.
अन्वयार्थः — [ नारकतिर्यङ्मनुष्याः देवाः ] नारक, तिर्यंच, मनुष्य अने देव [ इति नामसंयुताः ] एवां नामवाळी [ प्रकृतयः ] (नामकर्मनी) प्रकृतिओ [ सतः नाशम् ] सत् भावनो नाश अने [ असतः भावस्य उत्पादम् ] असत् भावनो उत्पाद [ कुर्वन्ति ] करे छे.
टीकाः — जीवने सत् भावना उच्छेद अने असत् भावना उत्पादमां निमित्तभूत उपाधिनुं आ प्रतिपादन छे.
Page 93 of 256
PDF/HTML Page 133 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
यथा हि जलराशेर्जलराशित्वेनासदुत्पादं सदुच्छेदं चाननुभवतश्चतुर्भ्यः ककुब्वि- भागेभ्यः क्रमेण वहमानाः पवमानाः कल्लोलानामसदुत्पादं सदुच्छेदं च कुर्वन्ति, तथा जीवस्यापि जीवत्वेन सदुच्छेदमसदुत्पत्तिं चाननुभवतः क्रमेणोदीयमानाः नारकतिर्यङ्मनुष्य- देवनामप्रकृतयः सदुच्छेदमसदुत्पादं च कुर्वन्तीति ।।५५।।
जेम समुद्रपणे असत्नो उत्पाद अने सत्नो उच्छेद नहि अनुभवता एवा समुद्रने चार दिशाओमांथी क्रमे वहेता पवनो कल्लोलोसंबंधी असत्नो उत्पाद अने सत्नो उच्छेद करे छे (अर्थात् अविद्यमान तरंगना उत्पादमां अने विद्यमान तरंगना नाशमां निमित्त बने छे), तेम जीवपणे सत्नो उच्छेद अने असत्नो उत्पाद नहि अनुभवता एवा जीवने क्रमे उदय पामती नारक-तिर्यंच-मनुष्य-देव नामनी (नामकर्मनी) प्रकृतिओ (भावोसंबंधी, पर्यायोसंबंधी) सत्नो उच्छेद अने असत्नो उत्पाद करे छे (अर्थात् विद्यमान पर्यायना नाशमां अने अविद्यमान पर्यायना उत्पादमां निमित्त बने छे). ५५.
अन्वयार्थः — [ उदयेन ] उदयथी युक्त, [ उपशमेन ] उपशमथी युक्त, [ क्षयेण ] क्षयथी युक्त, [ द्वाभ्यां मिश्रिताभ्यां ] क्षयोपशमथी युक्त [ च ] अने [ परिणामेन युक्ताः ] परिणामथी युक्त — [ ते ] एवा [ जीवगुणाः ] (पांच) जीवगुणो ( – जीवना भावो) छे; [ च ] अने [ बहुषु अर्थेषु विस्तीर्णाः ] तेमने घणा प्रकारोमां विस्तारवामां आवे छे.
Page 94 of 256
PDF/HTML Page 134 of 296
single page version
९४
कर्मणां फलदानसमर्थतयोद्भूतिरुदयः, अनुद्भूतिरुपशमः, उद्भूत्यनुद्भूती क्षयोपशमः, अत्यन्तविश्लेषः क्षयः, द्रव्यात्मलाभहेतुकः परिणामः । तत्रोदयेन युक्त औदयिकः, उपशमेन युक्त औपशमिकः, क्षयोपशमेन युक्त : क्षायोपशमिकः, क्षयेण युक्त : क्षायिकः, परिणामेन युक्त : पारिणामिकः । त एते पञ्र्च जीवगुणाः । तत्रोपाधिचतुर्विधत्वनिबन्धना- श्चत्वारः, स्वभावनिबन्धन एकः । एते चोपाधिभेदात्स्वरूपभेदाच्च भिद्यमाना बहुष्वर्थेषु विस्तार्यन्त इति ।।५६।।
कर्मोनो १फळदानसमर्थपणे उद्भव ते ‘उदय’ छे, अनुद्भव ते ‘उपशम’ छे, उद्भव तेम ज अनुद्भव ते ‘क्षयोपशम’ छे, २अत्यंत विश्लेष ते ‘क्षय’ छे, द्रव्यनो ३आत्मलाभ (हयाती) जेनो हेतु छे ते ‘परिणाम’ छे. त्यां, उदयथी युक्त ते ‘औदयिक’ छे, उपशमथी युक्त ते ‘औपशमिक’ छे, क्षयोपशमथी युक्त ते ‘क्षायोपशमिक’ छे, ४क्षयथी युक्त ते ‘क्षायिक’ छे, ५परिणामथी युक्त ते ‘पारिणामिक’ छे. — एवा आ पांच जीवगुणो छे. तेमां ( – आ पांच गुणोमां) ६उपाधिनुं चतुर्विधपणुं जेमनुं कारण (निमित्त) छे एवा चार छे, स्वभाव जेनुं कारण छे एवो एक छे. उपाधिना भेदथी अने स्वरूपना भेदथी भेद पाडतां, तेमने घणा प्रकारोमां विस्तारवामां आवे छे. ५६.
२. अत्यंत विश्लेष = अत्यंत वियोग; आत्यंतिक निवृत्ति.
३. आत्मलाभ = स्वरूपप्राप्ति; स्वरूपने धारी राखवुं ते; पोताने धारी राखवुं ते; हयाती. (द्रव्य पोताने
धारी राखे छे अर्थात् पोते हयात रहे छे तेथी तेने ‘परिणाम’ छे.) ४. क्षयथी युक्त = क्षय सहितः क्षय साथे संबंधवाळो. (व्यवहारे कर्मोना क्षयनी अपेक्षा जीवना जे
भावमां आवे ते ‘क्षायिक’ भाव छे.) ५. परिणामथी युक्त = परिणाममय; परिणामात्मक; परिणामस्वरूप. ६. कर्मोपाधिनी चार प्रकारनी दशा ( – उदय, उपशम, क्षयोपशम अने क्षय) जेमनुं निमित्त छे एवा
एवो एक पारिणामिक भाव छे.
Page 95 of 256
PDF/HTML Page 135 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
मात्रमुपवर्ण्यते । तस्मिन्निमित्तमात्रभूते जीवेन कर्तृभूतेनात्मनः कर्मभूतो भावः क्रियते । अमुना यो येन प्रकारेण जीवेन भावः क्रियते, स जीवस्तस्य भावस्य तेन प्रकारेण कर्ता भवतीति ।।५७।।
अन्वयार्थः — [ कर्म वेदयमानः ] कर्मने वेदतो थको [ जीवः ] जीव [ याद्रशकम् भावं ] जेवा भावने [ करोति ] करे छे, [ तस्य ] ते भावनो [ तेन ] ते प्रकारे [ सः ] ते [ कर्ता भवति ] कर्ता छे — [ इति च ] एम [ शासने पठितम् ] शासनमां कह्युं छे.
जीव वडे द्रव्यकर्म व्यवहारनयथी अनुभवाय छे; अने ते अनुभवातुं थकुं जीवभावोनुं निमित्तमात्र कहेवाय छे. ते (द्रव्यकर्म) निमित्तमात्र होतां, जीव वडे कर्तापणे पोतानो कर्मरूप (कार्यरूप) भाव कराय छे. तेथी जे भाव जे प्रकारे जीव वडे कराय छे, ते भावनो ते प्रकारे ते जीव कर्ता छे. ५७.
अन्वयार्थः — [ कर्मणा विना ] कर्म विना [ जीवस्य ] जीवने [ उदयः ] उदय, [ंउपशमः ] उपशम, [ क्षायिकः ] क्षायिक [ वा ] अथवा [ क्षायोपशमिकः ] क्षायोपशमिक [ न विद्यते ] होतो नथी, [ तस्मात् तु ] तेथी [ भावः ] भाव ( – चतुर्विध जीवभाव) [ कर्मकृतः ] कर्मकृत छे.
Page 96 of 256
PDF/HTML Page 136 of 296
single page version
९६
क्षायोपशमिकश्चौदयिकौपशमिकश्च भावः कर्मकृतोऽनुमन्तव्यः । पारिणामिकस्त्वनादिनिधनो निरुपाधिः स्वाभाविक एव । क्षायिकस्तु स्वभावव्यक्ति रूपत्वादनन्तोऽपि कर्मणः क्षयेणोत्पद्य- मानत्वात्सादिरिति कर्मकृत एवोक्त : । औपशमिकस्तु कर्मणामुपशमे समुत्पद्यमानत्वादनुपशमे समुच्छिद्यमानत्वात् कर्मकृत एवेति ।
अथवा उदयोपशमक्षयक्षयोपशमलक्षणाश्चतस्रो द्रव्यकर्मणामेवावस्थाः, न पुनः परि- णामलक्षणैकावस्थस्य जीवस्य; तत उदयादिसञ्जातानामात्मनो भावानां निमित्तमात्रभूत-
टीकाः — अहीं, (औदयिकादि भावोनां) निमित्तमात्र तरीके द्रव्यकर्मोने औदयिकादि भावोनुं कर्तापणुं कह्युं छे.
(एक रीते व्याख्या करतां — ) कर्म विना जीवने उदय – उपशम तेम ज क्षय – क्षयोपशम होता नथी (अर्थात् द्रव्यकर्म विना जीवने औदयिकादि चार भावो होता नथी); तेथी क्षायिक, क्षायोपशमिक, औदयिक के औपशमिक भाव कर्मकृत संमत करवो. पारिणामिक भाव तो अनादि-अनंत, *निरुपाधि, स्वाभाविक ज छे. (औदयिक अने क्षायोपशमिक भावो कर्म विना होता नथी अने तेथी कर्मकृत कही शकाय — ए वात तो स्पष्ट समजाय एवी छे; क्षायिक अने औपशमिक भावोनी बाबतमां नीचे प्रमाणे स्पष्टता करवामां आवे छेः) क्षायिक भाव, जोके स्वभावनी व्यक्तिरूप ( – प्रगटतारूप) होवाथी अनंत ( – अंत विनानो) छे तोपण, कर्मना क्षय वडे उत्पन्न थतो होवाने लीधे सादि छे तेथी कर्मकृत ज कहेवामां आव्यो छे. औपशमिक भाव कर्मना उपशमे उत्पन्न थतो होवाथी अने अनुपशमे नष्ट थतो होवाथी कर्मकृत ज छे. (आम औदयिकादि चार भावो कर्मकृत संमत करवा.)
अथवा (बीजी रीते व्याख्या करतां) — उदय, उपशम, क्षय अने क्षयोपशमस्वरूप चार (अवस्थाओ) द्रव्यकर्मनी ज अवस्थाओ छे, परिणामस्वरूप एक अवस्थावाळा जीवनी नहि (अर्थात् उदय वगेरे अवस्थाओ द्रव्यकर्मनी ज छे, ‘परिणाम’ जेनुं स्वरूप छे एवी एक अवस्थाए अवस्थित जीवनी — पारिणामिक भावरूपे रहेला जीवनी — ते चार अवस्थाओ नथी); तेथी उदयादिक वडे उत्पन्न थता *निरुपाधि = उपाधि विनानो; औपाधिक न होय एवो. (जीवनो पारिणामिक भाव सर्व कर्मोपाधिथी निरपेक्ष होवाने लीधे निरुपाधि छे.)
Page 97 of 256
PDF/HTML Page 137 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
तथाविधावस्थत्वेन स्वयं परिणमनार्द्दरव्यकर्मापि व्यवहारनयेनात्मनो भावानां कर्तृत्वमापद्यत इति ।।५८।।
कर्ता न भवति । न च जीवस्याकर्तृत्वमिष्यते । ततः पारिशेष्येण द्रव्यकर्मणः कर्तापद्यते । तत्तु कथम् ? यतो निश्चयनयेनात्मा स्वं भावमुज्झित्वा नान्यत्किमपि आत्माना भावोने निमित्तमात्रभूत एवी ते प्रकारनी अवस्थाओरूपे (द्रव्यकर्म) स्वयं परिणमतुं होवाने लीधे द्रव्यकर्म पण व्यवहारनयथी आत्माना भावोना कर्तापणाने पामे छे. ५८.
अन्वयार्थः — [ यदि भावः कर्मकृतः ] जो भाव ( – जीवभाव) कर्मकृत होय तो [ आत्मा कर्मणः कर्ता भवति ] आत्मा कर्मनो ( – द्रव्यकर्मनो) कर्ता होवो जोईए. [ कथं ] ते तो केम बने? [ आत्मा ] कारण के आत्मा तो [ स्वकं भावं मुक्त्वा ] पोताना भावने छोडीने [ अन्यत् किञ्चित् अपि ] बीजुं कांई पण [ न करोति ] करतो नथी.
जो औदयिकादिरूप जीवनो भाव कर्म वडे करवामां आवतो होय, तो जीव तेनो ( – औदयिकादिरूप जीवभावनो) कर्ता नथी एम ठरे छे. अने जीवनुं अकर्तापणुं तो इष्ट ( – मान्य) नथी. माटे, बाकी ए रह्युं के जीव द्रव्यकर्मनो कर्ता होवो जोईए. पण ते *पूर्वपक्ष = चर्चा के निर्णय माटे कोई शास्त्रीय विषयनी बाबतमां रजू करेलो पक्ष के प्रश्न पं. १३
Page 98 of 256
PDF/HTML Page 138 of 296
single page version
९८
करोतीति ।।५९।।
निश्चयेन तु न जीवभावानां कर्म कर्तृ, न कर्मणो जीवभावः । न च ते कर्तारमन्तरेण सम्भूयेते; यतो निश्चयेन जीवपरिणामानां जीवः कर्ता, कर्मपरिणामानां कर्म कर्तृ इति ।।६०।। तो केम बने? कारण के निश्चयनयथी आत्मा पोताना भावने छोडीने बीजुं कांई पण करतो नथी.
अन्वयार्थः — [ भावः कर्मनिमित्तः ] जीवभावनुं कर्म निमित्त छे [ पुनः ] अने [ कर्म भावकारणं भवति ] कर्मनुं जीवभाव निमित्त छे, [ न तु तेषां खलु कर्ता ] परंतु खरेखर एकबीजानां कर्ता नथी; [ न तु कर्तारम् विना भूताः ] कर्ता विना थाय छे एम पण नथी.
टीकाः — आ, पूर्व सूत्रमां (५९मी गाथामां) कहेला पूर्वपक्षना समाधानरूप सिद्धांत छे.
व्यवहारथी निमित्तमात्रपणाने लीधे जीवभावनुं कर्म कर्ता छे ( – औदयिकादि जीवभावनुं कर्ता द्रव्यकर्म छे), कर्मनो पण जीवभाव कर्ता छे; निश्चयथी तो जीवभावोनुं नथी कर्म कर्ता, कर्मनो नथी जीवभाव कर्ता. तेओ (जीवभाव अने द्रव्यकर्म) कर्ता विना थाय छे एम पण नथी; कारण के निश्चयथी जीवपरिणामोनो जीव कर्ता छे अने कर्मपरिणामोनुं कर्म ( – पुद्गल) कर्ता छे. ६०.
Page 99 of 256
PDF/HTML Page 139 of 296
single page version
कहानजैनशास्त्रमाळा ]
निश्चयेन जीवस्य स्वभावानां कर्तृत्वं पुद्गलकर्मणामकर्तृत्वं चागमेनोपदर्शितमत्र इति ।।६१।।
अन्वयार्थः — [ स्वकं स्वभावं ] पोताना *स्वभावने [ कुर्वन् ] करतो [ आत्मा ] आत्मा [ हि ] खरेखर [ स्वकस्य भावस्य ] पोताना भावनो [ कर्ता ] कर्ता छे, [ न पुद्गल- कर्मणाम् ] पुद्गलकर्मोनो नहि; [ इति ] आम [ जिनवचनं ] जिनवचन [ ज्ञातव्यम् ] जाणवुं.
टीकाः — निश्चयथी जीवने पोताना भावोनुं कर्तापणुं छे अने पुद्गलकर्मोनुं अकर्तापणुं छे एम अहीं आगम वडे दर्शाववामां आव्युं छे. ६१.
अन्वयार्थः — [ कर्म अपि ] कर्म पण [ स्वेन स्वभावेन ] पोताना स्वभावथी [ स्वकं करोति ] पोताने करे छे [ च ] अने [ ताद्रशकः जीवः अपि ] तेवो जीव पण [ कर्मस्वभावेन *जोके शुद्धनिश्चयथी केवळज्ञानादि शुद्धभावो ‘स्वभावो’ कहेवाय छे तोपण अशुद्धनिश्चयथी रागादिक
Page 100 of 256
PDF/HTML Page 140 of 296
single page version
१००
शक्ति रूपेण करणतामात्मसात्कुर्वत्, प्राप्यकर्मत्वपरिणामरूपेण कर्मतां कलयत्, पूर्वभाव- व्यपायेऽपि ध्रुवत्वालम्बनादुपात्तापादानत्वम्, उपजायमानपरिणामरूपकर्मणाश्रीयमाणत्वादुपोढ- सम्प्रदानत्वम्, आधीयमानपरिणामाधारत्वाद्गृहीताधिकरणत्वं, स्वयमेव षट्कारकीरूपेण व्यवतिष्ठमानं न कारकान्तरमपेक्षते । एवं जीवोऽपि भावपर्यायेण प्रवर्तमानात्मद्रव्यरूपेण कर्तृतामनुबिभ्राणो, भावपर्यायगमनशक्ति रूपेण करणतामात्मसात्कुर्वन्, प्राप्यभावपर्यायरूपेण कर्मतां कलयन्, पूर्वभावपर्यायव्यपायेऽपि ध्रुवत्वालम्बनादुपात्तापादानत्वः, उपजायमान- भावपर्यायरूपकर्मणाश्रीयमाणत्वादुपोढसम्प्रदानत्वः, आधीयमानभावपर्यायाधारत्वाद्गृहीताधि- भावेन ] कर्मस्वभाव भावथी ( – औदयिकादि भावथी) [ सम्यक् आत्मानम् ] बराबर पोताने करे छे.
टीकाः — निश्चयनये अभिन्न कारको होवाथी कर्म अने जीव स्वयं स्वरूपना ( – पोतपोताना रूपना) कर्ता छे एम अहीं कह्युं छे.
कर्म खरेखर (१) कर्मपणे प्रवर्तता पुद्गलस्कंधरूपे कर्तापणाने धरतुं, (२) कर्मपणुं पामवानी शक्तिरूपे करणपणाने अंगीकृत करतुं, (३) प्राप्य एवा कर्मत्वपरिणामरूपे कर्मपणाने अनुभवतुं, (४) पूर्व भावनो नाश थवा छतां ध्रुवपणाने अवलंबतुं होवाथी जेणे अपादानपणाने प्राप्त कर्युं छे एवुं, (५) ऊपजता परिणामरूप कर्म वडे समाश्रित थतुं होवाथी (अर्थात् ऊपजता परिणामरूप कार्य पोताने देवामां आवतुं होवाथी) संप्रदानपणाने पामेलुं अने (६) धारी राखवामां आवता परिणामनो आधार होवाथी जेणे अधिकरणपणाने ग्रह्युं छे एवुं — स्वयमेव षट्कारकरूपे वर्ततुं थकुं अन्य कारकनी अपेक्षा राखतुं नथी.
ए प्रमाणे जीव पण (१) भावपर्याये प्रवर्तता आत्मद्रव्यरूपे कर्तापणाने धरतो, (२) भावपर्याय पामवानी शक्तिरूपे करणपणाने अंगीकृत करतो, (३) प्राप्य एवा भावपर्यायरूपे कर्मपणाने अनुभवतो, (४) पूर्व भावपर्यायनो नाश थवा छतां ध्रुवपणाने अवलंबतो होवाथी जेणे अपादानपणाने प्राप्त कर्युं छे एवो, (५) ऊपजता भावपर्यायरूप कर्म वडे समाश्रित थतो होवाथी (अर्थात् ऊपजता भावपर्यायरूप कार्य