Page 141 of 256
PDF/HTML Page 181 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
व्यवहारेण गतिस्थित्यवगाहहेतुत्वरूपेण निश्चयेन विभक्त प्रदेशत्वरूपेण विशेषेण पृथगुपलभ्य- मानेनान्यत्वभाञ्ज्येव भवन्तीति ।।९६।।
anvayārthaḥ — [ धर्माधर्माकाशानि ] dharma, adharma ane ākāsh (lokākāsh) [ समान- परिमाणानि ] samān parimāṇavāḷān [ अपृथग्भूतानि ] apr̥uthagbhūt hovāthī tem ja [ पृथगुप- लब्धिविशेषाणि ] pr̥uthak-upalabdha (bhinnabhinna) visheṣhavāḷān hovāthī [ एकत्वम् अन्यत्वम् ] ekatva tem ja anyatvane [ कुर्वन्ति ] kare chhe.
ṭīkāḥ — ahīn, dharma, adharma ane lokākāshanun avagāhanī apekṣhāe ekatva hovā chhatān vastupaṇe anyatva kahevāmān āvyun chhe.
dharma, adharma ane lokākāsh samān parimāṇavāḷān hovāne līdhe sāthe rahelān hovāmātrathī ja ( – mātra ekakṣhetrāvagāhanī apekṣhāe ja) ekatvavāḷān chhe; vastutaḥ to, (1) vyavahāre gatihetutva, sthitihetutva ane avagāhahetutvarūp (pr̥uthak-upalabdha visheṣh vaḍe) tathā (2) nishchaye 1vibhaktapradeshatvarūp pr̥uthak-upalabdha 2visheṣh vaḍe, teo anyatvavāḷān ja chhe.
bhāvārthaḥ — dharma, adharma ane lokākāshanun ekatva to kevaḷ ekakṣhetrāvagāhanī apekṣhāe ja kahī shakāy chhe; vastupaṇe to temane anyatva ja chhe, kāraṇ ke (1) temanān lakṣhaṇo gatihetutva, sthitihetutva ane avagāhahetutvarūp bhinnabhinna chhe tathā (2) temanā pradesho paṇ bhinnabhinna chhe. 96.
ā rīte ākāshadravyāstikāyanun vyākhyān samāpta thayun. 1. vibhakta=bhinna. [dharma, adharma ane ākāshane bhinnapradeshapaṇun chhe.] 2. visheṣh=khāsiyat; vishiṣhṭatā; visheṣhatā. [vyavahāre tathā nishchaye dharma, adharma ane ākāshanā visheṣh
Page 142 of 256
PDF/HTML Page 182 of 296
single page version
14
सद्भावस्वभावं चेतनं, चैतन्याभावस्वभावमचेतनम् । तत्रामूर्तमाकाशं, अमूर्तः कालः, अमूर्तः स्वरूपेण जीवः पररूपावेशान्मूर्तोऽपि, अमूर्तो धर्मः, अमूर्तोऽधर्मः, मूर्तः
anvayārthaḥ — [ आकाशकालजीवाः ] ākāsh, kāḷ, jīv, [ धर्माधर्मौ च ] dharma ane adharma [ मूर्तिपरिहीनाः ] amūrta chhe, [ पुद्गलद्रव्यं मूर्तं ] pudgaladravya mūrta chhe. [ तेषु ] temān [ जीवः ] jīv [ खलु ] kharekhar [ चेतनः ] chetan chhe.
ṭīkāḥ — ahīn dravyonun mūrtāmūrtapaṇun ( – mūrtapaṇun athavā amūrtapaṇun) ane chetanā- chetanapaṇun ( – chetanapaṇun athavā achetanapaṇun) kahevāmān āvyun chhe.
sparsha-ras-gandh-varṇano sadbhāv jeno svabhāv chhe te mūrta chhe; sparsha-ras-gandh-varṇano abhāv jeno svabhāv chhe te amūrta chhe. chaitanyano sadbhāv jeno svabhāv chhe te chetan chhe; chaitanyano abhāv jeno svabhāv chhe te achetan chhe. tyān, ākāsh amūrta chhe, kāḷ amūrta chhe, jīv svarūpe amūrta chhe, pararūpamān 2pravesh dvārā ( – mūrta dravyanā sanyoganī apekṣhāe) 1. chūlikā=shāstramān nahi kahevāī gayelānun vyākhyān karavun athavā kahevāī gayelānun visheṣh vyākhyān
karavun athavā bannenun yathāyogya vyākhyān karavun te. 2. jīv nishchaye amūrta-akhaṇḍ-ekapratibhāsamay hovāthī amūrta chhe, rāgādirahit sahajānand jeno ek
vyavahāre mūrta paṇ chhe.
Page 143 of 256
PDF/HTML Page 183 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
पुद्गल एवैक इति । अचेतनमाकाशं, अचेतनः कालः, अचेतनो धर्मः, अचेतनोऽधर्मः, अचेतनः पुद्गलः, चेतनो जीव एवैक इति ।।९७।।
सहभूताः जीवाः, सक्रिया बहिरङ्गसाधनेन सहभूताः पुद्गलाः । निष्क्रियमाकाशं, निष्क्रियो धर्मः, निष्क्रियोऽधर्मः, निष्क्रियः कालः । जीवानां सक्रियत्वस्य बहिरङ्गसाधनं mūrta paṇ chhe, dharma amūrta chhe, adharma amūrta chhe; pudgal ja ek mūrta chhe. ākāsh achetan chhe, kāḷ achetan chhe, dharma achetan chhe, adharma achetan chhe, pudgal achetan chhe; jīv ja ek chetan chhe. 97.
anvayārthaḥ — [ सह जीवाः पुद्गलकायाः ] bāhya karaṇ sahit rahelā jīvo ane pudgalo [ सक्रियाः भवन्ति ] sakriy chhe, [ न च शेषाः ] bākīnān dravyo sakriy nathī ( – niṣhkriy chhe); [ जीवाः ] jīvo [ पुद्गलकरणाः ] pudgalakaraṇavāḷā ( – jemane sakriyapaṇāmān pudgal bahiraṅg sādhan hoy evā) chhe [ स्कन्धाः खलु कालकरणाः तु ] ane skandho arthāt pudgalo to kāḷakaraṇavāḷā ( – jemane sakriyapaṇāmān kāḷ bahiraṅg sādhan hoy evā) chhe.
pradeshāntaraprāptino hetu ( – anya pradeshanī prāptinun kāraṇ) evo je parispandarūp paryāy, te kriyā chhe. tyān, bahiraṅg sādhan sāthe rahelā jīvo sakriy chhe; bahiraṅg sādhan sāthe rahelā pudgalo sakriy chhe. ākāsh niṣhkriy chhe; dharma niṣhkriy chhe; adharma niṣhkriy chhe; kāḷ niṣhkriy chhe.
Page 144 of 256
PDF/HTML Page 184 of 296
single page version
14
कर्मनोकर्मोपचयरूपाः पुद्गला इति ते पुद्गलकरणाः । तदभावान्निःक्रियत्वं सिद्धानाम् । पुद्गलानां सक्रियत्वस्य बहिरङ्गसाधनं परिणामनिर्वर्तकः काल इति ते कालकरणाः । न च कर्मादीनामिव कालस्याभावः । ततो न सिद्धानामिव निष्क्रियत्वं पुद्गलानामिति ।।९८।।
jīvone sakriyapaṇānun bahiraṅg sādhan karma-nokarmanā sañchayarūp pudgalo chhe; tethī jīvo pudgalakaraṇavāḷā chhe. tenā abhāvane līdhe ( – pudgalakaraṇanā abhāvane līdhe) siddhone niṣhkriyapaṇun chhe (arthāt siddhone karma-nokarmanā sañchayarūp pudgalono abhāv hovāthī teo niṣhkriy chhe.) pudgalone sakriyapaṇānun bahiraṅg sādhan *pariṇāmaniṣhpādak kāḷ chhe; tethī pudgalo kāḷakaraṇavāḷā chhe.
karmādikanī māphak (arthāt jem karma-nokarmarūp pudgalono abhāv thāy chhe tem) kāḷano abhāv hoto nathī; tethī siddhonī māphak (arthāt jem siddhone niṣhkriyapaṇun hoy chhe tem) pudgalone niṣhkriyapaṇun hotun nathī. 98.
anvayārthaḥ — [ ये खलु ] je padārtho [ जीवैः इन्द्रियग्राह्याः विषयाः ] jīvonā indriyagrāhya viṣhayo chhe [ ते मूर्ताः भवन्ति ] teo mūrta chhe ane [ शेषं ] bākīno padārthasamūh [ अमूर्तं भवति ] amūrta chhe. [ चित्तम् ] chitta [ उभयं ] te bannene [ समाददाति ] grahaṇ kare chhe ( – jāṇe chhe).
ṭīkāḥ — ā, mūrta ane amūrtanān lakṣhaṇanun kathan chhe. *pariṇāmaniṣhpādak=pariṇāmano nipajāvanāro; pariṇām nīpajavāmān je nimittabhūt (bahiraṅg
Page 145 of 256
PDF/HTML Page 185 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
इह हि जीवैः स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुर्भिरिन्द्रियैस्तद्विषयभूताः स्पर्शरसगन्धवर्णस्वभावा अर्था गृह्यन्ते । श्रोत्रेन्द्रियेण तु त एव तद्विषयहेतुभूतशब्दाकारपरिणता गृह्यन्ते । ते कदाचित्स्थूलस्कन्धत्वमापन्नाः कदाचित्सूक्ष्मत्वमापन्नाः कदाचित्परमाणुत्वमापन्नाः इन्द्रिय- ग्रहणयोग्यतासद्भावाद् गृह्यमाणा अगृह्यमाणा वा मूर्ता इत्युच्यन्ते । शेषमितरत् समस्तमप्यर्थ- जातं स्पर्शरसगन्धवर्णाभावस्वभावमिन्द्रियग्रहणयोग्यताया अभावादमूर्तमित्युच्यते । चित्तग्रहण- योग्यतासद्भावभाग्भवति तदुभयमपि; चित्तं ह्यनियतविषयमप्राप्यकारि मतिश्रुतज्ञानसाधनीभूतं मूर्तममूर्तं च समाददातीति ।।९९।। — इति चूलिका समाप्ता ।
ā lokamān jīvo vaḍe sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy ane chakṣhurindriy dvārā temanā ( – te indriyonā) viṣhayabhūt, sparsha-ras-gandh-varṇasvabhāvavāḷā padārtho ( – sparsha, ras, gandh ane varṇa jemano svabhāv chhe evā padārtho) grahāy chhe ( – jaṇāy chhe); ane shrotrendriy dvārā te ja padārtho tenā (shrotrendriyanā) 1viṣhayahetubhūt shabdākāre pariṇamyā thakā grahāy chhe. teo (te padārtho), kadāchit sthūlaskandhapaṇāne pāmatā thakā, kadāchit sūkṣhmatvane (sūkṣhmaskandhapaṇāne) pāmatā thakā ane kadāchit paramāṇupaṇāne pāmatā thakā indriyo dvārā grahātā hoy ke na grahātā hoy, indriyo vaḍe grahāvānī yogyatāno (sadā) sadbhāv hovāthī ‘mūrta’ kahevāy chhe.
sparsha-ras-gandh-varṇano abhāv jeno svabhāv chhe evo bākīno anya samasta padārthasamūh indriyo vaḍe grahāvānī yogyatānā abhāvane līdhe ‘amūrta’ kahevāy chhe.
te banne ( – pūrvokta banne prakāranā padārtho) chitta vaḍe grahāvānī yogyatānā sadbhāvavāḷā chhe; chitta — ke je 2aniyat viṣhayavāḷun, 3aprāpyakārī ane matishrutagnānanā sādhanabhūt ( – matignān tathā shrutagnānamān nimittabhūt) chhe te — mūrta tem ja amūrtane grahaṇ kare chhe ( – jāṇe chhe). 99.
ā rīte chūlikā samāpta thaī. 1. te sparsha-ras-gandh-varṇasvabhāvavāḷā padārthone (arthāt pudgalone) shrotrendriyanā viṣhay thavāmān hetubhūt
shabdākārapariṇām chhe, tethī te padārtho (pudgalo) shabdākāre pariṇamyā thakā shrotredriny dvārā grahāy chhe. 2. aniyat=anishchit. [jem pāñch indriyomānnī pratyek indriyano viṣhay niyat chhe tem manano viṣhay
niyat nathī, aniyat chhe.] 3. aprāpyakārī=gney viṣhayone sparshyā vinā kārya karanār — jāṇanār. [man ane chakṣhu aprāpyakārī
chhe, chakṣhu sivāyanī chār indriyo prāpyakārī chhe.] pt.. 19
Page 146 of 256
PDF/HTML Page 186 of 296
single page version
14
व्यवहारकालो निश्चयकालपर्यायरूपोपि जीवपुद्गलानां परिणामेनावच्छिद्यमानत्वात्तत्परिणामभव इत्युपगीयते, जीवपुद्गलानां परिणामस्तु बहिरङ्गनिमित्तभूतद्रव्यकालसद्भावे सति सम्भूतत्वार्द्दरव्य- कालसम्भूत इत्यभिधीयते । तत्रेदं तात्पर्यं — व्यवहारकालो जीवपुद्गलपरिणामेन निश्चीयते,
– ā chhe svabhāvo ubhayanā; kṣhaṇabhaṅgī ne dhruv kāḷ chhe. 100.
anvayārthaḥ — [ कालः परिणामभवः ] kāḷ pariṇāmathī utpanna thāy chhe (arthāt vyavahārakāḷ jīv-pudgalonā pariṇāmathī mapāy chhe); [ परिणामः द्रव्यकालसम्भूतः ] pariṇām dravyakāḷathī utpanna thāy chhe. — [ द्वयोः एषः स्वभावः ] ā, banneno svabhāv chhe. [ कालः क्षणभङ्गुरः नियतः ] kāḷ kṣhaṇabhaṅgur tem ja nitya chhe.
tyān, ‘samay’ nāmano je kramik paryāy te vyavahārakāḷ chhe; tenā ādhārabhūt dravya te nishchayakāḷ chhe.
tyān, vyavahārakāḷ nishchayakāḷanā paryāyarūp hovā chhatān jīv-pudgalonā pariṇāmathī mapāto — jaṇāto hovāne līdhe ‘jīv-pudgalonā pariṇāmathī utpanna thato’ kahevāy chhe; ane jīv-pudgalonā pariṇām bahiraṅg-nimittabhūt dravyakāḷanā sadbhāvamān utpanna thatā hovāne līdhe ‘dravyakāḷathī utpanna thatā’ kahevāy chhe. tyān, tātparya e chhe ke — vyavahārakāḷ jīv- pudgalonā pariṇām vaḍe nakkī thāy chhe; ane nishchayakāḷ jīv-pudgalonā pariṇāmanī
Page 147 of 256
PDF/HTML Page 187 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
निश्चयकालस्तु तत्परिणामान्यथानुपपत्त्येति । तत्र क्षणभङ्गी व्यवहारकालः सूक्ष्मपर्यायस्य तावन्मात्रत्वात्, नित्यो निश्चयकालः स्वगुणपर्यायाधारद्रव्यत्वेन सर्वर्दैवाविनश्वरत्वादिति ।।१००।।
सद्भावमावेदयन् भवति नित्यः । यस्तु पुनरुत्पन्नमात्र एव प्रध्वंस्यते स खलु तस्यैव anyathā anupapatti vaḍe (arthāt jīv-pudgalonā pariṇām bījī rīte nahi banī shakatā hovāthī) nakkī thāy chhe.
tyān, vyavahārakāḷ *kṣhaṇabhaṅgī chhe, kāraṇ ke sūkṣhma paryāy evaḍo ja mātra ( – kṣhaṇamātra jevaḍo ja, samayamātra jevaḍo ja) chhe; nishchayakāḷ nitya chhe, kāraṇ ke te potānā guṇ-paryāyonā ādhārabhūt dravyapaṇe sadāy avināshī chhe. 100.
anvayārthaḥ — [ कालः इति च व्यपदेशः ] ‘kāḷ’ evo vyapadesh [ सद्भावप्ररूपकः ] sadbhāvano prarūpak chhe tethī [ नित्यः भवति ] kāḷ (nishchayakāḷ) nitya chhe. [ उत्पन्नध्वंसी अपरः ] utpannadhvansī evo je bījo kāḷ (arthāt utpanna thatān vent ja naṣhṭa thanāro je vyavahārakāḷ) te [ दीर्घान्तरस्थायी ] (kṣhaṇik hovā chhatān pravāhaapekṣhāe) dīrgha sthitino paṇ (kahevāy) chhe.
‘ā kāḷ chhe, ā kāḷ chhe’ em karīne je dravyavisheṣhano sadā vyapadesh (nirdesh, kathan) karavāmān āve chhe, te (dravyavisheṣh arthāt nishchayakāḷarūp khās dravya) kharekhar potānā sadbhāvane jāher karatun thakun nitya chhe; ane je utpanna thatān vent ja naṣhṭa thāy *kṣhaṇabhaṅgī=kṣhaṇe kṣhaṇe nāsh pāmanāro; pratisamay jeno dhvans thāy chhe evo; kṣhaṇabhaṅgur; kṣhaṇik.
Page 148 of 256
PDF/HTML Page 188 of 296
single page version
14
द्रव्यविशेषस्य समयाख्यः पर्याय इति । स तूत्सङ्गितक्षणभङ्गोऽप्युपदर्शितस्वसन्तानो नयबलाद्दीर्घान्तरस्थाय्युपगीयमानो न दुष्यति; ततो न खल्वावलिकापल्योपमसागरोपमादि- व्यवहारो विप्रतिषिध्यते । तदत्र निश्चयकालो नित्यः द्रव्यरूपत्वात्, व्यवहारकालः क्षणिकः पर्यायरूपत्वादिति ।।१०१।।
chhe, te (vyavahārakāḷ) kharekhar te ja dravyavisheṣhano ‘samay’ nāmano paryāy chhe. te kṣhaṇabhaṅgī hovā chhatān paṇ potānī santatine (pravāhane) darshāvato hovāne līdhe tene nayanā baḷathī ‘lāmbā vakhat sudhī ṭakanāro’ kahevāmān doṣh nathī; tethī āvalikā, palyopam, sāgaropam ityādi vyavahārano niṣhedh karavāmān āvato nathī.
e rīte ahīn em kahyun ke — nishchayakāḷ dravyarūp hovāthī nitya chhe, vyavahārakāḷ paryāyarūp hovāthī kṣhaṇik chhe. 101.
anvayārthaḥ — [ एते ] ā [ कालाकाशे ] kāḷ, ākāsh, [ धर्माधर्मौ ] dharma, adharma, [ पुद्गलाः ] pudgalo [ च ] ane [ जीवाः ] jīvo (badhān) [ द्रव्यसञ्ज्ञां लभन्ते ] ‘dravya’sañgnāne pāme chhe; [ कालस्य तु ] parantu kāḷane [ कायत्वम् ] kāyapaṇun [ न अस्ति ] nathī.
ṭīkāḥ — ā, kāḷane dravyapaṇānā vidhānanun ane astikāyapaṇānā niṣhedhanun kathan chhe (arthāt kāḷane dravyapaṇun chhe paṇ astikāyapaṇun nathī em ahīn kahyun chhe).
jem kharekhar jīv, pudgal, dharma, adharma ane ākāshane dravyanān saghaḷān lakṣhaṇono sadbhāv hovāthī teo ‘dravya’sañgnāne pāme chhe, tem kāḷ paṇ (tene dravyanā saghaḷān lakṣhaṇono
Page 149 of 256
PDF/HTML Page 189 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
भवन्ति, तथा कालोऽपि । इत्येवं षड्द्रव्याणि । किन्तु यथा जीवपुद्गलधर्माधर्माकाशानां द्वयादिप्रदेशलक्षणत्वमस्ति अस्तिकायत्वं, न तथा लोकाकाशप्रदेशसंख्यानामपि कालाणूनामेक- प्रदेशत्वादस्त्यस्तिकायत्वम् । अत एव च पञ्चास्तिकायप्रकरणे न हीह मुख्यत्वेनोपन्यस्तः कालः । जीवपुद्गलपरिणामावच्छिद्यमानपर्यायत्वेन तत्परिणामान्यथानुपपत्त्यानुमीयमानद्रव्यत्वेना- त्रैवान्तर्भावितः ।।१०२।।
sadbhāv hovāthī) ‘dravya’sañgnāne pāme chhe. e pramāṇe chha dravyo chhe. parantu jem jīv, pudgal, dharma, adharma ane ākāshane 1dvi-ādi pradesho jenun lakṣhaṇ chhe evun astikāyapaṇun chhe, tem kāḷāṇuone — joke temanī saṅkhyā lokākāshanā pradesho jeṭalī (asaṅkhya) chhe topaṇ — ekapradeshīpaṇāne līdhe astikāyapaṇun nathī. ane ām hovāthī ja (arthāt kāḷ astikāy nahi hovāthī ja) ahīn pañchāstikāyanā prakaraṇamān mukhyapaṇe kāḷanun kathan karavāmān āvyun nathī; (parantu) jīv-pudgalonā pariṇām dvārā je jaṇāy chhe — mapāy chhe evā tenā paryāy hovāthī tathā jīv-pudgalonā pariṇāmanī anyathā anupapatti dvārā jenun anumān thāy chhe evun te dravya hovāthī tene ahīn 2antarbhūt karavāmān āvyo chhe. 102.
ane pudgalāstikāyanā pariṇāmonun varṇan karatān, te pariṇāmo dvārā jenā pariṇāmo jaṇāy chhe
— mapāy chhe te padārthane (kāḷane) tathā te pariṇāmonī anyathā anupapatti dvārā jenun anumān
Page 150 of 256
PDF/HTML Page 190 of 296
single page version
150
ततः प्रवचनसार एवायं पञ्चास्तिकायसंग्रहः । यो हि नामामुं समस्तवस्तुतत्त्वा- भिधायिनमर्थतोऽर्थितयावबुध्यात्रैव जीवास्तिकायान्तर्गतमात्मानं स्वरूपेणात्यन्तविशुद्ध- चैतन्यस्वभावं निश्चित्य परस्परकार्यकारणीभूतानादिरागद्वेषपरिणामकर्मबन्धसन्तति-
anvayārthaḥ — [ एवम् ] e pramāṇe [ प्रवचनसारं ] pravachananā sārabhūt [ पञ्चास्ति- कायसंग्रहं ] ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ne [ विज्ञाय ] jāṇīne [ यः ] je [ रागद्वेषौ ] rāgadveṣhane [ मुञ्चति ] chhoḍe chhe, [ सः ] te [ दुःखपरिमोक्षम् गाहते ] duḥkhathī parimukta thāy chhe.
ṭīkāḥ — ahīn pañchāstikāyanā avabodhanun phaḷ kahīne pañchāstikāyanā vyākhyānano upasanhār karavāmān āvyo chhe.
kharekhar saghaḷuy (dvādashāṅgarūpe vistīrṇa) pravachan kāḷ sahit pañchāstikāyathī anya kāī paṇ pratipādit karatun nathī; tethī pravachanano sār ja ā ‘pañchāstikāy- saṅgrah’ chhe. je puruṣh kharekhar samastavastutattvanā kahenārā ā ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ne 1arthataḥ 2arthīpaṇe jāṇīne, emān ja kahelā jīvāstikāyane viṣhe 3antargat rahelā potāne (nij ātmāne) svarūpe atyant vishuddha chaitanyasvabhāvavāḷo nishchit karīne, 4paraspar kāryakāraṇabhūt evā anādi rāgadveṣhapariṇām ane karmabandhanī paramparāthī 1. arthataḥ=artha pramāṇe; vāchyane anulakṣhīne; vāchyasāpekṣha; vāstavik rīte. 2. arthīpaṇe=garajupaṇe; yāchakapaṇe; sevakapaṇe; kāīk prāpta karavānā prayojanathī (arthāt hitaprāptinā
hetuthī). 3. jīvāstikāyanī andar pote (nij ātmā) samāī jāy chhe, tethī jevun jīvāstikāyanun svarūp
4. rāgadveṣhapariṇām ane karmabandh anādi kāḷathī ekabījāne kāryakāraṇarūp chhe.
Page 151 of 256
PDF/HTML Page 191 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
समारोपितस्वरूपविकारं तदात्वेऽनुभूयमानमवलोक्य तत्कालोन्मीलितविवेकज्योतिः कर्मबन्ध- सन्ततिप्रवर्तिकां रागद्वेषपरिणतिमत्यस्यति, स खलु जीर्यमाणस्नेहो जघन्यस्नेहगुणाभिमुख- परमाणुवद्भाविबन्धपराङ्मुखः पूर्वबन्धात्प्रच्यवमानः शिखितप्तोदकदौस्थ्यानुकारिणो दुःखस्य परिमोक्षं विगाहत इति ।।१०३।।
jenāmān 1svarūpavikār 2āropāyelo chhe evo potāne (nij ātmāne) te kāḷe anubhavāto avalokīne, te kāḷe vivekajyoti pragaṭ hovāthī (arthāt atyant vishuddha chaitanyasvabhāvanun ane vikāranun bhedagnān te kāḷe ja pragaṭ vartatun hovāthī) karmabandhanī paramparāne pravartāvanārī rāgadveṣhapariṇatine chhoḍe chhe, te puruṣh, kharekhar jene 3sneh jīrṇa thato jāy chhe evo, jaghanya 4snehaguṇanī sammukh vartatā paramāṇunī māphak bhāvī bandhathī parāṅmukh vartato thako, pūrva bandhathī chhūṭato thako, agnitapta jaḷanī 5duḥsthiti samān je duḥkh tenāthī parimukta thāy chhe. 103.
2. āropāyelo=(navo arthāt aupādhikarūpe) karāyelo. [sphaṭikamaṇimān aupādhikarūpe thatī raṅgit
dashānī māphak jīvamān aupādhikarūpe vikāraparyāy thato kadāchit anubhavāy chhe.] 3. sneh=rāgādirūp chīkāsh 4. sneh=sparshaguṇanā paryāyarūp chīkāsh. [jem jaghanya chīkāshanī sammukh vartato paramāṇu bhāvī bandhathī
parāṅmukh chhe, tem jene rāgādi jīrṇa thatā jāy chhe evo puruṣh bhāvī bandhathī parāṅmukh chhe.] 5. duḥsthiti=ashānt sthiti (arthāt taḷe-upar thavun te, khadakhad thavun te); asthiratā; kharāb – kaphoḍī
Page 152 of 256
PDF/HTML Page 192 of 296
single page version
152pañchāstikāyasaṅgrah
मेवानुगन्तुमुद्यमते । ततोऽस्य क्षीयते द्रष्टिमोहः । ततः स्वरूपपरिचयादुन्मज्जति ज्ञानज्योतिः । ततो रागद्वेषौ प्रशाम्यतः । ततः उत्तरः पूर्वश्च बन्धो विनश्यति । ततः पूनर्बन्धहेतुत्वाभावात् स्वरूपस्थो नित्यं प्रतपतीति ।।१०४।।
anvayārthaḥ — [ जीवः ] jīv [ एतद् अर्थं ज्ञात्वा ] ā arthane jāṇīne ( – ā shāstranā arthabhūt shuddhātmāne jāṇīne), [ तदनुगमनोद्यतः ] tene anusaravāno udyam karato thako [ निहतमोहः ] hatamoh thaīne ( – jene darshanamohano kṣhay thayo hoy evo thaīne), [ प्रशमितरागद्वेषः ] rāgadveṣhane prashamit ( – nivr̥utta) karīne, [ हतपरापरः भवति ] uttar ane pūrva bandhano jene nāsh thayo chhe evo thāy chhe.
pratham, koī jīv ā shāstranā arthabhūt shuddhachaitanyasvabhāvavāḷā (nij) ātmāne jāṇe chhe; tethī (pachhī) tene ja anusaravāno udyam kare chhe; tethī tene draṣhṭimohano kṣhay thāy chhe; tethī svarūpanā parichayane līdhe gnānajyoti pragaṭ thāy chhe; tethī rāgadveṣh prashamī jāy chhe ( — nivr̥utta) thāy chhe; tethī uttar ane pūrva ( – pachhīno ane pahelānno) bandh vināsh pāme chhe; tethī pharīne bandh thavānā hetupaṇāno abhāv hovāthī svarūpasthapaṇe sadā pratape chhe — pratāpavant varte chhe (arthāt te jīv sadāy svarūpasthit rahī paramānandagnānādirūpe pariṇame chhe). 104.
ā rīte (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pañchāstikāyasaṅgrah shāstranī shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit) samayavyākhyā nāmanī ṭīkāmān ṣhaḍdravyapañchāstikāyavarṇan nāmano pratham shrutaskandh samāpta thayo.
Page 153 of 256
PDF/HTML Page 193 of 296
single page version
शुद्धं बुधानामिह तत्त्वमुक्त म् ।
प्रकीर्त्यते सम्प्रति वर्त्म तस्य ।।७।।
[pratham, shrī amr̥utachandrāchāryadev pahelā shrutaskandhane viṣhe shun kahevāmān āvyun ane bījā shrutaskandhane viṣhe shun kahevāmān āvashe te shlok dvārā ati saṅkṣhepamān darshāve chheḥ]
[shlokārthaḥ — ] ahīn (ā shāstramān pratham shrutaskandhane viṣhe) dravyasvarūpanā pratipādan vaḍe budh puruṣhone (samaju jīvone) shuddha tattva (shuddhātmatattva) upadeshavāmān āvyun. have padārthabhed vaḍe upodghāt karīne ( – nav padārtharūp bhed vaḍe prārambh karīne) teno mārga ( – shuddhātmatattvano mārga arthāt tenā mokṣhano mārga) varṇavavāmān āve chhe. [7]
[have ā bījā shrutaskandhane viṣhe shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevavirachit gāthāsūtra sharū karavāmān āve chheḥ]
Page 154 of 256
PDF/HTML Page 194 of 296
single page version
15
परमभट्टारकमहादेवाधिदेवश्रीवर्द्धमानस्वामिनः सिद्धिनिबन्धनभूतां भावस्तुतिमासूत्र्य, कालकलितपञ्चास्तिकायानां पदार्थविकल्पो मोक्षस्य मार्गश्च वक्त व्यत्वेन प्रतिज्ञात इति ।।१०५।।
anvayārthaḥ — [ अपुनर्भवकारणं ] apunarbhavanā kāraṇ [ महावीरम् ] shrī mahāvīrane [ शिरसा अभिवन्द्य ] shirasā vandan karīne, [ तेषां पदार्थभङ्गं ] temano padārthabhed ( – kāḷ sahit pañchāstikāyano nav padārtharūp bhed) tathā [ मोक्षस्य मार्गं ] mokṣhano mārga [ वक्ष्यामि ] kahīsh.
pravartamān mahādharmatīrthanā mūḷ kartā tarīke jeo *apunarbhavanā kāraṇ chhe evā bhagavān, param bhaṭṭārak, mahādevādhidev shrī vardhamānasvāmīnī, siddhatvanā nimittabhūt bhāvastuti karīne, kāḷ sahit pañchāstikāyano padārthabhed (arthāt chha dravyono nav padārtharūp bhed) tathā mokṣhano mārga kahevānī ā gāthāsūtramān pratignā karavāmān āvī chhe. 105.
nimittabhūt chhe.]
Page 155 of 256
PDF/HTML Page 195 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
रागद्वेषापरिहीणम्, मोक्षस्यैव न भावतो बंधस्य, मार्ग एव नामार्गः, भव्यानामेव नाभव्यानां, लब्धबुद्धीनामेव नालब्धबुद्धीनां, क्षीणकषायत्वे भवत्येव न कषायसहितत्वे भवतीत्यष्टधा नियमोऽत्र द्रष्टव्यः ।।१०६।।
anvayārthaḥ — [ सम्यक्त्वज्ञानयुक्तं ] samyaktva ane gnānathī sanyukta evun [ चारित्रं ] chāritra — [ रागद्वेषपरिहीणम् ] ke je rāgadveṣhathī rahit hoy te, [ लब्धबुद्धीनाम् ] labdhabuddhi [ भव्यानां ] bhavyajīvone [ मोक्षस्य मार्गः ] mokṣhano mārga [ भवति ] hoy chhe.
samyaktva ane gnānathī yukta ja — nahi ke asamyaktva ane agnānathī yukta, chāritra ja — nahi ke achāritra, rāgadveṣh rahit hoy evun ja (chāritra) — nahi ke rāgadveṣh sahit hoy evun, mokṣhano ja — 1bhāvataḥ nahi ke bandhano, mārga ja — nahi ke amārga, bhavyone ja — nahi ke abhavyone, 2labdhabuddhione ja — nahi ke alabdha- buddhione, 3kṣhīṇakaṣhāyapaṇāmān ja hoy chhe — nahi ke kaṣhāyasahitapaṇāmān hoy chhe. ām āṭh prakāre niyam ahīn dekhavo (arthāt ā gāthāmān uparokta āṭh prakāre niyam kahyo chhe em samajavun). 106. 1. bhāvataḥ=bhāv anusār; āshay anusār. (‘mokṣhano’ kahetān ja ‘bandhano nahi’ evo bhāv arthāt
āshay spaṣhṭa samajāy chhe.) 2. labdhabuddhi=jemaṇe buddhi prāpta karī hoy evā. 3. kṣhīṇakaṣhāyapaṇāmān ja=kṣhīṇakaṣhāyapaṇun hotān ja; kṣhīṇakaṣhāyapaṇun hoy tyāre ja. [samyaktvagnānayukta
Page 156 of 256
PDF/HTML Page 196 of 296
single page version
15
दर्शनोदयापादिताश्रद्धानाभावस्वभावं भावान्तरं श्रद्धानं सम्यग्दर्शनं, शुद्धचैतन्यरूपात्म-
anvayārthaḥ — [ भावानां ] bhāvonun ( – nav padārthonun) [ श्रद्धानं ] shraddhān [ सम्यक्त्वं ] te samyaktva chhe; [ तेषाम् अधिगमः ] temano avabodh [ ज्ञानम् ] te gnān chhe; [ विरूढमार्गाणाम् ] (nij tattvamān) jemano mārga visheṣh rūḍh thayo chhe temane [ विषयेषु ] viṣhayo pratye vartato [ समभावः ] samabhāv [ चारित्रम् ] te chāritra chhe.
kāḷ sahit pañchāstikāyanā bhedarūp nav padārtho te kharekhar ‘bhāvo’ chhe. te ‘bhāvo’nun mithyādarshananā udayathī prāpta thatun je ashraddhān tenā abhāvasvabhāvavāḷo je 1bhāvāntar — shraddhān (arthāt nav padārthonun shraddhān), te samyagdarshan chhe — ke je (samyagdarshan) shuddhachaitanyarūp ātmatattvanā 2vinishchayanun bīj chhe. 3naukāgamananā 1. bhāvāntar=bhāvavisheṣh; khās bhāv; bījo bhāv; judo bhāv. [nav padārthonā ashraddhānano abhāv
jeno svabhāv chhe evo bhāvāntar ( – nav padārthonā shraddhānarūp bhāv) te samyagdarshan chhe.] 2. vinishchay=nishchay; draḍh nishchay. 3. jevī rīte nāvamān beṭhelā koī manuṣhyane nāvanī gatinā sanskāravash, padārtho viparīt svarūpe samajāy
viparīt svarūpe samajāy chhe.
Page 157 of 256
PDF/HTML Page 197 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
तत्त्वविनिश्चयबीजम् । तेषामेव मिथ्यादर्शनोदयान्नौयानसंस्कारादि“ स्वरूपविपर्ययेणा- ध्यवसीयमानानां तन्निवृत्तौ समञ्जसाध्यवसायः सम्यग्ज्ञानं, मनाग्ज्ञानचेतना- प्रधानात्मतत्त्वोपलम्भबीजम् । सम्यग्दर्शनज्ञानसन्निधानादमार्गेभ्यः समग्रेभ्यः परिच्युत्य स्वतत्त्वे विशेषेण रूढमार्गाणां सतामिन्द्रियानिन्द्रियविषयभूतेष्वर्थेषु रागद्वेषपूर्वक- विकाराभावान्निर्विकारावबोधस्वभावः समभावश्चारित्रं, तदात्वायतिरमणीयमनणीयसो- ऽपुनर्भवसौख्यस्यैकबीजम् । इत्येष त्रिलक्षणो मोक्षमार्गः पुरस्तान्निश्चयव्यवहाराभ्यां व्याख्यास्यते । इह तु सम्यग्दर्शनज्ञानयोर्विषयभूतानां नवपदार्थानामुपोद्घातहेतुत्वेन सूचित इति ।।१०७।। sanskāranī māphak mithyādarshananā udayane līdhe jeo svarūpaviparyayapūrvak adhyavasit thāy chhe (arthāt viparīt svarūpe samajāy chhe — bhāse chhe) evā te ‘bhāvo’no ja ( – nav padārthono ja), mithyādarshananā udayanī nivr̥utti hotān, je samyak adhyavasāy (satya samajaṇ, yathārtha avabhās, sācho avabodh) thavo, te samyaggnān chhe — ke je (samyaggnān) kāīk anshe gnānachetanāpradhān ātmatattvanī upalabdhinun (anubhūtinun) bīj chhe. samyagdarshan ane samyaggnānanā sadbhāvane līdhe samasta amārgothī chhūṭīne jeo svatattvamān visheṣhapaṇe 1rūḍh mārgavāḷā thayā chhe temane indriy ane mananā viṣhayabhūt padārtho pratye rāgadveṣhapūrvak vikāranā abhāvane līdhe je nirvikāragnān- svabhāvavāḷo samabhāv hoy chhe, te chāritra chhe — ke je (chāritra) te kāḷe ane āgāmī kāḷe ramaṇīy chhe ane apunarbhavanā (mokṣhanā) mahā saukhyanun ek bīj chhe.
— āvā ā trilakṣhaṇ (samyagdarshan-gnān-chāritrātmak) mokṣhamārganun āgaḷ nishchay ane vyavahārathī vyākhyān karavāmān āvashe. ahīn to samyagdarshan ane samyaggnānanā viṣhayabhūt nav padārthonā 2upodghātanā hetu tarīke tenun sūchan karavāmān āvyun chhe. 107. *ahīn ‘संस्कारादि’ ne badale ghaṇun karīne ‘संस्कारादिव’ hovun joīe em lāge chhe. 1. rūḍh=rīḍho; pāko; parichayathī draḍh thayelo. (samyagdarshan ane samyaggnānane līdhe jemano svatattvagat
mārga visheṣh rūḍh thayo chhe temane indriyamananā viṣhayo pratye rāgadveṣhanā abhāvane līdhe vartato nirvikāragnānasvabhāvī samabhāv te chāritra chhe). 2. upodghāt=prastāvanā [samyagdarshan-gnān-chāritra mokṣhamārga chhe. mokṣhamārganān prathamanān be aṅg je
Page 158 of 256
PDF/HTML Page 198 of 296
single page version
15
नवपदार्थानां नामानि । तत्र चैतन्यलक्षणो जीवास्तिक एवेह जीवः । चैतन्याभाव- लक्षणोऽजीवः । स पञ्चधा पूर्वोक्त एव — पुद्गलास्तिकः, धर्मास्तिकः, अधर्मास्तिकः, आकाशास्तिकः, कालद्रव्यञ्चेति । इमौ हि जीवाजीवौ पृथग्भूतास्तित्वनिर्वृत्तत्वेन
anvayārthaḥ — [ जीवाजीवौ भावौ ] jīv ane ajīv — be bhāvo (arthāt mūḷ padārtho) tathā [ तयोः ] te benān [ पुण्यं ] puṇya, [ पापं च ] pāp, [ आस्रवः ] āsrav, [ संवरणं निर्जरणं बन्धः ] samvar, nirjarā, bandh [ च ] ne [ मोक्षः ] mokṣha — [ ते अर्थाः ] e (nav) padārtho chhe.
jīv, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, samvar, nirjarā, bandh, mokṣha — e pramāṇe nav padārthonān nām chhe.
temān, chaitanya jenun lakṣhaṇ chhe evo jīvāstik ja ( – jīvāstikāy ja) ahīn jīv chhe. chaitanyano abhāv jenun lakṣhaṇ chhe te ajīv chhe; te (ajīv) pāñch prakāre pūrve kahel ja chhe — pudgalāstik, dharmāstik, adharmāstik, ākāshāstik ane kāḷadravya. ā jīv ane ajīv (banne) pr̥uthak astitva vaḍe niṣhpanna hovāthī bhinna jemanā svabhāv chhe evā (be) mūḷ padārtho chhe.
to nav padārthanā vyākhyānanī prastāvanānā hetu tarīke tenun mātra sūchan karavāmān āvyun chhe.]
Page 159 of 256
PDF/HTML Page 199 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
भिन्नस्वभावभूतौ मूलपदार्थौ । जीवपुद्गलसंयोगपरिणामनिर्वृत्ताः सप्तान्ये पदार्थाः । शुभपरिणामो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामः पुद्गलानाञ्च पुण्यम् । अशुभ- परिणामो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामः पुद्गलानाञ्च पापम् । मोहरागद्वेष- परिणामो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामो योगद्वारेण प्रविशतां पुद्गलानाञ्चास्रवः । मोहरागद्वेषपरिणामनिरोधो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामनिरोधो योगद्वारेण प्रविशतां पुद्गलानाञ्च संवरः । कर्मवीर्यशातनसमर्थो बहिरङ्गान्तरङ्गतपोभिर्बृंहितशुद्धोप- योगो जीवस्य, तदनुभावनीरसीभूतानामेकदेशसंक्षयः समुपात्तकर्मपुद्गलानाञ्च निर्जरा । मोहरागद्वेषस्निग्धपरिणामो जीवस्य, तन्निमित्तेन कर्मत्वपरिणतानां जीवेन सहान्योन्य- सम्मूर्च्छनं पुद्गलानाञ्च बन्धः । अत्यन्तशुद्धात्मोपलम्भो जीवस्य, जीवेन सहात्यन्तविश्लेषः
jīv ane pudgalanā sanyogapariṇāmathī nīpajatā sāt bījā padārtho chhe. (temanun saṅkṣhipta svarūp nīche pramāṇe chheḥ – ) jīvanā shubh pariṇām (te puṇya chhe) tem ja te (shubh pariṇām) jenun nimitta chhe evā pudgalonā karmapariṇām ( – shubhakarmarūp pariṇām) te puṇya chhe. jīvanā ashubh pariṇām (te pāp chhe) tem ja te (ashubh pariṇām) jenun nimitta chhe evā pudgalonā karmapariṇām ( – ashubhakarmarūp pariṇām) te pāp chhe. jīvanā moharāgadveṣharūp pariṇām (te āsrav chhe) tem ja te (moharāgadveṣharūp pariṇām) jenun nimitta chhe evā je yog dvārā praveshatān pudgalonā karmapariṇām te āsrav chhe. jīvanā moharāgadveṣharūp pariṇāmano nirodh (te samvar chhe) tem ja te (moharāgadveṣharūp pariṇāmano nirodh) jenun nimitta chhe evo je yog dvārā praveshatān pudgalonā karmapariṇāmano nirodh te samvar chhe. karmanā vīryanun ( – karmanī shaktinun) 1shātan karavāmān samartha evo je bahiraṅg ane antaraṅg (bār prakāranān) tapo vaḍe vr̥uddhi pāmelo jīvano shuddhopayog (te nirjarā chhe) tem ja tenā prabhāvathī ( – vr̥uddhi pāmelā shuddhopayoganā nimittathī) nīras thayelān evān upārjit karmapudgalono ekadesh 2saṅkṣhay te nirjarā chhe. jīvanā, moharāgadveṣh vaḍe snigdha pariṇām (te bandh chhe) tem ja tenā ( – snigdha pariṇāmanā) nimittathī karmapaṇe pariṇat pudgalonun jīvanī sāthe anyonya avagāhan ( – vishiṣhṭa shakti sahit ekakṣhetrāvagāhasambandh) te bandh chhe. jīvanī atyant shuddha ātmopalabdhi (te mokṣha chhe) tem ja karmapudgalono jīvathī atyant 1. shātan karavun=pātaḷun karavun; hīn karavun; kṣhīṇ karavun; naṣhṭa karavun. 2. saṅkṣhay=samyak prakāre kṣhay
Page 160 of 256
PDF/HTML Page 200 of 296
single page version
160
कर्मपुद्गलानां च मोक्ष इति ।।१०८।।
चेतनास्वभावाः, चेतनापरिणामलक्षणेनोपयोगेन लक्षणीयाः । तत्र संसारस्था देहप्रवीचाराः, निर्वृत्ता अदेहप्रवीचारा इति ।।१०९।। vishleṣh (viyog) te mokṣha chhe. 108.
anvayārthaḥ — [ जीवाः द्विविधाः ] jīvo be prakāranā chheḥ [ संसारस्थाः निर्वृत्ताः ] sansārī ane siddha. [ चेतनात्मकाः ] teo chetanātmak ( – chetanāsvabhāvavāḷā) [ अपि च ] tem ja [ उपयोगलक्षणाः ] upayogalakṣhaṇavāḷā chhe. [ देहादेहप्रवीचाराः ] sansārī jīvo dehamān vartanārā arthāt dehasahit chhe ane siddha jīvo dehamān nahi vartanārā arthāt deharahit chhe.
jīvo be prakāranā chheḥ (1) sansārī arthāt ashuddha, ane (2) siddha arthāt shuddha. te banney kharekhar chetanāsvabhāvavāḷā chhe ane *chetanāpariṇāmasvarūp upayog vaḍe lakṣhit thavāyogya ( – oḷakhāvāyogya) chhe. temān, sansārī jīvo dehamān vartanārā arthāt dehasahit chhe ane siddha jīvo dehamān nahi vartanārā arthāt deharahit chhe. 109. *chetanāno pariṇām te upayog. ā upayog jīvarūpī lakṣhyanun lakṣhaṇ chhe.