Page 161 of 256
PDF/HTML Page 201 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
पुद्गलपरिणामा बन्धवशाज्जीवानुसंश्रिताः, अवान्तरजातिभेदाद्बहुका अपि स्पर्शनेन्द्रिया- वरणक्षयोपशमभाजां जीवानां बहिरङ्गस्पर्शनेन्द्रियनिर्वृत्तिभूताः कर्मफलचेतनाप्रधान-
anvayārthaḥ — [ पृथिवी ] pr̥ithvīkāy, [ उदकम् ] apkāy, [ अग्निः ] agnikāy, [ वायुः ] vāyukāy [ च ] ane [ वनस्पतिः ] vanaspatikāy — [ कायाः ] e kāyo [ जीवसंश्रिताः ] jīvasahit chhe. [ बहुकाः अपि ते ] (avāntar jātionī apekṣhāe) temanī ghaṇī saṅkhyā hovā chhatān teo badhīye [ तेषाम् ] temān rahelā jīvone [ खलु ] kharekhar [ मोहबहुलं ] puṣhkaḷ mohathī sanyukta [ स्पर्शं ददति ] sparsha āpe chhe (arthāt sparshagnānamān nimitta thāy chhe).
ṭīkāḥ — ā, (sansārī jīvonā bhedomānthī) pr̥ithvīkāyik vagere pāñch bhedonun kathan chhe.
1pr̥ithvīkāy, apkāy, tejaḥkāy, vāyukāy ane vanaspatikāy — evā ā pudgal- pariṇāmo bandhavashāt (bandhane līdhe) jīvasahit chhe. 2avāntar jātirūp bhedo pāḍatān teo ghaṇā hovā chhatān te badhāy (pudgalapariṇāmo), sparshanendriyāvaraṇanā kṣhayopashamavāḷā jīvone bahiraṅg sparshanendriyanī rachanābhūt vartatā thakā, karmaphaḷachetanāpradhānapaṇāne līdhe 1. kāy=sharīr. (pr̥ithvīkāy vagere kāyo pudgalapariṇāmo chhe; temano jīv sāthe bandh hovāne līdhe teo
jīvasahit hoy chhe.) 2. avāntar jāti=peṭā-jāti. (pr̥ithvīkāy, apkāy, tejaḥkāy ane vāyukāy — e chāramānnā darekanā
sāt lākh peṭā-jātirūp bhedo chhe; vanaspatikāyanā das lākh bhedo chhe.) pt.. 21
Page 162 of 256
PDF/HTML Page 202 of 296
single page version
162
त्वान्मोहबहुलमेव स्पर्शोपलम्भं सम्पादयन्तीति ।।११०।।
anvayārthaḥ — [ तेषु ] temān, [ त्रयः ] traṇ (pr̥ithvīkāyik, apkāyik ne vanaspati- kāyik) jīvo [ स्थावरतनुयोगाः ] sthāvar sharīranā sanyogavāḷā chhe [ च ] tathā [ अनिलानलकायिकाः ] vāyukāyik ne agnikāyik jīvo [ त्रसाः ] 2tras chhe; [ मनःपरिणामविरहिताः ] te badhā manapariṇāmarahit [ एकेन्द्रियाः जीवाः ] ekendriy jīvo [ ज्ञेयाः ] jāṇavā. 111.
1. sparshopalabdhi=sparshanī upalabdhi; sparshanun gnān; sparshano anubhav. [pr̥ithvīkāyik vagere jīvone
sparshanendriyanī rachanārūp hoy chhe, tethī te te kāyo te te jīvone sparshanī upalabdhimān nimittabhūt thāy chhe. te jīvone thatī te sparshopalabdhi prabaḷ moh sahit ja hoy chhe, kāraṇ ke te jīvo karmaphaḷachetanāpradhān hoy chhe.] 2. vāyukāyik ane agnikāyik jīvone chalanakriyā dekhīne vyavahārathī tras kahevāmān āve chhe; nishchayathī
Page 163 of 256
PDF/HTML Page 203 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
नोइन्द्रियावरणोदये च सत्येकेन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११२।।
anvayārthaḥ — [ एते ] ā [ पृथिवीकायिकाद्याः ] pr̥ithvīkāyik vagere [ पञ्चविधाः ] pāñch prakāranā [ जीवनिकायाः ] jīvanikāyone [ मनःपरिणामविरहिताः ] manapariṇāmarahit [ एकेन्द्रियाः जीवाः ] ekendriy jīvo [ भणिताः ] (sarvagne) kahyā chhe.
pr̥ithvīkāyik vagere jīvo, sparshanendriyanā ( – bhāvasparshanendriyanā) āvaraṇanā kṣhayopashamane līdhe tathā bākīnī indriyonā ( – chār bhāvendriyonā) āvaraṇano uday tem ja mananā ( – bhāvamananā) āvaraṇano uday hovāthī, manarahit ekendriy chhe. 112.
anvayārthaḥ — [ अण्डेषु प्रवर्धमानाः ] iṇḍāmmān vr̥uddhi pāmatān prāṇīo, [ गर्भस्थाः ] garbhamān rahelān prāṇīo [ च ] ane [ मूर्च्छां गताः मानुषाः ] mūrchhā pāmelā manuṣhyo, [ याद्रशाः ] jevān (buddhipūrvak vyāpār vinānān) chhe, [ ताद्रशाः ] tevā [ एकेन्द्रियाः जीवाः ] ekendriy jīvo [ ज्ञेयाः ] jāṇavā.
Page 164 of 256
PDF/HTML Page 204 of 296
single page version
16
अण्डान्तर्लीनानां, गर्भस्थानां, मूर्च्छितानां च बुद्धिपूर्वकव्यापारादर्शनेऽपि येन प्रकारेण जीवत्वं निश्चीयते, तेन प्रकारेणैकेन्द्रियाणामपि, उभयेषामपि बुद्धिपूर्वकव्यापारा- दर्शनस्य समानत्वादिति ।।११३।।
iṇḍānnī andar rahelān, garbhamān rahelān ane mūrchhā pāmelān (prāṇīo)nā jīvatvano, temane buddhipūrvak vyāpār nahi jovāmān āvato hovā chhatān, je prakāre nishchay karāy chhe, te prakāre ekendriyonā jīvatvano paṇ nishchay karāy chhe; kāraṇ ke bannemān buddhipūrvak vyāpāranun *adarshan samān chhe.
bhāvārthaḥ — jem garbhasthādi prāṇīomān, īhāpūrvak vyavahārano abhāv hovā chhatān, jīvatva chhe ja, tem ekendriyomān paṇ, īhāpūrvak vyavahārano abhāv hovā chhatān, jīvatva chhe ja em āgam, anumān ityādithī nakkī karī shakāy chhe.
ahīn em tātparya grahavun ke — jīv paramārthe svādhīn anant gnān ane saukhya sahit hovā chhatān agnān vaḍe parādhīn indriyasukhamān āsakta thaīne je karma bāndhe chhe tenā nimitte potāne ekendriy ane duḥkhī kare chhe. 113.
— je jāṇatā rasasparshane, te jīv dvīndriy jāṇavā. 114.
anvayārthaḥ — [ शम्बूकमातृवाहाः ] shambūk, mātr̥uvāh, [ शङ्खाः ] shaṅkh, [ शुक्तयः ] chhīp [ च ] ane [ अपादकाः कृमयः ] pag vagaranā kr̥umi — [ ये ] ke jeo [ रसं स्पर्शं ] ras ane sparshane [ जानन्ति ] jāṇe chhe [ ते ] teo — [ द्वीन्द्रियाः जीवाः ] dvīndriy jīvo chhe.
ṭīkāḥ — ā, dvīndriy jīvonā prakāranī sūchanā chhe. *adarshan=nahi jovāmān āvavun te
Page 165 of 256
PDF/HTML Page 205 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
एते स्पर्शनरसनेन्द्रियावरणक्षयोपशमात् शेषेन्द्रियावरणोदये नोइन्द्रियावरणोदये च सति स्पर्शरसयोः परिच्छेत्तारो द्वीन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११४।।
सति स्पर्शरसगन्धानां परिच्छेत्तारस्त्रीन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११५।।
sparshanendriy ane rasanendriyanā ( – e be bhāvendriyonā) āvaraṇanā kṣhayopashamane līdhe tathā bākīnī indriyonā ( – traṇ bhāvendriyonā) āvaraṇano uday tem ja mananā ( – bhāvamananā) āvaraṇano uday hovāthī sparsha ane rasane jāṇanārā ā (shambūk vagere) jīvo manarahit dvīndriy jīvo chhe. 114.
anvayārthaḥ — [ यूकाकुम्भीमत्कुणपिपीलिकाः ] jū, kumbhī, mākaḍ, kīḍī ane [ वृश्चिकादयः ] vīñchhī vagere [ कीटाः ] jantuo [ रसं स्पर्शं गंधं ] ras, sparsha ane gandhane [ जानन्ति ] jāṇe chhe; [ त्रीन्द्रियाः जीवाः ] te trīndriy jīvo chhe.
sparshanendriy, rasanendriy ane ghrāṇendriyanā āvaraṇanā kṣhayopashamane līdhe tathā bākīnī indriyonā āvaraṇano uday tem ja mananā āvaraṇano uday hovāthī sparsha, ras ane gandhane jāṇanārā ā (jū vagere) jīvo manarahit trīndriy jīvo chhe. 115.
Page 166 of 256
PDF/HTML Page 206 of 296
single page version
16
वरणोदये च सति स्पर्शरसगन्धवर्णानां परिच्छेत्तारश्चतुरिन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११६।।
anvayārthaḥ — [ पुनः ] vaḷī [ंउद्दंशमशकमक्षिकामधुकरीभ्रमराः ] ḍāns, machchhar, mākhī, madhamākhī, bhamarā ane [ पतङ्गाद्याः ते ] pataṅgiyān vagere jīvo [ रूपं ] rūp, [ रसं ] ras, [ गन्धं ] gandh [ च ] ane [ स्पर्शं ] sparshane [ विजानन्ति ] jāṇe chhe. (te chaturindriy jīvo chhe.)
sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy ane chakṣhurindriyanā āvaraṇanā kṣhayopashamane līdhe tathā shrotrendriyanā āvaraṇano uday tem ja mananā āvaraṇano uday hovāthī sparsha, ras, gandh ane varṇane jāṇanārā ā (ḍāns vagere) jīvo manarahit chaturindriy jīvo chhe. 116.
Page 167 of 256
PDF/HTML Page 207 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दानां परिच्छेत्तारः पञ्चेन्द्रिया अमनस्काः । केचित्तु नोइन्द्रियावरणस्यापि क्षयोपशमात् समनस्काश्च भवन्ति । तत्र देवमनुष्यनारकाः समनस्का एव, तिर्यञ्च उभयजातीया इति ।।११७।।
anvayārthaḥ — [ वर्णरसस्पर्शगन्धशब्दज्ञाः ] varṇa, ras, sparsha, gandh ane shabdane jāṇanārān [ सुरनरनारकतिर्यञ्चः ] dev-manuṣhya-nārak-tiryañch — [ जलचरस्थलचरखचराः ] jeo jaḷachar, sthaḷ-char ke khechar hoy chhe teo — [ बलिनः पञ्चेन्द्रियाः जीवाः ] baḷavān pañchendriy jīvo chhe.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy, chakṣhurindriy ane shrotrendriyanā āvaraṇanā kṣhayopashamane līdhe, mananā āvaraṇano uday hotān, sparsha, ras, gandh, varṇa ane shabdane jāṇanārā jīvo manarahit pañchendriy jīvo chhe; keṭalāk (pañchendriy jīvo) to, temane mananā āvaraṇano paṇ kṣhayopasham hovāthī, manasahit (pañchendriy jīvo) hoy chhe.
temān, devo, manuṣhyo ane nārako manasahit ja hoy chhe; tiryañcho banne jātinān (arthāt manarahit tem ja manasahit) hoy chhe. 117.
Page 168 of 256
PDF/HTML Page 208 of 296
single page version
16
निकायभेदाच्चतुर्धा । मनुष्यगतिनाम्नो मनुष्यायुषश्च उदयान्मनुष्याः । ते कर्मभोगभूमिज- भेदात् द्वेधा । तिर्यग्गतिनाम्नस्तिर्यगायुषश्च उदयात्तिर्यञ्चः । ते पृथिवीशम्बूकयूकोद्दंश- जलचरोरगपक्षिपरिसर्पचतुष्पदादिभेदादनेकधा । नरकगतिनाम्नो नरकायुषश्च उदयान्नारकाः । ते रत्नशर्करावालुकापङ्कधूमतमोमहातमःप्रभाभूमिजभेदात्सप्तधा । तत्र देवमनुष्यनारकाः भूमिजाः ] manuṣhyo karmabhūmij ane bhogabhūmij em be prakāranā chhe, [ तिर्यञ्चः बहुप्रकाराः ] tiryañcho ghaṇā prakāranān chhe [ पुनः ] ane [ नारकाः पृथिवीभेदगताः ] nārakonā bhed temanī pr̥ithvīonā bhed jeṭalā chhe.
ṭīkāḥ — ā, indriyonā bhedanī apekṣhāe kahevāmān āvelā jīvono chaturgatisambandh darshāvatān upasanhār chhe (arthāt ahīn ekendriy – dvīndriyādirūp jīvabhedono chār gati sāthe sambandh darshāvīne te jīvabhedono upasanhār karavāmān āvyo chhe).
devagatinām ane devāyunā udayathī (arthāt devagatināmakarma ane devāyukarmanā udayanā nimittathī) devo hoy chhe; teo bhavanavāsī, vyantar, jyotiṣhka ane vaimānik evā 1nikāyabhedone līdhe chār prakāranā chhe. manuṣhyagatinām ane manuṣhyāyunā udayathī manuṣhyo hoy chhe; teo karmabhūmij ane bhogabhūmij evā bhedone līdhe be prakāranā chhe. tiryañchagatinām ane tiryañchāyunā udayathī tiryañcho hoy chhe; teo pr̥ithvī, shambūk, jū, ḍāns, jaḷachar, urag, pakṣhī, parisarpa, chatuṣhpād (chopagān) ityādi bhedone līdhe anek prakāranān chhe. narakagatinām ane narakāyunā udayathī nārako hoy chhe; teo 2ratnaprabhābhūmij, sharkarāprabhābhūmij, vālukāprabhābhūmij, paṅkaprabhābhūmij, dhūmaprabhābhūmij, tamaḥprabhābhūmij ane mahātamaḥprabhābhūmij evā bhedone līdhe sāt prakāranā chhe.
temān, devo, manuṣhyo ane nārako pañchendriy ja hoy chhe. tiryañcho to keṭalāk pañchendriy 1. nikāy=samūh 2. ratnaprabhābhūmij=ratnaprabhā nāmanī bhūmimān ( – pratham narakamān) utpanna thayel
Page 169 of 256
PDF/HTML Page 209 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
पञ्चेन्द्रिया एव । तिर्यञ्चस्तु केचित्पञ्चेन्द्रियाः, केचिदेक-द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रिया अपीति ।।११८।।
तेषां गत्यन्तरस्यायुरन्तरस्य च कषायानुरञ्जिता योगप्रवृत्तिर्लेश्या भवति बीजं, hoy chhe ane keṭalāk ekendriy, dvīndriy, trīndriy ane chaturindriy paṇ hoy chhe.
bhāvārthaḥ — ahīn em tātparya grahavun ke chār gatithī vilakṣhaṇ, svātmopalabdhi jenun lakṣhaṇ chhe evī je siddhagati tenī bhāvanāthī rahit jīvo athavā siddhasadrash nijashuddhātmānī bhāvanāthī rahit jīvo je chaturgatināmakarma upārjit kare chhe tenā udayavash teo devādi gatiomān ūpaje chhe. 118.
anvayārthaḥ — [ पूर्वनिबद्धे ] pūrvabaddha [ गतिनाम्नि आयुषि च ] gatināmakarma ane āyuṣhakarma [ क्षीणे ] kṣhīṇ thatān [ ते अपि ] jīvo [ स्वलेश्यावशात् ] potānī leshyāne vash [ खलु ] kharekhar [ अन्यां गतिम् आयुष्कं च ] anya gati ane āyuṣh [ प्राप्नुवन्ति ] prāpta kare chhe.
ṭīkāḥ — ahīn, gatināmakarma ane āyuṣhakarmanā udayathī niṣhpanna thatān hovāthī devatvādi anātmasvabhāvabhūt chhe (arthāt devapaṇun, manuṣhyapaṇun, tiryañchapaṇun ane nārakapaṇun ātmāno svabhāv nathī) em darshāvavāmān āvyun chhe.
jīvone, jenun phaḷ sharū thayun hoy chhe evun amuk gatināmakarma ane amuk āyuṣhakarma krame kṣhay pāme chhe. ām hovā chhatān temane *kaṣhāy-anurañjit yogapravr̥uttirūp leshyā anya gati ane anya āyuṣhanun bīj thāy chhe (arthāt leshyā anya *kaṣhāy-anurañjit=kaṣhāyarañjit; kaṣhāyathī raṅgāyel. (kaṣhāyathī anurañjit yogapravr̥utti te leshyā chhe.) pt.. 22
Page 170 of 256
PDF/HTML Page 210 of 296
single page version
170
ततस्तदुचितमेव गत्यन्तरमायुरन्तरञ्च ते प्राप्नुवन्ति । एवं क्षीणाक्षीणाभ्यामपि पुनः पुनर्नवी- भूताभ्यां गतिनामायुःकर्मभ्यामनात्मस्वभावभूताभ्यामपि चिरमनुगम्यमानाः संसरन्त्यात्मानम- चेतयमाना जीवा इति ।।११९।।
gatināmakarma ane anya āyuṣhakarmanun kāraṇ thāy chhe), tethī tene uchit ja anya gati ane anya āyuṣh teo prāpta kare chhe. ā rīte *kṣhīṇ-akṣhīṇapaṇāne prāpta chhatān pharīpharīne navīn utpanna thatān evān gatināmakarma ane āyuṣhakarma (pravāharūpe) — joke teo anātmasvabhāvabhūt chhe topaṇ — chirakāḷ (jīvonī) sāthe sāthe rahetān hovāthī, ātmāne nahi chetanārā jīvo sansaraṇ kare chhe (arthāt ātmāne nahi anubhavanārā jīvo sansāramān paribhramaṇ kare chhe).
bhāvārthaḥ — jīvone devatvādinī prāptimān paudgalik karma nimittabhūt chhe tethī devatvādi jīvano svabhāv nathī.
[vaḷī, dev marīne dev ja thayā kare ane manuṣhya marīne manuṣhya ja thayā kare — e mānyatāno paṇ ahīn niṣhedh thayo. jīvone potānī leshyāne yogya ja gatinām- karma ane āyuṣhakarma bandhāy chhe ane tethī tene yogya ja anya gati-āyuṣh prāpta thāy chhe.] 119.
anvayārthaḥ — [ एते जीवनिकायाः ] ā (pūrvokta) jīvanikāyo [ देहप्रवीचार- माश्रिताः ] dehamān vartanārā arthāt dehasahit [ भणिताः ] kahevāmān āvyā chhe; [ देहविहीनाः सिद्धाः ] deharahit evā siddho chhe. [ संसारिणः ] sansārīo [ भव्याः अभव्याः *pahelānnān karma kṣhīṇ thāy chhe ane pachhīnān akṣhīṇapaṇe varte chhe.
Page 171 of 256
PDF/HTML Page 211 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
जीवाः । तत्र देहप्रवीचारत्वादेकप्रकारत्वेऽपि संसारिणो द्विप्रकाराः भव्या अभव्याश्च । ते शुद्धस्वरूपोपलम्भशक्ति सद्भावासद्भावाभ्यां पाच्यापाच्यमुद्गवदभिधीयन्त इति ।१२०।।
jemanā prakāro (pūrve) kahevāmān āvyā evā ā sarva sansārīo dehamān vartanārā (arthāt dehasahit) chhe; dehamān nahi vartanārā (arthāt deharahit) evā siddhabhagavanto chhe — ke jeo shuddha jīvo chhe. tyān, dehamān vartavānī apekṣhāe sansārī jīvono ek prakār hovā chhatān teo bhavya ane abhavya em be prakāranā chhe. ‘1pāchya’ ane ‘2apāchya’ maganī māphak, jemanāmān shuddha svarūpanī 3upalabdhinī shaktino sadbhāv chhe temane ‘bhavya’ ane jemanāmān shuddha svarūpanī upalabdhinī shaktino asadbhāv chhe temane ‘abhavya’ kahevāmān āve chhe. 120.
anvayārthaḥ — [ न हि इंद्रियाणि जीवाः ] (vyavahārathī kahevāmān āvatā ekendriyādi tathā pr̥ithvīkāyikādi ‘jīvo’mān) indriyo jīv nathī ane [ षट्प्रकाराः प्रज्ञप्ताः कायाः पुनः ] chha prakāranī shāstrokta kāyo paṇ jīv nathī; [ तेषु ] temanāmān [ यद् ज्ञानं 1. pāchya=pākavāyogya; randhāvāyogya; chaḍī javāyogya; koraḍu na hoy evā. 2. apāchya=nahi pākavāyogya; randhāvānī — chaḍī javānī yogyatā rahit; koraḍu. 3. upalabdhi=prāpti; anubhav.
Page 172 of 256
PDF/HTML Page 212 of 296
single page version
17
व्यवहारनयेन जीवप्राधान्याज्जीवा इति प्रज्ञाप्यन्ते । निश्चयनयेन तेषु स्पर्शनादीन्द्रियाणि पृथिव्यादयश्च कायाः जीवलक्षणभूतचैतन्यस्वभावाभावान्न जीवा भवन्तीति । तेष्वेव यत्स्वपरपरिच्छित्तिरूपेण प्रकाशमानं ज्ञानं तदेव गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदाज्जीवत्वेन प्ररूप्यत इति ।।१२१।।
ṭīkāḥ — ā, vyavahārajīvatvanā ekāntanī *pratipattinun khaṇḍan chhe (arthāt jene mātra vyavahāranayathī jīv kahevāmān āve chhe teno kharekhar jīv tarīke svīkār karavo uchit nathī em ahīn samajāvyun chhe).
je ā ekendriy vagere tathā pr̥ithvīkāyik vagere, ‘jīvo’ kahevāmān āve chhe te, anādi jīv-pudgalano paraspar avagāh dekhīne vyavahāranayathī jīvanā prādhānya dvārā ( – jīvane mukhyatā arpīne) ‘jīvo’ kahevāmān āve chhe. nishchayanayathī temanāmān sparshanādi indriyo tathā pr̥ithvī-ādi kāyo, jīvanā lakṣhaṇabhūt chaitanyasvabhāvanā abhāvane līdhe, jīv nathī; temanāmān ja je svaparanī gnaptirūpe prakāshatun gnān chhe te ja, guṇ-guṇīnā kathañchit abhedane līdhe, jīvapaṇe prarūpavāmān āve chhe. 121.
anvayārthaḥ — [ जीवः ] jīv [ सर्वम् जानाति पश्यति ] badhun jāṇe chhe ane dekhe chhe, [ सौख्यम् इच्छति ] sukhane ichchhe chhe, [ दुःखात् बिभेति ] duḥkhathī ḍare chhe, [ हितम् अहितम् *pratipatti=svīkār; mānyatā.
Page 173 of 256
PDF/HTML Page 213 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
पुद्गलो, यथाकाशादि । सुखाभिलाषक्रियायाः दुःखोद्वेगक्रियायाः स्वसम्वेदितहिताहित- निर्वर्तनक्रियायाश्च चैतन्यविवर्तरूपसङ्कल्पप्रभवत्वात्स एव कर्ता, नान्यः । शुभाशुभ- कर्मफलभूताया इष्टानिष्टविषयोपभोगक्रियायाश्च सुखदुःखस्वरूपस्वपरिणामक्रियाया इव स एव कर्ता, नान्यः । एतेनासाधारणकार्यानुमेयत्वं पुद्गलव्यतिरिक्त स्यात्मनो द्योतितमिति ।।१२२।। करोति ] hit-ahitane (shubh-ashubh bhāvone) kare chhe [ वा ] ane [ तयोः फलं भुंक्ते ] temanā phaḷane bhogave chhe.
ṭīkāḥ — ā, anyathī asādhāraṇ evān jīvakāryonun kathan chhe (arthāt anya dravyothī asādhāraṇ evān je jīvanān kāryo te ahīn darshāvyān chhe).
chaitanyasvabhāvapaṇāne līdhe, kartr̥usthit (kartāmān rahelī) kriyāno — gnapti tathā drashino — jīv ja kartā chhe; tenā sambandhamān rahelun pudgal tenun kartā nathī, jem ākāshādi nathī tem. (chaitanyasvabhāvane līdhe jāṇavānī ane dekhavānī kriyāno jīv ja kartā chhe; jyān jīv chhe tyān chār arūpī achetan dravyo paṇ chhe topaṇ teo jem jāṇavānī ane dekhavānī kriyānān kartā nathī tem jīvanī sāthe sambandhamān rahelān karma-nokarmarūp pudgalo paṇ te kriyānān kartā nathī.) chaitanyanā vivartarūp (-palaṭārūp) saṅkalpanī utpatti (jīvamān) thatī hovāne līdhe, sukhanī abhilāṣhārūp kriyāno, duḥkhanā udvegarūp kriyāno tathā svasamvedit hit-ahitanī niṣhpattirūp kriyāno ( – potāthī chetavāmān āvatā shubh- ashubh bhāvone rachavārūp kriyāno) jīv ja kartā chhe; anya nahi. shubhāshubh karmanā phaḷabhūt *iṣhṭāniṣhṭaviṣhayopabhogakriyāno, sukh-duḥkhasvarūp svapariṇāmakriyānī māphak, jīv ja kartā chhe; anya nahi.
āthī em samajāvyun ke (uparokta) asādhāraṇ kāryo dvārā pudgalathī bhinna evo ātmā anumey ( – anumān karī shakāvāyogya) chhe.
bhāvārthaḥ — sharīr, indriy, man, karma vagere pudgalo ke anya koī achetan dravyo kadāpi jāṇatān nathī, dekhatān nathī, sukhane ichchhatān nathī, duḥkhathī ḍaratān nathī, *iṣhṭāniṣhṭa viṣhayo jemān nimittabhūt hoy chhe evā sukhaduḥkhapariṇāmonā upabhogarūp kriyāne jīv karato hovāthī tene iṣhṭāniṣhṭa viṣhayonā upabhogarūp kriyāno kartā kahevāmān āve chhe.
Page 174 of 256
PDF/HTML Page 214 of 296
single page version
17
hit-ahitamān pravartatān nathī ke temanān phaḷane bhogavatān nathī; māṭe je jāṇe chhe ane dekhe chhe, sukhanī ichchhā kare chhe, duḥkhanā bhayanī lāgaṇī kare chhe, shubh-ashubh bhāvomān pravarte chhe ane temanān phaḷane bhogave chhe, te, achetan padārthonī sāthe rahyo hovā chhatān sarva achetan padārthonī kriyāothī taddan vishiṣhṭa prakāranī kriyāone karanāro, ek vishiṣhṭa padārtha chhe. ām jīv nāmano chaitanyasvabhāvī padārthavisheṣh — ke jene gnānīo svayam spaṣhṭa anubhave chhe te — tenī asādhāraṇ kriyāo dvārā anumey paṇ chhe. 122.
anvayārthaḥ — [ एवम् ] e rīte [ अन्यैः अपि बहुकैः पर्यायैः ] bījā paṇ bahu paryāyo vaḍe [ जीवम् अभिगम्य ] jīvane jāṇīne [ ज्ञानान्तरितैः लिङ्गैः ] gnānathī anya evān (jaḍ) liṅgo vaḍe [ अजीवम् अभिगच्छतु ] ajīvane jāṇo.
ṭīkāḥ — ā, jīv-vyākhyānanā upasanhāranī ane ajīv-vyākhyānanā prārambhanī sūchanā chhe.
e rīte ā nirdesh pramāṇe (arthāt upar saṅkṣhepamān samajāvyā pramāṇe), (1) vyavahāranayathī 1karmagranthapratipādit jīvasthān – guṇasthān – mārgaṇāsthān ityādi 1. karmagranthapratipādit=gommaṭasārādi karmapaddhatinā granthomān prarūpavāmān — nirūpavāmān āvelān
Page 175 of 256
PDF/HTML Page 215 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
विचित्रविकल्परूपैः, निश्चयनयेन मोहरागद्वेषपरिणतिसम्पादितविश्वरूपत्वात्कदाचिदशुद्धैः कदाचित्तदभावाच्छुद्धैश्चैतन्यविवर्तग्रन्थिरूपैर्बहुभिः पर्यायैः जीवमधिगच्छेत् । अधिगम्य चैवम- चैतन्यस्वभावत्वात् ज्ञानादर्थान्तरभूतैरितः प्रपञ्च्यमानैर्लिङ्गैर्जीवसम्बद्धमसम्बद्धं वा स्वतो भेद- बुद्धिप्रसिद्धयर्थमजीवमधिगच्छेदिति ।।१२३।।
pariṇamananī — granthio chhe; nishchayanayathī temanā vaḍe jīvane jāṇo.] 4. gnānathī arthāntarabhūt=gnānathī anyavastubhūt; gnānathī anya arthāt jaḍ. [ajīvano svabhāv achaitanya
hovāne līdhe gnānathī anya evān jaḍ chihno vaḍe te jaṇāy chhe.] 5. jīv sāthe sambaddha ke jīv sāthe asambaddha evā ajīvane jāṇavānun prayojan e chhe ke samasta ajīv
Page 176 of 256
PDF/HTML Page 216 of 296
single page version
17
तेषामचेतनत्वसामान्यत्वात् । अचेतनत्वसामान्यञ्चाकाशादीनामेव, जीवस्यैव चेतनत्व- सामान्यादिति ।।१२४।।
anvayārthaḥ — [ आकाशकालपुद्गलधर्माधर्मेषु ] ākāsh, kāḷ, pudgal, dharma ane adharmamān [ जीवगुणाः न सन्ति ] jīvanā guṇo nathī; (kāraṇ ke) [ तेषाम् अचेतनत्वं भणितम् ] temane achetanapaṇun kahyun chhe, [ जीवस्य चेतनता ] jīvane chetanatā kahī chhe.
ākāsh, kāḷ, pudgal, dharma ane adharmamān chaitanyavisheṣhorūp jīvaguṇo vidyamān nathī; kāraṇ ke te ākāshādine achetanatvasāmānya chhe. ane achetanatvasāmānya ākāshādine ja chhe, kemake jīvane ja chetanatvasāmānya chhe. 124.
anvayārthaḥ — [ सुखदुःखज्ञानं वा ] sukhaduḥkhanun gnān, [ हितपरिकर्म ] hitano udyam [ च ] ane [ अहितभीरुत्वम् ] ahitano bhay — [ यस्य नित्यं न विद्यते ] e jene sadāy hotān nathī, [ तम् ] tene [ श्रमणाः ] shramaṇo [ अजीवम् ब्रुवन्ति ] ajīv kahe chhe.
Page 177 of 256
PDF/HTML Page 217 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
सुखदुःखज्ञानस्य हितपरिकर्मणोऽहितभीरुत्वस्य चेति चैतन्यविशेषाणां नित्यमनुप- लब्धेरविद्यमानचैतन्यसामान्या एवाकाशादयोऽजीवा इति ।।१२५।।
ākāshādine sukhaduḥkhanun gnān, *hitano udyam ane ahitano bhay — e chaitanyavisheṣhonī sadā anupalabdhi chhe (arthāt e chaitanyavisheṣho ākāshādine koī kāḷe jovāmān āvatā nathī), tethī (em nakkī thāy chhe ke) ākāshādi ajīvone chaitanyasāmānya vidyamān nathī ja.
bhāvārthaḥ — jene chetanatvasāmānya hoy tene chetanatvavisheṣho hovā ja joīe. jene chetanatvavisheṣho na hoy tene chetanatvasāmānya paṇ na ja hoy. have, ākāshādi pāñch dravyone sukhaduḥkhanun sañchetan, hit arthe prayatna ane ahitanī bhīti — e chetanatvavisheṣho kadīye jovāmān āvatā nathī; tethī nakkī thāy chhe ke ākāshādine chetanatvasāmānya paṇ nathī, arthāt achetanatvasāmānya ja chhe. 125.
*hit ane ahit viṣhe āchāryavar shrī jayasenāchāryadevakr̥ut tātparyavr̥utti nāmanī ṭīkāmān nīche pramāṇe vivaraṇ chheḥ —
samaje chhe ane sarpa, viṣh, kaṇṭak vagerene ahit samaje chhe. samyaggnānī jīvo akṣhay anant sukhane tathā tenā kāraṇabhūt nishchayaratnatrayapariṇat paramātmadravyane hit samaje chhe ane ākuḷatānā utpādak evā duḥkhane tathā tenā kāraṇabhūt mithyātvarāgādipariṇat ātmadravyane ahit samaje chhe. pt.. 23
Page 178 of 256
PDF/HTML Page 218 of 296
single page version
17
परिणतत्वाच्च इन्द्रियग्रहणयोग्यं, तत्पुद्गलद्रव्यम् । यत्पुनरस्पर्शरसगन्धवर्णगुणत्वादशब्दत्वाद- निर्दिष्टसंस्थानत्वादव्यक्त त्वादिपर्यायैः परिणतत्वाच्च नेन्द्रियग्रहणयोग्यं, तच्चेतनागुणत्वात्
anvayārthaḥ — [ संस्थानानि ] (samachaturasrādi) sansthāno, [ संघाताः ] (audārikādi sharīr sambandhī) saṅghāto, [ वर्णरसस्पर्शगन्धशब्दाः च ] varṇa, ras, sparsha, gandh ane shabda — [ बहवः गुणाः पर्यायाः च ] em je bahu guṇo ane paryāyo chhe, [ पुद्गलद्रव्यप्रभवाः भवन्ति ] te pudgaladravyaniṣhpanna chhe.
[ अरसम् अरूपम् अगन्धम् ] je aras, arūp tathā agandh chhe, [ अव्यक्तम् ] avyakta chhe, [ अशब्दम् ] ashabda chhe, [ अनिर्दिष्टसंस्थानम् ] anirdiṣhṭasansthān chhe (arthāt jenun koī sansthān kahyun nathī evo chhe), [ चेतनागुणम् ] chetanāguṇavāḷo chhe ane [ अलिङ्गग्रहणम् ] indriyo vaḍe agrāhya chhe, [ जीवं जानीहि ] te jīv jāṇo.
ṭīkāḥ — jīv-pudgalanā sanyogamān paṇ, temanā bhedanā kāraṇabhūt svarūpanun ā kathan chhe (arthāt jīv ane pudgalanā sanyogamān paṇ, je vaḍe temano bhed jāṇī shakāy chhe evā temanā bhinnabhinna svarūpanun ā kathan chhe).
sharīr ane 1sharīrīnā sanyogamān, (1) je kharekhar sparsha-ras-gandh-varṇaguṇavāḷun hovāne līdhe, sashabda hovāne līdhe tathā sansthān-saṅghātādi paryāyorūpe pariṇat hovāne līdhe indriyagrahaṇayogya chhe, te pudgaladravya chhe; ane (2) je sparsha-ras-gandh-varṇaguṇ vinānun hovāne līdhe, ashabda hovāne līdhe, anirdiṣhṭasansthān hovāne līdhe tathā 2avyaktatvādi 1. sharīrī = dehī; sharīravāḷo (arthāt ātmā). 2. avyaktatvādi = avyaktatva vagere; aprakaṭatva vagere.
Page 179 of 256
PDF/HTML Page 219 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
रूपिभ्योऽरूपिभ्यश्चाजीवेभ्यो विशिष्टं जीवद्रव्यम् । एवमिह जीवाजीवयोर्वास्तवो भेदः सम्यग्ज्ञानिनां मार्गप्रसिद्धयर्थं प्रतिपादित इति ।।१२६ – १२७।।
उक्तौ मूलपदार्थौ । अथ संयोगपरिणामनिर्वृत्तेतरसप्तपदार्थानामुपोद्घातार्थं जीवपुद्गल- कर्मचक्रमनुवर्ण्यते —
paryāyorūpe pariṇat hovāne līdhe indriyagrahaṇayogya nathī, te, chetanāguṇamayapaṇāne līdhe rūpī tem ja arūpī ajīvothī *vishiṣhṭa (bhinna) evun jīvadravya chhe.
ā rīte ahīn jīv ane ajīvano vāstavik bhed samyaggnānīonā mārganī prasiddhi arthe pratipādit karavāmān āvyo.
[bhāvārthaḥ — anādi mithyāvāsanāne līdhe jīvone pote koṇ chhe tenun vāstavik gnān nathī ane potāne sharīrādirūp māne chhe. temane jīvadravya ane ajīvadravyano vāstavik bhed darshāvī muktino mārga prāpta karāvavā arthe ahīn jaḍ pudgaladravyanān ane chetan jīvadravyanān vītarāgasarvagnakathit lakṣhaṇo kahevāmān āvyān. je jīv te lakṣhaṇo jāṇī, potāne ek svataḥsiddha svatantra dravya tarīke oḷakhī, bhedavignānī anubhavī thāy chhe, te nijātmadravyamān līn thaī mokṣhamārgane sādhī shāshvat nirākuḷ sukhano bhoktā thāy chhe.
anya sāt padārthonā upodghāt arthe jīvakarma ane pudgalakarmanun chakra varṇavavāmān āve chhe.
Page 180 of 256
PDF/HTML Page 220 of 296
single page version
180
गदिमधिगदस्स देहो देहादो इंदियाणि जायंते । तेहिं दु विसयग्गहणं तत्तो रागो व दोसो वा ।।१२९।। जायदि जीवस्सेवं भावो संसारचक्कवालम्मि । इदि जिणवरेहिं भणिदो अणादिणिधणो सणिधणो वा ।।१३०।।
anvayārthaḥ — [ यः ] je [ खलु ] kharekhar [ संसारस्थः जीवः ] sansārasthit jīv chhe [ ततः तु परिणामः भवति ] tenāthī pariṇām thāy chhe (arthāt tene snigdha pariṇām thāy chhe), [ परिणामात् कर्म ] pariṇāmathī karma ane [ कर्मणः ] karmathī [ गतिषु गतिः भवति ] gatiomān gaman thāy chhe.
[ ़गतिम् अधिगतस्य देहः ] gatiprāptane deh thāy chhe, [ देहात् इन्द्रियाणि जायन्ते ] dehathī indriyo thāy chhe, [ तैः तु विषयग्रहणं ] indriyothī viṣhayagrahaṇ ane [ ततः रागः वा द्वेषः वा ] viṣhayagrahaṇathī rāg athavā dveṣh thāy chhe.
[ एवं भावः ] e pramāṇe bhāv, [ संसारचक्रवाले ] sansārachakramān [ जीवस्य ] jīvane [ अनादिनिधनः सनिधनः वा ] anādi-anant athavā anādi-sānt [ जायते ] thayā kare chhe — [ इति जिनवरैः भणितः ] em jinavaroe kahyun chhe.