Page 101 of 256
PDF/HTML Page 141 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
करणत्वः, स्वयमेव षट्कारकीरूपेण व्यवतिष्ठमानो न कारकान्तरमपेक्षते । अतः कर्मणः कर्तुर्नास्ति जीवः कर्ता, जीवस्य कर्तुर्नास्ति कर्म कर्तृ निश्चयेनेति ।।६२।। potāne devāmān āvatun hovāthī) sampradānapaṇāne pāmelo ane (6) dhārī rākhavāmān āvatā bhāvaparyāyano ādhār hovāthī jeṇe adhikaraṇapaṇāne grahyun chhe evo — svayamev ṣhaṭkārakarūpe vartato thako anya kārakanī apekṣhā rākhato nathī.
māṭe nishchayathī karmarūp kartāne jīv kartā nathī ane jīvarūp kartāne karma kartā nathī. (jyān karma kartā chhe tyān jīv kartā nathī ane jyān jīv kartā chhe tyān karma kartā nathī.)
bhāvārthaḥ — (1) pudgal svatantrapaṇe dravyakarmane karatun hovāthī pudgal pote ja kartā chhe; (2) pote dravyakarmarūpe pariṇamavānī shaktivāḷun hovāthī pudgal pote ja karaṇ chhe; (3) dravyakarmane prāpta karatun — pahoñchatun hovāthī dravyakarma karma chhe, athavā dravyakarmathī pote abhinna hovāthī pudgal pote ja karma ( – kārya) chhe; (4) potānāmānthī pūrva pariṇāmano vyay karīne dravyakarmarūp pariṇām karatun hovāthī ane pudgaladravyarūpe dhruv rahetun hovāthī pudgal pote ja apādān chhe; (5) potāne dravyakarmarūp pariṇām detun hovāthī pudgal pote ja sampradān chhe; (6) potānāmān arthāt potānā ādhāre dravyakarma karatun hovāthī pudgal pote ja adhikaraṇ chhe.
e ja pramāṇe (1) jīv svatantrapaṇe jīvabhāvane karato hovāthī jīv pote ja kartā chhe; (2) pote jīvabhāvarūpe pariṇamavānī shaktivāḷo hovāthī jīv pote ja karaṇ chhe; (3) jīvabhāvane prāpta karato — pahoñchato hovāthī jīvabhāv karma chhe, athavā jīvabhāvathī pote abhinna hovāthī jīv pote ja karma chhe; (4) potānāmānthī pūrva bhāvano vyay karīne (navīn) jīvabhāv karato hovāthī ane jīvadravyarūpe dhruv raheto hovāthī jīv pote ja apādān chhe; (5) potāne jīvabhāv deto hovāthī jīv pote ja sampradān chhe; (6) potānāmān arthāt potānā ādhāre jīvabhāv karato hovāthī jīv pote ja adhikaraṇ chhe.
ā rīte, pudgalanī karmodayādirūpe ke karmabandhādirūpe pariṇamavānī kriyāne viṣhe kharekhar pudgal ja svayamev chha kārakarūpe vartatun hovāthī tene anya kārakonī apekṣhā nathī tathā jīvanī audayikādi bhāvarūpe pariṇamavānī kriyāne viṣhe kharekhar jīv ja svayamev chha kārakarūpe vartato hovāthī tene anya kārakonī apekṣhā nathī. pudgalanī ane
Page 102 of 256
PDF/HTML Page 142 of 296
single page version
10
कर्मजीवयोरन्योन्याकर्तृत्वेऽन्यदत्तफलान्योपभोगलक्षणदूषणपुरःसरः पूर्वपक्षो- ऽयम् ।।६३।। jīvanī uparokta kriyāo ek ja kāḷe vartatī hovā chhatān paṇ paudgalik kriyāne viṣhe vartatān pudgalanān chha kārako jīvakārakothī taddan bhinna ane nirapekṣha chhe tathā jīvabhāvarūp kriyāne viṣhe vartatān jīvanān chha kārako pudgalakārakothī taddan bhinna ane nirapekṣha chhe. kharekhar koī dravyanān kārakone koī anya dravyanān kārakonī apekṣhā hotī nathī. 62.
anvayārthaḥ — [ यदि ] jo [ कर्म ] karma [ कर्म करोति ] karmane kare ane [ सः आत्मा ] ātmā [ आत्मानम् करोति ] ātmāne kare to [ कर्म ] karma [ फलम् कथं ददाति ] ātmāne phaḷ kem āpe [ च ] ane [ आत्मा ] ātmā [ तस्य फलं भुङ्क्ते ] tenun phaḷ kem bhogave?
ṭīkāḥ — jo karma ane jīvane anyonya akartāpaṇun hoy, to ‘anye dīdhelun phaḷ anya bhogave’ evo prasaṅg āve; — āvo doṣh batāvīne ahīn pūrvapakṣha rajū karavāmān āvyo chhe.
bhāvārthaḥ — shāstromān kahyun chhe ke (paudgalik) karma jīvane phaḷ āpe chhe ane jīv (paudgalik) karmanun phaḷ bhogave chhe. have jo jīv karmane karato ja na hoy to jīvathī nahi karāyelun karma jīvane phaḷ kem āpe ane jīv potāthī nahi karāyelā karmanā phaḷane kem bhogave ? jīvathī nahi karāyelun karma jīvane phaḷ āpe ane jīv te phaḷ bhogave e koī rīte nyāyayukta nathī. ā rīte, ‘karma karmane ja kare chhe ane ātmā ātmāne ja kare chhe’ e vātamān pūrvokta doṣh āvato hovāthī e vāt ghaṭatī nathī
Page 103 of 256
PDF/HTML Page 143 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
कर्मयोग्यपुद्गला अञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकन्यायेन सर्वलोकव्यापित्वाद्यत्रात्मा तत्रानानीता एवावतिष्ठन्त इत्यत्रौक्त म् ।।६४।।
— em ahīn pūrvapakṣha rajū karavāmān āvyo chhe. 63.
have siddhāntasūtro chhe (arthāt have 63mī gāthāmān kahelā pūrvapakṣhanā nirākaraṇ- pūrvak siddhāntanun pratipādan karanārī gāthāo kahevāmān āve chhe).
anvayārthaḥ — [ लोकः ] lok [ सर्वतः ] sarvataḥ [ विविधैः ] vividh prakāranā, [ अनन्तानन्तैः ] anantānant [ सूक्ष्मैः बादरैः च ] sūkṣhma tem ja bādar [ पुद्गलकायैः ] pudgalakāyo (pudgalaskandho) vaḍe [ अवगाढगाढनिचितः ] (vishiṣhṭa rīte) avagāhāīne gāḍh bharelo chhe.
ṭīkāḥ — ahīn em kahyun chhe ke — karmayogya pudgalo (kārmāṇavargaṇārūp pudgal- skandho) añjanachūrṇathī (āñjaṇanā jhīṇā bhūkāthī) bharelī ḍābalīnā nyāye ākhā lokamān vyāpelān chhe; tethī jyān ātmā chhe tyān, vinā-lāvye ja (kyāyathī lāvavāmān āvyā vinā ja), teo rahelān chhe. 64.
Page 104 of 256
PDF/HTML Page 144 of 296
single page version
10
बद्धत्वादनादिमोहरागद्वेषस्निग्धैरविशुद्धैरेव भावैर्विवर्तते । स खलु यत्र यदा मोहरूपं रागरूपं द्वेषरूपं वा स्वस्य भावमारभते, तत्र तदा तमेव निमित्तीकृत्य जीवप्रदेशेषु परस्परावगाहेनानुप्रविष्टाः स्वभावैरेव पुद्गलाः कर्मभावमापद्यन्त इति ।।६५।।
anvayārthaḥ — [ आत्मा ] ātmā [ स्वभावं ] (moharāgadveṣharūp) potānā bhāvane [ करोति ] kare chhe; [ तत्र गताः पुद्गलाः ] (tyāre) tyān rahelān pudgalo [ स्वभावैः ] potānā bhāvothī [ अन्योन्यावगाहावगाढाः ] jīvane viṣhe (vishiṣhṭa prakāre) anyonya-avagāharūpe praveshyān thakān [ कर्मभावम् गच्छन्ति ] karmabhāvane pāme chhe.
ṭīkāḥ — anya vaḍe karavāmān āvyā vinā karmanī utpatti kaī rīte thāy chhe tenun ā kathan chhe.
ātmā kharekhar sansār-avasthāmān pāriṇāmik chaitanyasvabhāvane chhoḍyā vinā ja anādi bandhan vaḍe baddha hovāthī anādi moharāgadveṣh vaḍe *snigdha evā avishuddha bhāvorūpe ja vivartan pāme chhe ( – pariṇame chhe). te (sansārastha ātmā) kharekhar jyān ane jyāre moharūp, rāgarūp ke dveṣharūp evā potānā bhāvane kare chhe, tyān ane tyāre te ja bhāvane nimitta karīne pudgalo potānā bhāvothī ja jīvanā pradeshomān (vishiṣhṭatāpūrvak) paraspar avagāharūpe praveshyān thakān karmabhāvane pāme chhe.
bhāvārthaḥ — ātmā je kṣhetre ane je kāḷe ashuddha bhāve pariṇame chhe, te ja kṣhetre rahelā kārmāṇavargaṇārūp pudgalaskandho te ja kāḷe svayam potānā bhāvothī ja jīvanā pradeshomān khās prakāre paraspar-avagāharūpe praveshyā thakā karmapaṇāne pāme chhe.
ā rīte, jīvathī karāyā vinā ja pudgalo svayam karmapaṇe pariṇame chhe. 65. *snigdha = chīkaṇā; chīkāshavāḷā. (moharāgadveṣh karmabandhanā nimittabhūt hovāne līdhe moharāgadveṣhane
Page 105 of 256
PDF/HTML Page 145 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
पुद्गलस्क न्धविकल्पाः कर्त्रन्तरनिरपेक्षा एवोत्पद्यन्ते, तथा स्वयोग्यजीवपरिणामोपलम्भे ज्ञाना- वरणप्रभृतिभिर्बहुभिः प्रकारैः कर्माण्यपि कर्त्रन्तरनिरपेक्षाण्येवोत्पद्यन्ते इति ।।६६।।
anvayārthaḥ — [ यथा ] jem [ पुद्गलद्रव्याणां ] pudgaladravyonī [ बहुप्रकारैः ] bahu prakāre [ स्कन्धनिर्वृत्तिः ] skandharachanā [ परैः अकृता ] parathī karāyā vinā [ दृष्टा ] thatī jovāmān āve chhe, [ तथा ] tem [ कर्मणां ] karmonī bahuprakāratā [ विजानीहि ] parathī akr̥ut jāṇo.
ṭīkāḥ — karmonī vichitratā (bahuprakāratā) anya vaḍe karavāmān āvatī nathī em ahīn kahyun chhe.
jem potāne yogya chandra-sūryanā prakāshanī upalabdhi hotān, sandhyā-vādaḷān-indradhanuṣh- prabhāmaṇḍaḷ ityādi ghaṇā prakāre pudgalaskandhabhedo anya kartānī apekṣhā vinā ja ūpaje chhe, tem potāne yogya jīv-pariṇāmanī upalabdhi hotān, gnānāvaraṇādi ghaṇā prakāre karmo paṇ anya kartānī apekṣhā vinā ja ūpaje chhe.
bhāvārthaḥ — karmonī vividh prakr̥iti-pradesh-sthiti-anubhāgarūp vichitratā paṇ jīvakr̥ut nathī, pudgalakr̥ut ja chhe. 66. pt.. 14
Page 106 of 256
PDF/HTML Page 146 of 296
single page version
10
निश्चयेन जीवकर्मणोश्चैककर्तृत्वेऽपि व्यवहारेण कर्मदत्तफलोपलम्भो जीवस्य न विरुध्यत इत्यत्रोक्त म् ।
जीवा हि मोहरागद्वेषस्निग्धत्वात्पुद्गलस्कन्धाश्च स्वभावस्निग्धत्वाद्बन्धावस्थायां परमाणुद्वन्द्वानीवान्योन्यावगाहग्रहणप्रतिबद्धत्वेनावतिष्ठन्ते । यदा तु ते परस्परं वियुज्यन्ते, तदोदितप्रच्यवमाना निश्चयेन सुखदुःखरूपात्मपरिणामानां व्यवहारेणेष्टानिष्टविषयाणां
anvayārthaḥ — [ जीवाः पुद्गलकायाः ] jīvo ane pudgalakāyo [ अन्योन्यावगाढ- ग्रहणप्रतिबद्धाः ] (vishiṣhṭa prakāre) anyonya-avagāhane grahavā vaḍe (paraspar) baddha chhe; [ काले वियुज्यमानाः ] kāḷe chhūṭā paḍatān [ सुखदुःखं ददति भुञ्जन्ति ] sukhaduḥkh āpe chhe ane bhogave chhe (arthāt pudgalakāyo sukhaduḥkh āpe chhe ane jīvo bhogave chhe).
ṭīkāḥ — nishchayathī jīv ane karmane ekanun (nij nij rūpanun ja) kartāpaṇun hovā chhatān, vyavahārathī jīvane karme dīdhelā phaḷano bhogavaṭo virodh pāmato nathī (arthāt ‘karma jīvane phaḷ āpe chhe ane jīv tene bhogave chhe’ e vāt paṇ vyavahārathī ghaṭe chhe) em ahīn kahyun chhe.
jīvo moharāgadveṣh vaḍe snigdha hovāne līdhe ane pudgalaskandho svabhāvathī snigdha hovāne līdhe, (teo) bandh-avasthāmān — *paramāṇudvandvonī māphak — (vishiṣhṭa prakāre) anyonya-avagāhanā grahaṇ vaḍe baddhapaṇe rahe chhe. jyāre teo paraspar chhūṭā paḍe chhe tyāre (nīche pramāṇe pudgalaskandho phaḷ āpe chhe ane jīvo tene bhogave chhe) — uday pāmīne kharī jatā pudgalakāyo sukhaduḥkharūp ātmapariṇāmonā nimittamātra hovānī *paramāṇudvandva = be paramāṇuonun joḍakun; be paramāṇuono banelo skandh; dvi-aṇuk skandh.
Page 107 of 256
PDF/HTML Page 147 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
निमित्तमात्रत्वात्पुद्गलकायाः सुखदुःखरूपं फलं प्रयच्छन्ति । जीवाश्च निश्चयेन निमित्त- मात्रभूतद्रव्यकर्मनिर्वर्तितसुखदुःखरूपात्मपरिणामानां व्यवहारेण द्रव्यकर्मोदयापादितेष्टा- apekṣhāe *nishchayathī, ane iṣhṭāniṣhṭa viṣhayonā nimittamātra hovānī apekṣhāe *vyavahārathī, +sukhaduḥkharūp phaḷ āpe chhe; tathā jīvo nimittamātrabhūt dravyakarmathī niṣhpanna thatā sukh-duḥkharūp ātmapariṇāmonā bhoktā hovānī apekṣhāe nishchayathī, ane (nimittamātrabhūt) dravyakarmanā udayathī sampādit iṣhṭāniṣhṭa viṣhayonā bhoktā hovānī apekṣhāe vyavahārathī, te prakāranun (sukhaduḥkharūp) phaḷ bhogave chhe (arthāt nishchayathī sukhaduḥkhapariṇāmarūp ane vyavahārathī iṣhṭāniṣhṭa viṣhayarūp phaḷ bhogave chhe). *(1) sukhaduḥkhapariṇāmomān tathā (2) iṣhṭāniṣhṭa viṣhayonā sanyogamān shubhāshubh karmo nimittabhūt hoy chhe, tethī te karmone temanā nimittamātrapaṇānī apekṣhāe ja ‘‘(1) sukhaduḥkhapariṇāmarūp (phaḷ)
bhaṅgathī em na samajavun ke ‘paudgalik karma jīvane kharekhar phaḷ āpe chhe ane jīv kharekhar
pāsethī phaḷ meḷavīne bhogavī shakatun nathī. jo paramārthe koī dravya anya dravyane phaḷ āpe ane te anya dravya tene bhogave to banne dravyo ek thaī jāy. ahīn e dhyānamān rākhavun khās āvashyak chhe ke ṭīkānā pahelā phakarāmān ākhī gāthānā kathanano sār kahetān shrī ṭīkākār āchāryadeve pote ja, jīvane karme dīdhelā phaḷano bhogavaṭo vyavahārathī ja kahyo chhe, nishchayathī nahi. +sukhaduḥkhanā be artho thāy chheḥ (1) sukhaduḥkhapariṇāmo, ane (2) iṣhṭāniṣhṭa viṣhayo. jyān ‘nishchayathī’ kahyun chhe tyān ‘sukhaduḥkhapariṇāmo’ evo artha samajavo ane jyān ‘vyavahārathī’ kahyun
Page 108 of 256
PDF/HTML Page 148 of 296
single page version
10
निष्टविषयाणां भोक्तृ त्वात्तथाविधं फलं भुञ्जन्ते इति । एतेन जीवस्य भोक्तृत्वगुणोऽपि व्याख्यातः ।।६७।।
निश्चयेनात्मभावस्य कर्ता, व्यवहारेण कर्मण इति । यथात्रोभयनयाभ्यां कर्म कर्तृ, तथैकेनापि नयेन न भोक्तृ । कुतः ? चैतन्यपूर्वकानुभूतिसद्भावाभावात् । ततश्चेतनत्वात्
anvayārthaḥ — [ तस्मात् ] tethī [ अथ जीवस्य भावेन हि संयुतम् ] jīvanā bhāvathī sanyukta evun [ कर्म ] karma (dravyakarma) [ कर्तृ ] kartā chhe ( – nishchayathī potānun kartā ane vyavahārathī jīvabhāvanun kartā; parantu te bhoktā nathī). [ भोक्ता तु ] bhoktā to [ जीवः भवति ] (mātra) jīv chhe [ चेतकभावेन ] chetakabhāvane līdhe [ कर्मफलम् ] karmaphaḷano.
tethī (pūrvokta kathanathī) em nakkī thayun ke — karma nishchayathī potānun kartā chhe, vyavahārathī jīvabhāvanun kartā chhe; jīv paṇ nishchayathī potānā bhāvano kartā chhe, vyavahārathī karmano kartā chhe.
jem ahīn banne nayothī karma kartā chhe, tem ek paṇ nayathī te bhoktā nathī. shā kāraṇe? kāraṇ ke tene *chaitanyapūrvak anubhūtino sadbhāv nathī. tethī chetanapaṇāne *je anubhūti chaitanyapūrvak hoy tene ja ahīn bhoktr̥utva kahel chhe, te sivāyanī anubhūtine nahi.
Page 109 of 256
PDF/HTML Page 149 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
केवल एव जीवः कर्मफलभूतानां कथञ्चिदात्मनः सुखदुःखपरिणामानां कथञ्चिदिष्टानिष्ट- विषयाणां भोक्ता प्रसिद्ध इति ।।६८।।
मोहावच्छन्नत्वादुपजातविपरीताभिनिवेशः प्रत्यस्तमितसम्यग्ज्ञानज्योतिः सान्तमनन्तं वा संसारं līdhe kevaḷ jīv ja karmaphaḷano — kathañchit ātmānā sukhaduḥkhapariṇāmono ane kathañchit iṣhṭāniṣhṭa viṣhayono — bhoktā prasiddha chhe. 68.
anvayārthaḥ — [ एवं ] e rīte [ स्वकैः कर्मभिः ] potānān karmothī [ कर्ता भोक्ता भवन् ] kartā-bhoktā thato [ आत्मा ] ātmā [ मोहसंछन्नः ] mohāchchhādit vartato thako [ पारम् अपारं संसारं ] sānt athavā anant sansāramān [ हिंडते ] paribhramaṇ kare chhe.
e rīte pragaṭ prabhutvashaktine līdhe jeṇe potānān karmo vaḍe ( – nishchayathī bhāvakarmo ane vyavahārathī dravyakarmo vaḍe) kartr̥utva ane bhoktr̥utvano adhikār grahaṇ karyo chhe evā ā ātmāne, anādi mohāchchhāditapaṇāne līdhe viparīt *abhinivesh ūpajyo hovāthī samyaggnānajyoti asta thaī gaī chhe, tethī te sānt athavā anant *abhinivesh = abhiprāy; āgrah.
Page 110 of 256
PDF/HTML Page 150 of 296
single page version
110
परिभ्रमतीति ।।६९।।
भिनिवेशः समुद्भिन्नसम्यग्ज्ञानज्योतिः कर्तृत्वभोक्तृ त्वाधिकारं परिसमाप्य सम्यक् - प्रकटितप्रभुत्वशक्ति र्ज्ञानस्यैवानुमार्गेण चरति, तदा विशुद्धात्मतत्त्वोपलम्भरूपमपवर्गनगरं sansāramān paribhramaṇ kare chhe.
(ā pramāṇe jīvanā karmasahitapaṇānī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇanun vyākhyān karavāmān āvyun.) 69.
anvayārthaḥ — [ जिनभाषितेन मार्गं समुपगतः ] je (puruṣh) jinavachanathī mārgane pāmīne [ उपशान्तक्षीणमोहः ] upashāntakṣhīṇamoh thayo thako (arthāt darshanamohano jene upasham, kṣhay athavā kṣhayopasham thayo chhe evo thayo thako) [ ज्ञानानुमार्गचारी ] gnānānumārge chare chhe ( – gnānane anusaranārā mārge pravarte chhe), [ धीरः ] te dhīr puruṣh [ निर्वाणपुरं व्रजति ] nirvāṇapurane pāme chhe.
jyāre ā ja ātmā jināgnā vaḍe mārgane pāmīne, upashāntakṣhīṇamohapaṇāne līdhe (darshanamohanā upasham, kṣhay athavā kṣhayopashamane līdhe) jene viparīt abhinivesh naṣhṭa thayo hovāthī samyaggnānajyoti pragaṭī chhe evo thayo thako, kartr̥utva ane bhoktr̥utvanā adhikārane samāpta karīne samyakpaṇe pragaṭ prabhutvashaktivāḷo thayo thako gnānane ja anusaranārā mārge chare chhe ( – pravarte chhe, pariṇame chhe, ācharaṇ kare chhe), tyāre te vishuddha
Page 111 of 256
PDF/HTML Page 151 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
विगाहत इति ।।७०।।
ātmatattvanī upalabdhirūp apavarganagarane (mokṣhapurane) pāme chhe.
(ā pramāṇe jīvanā karmarahitapaṇānī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇanun vyākhyān karavāmān āvyun.) 70.
anvayārthaḥ — [ सः महात्मा ] te mahātmā [ एकः एव ] ek ja chhe, [ द्विविकल्पः ] be bhedavāḷo chhe ane [ त्रिलक्षणः भवति ] trilakṣhaṇ chhe; [ चतुश्चङ्क्रमणः ] vaḷī tene chaturvidh bhramaṇavāḷo [ च ] tathā [ पञ्चाग्रगुणप्रधानः ] pāñch mukhya guṇothī pradhānatāvāḷo [ भणितः ] kahyo chhe. [ उपयुक्तः जीवः ] upayogī evo te jīv [ षटकापक्रमयुक्तः ] chha *apakram sahit, [ सप्तभङ्गसद्भावः ] sāt bhaṅgapūrvak sadbhāvavāḷo, [ अष्टाश्रयः ] āṭhanā āshrayarūp, [ नवार्थः ] *apakram = (sansārī jīvane anya bhavamān jatān) anushreṇī gaman arthāt vidishāo chhoḍīne gaman
Page 112 of 256
PDF/HTML Page 152 of 296
single page version
11
स खलु जीवो महात्मा नित्यचैतन्योपयुक्त त्वादेक एव, ज्ञानदर्शनभेदाद्दिव- विकल्पः, कर्मफलकार्यज्ञानचेतनाभेदेन लक्ष्यमाणत्वात्र्रिलक्षणः ध्रौव्योत्पादविनाश- भेदेन वा, चतसृषु गतिषु चङ्क्रमणत्वाच्चतुश्चङ्क्रमणः, पञ्र्चभिः पारिणामिकौदयिकादि- भिरग्रगुणैः प्रधानत्वात्पञ्चाग्रगुणप्रधानः, चतसृषु दिक्षूर्ध्वमधश्चेति भवान्तरसङ्क्रमण- षटकेनापक्रमेण युक्त त्वात्षटकापक्रमयुक्त :, अस्तिनास्त्यादिभिः सप्तभंगैः सद्भावो यस्येति सप्तभङ्गसद्भावः, अष्टानां कर्मणां गुणानां वा आश्रयत्वादष्टाश्रयः, नवपदार्थरूपेण वर्तनान्नवार्थः, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिसाधारणप्रत्येकद्वित्रिचतुःपञ्र्चेन्द्रियरूपेषु दशसु स्थानेषु गतत्वाद्दशस्थानग इति ।।७१ – ७२।।
nav-artharūp ane [ दशस्थानगः ] dashasthānagat [ भणितः ] kahevāmān āvyo chhe.
ṭīkāḥ — te jīv mahātmā (1) kharekhar nityachaitanya-upayogī hovāthī ‘ek ja’ chhe; (2) gnān ne darshan evā bhedone līdhe ‘be bhedavāḷo’ chhe; (3) karmaphaḷachetanā, kāryachetanā ne gnānachetanā evā bhedo vaḍe athavā dhrauvya, utpād ne vināsh evā bhedo vaḍe lakṣhit hovāthī ‘trilakṣhaṇ (traṇ lakṣhaṇavāḷo)’ chhe; (4) chār gatimān bhamato hovāthī ‘chaturvidh bhramaṇavāḷo’ chhe; (5) pāriṇāmik, audayik ityādi pāñch mukhya guṇo vaḍe pradhānapaṇun hovāthī ‘pāñch mukhya guṇothī pradhānatāvāḷo’ chhe; (6) chār dishāomān, ūñche ane nīche em ṣhaḍvidh bhavāntaragamanarūp apakramathī yukta hovāthī (arthāt anya bhavamān jatān uparokta chha dishāomān gaman thatun hovāthī) ‘chha apakram sahit’ chhe; (7) asti, nāsti ādi sāt bhaṅgo vaḍe jeno sadbhāv chhe evo hovāthī ‘sāt bhaṅgapūrvak sadbhāvavāḷo’ chhe; (8) (gnānāvaraṇīyādi) āṭh karmonā athavā (samyaktvādi) āṭh guṇonā āshrayabhūt hovāthī ‘āṭhanā āshrayarūp’ chhe; (9) nav padārtharūpe vartato hovāthī ‘nav-artharūp’ chhe; (10) pr̥ithvī, pāṇī, agni, vāyu, sādhāraṇ vanaspati, pratyek vanaspati, dvīndriy, trīndriy, chaturindriy ane pañchendriyarūp dash sthānomān prāpta hovāthī ‘dashasthānagat’ chhe. 71 – 72.
Page 113 of 256
PDF/HTML Page 153 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
बद्धजीवस्य षडगतयः कर्मनिमित्ताः । मुक्त स्याप्यूर्ध्वगतिरेका स्वाभाविकी- त्यत्रोक्त म् ।।७३।।
anvayārthaḥ — [ प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशबन्धैः ] prakr̥itibandh, sthitibandh, anubhāgabandh ane pradeshabandhathī [ सर्वतः मुक्तः ] sarvataḥ mukta jīv [ ऊर्ध्वं गच्छति ] ūrdhvagaman kare chhe; [ शेषाः ] bākīnā jīvo (bhavāntaramān jatān) [ विदिग्वर्जां गतिं यान्ति ] vidishāo chhoḍīne gaman kare chhe.
ṭīkāḥ — baddha jīvane karmanimittak ṣhaḍvidh gaman (arthāt karma jemān nimittabhūt chhe evun chha dishāomān gaman) hoy chhe; mukta jīvane paṇ svābhāvik evun ek ūrdhvagaman hoy chhe. — ām ahīn kahyun chhe.
bhāvārthaḥ — samasta rāgādivibhāv rahit evun je shuddhātmānubhūtilakṣhaṇ dhyān tenā baḷ vaḍe chaturvidh bandhathī sarvathā mukta thayelo jīv paṇ, svābhāvik anant gnānādi guṇothī yukta vartato thako, ekasamayavartī avigrahagati vaḍe (lokāgraparyant) svābhāvik ūrdhvagaman kare chhe. bākīnā sansārī jīvo maraṇānte vidishāo chhoḍīne pūrvokta ṣhaṭ- apakramasvarūp (karmanimittak) anushreṇīgaman kare chhe. 73.
Page 114 of 256
PDF/HTML Page 154 of 296
single page version
11
प्रदेशपर्यायेण, कदाचित्परमाणुत्वेनात्र तिष्ठन्ति । नान्या गतिरस्ति । इति तेषां चतुर्विकल्प- त्वमिति ।।७४।।
anvayārthaḥ — [ ते पुद्गलकायाः ] pudgalakāyanā [ चतुर्विकल्पाः ] chār bhed [ ज्ञातव्याः ] jāṇavāḥ[ स्कन्धाः च ] skandho, [ स्कन्धदेशाः ] skandhadesho, [ स्कन्धप्रदेशाः ] skandhapradesho [ च ] ane [ परमाणवः भवन्ति इति ] paramāṇuo.
pudgaladravyo kadāchit skandhaparyāye, kadāchit skandhadesharūp paryāye, kadāchit skandhapradesharūp paryāye ane kadāchit paramāṇupaṇe ahīn (lokamān) hoy chhe; bījī koī gati nathī. e pramāṇe temanā chār bhedo chhe. 74.
anvayārthaḥ — [ सकलसमस्तः ] sakaḷ-samasta (pudgalapiṇḍātmak ākhī vastu) te [ स्क न्धः ] skandh chhe, [ तस्य अर्धं तु ] tenā ardhane [ देशः इति भणन्ति ] desh kahe chhe, [ अर्धार्धं च ] ardhanun ardha te [ प्रदेशः ] pradesh chhe [ च ] ane [ अविभागी ] avibhāgī te [ परमाणुः एव ] kharekhar paramāṇu chhe.
Page 115 of 256
PDF/HTML Page 155 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
अनन्तानन्तपरमाण्वारब्धोऽप्येकः स्कन्धो नाम पर्यायः । तदर्धं स्कन्धदेशो नाम पर्यायः । तदर्धार्धं स्कन्धप्रदेशो नाम पर्यायः । एवं भेदवशात् द्वयणुकस्कन्धादनन्ताः स्कन्धप्रदेशपर्यायाः । निर्विभागैकप्रदेशः स्कन्धस्यान्त्यो भेदः परमाणुरेकः । पुनरपि द्वयोः परमाण्वोः सङ्घातादेको द्वयणुकस्कन्धपर्यायः । एवं सङ्घातवशादनन्ताः स्कन्धपर्यायाः । एवं भेदसङ्घाताभ्यामप्यनन्ता भवन्तीति ।।७५।।
anantānant paramāṇuno banelo hovā chhatān je ek hoy te skandh nāmano paryāy chhe; tenun ardha te skandhadesh nāmano paryāy chhe; te ardhanun je ardha te skandhapradesh nāmano paryāy chhe. e pramāṇe bhedane līdhe (chhūṭā paḍavāne līdhe) dvi-aṇuk skandhaparyant anant skandhapradesharūp paryāyo hoy chhe. nirvibhāg-ek-pradeshavāḷo, skandhano chhello bhāg te ek paramāṇu chhe. (ā rīte *bhedathī thatā pudgalavikalponun varṇan thayun.)
vaḷī, be paramāṇuonā saṅghātathī (bhegā thavāthī) ek dviaṇuk-skandharūp paryāy thāy chhe. e rīte saṅghātane līdhe (dviaṇuk-skandhanī māphak triaṇuk-skandh, chaturaṇuk-skandh ityādi) anant skandharūp paryāyo thāy chhe. (ā rīte saṅghātathī thatā pudgalavikalpanun varṇan thayun.)
e pramāṇe bhed-saṅghāt bannethī paṇ (ekīsāthe bhed ane saṅghāt banne thavāthī paṇ) anant (skandharūp paryāyo) thāy chhe. (ā rīte bhed-saṅghātathī thatā pudgalavikalpanun varṇan thayun.) 75. *bhedathī thatā pudgalavikalponun (pudgalabhedonun) ṭīkākār shrī jayasenāchāryadeve je varṇan karyun chhe teno
ke 16 paramāṇuno banelo ek pudgalapiṇḍ chhe ane te tūṭīne tenā kakaḍā thāy chhe. tyān 16
paramāṇunā ākhā pudgalapiṇḍane ‘skandh’ gaṇīe to 8 paramāṇuvāḷo teno ardhabhāgarūp kakaḍo te
Page 116 of 256
PDF/HTML Page 156 of 296
single page version
11
व्यक्त्याविर्भावतिरोभावाभ्यामपि च पूरणगलनोपपत्तेः परमाणवः पुद्गला इति निश्चीयन्ते । स्कन्धास्त्वनेकपुद्गलमयैकपर्यायत्वेन पुद्गलेभ्योऽनन्यत्वात्पुद्गला इति व्यवह्रियन्ते, तथैव च
anvayārthaḥ — [ बादरसौक्ष्म्यगतानां ] bādar ne sūkṣhmapaṇe pariṇat [ स्कन्धानां ] skandhone [ पुद्गलः ] ‘pudgal’ [ इति ] evo [ व्यवहारः ] vyavahār chhe. [ ते ] teo [ षट्प्रकाराः भवन्ति ] chha prakāranā chhe, [ यैः ] jemanāthī [ त्रैलोक्यं ] traṇ lok [ निष्पन्नम् ] niṣhpanna chhe.
(1) jemān ṣhaṭsthānapatit (chha sthānomān samāvesh pāmatī) vr̥uddhihāni thāy chhe evā sparsha-ras-gandh-varṇarūp guṇavisheṣhone līdhe (paramāṇuo) ‘pūraṇagalan’ dharmavāḷā hovāthī tathā (2) skandhavyaktinā ( – skandhaparyāyanā) āvirbhāv ane tirobhāvanī apekṣhāe paṇ (paramāṇuomān) ‘pūraṇ-galan’ ghaṭatān hovāthī paramāṇuo nishchaye ‘1pudgalo’ chhe. skandho to 2anekapudgalamay ekaparyāyapaṇāne līdhe pudgalothī ananya 1. jemān (sparsha-ras-gandh-varṇanī apekṣhāe tathā skandhaparyāyanī apekṣhāe) pūraṇ ane galan thāy te
kr̥ushatā; hāni; ghaṭāḍo. [(1) paramāṇuonā visheṣh guṇo je sparsha-ras-gandh-varṇa chhe temanāmān thatī
pūraṇ-galanadharmavāḷā chhe. (2) paramāṇuomān skandharūp paryāyano āvirbhāv thavo te pūraṇ chhe ane
tirobhāv thavo te galan chhe; e rīte paṇ paramāṇuomān pūraṇ-galan ghaṭe chhe.] 2. skandh anekaparamāṇumay ekaparyāy chhe tethī te paramāṇuothī ananya chhe; ane paramāṇuo to pudgalo
Page 117 of 256
PDF/HTML Page 157 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
बादरसूक्ष्मत्वपरिणामविकल्पैः षट्प्रकारतामापद्य त्रैलोक्यरूपेण निष्पद्य स्थितवन्त इति । तथाहि — बादरबादराः, बादराः, बादरसूक्ष्माः, सूक्ष्मबादराः, सूक्ष्माः, सूक्ष्मसूक्ष्मा इति । तत्र छिन्नाः स्वयं सन्धानासमर्थाः काष्ठपाषाणादयो बादरबादराः । छिन्नाः स्वयं सन्धानसमर्थाः क्षीरघृततैलतोयरसप्रभृतयो बादराः । स्थूलोपलम्भा अपि छेत्तुं भेत्तुमादातुमशक्याः छायातपतमोज्योत्स्नादयो बादरसूक्ष्माः । सूक्ष्मत्वेऽपि स्थूलोपलम्भाः स्पर्शरसगन्धशब्दाः सूक्ष्मबादराः । सूक्ष्मत्वेऽपि हि करणानुपलभ्याः कर्मवर्गणादयः सूक्ष्माः । अत्यन्तसूक्ष्माः कर्मवर्गणाभ्योऽधो द्वयणुकस्कन्धपर्यन्ताः सूक्ष्मसूक्ष्मा इति ।।७६।।
pramāṇe chheḥ— (1) bādarabādar; (2) bādar; (3) bādarasūkṣhma; (4) sūkṣhmabādar;
sparshanendriyathī sparshī shakāy chhe, jībhathī āsvādī shakāy chhe, nākathī sūṅghī shakāy chhe
athavā kānathī sāmbhaḷī shakāy chhe ) te ‘sūkṣhmabādar’ chhe; (5) karmavargaṇā vagere (skandho))
(6) karmavargaṇāthī nīchenā (karmavargaṇātīt) dviaṇuk-skandh sudhīnā (skandho) ke je atyant
Page 118 of 256
PDF/HTML Page 158 of 296
single page version
11
भावादविभागी, निर्विभागैकप्रदेशत्वादेकः, मूर्तद्रव्यत्वेन सदाप्यविनश्वरत्वान्नित्यः, अनादि- निधनरूपादिपरिणामोत्पन्नत्वान्मूर्तिभवः, रूपादिपरिणामोत्पन्नत्वेऽपि शब्दस्य परमाणु- गुणत्वाभावात्पुद्गलस्कन्धपर्यायत्वेन वक्ष्यमाणत्वाच्चाशब्दो निश्चीयत इति ।।७७।।
anvayārthaḥ — [ सर्वेषां स्क न्धानां ] sarva skandhono [ यः अन्त्यः ] je antim bhāg [ तं ] tene [ परमाणुम् विजानीहि ] paramāṇu jāṇo. [ सः] te [ अविभागी ] avibhāgī, [ एकः ] ek, [ शाश्वतः ] shāshvat, [ मूर्तिभवः ] mūrtiprabhav (mūrtapaṇe ūpajanāro) ane [ अशब्दः ] ashabda chhe.
pūrvokta skandharūp paryāyono je antim bhed (nānāmān nāno bhāg) te paramāṇu chhe. ane te to, vibhāganā abhāvane līdhe avibhāgī chhe; nirvibhāg-ekapradeshavāḷo hovāthī ek chhe; mūrtadravyapaṇe sadāy avināshī hovāthī nitya chhe; anādi-anant rūpādinā pariṇāme ūpajato hovāthī *mūrtiprabhav chhe; ane rūpādinā pariṇāme ūpajatā hovā chhatān paṇ ashabda chhe em nishchit chhe, kāraṇ ke shabda paramāṇuno guṇ nathī tathā tenun (shabdanun) have pachhī (79mī gāthāmān) pudgalaskandhaparyāyapaṇe kathan chhe. 77.
Page 119 of 256
PDF/HTML Page 159 of 296
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
वस्तुतस्तु यथा तस्य स एव प्रदेश आदिः, स एव मध्यः, स एवान्तः इति, एवं द्रव्यगुणयोरविभक्त प्रदेशत्वात् य एव परमाणोः प्रदेशः, स एव स्पर्शस्य, स एव रसस्य, स एव गन्धस्य, स एव रूपस्येति । ततः क्वचित्परमाणौ गन्धगुणे, क्वचित् गन्धरसगुणयोः, क्वचित् गन्धरसरूपगुणेषु अपकृष्यमाणेषु तदविभक्त प्रदेशः परमाणुरेव विनश्यतीति । न तदपकर्षो युक्त : । ततः पृथिव्यप्तेजोवायुरूपस्य धातुचतुष्कस्यैक एव
anvayārthaḥ — [ यः तु ] je [ आदेशमात्रमूर्त्तः ] ādeshamātrathī mūrta chhe (arthāt mātra bhedavivakṣhāthī mūrtatvavāḷo kahevāy chhe) ane [ धातुचतुष्कस्य कारणं ] je (pr̥ithvī ādi) chār dhātuonun kāraṇ chhe [ सः] te [ परमाणुः ज्ञेयः ] paramāṇu jāṇavo — [ परिणामगुणः ] ke je pariṇāmaguṇavāḷo chhe ane [ स्वयम् अशब्दः ] svayam ashabda chhe.
mūrtatvanā kāraṇabhūt sparsha-ras-gandh-varṇano, paramāṇuthī *ādeshamātra vaḍe ja bhed karavāmān āve chhe; vastutaḥ to jevī rīte paramāṇuno te ja pradesh ādi chhe, te ja pradesh madhya chhe ane te ja pradesh ant chhe, tevī rīte dravya ane guṇanā abhinna pradesh hovāthī, je paramāṇuno pradesh chhe, te ja sparshano chhe, te ja rasano chhe, te ja gandhano chhe, te ja rūpano chhe. tethī koī paramāṇumān gandhaguṇ ochho hoy, koī paramāṇumān gandhaguṇ ane rasaguṇ ochhā hoy, koī paramāṇumān gandhaguṇ, rasaguṇ ane rūpaguṇ ochhā hoy, to te guṇathī abhinna pradeshavāḷo paramāṇu ja vināsh pāme. māṭe te guṇanī ochhap yukta (
abhinna pradeshavāḷo paramāṇu ja nāsh pāme; māṭe badhā paramāṇuo samān guṇavāḷā ja chhe, eṭale ke teo bhinna bhinna jātinā nathī.] tethī pr̥ithvī, pāṇī, agni ane vāyurūp chār dhātuonun, pariṇāmane līdhe, ek ja paramāṇu kāraṇ chhe (arthāt *ādesh = kathan. [mātra bhedakathan dvārā ja paramāṇuthī sparsha-ras-gandh-varṇano bhed pāḍavāmān āve
Page 120 of 256
PDF/HTML Page 160 of 296
single page version
120
परमाणुः कारणं परिणामवशात् । विचित्रो हि परमाणोः परिणामगुणः क्वचित्कस्यचिद्गुणस्य व्यक्ताव्यक्त त्वेन विचित्रां परिणतिमादधाति । यथा च तस्य परिणामवशादव्यक्तो गन्धादि- गुणोऽस्तीति प्रतिज्ञायते, न तथा शब्दोऽप्यव्यक्तोऽस्तीति ज्ञातुं शक्यते, तस्यैकप्रदेशस्यानेक- प्रदेशात्मकेन शब्देन सहैकत्वविरोधादिति ।।७८।।
bane chhe); kem ke vichitra evo paramāṇuno pariṇāmaguṇ kyāṅk koī guṇanī
vaḷī jevī rīte paramāṇune pariṇāmane līdhe +avyakta gandhādiguṇ chhe em jaṇāy chhe tevī rīte shabda paṇ avyakta chhe em jāṇī shakātun nathī, kāraṇ ke ekapradeshī paramāṇune anekapradeshātmak shabda sāthe ekatva hovāmān virodh chhe. 78.
anvayārthaḥ — [ शब्दः स्कन्धप्रभवः ] shabda skandhajanya chhe. [ स्कन्धः परमाणु- सङ्गसङ्घातः ] skandh paramāṇudaḷano saṅghāt chhe, [ तेषु स्पृष्टेषु ] ane te skandho sparshātān — athaḍātān [ शब्दः जायते ] shabda utpanna thāy chhe; [ नियतः उत्पादिकः ] e rīte *vyaktāvyaktatā = vyaktatā athavā avyaktatā; pragaṭatā athavā apragaṭatā. [pr̥ithvīmān sparsha, ras, gandh,
vyakta hoy chhe ane gandh avyakta hoy chhe; agnimān sparsha ne varṇa vyakta hoy chhe ane bākīnā be avyakta hoy chhe; vāyumān sparsha vyakta hoy chhe ane bākīnā traṇ avyakta hoy chhe.] +jevī rīte paramāṇumān gandhādiguṇ bhale avyaktapaṇe paṇ hoy chhe to kharo ja tevī rīte paramāṇumān shabda paṇ avyaktapaṇe raheto hashe em nathī, shabda to paramāṇumān vyaktapaṇe ke avyaktapaṇe bilakul hoto ja nathī.