Page 81 of 256
PDF/HTML Page 121 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]    

गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथा देवदत्तः फलमङ्कुशेन धनदत्ताय वृक्षाद्वाटिकायाम- वचिनोतीत्यन्यत्वे कारकव्यपदेशः, तथा मृत्तिका घटभावं स्वयं स्वेन स्वस्मै स्वस्मात् स्वस्मिन् करोतीत्यात्मात्मानमात्मनात्मने आत्मन आत्मनि जानातीत्यनन्यत्वेऽपि । यथा प्रांशोर्देवदत्तस्य प्रांशुर्गौरित्यन्यत्वे संस्थानं, तथा प्रांशोर्वृक्षस्य प्रांशुः शाखाभरो मूर्तद्रव्यस्य मूर्ता गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथैकस्य देवदत्तस्य दश गाव इत्यन्यत्वे संख्या, तथैकस्य

anvayārthaḥ — [ व्यपदेशाः ] vyapadesho, [ संस्थानानि ] sansthāno, [ संख्याः ] saṅkhyāo [ च ] ane [ विषयाः ] viṣhayo [ ते बहुकाः भवन्ति ] ghaṇān hoy chhe. [ ते ] te (vyapadesh vagere), [ तेषाम् ] dravya-guṇonā [ अन्यत्वे ] anyapaṇāmān [ अनन्यत्वे च अपि ] tem ja ananyapaṇāmān paṇ [ विद्यन्ते ] hoī shake chhe.

ṭīkāḥ — ahīn *vyapadesh vagere ekānte dravya-guṇonā anyapaṇānun kāraṇ hovānun khaṇḍan karyun chhe.

jevī rīte ‘devadattanī gāy’ em anyapaṇāmān ṣhaṣhṭhīvyapadesh ( – chhaṭhṭhī vibhaktinun kathan) hoy chhe, tevī rīte ‘vr̥ukṣhanī shākhāo’, ‘dravyanā guṇo’ em ananyapaṇāmān paṇ (ṣhaṣhṭhīvyapadesh) hoy chhe. jevī rīte ‘devadatta phaḷane aṅkush vaḍe dhanadattane māṭe vr̥ukṣha parathī vāḍīmān toḍe chhe’ em anyapaṇāmān kārakavyapadesh hoy chhe, tevī rīte ‘māṭī pote ghaṭabhāvane ( – ghaḍārūp pariṇāmane) potā vaḍe potāne māṭe potāmānthī potāmān kare chhe’, ‘ātmā ātmāne ātmā vaḍe ātmāne māṭe ātmāmānthī ātmāmān jāṇe chhe’ em ananyapaṇāmān paṇ (kārakavyapadesh) hoy chhe. jevī rīte ‘ūñchā devadattanī ūñchī gāy’ em anyapaṇāmān sansthān hoy chhe, tevī rīte ‘vishāḷ vr̥ukṣhano vishāḷ shākhāsamudāy’, ‘mūrta dravyanā mūrta guṇo’ em ananyapaṇāmān paṇ (sansthān) hoy chhe. *vyapadesh = kathan; abhidhān. (ā gāthāmān em samajāvyun chhe ke — jyān bhed hoy tyān ja vyapadesh

vagere ghaṭe evun kāī nathī; jyān abhed hoy tyān paṇ teo ghaṭe chhe. māṭe dravya-guṇomān je vyapadesh vagere hoy chhe te kāī ekānte dravya-guṇonā bhedane siddha karatā nathī.) pt.. 11

Page 82 of 256
PDF/HTML Page 122 of 296
single page version

82

वृक्षस्य दश शाखाः एकस्य द्रव्यस्यानन्ता गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथा गोष्ठे गाव इत्यन्यत्वे विषयः, तथा वृक्षे शाखाः द्रव्ये गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । ततो न व्यपदेशादयो द्रव्यगुणानां वस्तुत्वेन भेदं साधयन्तीति ।।४६।।

यथा धनं भिन्नास्तित्वनिर्वृत्तं भिन्नास्तित्वनिर्वृत्तस्य, भिन्नसंस्थानं भिन्नसंस्था- jevī rīte ‘ek devadattanī das gāyo’ em anyapaṇāmān saṅkhyā hoy chhe, tevī rīte ‘ek vr̥ukṣhanī dash shākhāo’, ‘ek dravyanā anant guṇo’ em ananyapaṇāmān paṇ (saṅkhyā) hoy chhe. jevī rīte ‘vāḍāmān gāyo’ em anyapaṇāmān viṣhay ( – ādhār) hoy chhe, tevī rīte ‘vr̥ukṣhamān shākhāo’, ‘dravyamān guṇo’ em ananyapaṇāmān paṇ (viṣhay) hoy chhe. māṭe (em samajavun ke) vyapadesh vagere, dravya-guṇomān vastupaṇe bhed siddha karatā nathī. 46.

anvayārthaḥ — [ यथा ] jevī rīte [ धनं ] dhan [ च ] ane [ ज्ञानं ] gnān [ धनिनं ] (puruṣhane) ‘dhanī’ [ च ] ane [ ज्ञानिनं ] ‘gnānī’ [ करोति ] kare chhe — [ द्विविधाभ्याम् भणन्ति ] em be prakāre kahevāmān āve chhe, [ तथा ] tevī rīte [ तत्त्वज्ञाः ] tattvagno [ पृथक्त्वम् ] pr̥uthaktva [ च अपि ] tem ja [ एकत्वम् ] ekatvane kahe chhe.

jevī rīte (1) bhinna astitvathī rachāyelun, (2) bhinna sansthānavāḷun, (3) bhinna saṅkhyāvāḷun ane (4) bhinna viṣhayamān rahelun evun dhan (1) bhinna

Page 83 of 256
PDF/HTML Page 123 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

नस्य, भिन्नसंख्यं भिन्नसंख्यस्य, भिन्नविषयलब्धवृत्तिकं भिन्नविषयलब्धवृत्तिकस्य पुरुषस्य धनीति व्यपदेशं पृथक्त्वप्रकारेण कुरुते, यथा च ज्ञानमभिन्नास्तित्व- निर्वृत्तमभिन्नास्तित्वनिर्वृत्तस्याभिन्नसंस्थानमभिन्नसंस्थानस्याभिन्नसंख्यमभिन्नसंख्यस्याभिन्न- विषयलब्धवृत्तिकमभिन्नविषयलब्धवृत्तिकस्य पुरुषस्य ज्ञानीति व्यपदेशमेकत्वप्रकारेण कुरुते; तथान्यत्रापि । यत्र द्रव्यस्य भेदेन व्यपदेशादिः तत्र पृथक्त्वं, यत्राभेदेन तत्रैकत्वमिति ।।४७।।

astitvathī rachāyelā, (2) bhinna sansthānavāḷā, (3) bhinna saṅkhyāvāḷā ane (4) bhinna viṣhayamān rahelā evā puruṣhane ‘dhanī’ evo vyapadesh pr̥uthaktvaprakārathī kare chhe, tathā jevī rīte (1) abhinna astitvathī rachāyelun, (2) abhinna sansthānavāḷun, (3) abhinna saṅkhyāvāḷun ane (4) abhinna viṣhayamān rahelun evun gnān (1) abhinna astitvathī rachāyelā, (2) abhinna sansthānavāḷā, (3) abhinna saṅkhyāvāḷā ane (3) abhinna viṣhayamān rahelā evā puruṣhane ‘gnānī’ evo vyapadesh ekatvaprakārathī kare chhe, tevī rīte anyatra paṇ samajavun. jyān dravyanā bhedathī vyapadesh vagere hoy tyān pr̥uthaktva chhe, jyān (dravyanā) abhedathī (vyapadesh vagere) hoy tyān ekatva chhe. 47.

anvayārthaḥ — [ ज्ञानी ] jo gnānī ( – ātmā) [ च ] ane [ ज्ञानं ] gnān [ सदा ] sadā [ अन्योऽन्यस्य ] paraspar [ अर्थान्तरिते तु ] arthāntarabhūt (bhinnapadārthabhūt) hoy to [ द्वयोः ] bannene [ अचेतनत्वं प्रसजति ] achetanapaṇāno prasaṅg āve — [ सम्यग् जिनावमतम् ] ke je jinone samyak prakāre asammat chhe.

Page 84 of 256
PDF/HTML Page 124 of 296
single page version

84

समर्थत्वादचेतयमानोऽचेतन एव स्यात् । ज्ञानञ्च यदि ज्ञानिनोऽर्थान्तरभूतं तदा तत्कर्त्रंशमन्तरेण देवदत्तरहितपरशुवत्तत्कर्तृत्वव्यापारासमर्थत्वादचेतयमानमचेतनमेव स्यात् । न च ज्ञानज्ञानिनोर्युतसिद्धयोस्संयोगेन चेतनत्वं द्रव्यस्य निर्विशेषस्य गुणानां निराश्रयाणां शून्यत्वादिति ।।४८।।

ṭīkāḥ — dravya ane guṇone arthāntarapaṇun hoy to ā (nīche pramāṇe) doṣh āve.

jo gnānī ( – ātmā) gnānathī arthāntarabhūt hoy to (ātmā) potānā karaṇ- ansh vinā, kuhāḍī vinānā devadattanī māphak, ¹karaṇano vyāpār karavāmān asamartha thavāthī nahi chetato ( – jāṇato) thako achetan ja hoy. ane jo gnān gnānīthī ( – ātmāthī) arthāntarabhūt hoy to gnān tenā kartr̥u-ansh vinā, devadatta vinānī kuhāḍīnī māphak, tenā ²kartāno vyāpār karavāmān asamartha thavāthī nahi chetatun ( – jāṇatun) thakun achetan ja hoy. vaḷī ³yutasiddha evān gnān ane gnānīne (gnān ane ātmāne) sanyogathī chetanapaṇun hoy em paṇ nathī, kāraṇ ke nirvisheṣh dravya ane nirāshray guṇo shūnya hoy. 48. 1. karaṇano vyāpār = sādhananun kārya. [ātmā kartā chhe ane gnān karaṇ chhe. jo ātmā gnānathī bhinna

2. kartāno vyāpār = kartānun kārya. [gnān karaṇ chhe ane ātmā kartā chhe. jo gnān ātmāthī bhinna

3. yutasiddha = joḍāīne siddha thayel; samavāyathī – sanyogathī siddha thayel. [jem lākaḍī ane māṇas judān

Page 85 of 256
PDF/HTML Page 125 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

स खलु ज्ञानसमवायात्पूर्वं किं ज्ञानी किमज्ञानी ? यदि ज्ञानी तदा ज्ञानसमवायो निष्फलः । अथाज्ञानी तदा किमज्ञानसमवायात्, किमज्ञानेन सहैकत्वात् ? न तावद- ज्ञानसमवायात्; अज्ञानिनो ह्यज्ञानसमवायो निष्फलः, ज्ञानित्वं तु ज्ञानसमवाया- भावान्नास्त्येव । ततोऽज्ञानीति वचनमज्ञानेन सहैकत्वमवश्यं साधयत्येव । सिद्धे

anvayārthaḥ — [ ज्ञानतः अर्थान्तरितः तु ] gnānathī arthāntarabhūt [ सः ] evo te ( – ātmā) [ समवायात् ] samavāyathī [ ज्ञानी ] gnānī thāy chhe [ न हि ] em kharekhar nathī. [ अज्ञानी ] ‘agnānī’ [ इति च वचनम् ] evun vachan [ एकत्वप्रसाधकं भवति ] (guṇ-guṇīnā) ekatvane siddha kare chhe.

gnānathī arthāntarabhūt ātmā gnānanā samavāyathī gnānī thāy chhe em mānavun kharekhar yogya nathī. (ātmā gnānanā samavāyathī gnānī thato mānavāmān āve to ame pūchhīe chhīe ke) te ( – ātmā) gnānano samavāy thayā pahelān kharekhar gnānī chhe ke agnānī? jo gnānī chhe (em kahevāmān āve) to gnānano samavāy niṣhphaḷ chhe. have jo agnānī chhe (em kahevāmān āve) to (pūchhīe chhīe ke) agnānanā samavāyathī agnānī chhe ke agnānanī sāthe ekatvathī agnānī chhe? pratham, agnānanā samavāyathī agnānī hoī shake nahi; kāraṇ ke agnānīne agnānano samavāy niṣhphaḷ chhe ane gnānīpaṇun to gnānanā samavāyano abhāv hovāthī chhe ja nahi. māṭe ‘agnānī’ evun

Page 86 of 256
PDF/HTML Page 126 of 296
single page version

86

चैवमज्ञानेन सहैकत्वे ज्ञानेनापि सहैकत्वमवश्यं सिध्यतीति ।।४९।।

समवायस्य पदार्थान्तरत्वनिरासोऽयम् । vachan agnānanī sāthe ekatvane avashya siddha kare chhe ja. ane e rīte agnānanī sāthe ekatva siddha thatān gnānanī sāthe paṇ ekatva avashya siddha thāy chhe.

prashnaḥ — chhadmasthadashāmān jīvane mātra alpagnān ja hoy chhe ane kevaḷīdashāmān to paripūrṇa gnān — kevaḷagnān thāy chhe; māṭe tyān to kevaḷībhagavānane gnānano samavāy ( – kevaḷagnānano sanyog) thayo ne?

uttarḥ — nā, em nathī. jīvane ane gnānaguṇane sadāy ekatva chhe, abhinnatā chhe. chhadmasthadashāmān paṇ te abhinna gnānaguṇane viṣhe shaktirūpe kevaḷagnān hoy chhe. kevaḷīdashāmān, te abhinna gnānaguṇane viṣhe shaktirūpe rahelun kevaḷagnān vyakta thāy chhe; kevaḷagnān kyāy bahārathī āvīne kevaḷībhagavānanā ātmā sāthe samavāy pāme chhe em nathī. chhadmasthadashāmān ane kevaḷīdashāmān je gnānano taphāvat jaṇāy chhe te mātra shakti-vyaktirūp taphāvat samajavo. 49.

anvayārthaḥ — [ समवर्तित्वं समवायः ] samavartīpaṇun te samavāy chhe; [ अपृथग्भूतत्वम् ] te ja, apr̥uthakpaṇun [ च ] ane [ अयुतसिद्धत्वम् ] ayutasiddhapaṇun chhe. [ तस्मात् ] tethī [ द्रव्यगुणानाम् ] dravya ane guṇonī [ अयुता सिद्धिः इति ] ayutasiddhi [ निर्दिष्टा ] (jinoe) kahī chhe.

Page 87 of 256
PDF/HTML Page 127 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

द्रव्यगुणानामेकास्तित्वनिर्वृत्तित्वादनादिरनिधना सहवृत्तिर्हि समवर्तित्वम्; स एव समवायो जैनानाम्; तदेव संज्ञादिभ्यो भेदेऽपि वस्तुत्वेनाभेदादपृथग्भूतत्वम्; तदेव युतसिद्धिनिबन्धनस्यास्तित्वान्तरस्याभावादयुतसिद्धत्वम् । ततो द्रव्यगुणानां समवर्तित्वलक्षण- समवायभाजामयुतसिद्धिरेव, न पृथग्भूतत्वमिति ।।५०।।

dravya ane guṇo ek astitvathī rachāyān hovāthī temanī je anādi-anant sahavr̥utti ( – sāthe rahevāpaṇun) te kharekhar samavartīpaṇun chhe; te ja, jainonā matamān samavāy chhe; te ja, sañgnādithī bhed hovā chhatān ( – dravya ane guṇone sañgnā-lakṣhaṇ- prayojan vagerenī apekṣhāe bhed hovā chhatān) vastupaṇe abhed hovāthī apr̥uthakpaṇun chhe. te ja, yutasiddhinā kāraṇabhūt *astitvāntarano abhāv hovāthī ayutasiddhapaṇun chhe. tethī ¹samavartitvasvarūp samavāyavāḷān dravya ane guṇone ayutasiddhi ja chhe, pr̥uthakpaṇun nathī. 50.

*astitvāntar = bhinna astitva. [yutasiddhinun kāraṇ bhinna bhinna astitvo chhe. lākaḍī ane lākaḍīvāḷānī māphak guṇ ane dravyanān astitvo kadīye bhinna nahi hovāthī temane yutasiddhapaṇun hoī shake nahi.] 1. samavāyanun svarūp samavartīpaṇun arthāt anādi-anant sahavr̥utti chhe. dravya ane guṇone āvo samavāy

Page 88 of 256
PDF/HTML Page 128 of 296
single page version

88

वर्णरसगन्धस्पर्शा हि परमाणोः प्ररूप्यन्ते; ते च परमाणोरविभक्त प्रदेशत्वेनानन्येऽपि संज्ञादिव्यपदेशनिबन्धनैर्विशेषैरन्यत्वं प्रकाशयन्ति । एवं ज्ञानदर्शने अप्यात्मनि सम्बद्धे आत्मद्रव्यादविभक्त प्रदेशत्वेनानन्येऽपि संज्ञादिव्यपदेशनिबन्धनैर्विशेषैः पृथक्त्वमासादयतः, स्वभावतस्तु नित्यमपृथक्त्वमेव बिभ्रतः ।।५१ – ५२।।

anvayārthaḥ — [ परमाणुप्ररूपिताः ] paramāṇune viṣhe prarūpavāmān āvatān evān [ वर्णरस- गन्धस्पर्शाः ] varṇa-ras-gandh-sparsha [ द्रव्यात् अनन्याः च ] dravyathī ananya vartatān thakān [ विशेषैः ] (vyapadeshanā kāraṇabhūt) visheṣho vaḍe [ अन्यत्वप्रकाशकाः भवन्ति ] anyatvane prakāshanārān thāy chhe ( – svabhāvathī anyarūp nathī); [ तथा ] evī rīte [ जीवनिबद्धे ] jīvane viṣhe sambaddha evān [ दर्शनज्ञाने ] darshan-gnān [ अनन्यभूते ] (jīvadravyathī) ananya vartatān thakān [ व्यपदेशतः ] vyapadesh dvārā [ पृथक्त्वं कुरुतः हि ] pr̥uthakpaṇāne kare chhe, [ नो स्वभावात् ] svabhāvathī nahi.

ṭīkāḥ — draṣhṭāntarūp ane *dārṣhṭāntarūp padārthapūrvak, dravya ane guṇonā abhinna- padārthapaṇānā vyākhyānano ā upasanhār chhe.

varṇa-ras-gandh-sparsha kharekhar paramāṇune viṣhe prarūpavāmān āve chhe; teo paramāṇuthī abhinna pradeshavāḷān hovāne līdhe ananya hovā chhatān, sañgnādi vyapadeshanā kāraṇabhūt visheṣho vaḍe anyatvane prakāshe chhe. evī rīte ātmāne viṣhe sambaddha gnān- darshan paṇ ātmadravyathī abhinna pradeshavāḷān hovāne līdhe ananya hovā chhatān, sañgnādi vyapadeshanā kāraṇabhūt visheṣho vaḍe pr̥uthakpaṇāne pāme chhe, parantu svabhāvathī sadā apr̥uthakpaṇāne ja dhāre chhe. 51 – 52.

ā rīte upayogaguṇnun vyākhyān samāpta thayun. *dārṣhṭānt = draṣhṭānt vaḍe samajāvavānī hoy te vāt; upamey. (ahīn paramāṇu ne varṇādik draṣhṭāntarūp padārtho chhe tathā jīv ne gnānādik dārṣhṭāntarūp padārtho chhe.)

Page 89 of 256
PDF/HTML Page 129 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

जीवा हि निश्चयेन परभावानामकरणात्स्वभावानां कर्तारो भविष्यन्ति । तांश्च कुर्वाणाः किमनादिनिधनाः, किं सादिसनिधनाः, किं साद्यनिधनाः, किं तदाकारेण परिणताः, किमपरिणताः भविष्यन्तीत्याशङ्कयेदमुक्त म् ।

have kartr̥utvaguṇanun vyākhyān chhe. temān, sharūātanī traṇ gāthāothī teno upodghāt karavāmān āve chhe.

anvayārthaḥ — [ जीवाः ] jīvo [ अनादिनिधनाः ] (pāriṇāmikabhāvathī) anādi- anant chhe, [ सान्ताः ] (traṇ bhāvothī) sānt (arthāt sādi-sānt) chhe [ च ] ane [ जीवभावात् अनन्ताः ] jīvabhāvathī anant chhe (arthāt jīvanā sadbhāvarūp kṣhāyikabhāvathī sādi-anant chhe) [ सद्भावतः अनन्ताः ] kāraṇ ke sadbhāvathī jīvo anant ja hoy chhe. [ पञ्चाग्रगुणप्रधानाः च ] teo pāñch mukhya guṇothī pradhānatāvāḷā chhe.

ṭīkāḥ — nishchayathī par-bhāvonun karavāpaṇun nahi hovāthī jīvo sva-bhāvonā kartā hoy chhe; ane temane ( – potānā bhāvone) karatā thakā, shun teo anādi-anant chhe? shun sādi- sānt chhe? shun sādi-anant chhe? shun tadākāre (te-rūpe) pariṇat chhe? shun (tadākāre) apariṇat chhe? — em āshaṅkā karīne ā kahevāmān āvyun chhe (arthāt te āshaṅkāonā samādhānarūpe ā gāthā kahevāmān āvī chhe).

jīvo kharekhar *sahajachaitanyalakṣhaṇ pāriṇāmik bhāvathī anādi-anant chhe. teo * jīvanā pāriṇāmik bhāvanun lakṣhaṇ arthāt svarūp sahaj-chaitanya chhe. ā pāriṇāmik bhāv anādi-

anant hovāthī ā bhāvanī apekṣhāe jīvo anādi-anant chhe. pt.. 12

Page 90 of 256
PDF/HTML Page 130 of 296
single page version

90

क्षायोपशमिकौपशमिकभावैः सादिसनिधनाः । त एव क्षायिकभावेन साद्यनिधनाः । न च सादित्वात्सनिधनत्वं क्षायिकभावस्याशङ्कयम् । स खलूपाधिनिवृत्तौ प्रवर्तमानः सिद्धभाव इव सद्भाव एव जीवस्य; सद्भावेन चानन्ता एव जीवाः प्रतिज्ञायन्ते । न च तेषामनादिनिधनसहजचैतन्यलक्षणैकभावानां सादिसनिधनानि साद्यनिधनानि भावान्तराणि नोपपद्यन्त इति वक्त व्यम्; ते खल्वनादिकर्ममलीमसाः पङ्कसम्पृक्त तोयवत्तदाकारेण परिणत- त्वात्पञ्चप्रधानगुणप्रधानत्वेनैवानुभूयन्त इति ।।५३।।

ja audayik, kṣhāyopashamik ane aupashamik bhāvothī sādi-sānt chhe. teo ja kṣhāyik bhāvathī sādi-anant chhe.

‘kṣhāyik bhāv sādi hovāthī te sānt hashe’ evī āshaṅkā karavī yogya nathī. (kāraṇ ā pramāṇe chheḥ — ) te kharekhar upādhinī nivr̥utti hotān pravartato thako, siddhabhāvanī māphak, jīvano sadbhāv ja chhe (arthāt karmopādhinā kṣhaye pravartato hovāthī kṣhāyik bhāv jīvano sadbhāv ja chhe); ane sadbhāvathī to jīvo anant ja svīkāravāmān āve chhe. (māṭe kṣhāyik bhāvathī jīvo anant ja arthāt vināsh-rahit ja chhe.)

vaḷī ‘anādi-anant sahajachaitanyalakṣhaṇ ek bhāvavāḷā temane sādi-sānt ane sādi-anant bhāvāntaro ghaṭatā nathī (arthāt jīvone ek pāriṇāmik bhāv sivāy anya bhāvo ghaṭatā nathī)’ em kahevun yogya nathī; (kāraṇ ke) teo kharekhar anādi karmathī malin vartatā thakā kādavathī *sampr̥ukta jaḷanī māphak tadākāre pariṇat hovāne līdhe, pāñch pradhān +guṇothī pradhānatāvāḷā ja anubhavāy chhe. 53.

*kādavathī sampr̥ukta = kādavano samparka pāmel; kādavanā sansargavāḷun. (joke jīvo dravyasvabhāvathī shuddha chhe topaṇ vyavahārathī anādi karmabandhanane vash, kādavavāḷā jaḷanī māphak, audayikādi bhāve pariṇat chhe.) +jīvanā audayik, aupashamik, kṣhāyopashamik, kṣhāyik ane pāriṇāmik e pāñch bhāvone jīvanā pāñch pradhān guṇo kahevāmān āvyā chhe.

Page 91 of 256
PDF/HTML Page 131 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

मनुष्यत्वादिलक्षणेन भावेन सतो विनाशस्तथापरेणौदयिकेनैव देवत्वादिलक्षणेन भावेन असत उत्पादो भवत्येव । एतच्च ‘न सतो विनाशो नासत उत्पाद’ इति पूर्वोक्त सूत्रेण सह विरुद्धमपि न विरुद्धम्; यतो जीवस्य द्रव्यार्थिकनयादेशेन न सत्प्रणाशो नासदुत्पादः, तस्यैव पर्यायार्थिकनयादेशेन सत्प्रणाशोऽसदुत्पादश्च । न चैतदनुपपन्नम्, नित्ये जले कल्लोलानामनित्यत्वदर्शनादिति ।।५४।।

anvayārthaḥ — [ एवं ] e rīte [ जीवस्य ] jīvane [ सतः विनाशः ] satno vināsh ane [ असतः उत्पादः ] asatno utpād [ भवति ] hoy chhe — [ इति ] evun [ जिनवरैः भणितम् ] jinavaroe kahyun chhe, [ अन्योऽन्यविरुद्धम् ] ke je anyonya viruddha (19mī gāthānā kathan sāthe virodhavāḷun) chhatān [ अविरुद्धम् ] aviruddha chhe.

ṭīkāḥ — ā, jīvane bhāvavashāt (audayikādi bhāvone līdhe) sādi-sāntapaṇun ane anādi-anantapaṇun hovāmān virodhano parihār chhe.

e rīte kharekhar pāñch bhāvorūpe svayam pariṇamatā ā jīvane kadāchit audayik evā ek manuṣhyatvādisvarūp bhāvanī apekṣhāe satno vināsh ane audayik ja evā bījā devatvādisvarūp bhāvanī apekṣhāe asatno utpād thāy chhe ja. ane ā (kathan) ‘satno vināsh nathī ne asatno utpād nathī’ evā pūrvokta sūtranī ( – 19mī gāthānī) sāthe virodhavāḷun hovā chhatān (kharekhar) virodhavāḷun nathī; kāraṇ ke jīvane dravyārthikanayanā kathanathī satno nāsh nathī ne asatno utpād nathī tathā tene ja paryāyārthikanayanā kathanathī satno nāsh chhe ane asatno utpād chhe. ane ā +anupapanna nathī, kem ke nitya evā jaḷamān kallolonun anityapaṇun jovāmān āve chhe. +anupapanna = ayukta; asaṅgat; aghaṭit; na banī shake evun.

Page 92 of 256
PDF/HTML Page 132 of 296
single page version

92

bhāvārthaḥ — 53mī gāthāmān jīvane sādi-sāntapaṇun tem ja anādi-anantapaṇun kahevāmān āvyun. tyān prashna sambhave chhe ke — sādi-sāntapaṇun ane anādi-anantapaṇun paraspar viruddha chhe; paraspar viruddha bhāvo ekīsāthe jīvane kem ghaṭe? tenun samādhān ā pramāṇe chheḥ jīv dravya-paryāyātmak vastu chhe. tene sādi-sāntapaṇun ane anādi- anantapaṇun banne ek ja apekṣhāe kahevāmān āvyān nathī, bhinna bhinna apekṣhāe kahevāmān āvyān chhe; sādi-sāntapaṇun kahevāmān āvyun chhe te paryāy-apekṣhāe chhe ane anādi-anantapaṇun dravya-apekṣhāe chhe. māṭe e rīte jīvane sādi-sāntapaṇun tem ja anādi-anantapaṇun ekīsāthe barābar ghaṭe chhe.

(ahīn joke jīvane anādi-anant tem ja sādi-sānt kahevāmān āvyo topaṇ tātparya em grahavun ke paryāyārthikanayanā viṣhayabhūt sādi-sānt jīvano āshray karavāyogya nathī parantu dravyārthikanayanā viṣhayabhūt evun je anādi-anant, ṭaṅkotkīrṇagnāyakasvabhāvī, nirvikār, nityānandasvarūp jīvadravya teno ja āshray karavāyogya chhe.) 54.

anvayārthaḥ — [ नारकतिर्यङ्मनुष्याः देवाः ] nārak, tiryañch, manuṣhya ane dev [ इति नामसंयुताः ] evān nāmavāḷī [ प्रकृतयः ] (nāmakarmanī) prakr̥itio [ सतः नाशम् ] sat bhāvano nāsh ane [ असतः भावस्य उत्पादम् ] asat bhāvano utpād [ कुर्वन्ति ] kare chhe.

ṭīkāḥ — jīvane sat bhāvanā uchchhed ane asat bhāvanā utpādamān nimittabhūt upādhinun ā pratipādan chhe.

Page 93 of 256
PDF/HTML Page 133 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

यथा हि जलराशेर्जलराशित्वेनासदुत्पादं सदुच्छेदं चाननुभवतश्चतुर्भ्यः ककुब्वि- भागेभ्यः क्रमेण वहमानाः पवमानाः कल्लोलानामसदुत्पादं सदुच्छेदं च कुर्वन्ति, तथा जीवस्यापि जीवत्वेन सदुच्छेदमसदुत्पत्तिं चाननुभवतः क्रमेणोदीयमानाः नारकतिर्यङ्मनुष्य- देवनामप्रकृतयः सदुच्छेदमसदुत्पादं च कुर्वन्तीति ।।५५।।

jem samudrapaṇe asatno utpād ane satno uchchhed nahi anubhavatā evā samudrane chār dishāomānthī krame vahetā pavano kallolosambandhī asatno utpād ane satno uchchhed kare chhe (arthāt avidyamān taraṅganā utpādamān ane vidyamān taraṅganā nāshamān nimitta bane chhe), tem jīvapaṇe satno uchchhed ane asatno utpād nahi anubhavatā evā jīvane krame uday pāmatī nārak-tiryañch-manuṣhya-dev nāmanī (nāmakarmanī) prakr̥itio (bhāvosambandhī, paryāyosambandhī) satno uchchhed ane asatno utpād kare chhe (arthāt vidyamān paryāyanā nāshamān ane avidyamān paryāyanā utpādamān nimitta bane chhe). 55.

anvayārthaḥ — [ उदयेन ] udayathī yukta, [ उपशमेन ] upashamathī yukta, [ क्षयेण ] kṣhayathī yukta, [ द्वाभ्यां मिश्रिताभ्यां ] kṣhayopashamathī yukta [ च ] ane [ परिणामेन युक्ताः ] pariṇāmathī yukta — [ ते ] evā [ जीवगुणाः ] (pāñch) jīvaguṇo ( – jīvanā bhāvo) chhe; [ च ] ane [ बहुषु अर्थेषु विस्तीर्णाः ] temane ghaṇā prakāromān vistāravāmān āve chhe.

Page 94 of 256
PDF/HTML Page 134 of 296
single page version

94

कर्मणां फलदानसमर्थतयोद्भूतिरुदयः, अनुद्भूतिरुपशमः, उद्भूत्यनुद्भूती क्षयोपशमः, अत्यन्तविश्लेषः क्षयः, द्रव्यात्मलाभहेतुकः परिणामः । तत्रोदयेन युक्त औदयिकः, उपशमेन युक्त औपशमिकः, क्षयोपशमेन युक्त : क्षायोपशमिकः, क्षयेण युक्त : क्षायिकः, परिणामेन युक्त : पारिणामिकः । त एते पञ्र्च जीवगुणाः । तत्रोपाधिचतुर्विधत्वनिबन्धना- श्चत्वारः, स्वभावनिबन्धन एकः । एते चोपाधिभेदात्स्वरूपभेदाच्च भिद्यमाना बहुष्वर्थेषु विस्तार्यन्त इति ।।५६।।

karmono ¹phaḷadānasamarthapaṇe udbhav te ‘uday’ chhe, anudbhav te ‘upasham’ chhe, udbhav tem ja anudbhav te ‘kṣhayopasham’ chhe, ²atyant vishleṣh te ‘kṣhay’ chhe, dravyano ³ātmalābh (hayātī) jeno hetu chhe te ‘pariṇām’ chhe. tyān, udayathī yukta te ‘audayik’ chhe, upashamathī yukta te ‘aupashamik’ chhe, kṣhayopashamathī yukta te ‘kṣhāyopashamik’ chhe, ⁴kṣhayathī yukta te ‘kṣhāyik’ chhe, ⁵pariṇāmathī yukta te ‘pāriṇāmik’ chhe. — evā ā pāñch jīvaguṇo chhe. temān ( – ā pāñch guṇomān) ⁶upādhinun chaturvidhapaṇun jemanun kāraṇ (nimitta) chhe evā chār chhe, svabhāv jenun kāraṇ chhe evo ek chhe. upādhinā bhedathī ane svarūpanā bhedathī bhed pāḍatān, temane ghaṇā prakāromān vistāravāmān āve chhe. 56.

dhārī rākhe chhe arthāt pote hayāt rahe chhe tethī tene ‘pariṇām’ chhe.) 4. kṣhayathī yukta = kṣhay sahitaḥ kṣhay sāthe sambandhavāḷo. (vyavahāre karmonā kṣhayanī apekṣhā jīvanā je

bhāvamān āve te ‘kṣhāyik’ bhāv chhe.) 5. pariṇāmathī yukta = pariṇāmamay; pariṇāmātmak; pariṇāmasvarūp. 6. karmopādhinī chār prakāranī dashā ( – uday, upasham, kṣhayopasham ane kṣhay) jemanun nimitta chhe evā

Page 95 of 256
PDF/HTML Page 135 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

मात्रमुपवर्ण्यते । तस्मिन्निमित्तमात्रभूते जीवेन कर्तृभूतेनात्मनः कर्मभूतो भावः क्रियते । अमुना यो येन प्रकारेण जीवेन भावः क्रियते, स जीवस्तस्य भावस्य तेन प्रकारेण कर्ता भवतीति ।।५७।।

anvayārthaḥ — [ कर्म वेदयमानः ] karmane vedato thako [ जीवः ] jīv [ याद्रशकम् भावं ] jevā bhāvane [ करोति ] kare chhe, [ तस्य ] te bhāvano [ तेन ] te prakāre [ सः ] te [ कर्ता भवति ] kartā chhe — [ इति च ] em [ शासने पठितम् ] shāsanamān kahyun chhe.

jīv vaḍe dravyakarma vyavahāranayathī anubhavāy chhe; ane te anubhavātun thakun jīvabhāvonun nimittamātra kahevāy chhe. te (dravyakarma) nimittamātra hotān, jīv vaḍe kartāpaṇe potāno karmarūp (kāryarūp) bhāv karāy chhe. tethī je bhāv je prakāre jīv vaḍe karāy chhe, te bhāvano te prakāre te jīv kartā chhe. 57.

anvayārthaḥ — [ कर्मणा विना ] karma vinā [ जीवस्य ] jīvane [ उदयः ] uday, [ंउपशमः ] upasham, [ क्षायिकः ] kṣhāyik [ वा ] athavā [ क्षायोपशमिकः ] kṣhāyopashamik [ न विद्यते ] hoto nathī, [ तस्मात् तु ] tethī [ भावः ] bhāv ( – chaturvidh jīvabhāv) [ कर्मकृतः ] karmakr̥ut chhe.

Page 96 of 256
PDF/HTML Page 136 of 296
single page version

96

क्षायोपशमिकश्चौदयिकौपशमिकश्च भावः कर्मकृतोऽनुमन्तव्यः । पारिणामिकस्त्वनादिनिधनो निरुपाधिः स्वाभाविक एव । क्षायिकस्तु स्वभावव्यक्ति रूपत्वादनन्तोऽपि कर्मणः क्षयेणोत्पद्य- मानत्वात्सादिरिति कर्मकृत एवोक्त : । औपशमिकस्तु कर्मणामुपशमे समुत्पद्यमानत्वादनुपशमे समुच्छिद्यमानत्वात् कर्मकृत एवेति ।

अथवा उदयोपशमक्षयक्षयोपशमलक्षणाश्चतस्रो द्रव्यकर्मणामेवावस्थाः, न पुनः परि- णामलक्षणैकावस्थस्य जीवस्य; तत उदयादिसञ्जातानामात्मनो भावानां निमित्तमात्रभूत-

ṭīkāḥ — ahīn, (audayikādi bhāvonān) nimittamātra tarīke dravyakarmone audayikādi bhāvonun kartāpaṇun kahyun chhe.

(ek rīte vyākhyā karatān — ) karma vinā jīvane uday – upasham tem ja kṣhay – kṣhayopasham hotā nathī (arthāt dravyakarma vinā jīvane audayikādi chār bhāvo hotā nathī); tethī kṣhāyik, kṣhāyopashamik, audayik ke aupashamik bhāv karmakr̥ut sammat karavo. pāriṇāmik bhāv to anādi-anant, *nirupādhi, svābhāvik ja chhe. (audayik ane kṣhāyopashamik bhāvo karma vinā hotā nathī ane tethī karmakr̥ut kahī shakāy — e vāt to spaṣhṭa samajāy evī chhe; kṣhāyik ane aupashamik bhāvonī bābatamān nīche pramāṇe spaṣhṭatā karavāmān āve chheḥ) kṣhāyik bhāv, joke svabhāvanī vyaktirūp ( – pragaṭatārūp) hovāthī anant ( – ant vināno) chhe topaṇ, karmanā kṣhay vaḍe utpanna thato hovāne līdhe sādi chhe tethī karmakr̥ut ja kahevāmān āvyo chhe. aupashamik bhāv karmanā upashame utpanna thato hovāthī ane anupashame naṣhṭa thato hovāthī karmakr̥ut ja chhe. (ām audayikādi chār bhāvo karmakr̥ut sammat karavā.)

athavā (bījī rīte vyākhyā karatān) — uday, upasham, kṣhay ane kṣhayopashamasvarūp chār (avasthāo) dravyakarmanī ja avasthāo chhe, pariṇāmasvarūp ek avasthāvāḷā jīvanī nahi (arthāt uday vagere avasthāo dravyakarmanī ja chhe, ‘pariṇām’ jenun svarūp chhe evī ek avasthāe avasthit jīvanī — pāriṇāmik bhāvarūpe rahelā jīvanī — te chār avasthāo nathī); tethī udayādik vaḍe utpanna thatā *nirupādhi = upādhi vināno; aupādhik na hoy evo. (jīvano pāriṇāmik bhāv sarva karmopādhithī nirapekṣha hovāne līdhe nirupādhi chhe.)

Page 97 of 256
PDF/HTML Page 137 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

तथाविधावस्थत्वेन स्वयं परिणमनार्द्दरव्यकर्मापि व्यवहारनयेनात्मनो भावानां कर्तृत्वमापद्यत इति ।।५८।।

कर्ता न भवति । न च जीवस्याकर्तृत्वमिष्यते । ततः पारिशेष्येण द्रव्यकर्मणः कर्तापद्यते । तत्तु कथम् ? यतो निश्चयनयेनात्मा स्वं भावमुज्झित्वा नान्यत्किमपि ātmānā bhāvone nimittamātrabhūt evī te prakāranī avasthāorūpe (dravyakarma) svayam pariṇamatun hovāne līdhe dravyakarma paṇ vyavahāranayathī ātmānā bhāvonā kartāpaṇāne pāme chhe. 58.

anvayārthaḥ — [ यदि भावः कर्मकृतः ] jo bhāv ( – jīvabhāv) karmakr̥ut hoy to [ आत्मा कर्मणः कर्ता भवति ] ātmā karmano ( – dravyakarmano) kartā hovo joīe. [ कथं ] te to kem bane? [ आत्मा ] kāraṇ ke ātmā to [ स्वकं भावं मुक्त्वा ] potānā bhāvane chhoḍīne [ अन्यत् किञ्चित् अपि ] bījun kāī paṇ [ न करोति ] karato nathī.

jo audayikādirūp jīvano bhāv karma vaḍe karavāmān āvato hoy, to jīv teno ( – audayikādirūp jīvabhāvano) kartā nathī em ṭhare chhe. ane jīvanun akartāpaṇun to iṣhṭa ( – mānya) nathī. māṭe, bākī e rahyun ke jīv dravyakarmano kartā hovo joīe. paṇ te *pūrvapakṣha = charchā ke nirṇay māṭe koī shāstrīy viṣhayanī bābatamān rajū karelo pakṣha ke prashna pt.. 13

Page 98 of 256
PDF/HTML Page 138 of 296
single page version

98

करोतीति ।।५९।।

निश्चयेन तु न जीवभावानां कर्म कर्तृ, न कर्मणो जीवभावः । न च ते कर्तारमन्तरेण सम्भूयेते; यतो निश्चयेन जीवपरिणामानां जीवः कर्ता, कर्मपरिणामानां कर्म कर्तृ इति ।।६०।। to kem bane? kāraṇ ke nishchayanayathī ātmā potānā bhāvane chhoḍīne bījun kāī paṇ karato nathī.

anvayārthaḥ — [ भावः कर्मनिमित्तः ] jīvabhāvanun karma nimitta chhe [ पुनः ] ane [ कर्म भावकारणं भवति ] karmanun jīvabhāv nimitta chhe, [ न तु तेषां खलु कर्ता ] parantu kharekhar ekabījānān kartā nathī; [ न तु कर्तारम् विना भूताः ] kartā vinā thāy chhe em paṇ nathī.

ṭīkāḥ — ā, pūrva sūtramān (59mī gāthāmān) kahelā pūrvapakṣhanā samādhānarūp siddhānt chhe.

vyavahārathī nimittamātrapaṇāne līdhe jīvabhāvanun karma kartā chhe ( – audayikādi jīvabhāvanun kartā dravyakarma chhe), karmano paṇ jīvabhāv kartā chhe; nishchayathī to jīvabhāvonun nathī karma kartā, karmano nathī jīvabhāv kartā. teo (jīvabhāv ane dravyakarma) kartā vinā thāy chhe em paṇ nathī; kāraṇ ke nishchayathī jīvapariṇāmono jīv kartā chhe ane karmapariṇāmonun karma ( – pudgal) kartā chhe. 60.

Page 99 of 256
PDF/HTML Page 139 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

निश्चयेन जीवस्य स्वभावानां कर्तृत्वं पुद्गलकर्मणामकर्तृत्वं चागमेनोपदर्शितमत्र इति ।।६१।।

anvayārthaḥ — [ स्वकं स्वभावं ] potānā *svabhāvane [ कुर्वन् ] karato [ आत्मा ] ātmā [ हि ] kharekhar [ स्वकस्य भावस्य ] potānā bhāvano [ कर्ता ] kartā chhe, [ न पुद्गल- कर्मणाम् ] pudgalakarmono nahi; [ इति ] ām [ जिनवचनं ] jinavachan [ ज्ञातव्यम् ] jāṇavun.

ṭīkāḥ — nishchayathī jīvane potānā bhāvonun kartāpaṇun chhe ane pudgalakarmonun akartāpaṇun chhe em ahīn āgam vaḍe darshāvavāmān āvyun chhe. 61.

anvayārthaḥ — [ कर्म अपि ] karma paṇ [ स्वेन स्वभावेन ] potānā svabhāvathī [ स्वकं करोति ] potāne kare chhe [ च ] ane [ ताद्रशकः जीवः अपि ] tevo jīv paṇ [ कर्मस्वभावेन *joke shuddhanishchayathī kevaḷagnānādi shuddhabhāvo ‘svabhāvo’ kahevāy chhe topaṇ ashuddhanishchayathī rāgādik

Page 100 of 256
PDF/HTML Page 140 of 296
single page version

100

शक्ति रूपेण करणतामात्मसात्कुर्वत्, प्राप्यकर्मत्वपरिणामरूपेण कर्मतां कलयत्, पूर्वभाव- व्यपायेऽपि ध्रुवत्वालम्बनादुपात्तापादानत्वम्, उपजायमानपरिणामरूपकर्मणाश्रीयमाणत्वादुपोढ- सम्प्रदानत्वम्, आधीयमानपरिणामाधारत्वाद्गृहीताधिकरणत्वं, स्वयमेव षट्कारकीरूपेण व्यवतिष्ठमानं न कारकान्तरमपेक्षते । एवं जीवोऽपि भावपर्यायेण प्रवर्तमानात्मद्रव्यरूपेण कर्तृतामनुबिभ्राणो, भावपर्यायगमनशक्ति रूपेण करणतामात्मसात्कुर्वन्, प्राप्यभावपर्यायरूपेण कर्मतां कलयन्, पूर्वभावपर्यायव्यपायेऽपि ध्रुवत्वालम्बनादुपात्तापादानत्वः, उपजायमान- भावपर्यायरूपकर्मणाश्रीयमाणत्वादुपोढसम्प्रदानत्वः, आधीयमानभावपर्यायाधारत्वाद्गृहीताधि- भावेन ] karmasvabhāv bhāvathī ( – audayikādi bhāvathī) [ सम्यक् आत्मानम् ] barābar potāne kare chhe.

ṭīkāḥ — nishchayanaye abhinna kārako hovāthī karma ane jīv svayam svarūpanā ( – potapotānā rūpanā) kartā chhe em ahīn kahyun chhe.

karma kharekhar (1) karmapaṇe pravartatā pudgalaskandharūpe kartāpaṇāne dharatun, (2) karmapaṇun pāmavānī shaktirūpe karaṇapaṇāne aṅgīkr̥ut karatun, (3) prāpya evā karmatvapariṇāmarūpe karmapaṇāne anubhavatun, (4) pūrva bhāvano nāsh thavā chhatān dhruvapaṇāne avalambatun hovāthī jeṇe apādānapaṇāne prāpta karyun chhe evun, (5) ūpajatā pariṇāmarūp karma vaḍe samāshrit thatun hovāthī (arthāt ūpajatā pariṇāmarūp kārya potāne devāmān āvatun hovāthī) sampradānapaṇāne pāmelun ane (6) dhārī rākhavāmān āvatā pariṇāmano ādhār hovāthī jeṇe adhikaraṇapaṇāne grahyun chhe evun — svayamev ṣhaṭkārakarūpe vartatun thakun anya kārakanī apekṣhā rākhatun nathī.

e pramāṇe jīv paṇ (1) bhāvaparyāye pravartatā ātmadravyarūpe kartāpaṇāne dharato, (2) bhāvaparyāy pāmavānī shaktirūpe karaṇapaṇāne aṅgīkr̥ut karato, (3) prāpya evā bhāvaparyāyarūpe karmapaṇāne anubhavato, (4) pūrva bhāvaparyāyano nāsh thavā chhatān dhruvapaṇāne avalambato hovāthī jeṇe apādānapaṇāne prāpta karyun chhe evo, (5) ūpajatā bhāvaparyāyarūp karma vaḍe samāshrit thato hovāthī (arthāt ūpajatā bhāvaparyāyarūp kārya