Panchastikay Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 33-46.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 15

 

Page 61 of 256
PDF/HTML Page 101 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]    

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan    
61    

सम्भवत्षट्स्थानपतितवृद्धिहानयोऽनन्ताः । प्रदेशास्तु अविभागपरमाणुपरिच्छिन्नसूक्ष्मांशरूपा असंख्येयाः । एवंविधेषु तेषु केचित्कथञ्चिल्लोकपूरणावस्थाप्रकारेण सर्वलोकव्यापिनः, केचित्तु तदव्यापिन इति । अथ ये तेषु मिथ्यादर्शनकषाययोगैरनादिसंततिप्रवृत्तैर्युक्तास्ते संसारिणः, ये विमुक्तास्ते सिद्धाः, ते च प्रत्येकं बहव इति ।।३१ – ३२।।

जह पउमरायरयणं खित्तं खीरे पभासयदि खीरं ।
तह देही देहत्थो सदेहमेत्तं पभासयदि ।।३३।।
यथा पद्मरागरत्नं क्षिप्तं क्षीरे प्रभासयति क्षीरम् ।
तथा देही देहस्थः स्वदेहमात्रं प्रभासयति ।।३३।।

एष देहमात्रत्वद्रष्टान्तोपन्यासः । hānivāḷā anant chhe; ane (temanā arthāt jīvonā) pradesho — ke jeo avibhāg paramāṇu jevaḍā māpavāḷā sūkṣhma ansharūp chhe teo — asaṅkhya chhe. āvā te jīvomān keṭalāk kathañchit (kevaḷasamudghātanā kāraṇe) lokapūraṇ-avasthānā prakār vaḍe ākhā lokamān vyāpta hoy chhe ane keṭalāk ākhā lokamān avyāpta hoy chhe. vaḷī te jīvomān jeo anādi pravāharūpe pravartatā mithyādarshan-kaṣhāy-yogathī sahit chhe teo sansārī chhe, jeo temanāthī vimukta chhe (arthāt mithyādarshan-kaṣhāy-yogathī rahit chhe) teo siddha chhe; ane te darek prakāranā jīvo ghaṇā chhe (arthāt sansārī tem ja siddha jīvomānnā darek prakāranā jīvo anant chhe). 31 – 32.

jyam dūdhamān sthit padmarāgamaṇi prakāshe dūdhane,
tyam dehamān sthit dehī dehapramāṇ vyāpakatā lahe. 33.

anvayārthaḥ — [ यथा ] jem [ पद्मरागरत्नं ] padmarāgaratna [ क्षीरे क्षिप्तं ] dūdhamān nākhavāmān āvyun thakun [ क्षीरम् प्रभासयति ] dūdhane prakāshe chhe, [ तथा ] tem [ देही ] dehī (jīv) [ देहस्थः ] dehamān rahyo thako [ स्वदेहमात्रं प्रभासयति ] svadehapramāṇ prakāshe chhe.

ṭīkāḥ — ā, dehapramāṇapaṇānā *draṣhṭāntanun kathan chhe (arthāt ahīn jīvanun *ahīn e khyālamān rākhavun ke draṣhṭānt ane dārṣhṭānt amuk anshomān ja ekabījā sāthe maḷatān (`

samānatāvāḷān) hoy chhe, sarva anshomān nahi.

Page 62 of 256
PDF/HTML Page 102 of 296
single page version

62

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

यथैव हि पद्मरागरत्नं क्षीरे क्षिप्तं स्वतोऽव्यतिरिक्त प्रभास्कन्धेन तद्वयाप्नोति क्षीरं, तथैव हि जीवः अनादिकषायमलीमसत्वमूले शरीरेऽवतिष्ठमानः स्वप्रदेशैस्तदभिव्याप्नोति शरीरम् । यथैव च तत्र क्षीरेऽग्निसंयोगादुद्वलमाने तस्य पद्मरागरत्नस्य प्रभास्कन्ध उद्वलते पुनर्निविशमाने निविशते च, तथैव च तत्र शरीरे विशिष्टाहारादिवशादुत्सर्पति तस्य जीवस्य प्रदेशाः उत्सर्पन्ति पुनरपसर्पति अपसर्पन्ति च । यथैव च तत्पद्मरागरत्नमन्यत्र प्रभूतक्षीरे क्षिप्तं स्वप्रभास्कन्धविस्तारेण तद्वयाप्नोति प्रभूतक्षीरं, तथैव च जीवोऽन्यत्र महति शरीरे- ऽवतिष्ठमानः स्वप्रदेशविस्तारेण तद्वयाप्नोति महच्छरीरम् । यथैव च तत्पद्मरागरत्नमन्यत्र स्तोकक्षीरे निक्षिप्तं स्वप्रभास्कन्धोपसंहारेण तद्वयाप्नोति स्तोकक्षीरं, तथैव च जीवोऽन्यत्राणु- dehapramāṇapaṇun samajāvavā draṣhṭānt kahyun chhe).

jevī rīte padmarāgaratna dūdhamān nākhavāmān āvyun thakun potāthī *avyatirikta prabhāsamūh vaḍe te dūdhamān vyāpe chhe, tevī ja rīte jīv anādi kāḷathī kaṣhāy vaḍe malinapaṇun hovāne kāraṇe sharīramān rahyo thako svapradesho vaḍe te sharīramān vyāpe chhe. vaḷī jevī rīte agninā sanyogathī te dūdhamān ūbharo āvatān te padmarāgaratnanā prabhāsamūhamān ūbharo āve chhe (arthāt te vistār pāme chhe) ane dūdh pāchhun besī jatān prabhāsamūh besī jāy chhe, tevī ja rīte vishiṣhṭa āhārādinā vashe te sharīr vadhatān te jīvanā pradesho vistār pāme chhe ane sharīr pāchhun ghaṭī jatān pradesho saṅkochāī jāy chhe. vaḷī jevī rīte te padmarāgaratna bījā vadhāre dūdhamān nākhavāmān āvyun thakun svaprabhāsamūhanā vistār vaḍe te vadhāre dūdhamān vyāpe chhe, tevī ja rīte jīv bījā moṭā sharīramān sthiti pāmyo thako svapradeshonā vistār vaḍe te moṭā sharīramān vyāpe chhe. vaḷī jevī rīte te padmarāgaratna bījā thoḍā dūdhamān nākhavāmān āvyun thakun svaprabhāsamūhanā saṅkoch vaḍe te thoḍā dūdhamān vyāpe chhe, tevī ja rīte jīv bījā nānā sharīramān sthiti *avyatirikta=abhinna. [jem ‘sākar ek dravya chhe ane gaḷapaṇ teno guṇ chhe’ evun koī sthaḷe

draṣhṭāntamān kahyun hoy to te siddhānt tarīke na samajavun joīe, tem ahīn paṇ jīvanā saṅkochavistārarūp
dārṣhṭāntane samajāvavā māṭe ratna ane (dūdhamān phelāyelī) tenī prabhāne je avyatiriktapaṇun kahyun
chhe te siddhānt tarīke na samajavun. pudgalātmak ratnane draṣhṭānt banāvīne asaṅkhyapradeshī jīvadravyanā
saṅkochavistārano koī rīte khyāl karāvavānā hetuthī ahīn ratnanī prabhāne ratnathī abhinna kahī
chhe (arthāt ratnanī prabhā saṅkochavistār pāmatān jāṇe ke ratnanā ansho ja — ratna ja — saṅkochavistār
pāmel hoy em khyālamān levānun kahyun chhe).]

Page 63 of 256
PDF/HTML Page 103 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
63

शरीरेऽवतिष्ठमानः स्वप्रदेशोपसंहारेण तद्वयाप्नोत्यणुशरीरमिति ।।३३।।

सव्वत्थ अत्थि जीवो ण य एक्को एक्ककाय एक्कट्ठो ।
अज्झवसाणविसिट्ठो चिट्ठदि मलिणो रजमलेहिं ।।३४।।
सर्वत्रास्ति जीवो न चैक एककाये ऐक्यस्थः ।
अध्यवसानविशिष्टश्चेष्टते मलिनो रजोमलैः ।।३४।।

अत्र जीवस्य देहाद्देहांतरेऽस्तित्वं, देहात्पृथग्भूतत्वं, देहांतरसञ्चरणकारणं चोपन्यस्तम् । pāmyo thako svapradeshonā saṅkoch vaḍe te nānā sharīramān vyāpe chhe.

bhāvārthaḥ — traṇ lok ane traṇ kāḷanān samasta dravya-guṇ-paryāyone ek samaye prakāshavāmān samartha evā vishuddha-darshanagnānasvabhāvavāḷā chaitanyachamatkāramātra shuddhajīvāstikāyathī vilakṣhaṇ mithyātvarāgādi vikalpo vaḍe upārjit je sharīranāmakarma tenāthī janit (arthāt te sharīranāmakarmano uday jemān nimitta chhe evā) saṅkoch- vistāranā ādhīnapaṇe jīv sarvotkr̥uṣhṭa avagāhe pariṇamato thako sahasrayojanapramāṇ mahāmachchhanā sharīramān vyāpe chhe, jaghanya avagāhe pariṇamato thako utsedh ghanāṅgulanā asaṅkhyamā bhāg jevaḍā labdhyaparyāpta sūkṣhmanigodanā sharīramān vyāpe chhe ane madhyam avagāhe pariṇamato thako madhyam sharīromān vyāpe chhe. 33.

tan tan dhare jīv, tan mahīn aikyastha paṇ nahi ek chhe,
jīv vividh adhyavasāyayut, rajamaḷamalin thaīne bhame. 34.

anvayārthaḥ — [ जीवः ] jīv [ सर्वत्र ] sarvatra (kramavartī sarva sharīromān) [ अस्ति ] chhe [ च ] ane [ एककाये ] koī ek sharīramān [ ऐक्यस्थः ] (kṣhīranīravat) ekapaṇe rahyo hovā chhatān [ न एकः ] tenī sāthe ek nathī; [ अध्यवसानविशिष्टः ] adhyavasāy- vishiṣhṭa vartato thako [ रजोमलैः मलिनः ] rajamaḷ (karmamaḷ) vaḍe malin hovāthī [ चेष्टते ] te bhame chhe.

ṭīkāḥ — ahīn jīvanun dehathī dehāntaramān ( – ek sharīrathī anya sharīramān) astitva, dehathī pr̥uthakpaṇun ane dehāntaramān gamananun kāraṇ kahel chhe.

Page 64 of 256
PDF/HTML Page 104 of 296
single page version

64

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

आत्मा हि संसारावस्थायां क्रमवर्तिन्यनवच्छिन्नशरीरसन्ताने यथैकस्मिन् शरीरे वृत्तः तथा क्रमेणान्येष्वपि शरीरेषु वर्तत इति तस्य सर्वत्रास्तित्वम् । न चैकस्मिन् शरीरे नीरे क्षीरमिवैक्येन स्थितोऽपि भिन्नस्वभावत्वात्तेन सहैक इति तस्य देहात्पृथग्भूतत्वम् । अनादि- बन्धनोपाधिविवर्तितविविधाध्यवसायविशिष्टत्वात्तन्मूलकर्मजालमलीमसत्वाच्च चेष्टमानस्यात्मन- स्तथाविधाध्यवसायकर्मनिर्वर्तितेतरशरीरप्रवेशो भवतीति तस्य देहान्तरसञ्चरणकारणोपन्यास इति ।।३४।।

जेसिं जीवसहावो णत्थि अभावो य सव्वहा तस्स ।
ते होंति भिण्णदेहा सिद्धा वचिगोयरमदीदा ।।३५।।
येषां जीवस्वभावो नास्त्यभावश्च सर्वथा तस्य ।
ते भवन्ति भिन्नदेहाः सिद्धा वाग्गोचरमतीताः ।।३५।।

ātmā sansār-avasthāmān kramavartī achchhinna ( – atūṭak) sharīrapravāhane viṣhe jem ek sharīramān varte chhe tem kramathī anya sharīromān paṇ varte chhe; e rīte tene sarvatra ( – sarva sharīromān) astitva chhe. vaḷī koī ek sharīramān, pāṇīmān dūdhanī māphak ekapaṇe rahyo hovā chhatān, bhinna svabhāvane līdhe tenī sāthe ek (tadrūp) nathī; e rīte tene dehathī pr̥uthakpaṇun chhe. anādi bandhanarūp upādhithī vivartan (parivartan) pāmatā vividh adhyavasāyothī vishiṣhṭa hovāne līdhe ( – anek prakāranā adhyavasāyavāḷo hovāne līdhe) tathā te adhyavasāyo jenun nimitta chhe evā karmasamūhathī malin hovāne līdhe bhamatā ātmāne tathāvidh adhyavasāyo ane karmothī rachātā ( – te prakāranān mithyātvarāgādirūp bhāvakarmo ane dravyakarmothī rachātā) anya sharīramān pravesh thāy chhe; e rīte tene dehāntaramān gaman thavānun kāraṇ kahevāmān āvyun. 34.

jīvatva nahi ne sarvathā tadabhāv paṇ nahi jemane,
te siddha chhe — je dehavirahit vachanaviṣhayātīt chhe. 35.

anvayārthaḥ — [ येषां ] jemane [ जीवस्वभावः ] jīvasvabhāv ( – prāṇadhāraṇarūp jīvatva) [ न अस्ति ] nathī ane [ सर्वथा ] sarvathā [ तस्य अभावः च ] teno abhāv paṇ nathī, [ ते ] te [ भिन्नदेहाः ] deharahit [ वाग्गोचरम् अतीताः ] vachanagocharātīt [ सिद्धाः भवन्ति ] siddho (siddhabhagavanto) chhe.

Page 65 of 256
PDF/HTML Page 105 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
65
सिद्धानां जीवत्वदेहमात्रत्वव्यवस्थेयम् ।
सिद्धानां हि द्रव्यप्राणधारणात्मको मुख्यत्वेन जीवस्वभावो नास्ति । न च जीव-

स्वभावस्य सर्वथाभावोऽस्ति भावप्राणधारणात्मकस्य जीवस्वभावस्य मुख्यत्वेन सद्भावात् । न च तेषां शरीरेण सह नीरक्षीरयोरिवैक्येन वृत्तिः, यतस्ते तत्सम्पर्कहेतुभूतकषाययोगविप्रयोगाद- तीतानन्तरशरीरमात्रावगाहपरिणतत्वेऽप्यत्यन्तभिन्नदेहाः । वाचां गोचरमतीतश्च तन्महिमा, यतस्ते लौकिकप्राणधारणमन्तरेण शरीरसम्बन्धमन्तरेण च परिप्राप्तनिरुपाधिस्वरूपाः सततं प्रतपन्तीति ।।३५।।

ण कुदोचि वि उप्पण्णो जम्हा कज्जं ण तेण सो सिद्धो ।
उप्पादेदि ण किंचि वि कारणमवि तेण ण स होदि ।।३६।।

ṭīkāḥ — ā, siddhonān (siddhabhagavantonān) jīvatva ane dehapramāṇatvanī vyavasthā chhe.

siddhone kharekhar dravyaprāṇanā dhāraṇasvarūp jīvasvabhāv mukhyapaṇe nathī; (temane) jīvasvabhāvano sarvathā abhāv paṇ nathī, kāraṇ ke bhāvaprāṇanā dhāraṇasvarūp jīvasvabhāvano mukhyapaṇe sadbhāv chhe. vaḷī temane sharīranī sāthe, nīrakṣhīranī māphak, ekapaṇe 1vr̥utti nathī; kāraṇ ke sharīrasanyoganā hetubhūt kaṣhāy ane yogano viyog thayo hovāthī teo 2atīt anantar sharīrapramāṇ avagāhe pariṇat hovā chhatān atyant deharahit chhe. vaḷī 3vachanagocharātīt temano mahimā chhe; kāraṇ ke laukik prāṇanā dhāraṇ vinā ane sharīranā sambandh vinā, sampūrṇapaṇe prāpta karelā nirupādhi svarūp vaḍe teo satat pratape chhe ( – pratāpavant varte chhe). 35.

ūpaje nahīn ko kāraṇe te siddha tethī na kārya chhe,
upajāvatā nathī kāī paṇ tethī na kāraṇ paṇ ṭhare. 36.
1. vr̥utti=vartavun te; hayātī.
2. atīt anantar=bhūt kāḷanun sauthī chhellun; charam. (siddhabhagavantonī avagāhanā charamasharīrapramāṇ
hovāne līdhe te chhellā dehanī apekṣhā laīne temane ‘dehapramāṇapaṇun’ kahī shakātun hovā chhatān, kharekhar
teo atyant deharahit chhe.)

3. vachanagocharātīt=vachanagocharapaṇāne atikramī gayel; vachanaviṣhayātīt; vachan-agochar. pt.. 9

Page 66 of 256
PDF/HTML Page 106 of 296
single page version

66

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-
न कुतश्चिदप्युत्पन्नो यस्मात् कार्यं न तेन सः सिद्धः ।
उत्पादयति न किञ्चिदपि कारणमपि तेन न स भवति ।।३६।।
सिद्धस्य कार्यकारणभावनिरासोऽयम् ।
यथा संसारी जीवो भावकर्मरूपयात्मपरिणामसन्तत्या द्रव्यकर्मरूपया च पुद्गलपरिणाम-

सन्तत्या कारणभूतया तेन तेन देवमनुष्यतिर्यग्नारकरूपेण कार्यभूत उत्पद्यते, न तथा सिद्ध- रूपेणापीति । सिद्धो ह्युभयकर्मक्षये स्वयमुत्पद्यमानो नान्यतः कुतश्चिदुत्पद्यत इति । यथैव च स एव संसारी भावकर्मरूपामात्मपरिणामसन्ततिं द्रव्यकर्मरूपां च पुद्गलपरिणामसन्ततिं कार्यभूतां कारणभूतत्वेन निर्वर्तयन् तानि तानि देवमनुष्यतिर्यग्नारकरूपाणि कार्याण्युत्पादयत्यात्मनो, न तथा सिद्धरूपमपीति । सिद्धो ह्युभयकर्मक्षये स्वयमात्मानमुत्पादयन्नान्यत्किञ्चिदुत्पादयति ।३६।

anvayārthaḥ — [ यस्मात् सः सिद्धः ] te siddha [ कु तश्चित् अपि ] koī (anya) kāraṇathī [ न उत्पन्नः ] ūpajatā nathī [ तेन ] tethī [ कार्यं न ] kārya nathī, ane [ किञ्चित् अपि ] kāī paṇ (anya kāryane) [ न उत्पादयति ] ūpajāvatā nathī [ तेन ] tethī [ सः ] te [ कारणम् अपि ] kāraṇ paṇ [ न भवति ] nathī.

ṭīkāḥ — ā, siddhane kāryakāraṇabhāv hovāno nirās chhe (arthāt siddha- bhagavānane kāryapaṇun ane kāraṇapaṇun hovānun nirākaraṇ – khaṇḍan chhe).

jem sansārī jīv kāraṇabhūt evī bhāvakarmarūp *ātmapariṇāmasantati ane dravyakarmarūp pudgalapariṇāmasantati vaḍe te te dev-manuṣhya-tiryañch-nārakanā rūpe kāryabhūtapaṇe ūpaje chhe, tem siddharūpe paṇ ūpaje chhe em nathī; (ane) siddha ( – siddhabhagavān) kharekhar, banne karmano kṣhay hotān, svayam (siddhapaṇe) ūpajatā thakā anya koī kāraṇathī ( – bhāvakarmathī ke dravyakarmathī) ūpajatā nathī.

vaḷī jem te ja sansārī (jīv) kāraṇabhūt thaīne kāryabhūt evī bhāvakarmarūp ātmapariṇāmasantati ane dravyakarmarūp pudgalapariṇāmasantati rachato thako kāryabhūt evān te te dev-manuṣhya-tiryañch-nārakanān rūpo potāne viṣhe upajāve chhe, tem siddhanun rūp paṇ (potāne viṣhe) upajāve chhe em nathī; (ane) siddha kharekhar, banne karmano kṣhay hotān, svayam potāne (siddhapaṇe) upajāvatā thakā anya kāī paṇ (bhāvadravyakarmasvarūp ke devādisvarūp kārya) upajāvatā nathī. 36. *ātmapariṇāmasantati=ātmānā pariṇāmonī paramparā

Page 67 of 256
PDF/HTML Page 107 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
67
सस्सदमध उच्छेदं भव्वमभव्वं च सुण्णमिदरं च ।
विण्णाणमविण्णाणं ण वि जुज्जदि असदि सब्भावे ।।३७।।
शाश्वतमथोच्छेदो भव्यमभव्यं च शून्यमितरच्च ।
विज्ञानमविज्ञानं नापि युज्यते असति सद्भावे ।।३७।।
अत्र जीवाभावो मुक्ति रिति निरस्तम् ।
द्रव्यं द्रव्यतया शाश्वतमिति, नित्ये द्रव्ये पर्यायाणां प्रतिसमयमुच्छेद इति,

द्रव्यस्य सर्वदा अभूतपर्यायैः भाव्यमिति, द्रव्यस्य सर्वदा भूतपर्यायैरभाव्यमिति, द्रव्यमन्य- द्रव्यैः सदा शून्यमिति, द्रव्यं स्वद्रव्येण सदाऽशून्यमिति, क्वचिज्जीवद्रव्येऽनन्तं ज्ञानं क्वचित्सान्तं ज्ञानमिति, क्वचिज्जीवद्रव्येऽनन्तं क्वचित्सान्तमज्ञानमिति — एतदन्यथानुपपद्यमानं

sadbhāv jo nahi hoy to dhruv, nāsh, bhavya, abhavya ne
vignān, aṇavignān, shūnya, ashūnya — e kāī nav ghaṭe. 37.

anvayārthaḥ — [ सद्भावे असति ] jo (mokṣhamān jīvano) sadbhāv na hoy to [ शाश्वतम् ] shāshvat, [ अथ उच्छेदः ] nāshavant, [ भव्यम् ] bhavya ( – thavāyogya), [ अभव्यम् च ] abhavya ( – nahi thavāyogya), [ शून्यम् ] shūnya, [ इतरत् च ] ashūnya, [ विज्ञानम् ] vignān ane [ अविज्ञानम् ] avignān [ न अपि युज्यते ] (jīvadravyane viṣhe ) na ja ghaṭe. (māṭe mokṣhamān jīvano sadbhāv chhe ja.)

ṭīkāḥ — ahīn, ‘jīvano abhāv te mukti chhe’ e vātanun khaṇḍan karyun chhe.

(1) dravya dravyapaṇe shāshvat chhe, (2) nitya dravyamān paryāyono pratyek samaye nāsh thāy chhe, (3) dravya sarvadā abhūt paryāyorūpe bhāvya ( – thavāyogya, pariṇamavāyogya) chhe, (4) dravya sarvadā bhūt paryāyorūpe abhāvya ( – nahi thavāyogya) chhe, (5) dravya anya dravyothī sadā shūnya chhe, (6) dravya svadravyathī sadā ashūnya chhe, (7) 1koīk jīvadravyamān anant gnān ane koīkamān sānt gnān chhe, (8) 2koīk jīvadravyamān anant agnān ane 1. je samyaktvathī chyut thavāno na hoy evā samyaktvī jīvane anant gnān chhe ane je chyut thavāno

hoy evā samyaktvī jīvane sānt gnān chhe. 2. abhavya jīvane anant agnān chhe ane jene koī kāḷe paṇ gnān thavānun chhe evā agnānī bhavya

jīvane sānt agnān chhe.

Page 68 of 256
PDF/HTML Page 108 of 296
single page version

68

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

मुक्तौ जीवस्य सद्भावमावेदयतीति ।।३७।।

कम्माणं फलमेक्को एक्को कज्जं तु णाणमध एक्को ।
चेदयदि जीवरासी चेदगभावेण तिविहेण ।।३८।।
कर्मणां फलमेकः एकः कार्यं तु ज्ञानमथैकः ।
चेतयति जीवराशिश्चेतकभावेन त्रिविधेन ।।३८।।
चेतयितृत्वगुणव्याख्येयम् ।
एके हि चेतयितारः प्रकृष्टतरमोहमलीमसेन प्रकृष्टतरज्ञानावरणमुद्रितानुभावेन

koīkamān sānt agnān chhe — ā badhun, 1anyathā nahi ghaṭatun thakun, mokṣhamān jīvanā sadbhāvane jāher kare chhe. 37.

traṇavidh chetakabhāvathī ko jīvarāshi ‘kārya’ne,
ko jīvarāshi ‘karmaphaḷ’ne, koī chete ‘gnān’ne. 38.

anvayārthaḥ — [ त्रिविधेन चेतकभावेन ] trividh chetakabhāv vaḍe [ एकः जीवराशिः ] ek jīvarāshi [ कर्मणां फलम् ] karmonā phaḷane, [ एकः तु ] ek jīvarāshi [ कार्यं ] kāryane [ अथ ] ane [ एकः ] ek jīvarāshi [ ज्ञानम् ] gnānane [ चेतयति ] chete ( – vede) chhe.

ṭīkāḥ — ā, 2chetayitr̥utvaguṇanī vyākhyā chhe.

koī chetayitāo arthāt ātmāo to, je ati prakr̥uṣhṭa mohathī malin chhe ane jeno prabhāv (shakti) ati prakr̥uṣhṭa gnānāvaraṇathī biḍāī gayo chhe 1. anyathā=anya prakāre; bījī rīte. [mokṣhamān jīvanī hayātī ja na rahetī hoy to ukta āṭh

bhāvo ghaṭe ja nahi. jo mokṣhamān jīvano abhāv ja thaī jato hoy to, (1) darek dravya dravyapaṇe
shāshvat chhe — e vāt kem ghaṭe? (2) darek dravya nitya rahīne temān paryāyono nāsh thayā kare
chhe — e vāt kem ghaṭe? (3 – 6) darek dravya sarvadā anāgat paryāye bhāvya, sarvadā atīt paryāye
abhāvya, sarvadā parathī shūnya ane sarvadā svathī ashūnya chhe — e vāto kem ghaṭe? (7) koīk
jīvadravyamān anant gnān chhe — e vāt kem ghaṭe? ane (8) koīk jīvadravyamān sānt agnān chhe
(arthāt jīvadravya nitya rahīne temān agnānapariṇāmano ant āve chhe) — e vāt kem ghaṭe?
māṭe ā āṭh bhāvo dvārā mokṣhamān jīvanī hayātī siddha thāy chhe.]

2. chetayitr̥utva=chetayitāpaṇun; chetanārapaṇun; chetakapaṇun.

Page 69 of 256
PDF/HTML Page 109 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
69

चेतकस्वभावेन प्रकृष्टतरवीर्यान्तरायावसादितकार्यकारणसामर्थ्याः सुखदुःखरूपं कर्मफलमेव प्राधान्येन चेतयन्ते । अन्ये तु प्रकृष्टतरमोहमलीमसेनापि प्रकृष्टज्ञानावरणमुद्रितानुभावेन चेतकस्वभावेन मनाग्वीर्यान्तरायक्षयोपशमासादितकार्यकारणसामर्थ्याः सुखदुःखरूपकर्मफलानु- भवनसंवलितमपि कार्यमेव प्राधान्येन चेतयन्ते । अन्यतरे तु प्रक्षालितसकलमोहकलङ्केन समुच्छिन्नकृत्स्नज्ञानावरणतयात्यन्तमुन्मुद्रितसमस्तानुभावेन चेतकस्वभावेन समस्तवीर्यान्तराय- क्षयासादितानन्तवीर्या अपि निर्जीर्णकर्मफलत्वादत्यन्तकृतकृत्यवाच्च स्वतोऽव्यतिरिक्त स्वाभाविक- evā chetakasvabhāv vaḍe sukhaduḥkharūp ‘karmaphaḷ’ne ja pradhānapaṇe chete chhe, kāraṇ ke temane ati prakr̥uṣhṭa vīryāntarāyathī kārya karavānun ( – karmachetanārūpe pariṇamavānun) sāmarthya naṣhṭa thayun chhe.

bījā chetayitāo arthāt ātmāo, je ati prakr̥uṣhṭa mohathī malin chhe ane jeno prabhāv 1prakr̥uṣhṭa gnānāvaraṇathī biḍāī gayo chhe evā chetakasvabhāv vaḍe — bhale sukhaduḥkharūp karmaphaḷanā anubhavathī mishritapaṇe paṇ — ‘kārya’ne ja pradhānapaṇe chete chhe, kāraṇ ke temaṇe thoḍā vīryāntarāyanā kṣhayopashamathī 2kārya karavānun sāmarthya prāpta karyun chhe.

vaḷī bījā chetayitāo arthāt ātmāo, jemānthī sakaḷ mohakalaṅk dhovāī gayun chhe ane samasta gnānāvaraṇanā vināshane līdhe jeno samasta prabhāv atyant khīlī gayo chhe evā chetakasvabhāv vaḍe ‘gnān’ne ja — ke je gnān potāthī 3avyatirikta svābhāvik sukhavāḷun chhe tene ja — chete chhe, kāraṇ ke temaṇe samasta vīryāntarāyanā kṣhayathī anant vīryane prāpta karyun hovā chhatān temane (vikārī sukhaduḥkharūp) karmaphaḷ 1. karmachetanāvāḷā jīvane gnānāvaraṇ ‘prakr̥uṣhṭa’ hoy chhe ane karmaphaḷachetanāvāḷāne ‘ati prakr̥uṣhṭa’ hoy

chhe. 2. kārya=(jīv vaḍe) karavāmān āvatun hoy te; ichchhāpūrvak iṣhṭāniṣhṭa vikalparūp karma.

[je jīvone vīryano kāīk vikās thayo chhe temane karmachetanārūpe pariṇamavānun sāmarthya pragaṭyun

chhe tethī teo mukhyapaṇe karmachetanārūpe pariṇame chhe. ā karmachetanā karmaphaḷachetanāthī mishrit hoy chhe.] 3. avyatirikta=abhinna. (svābhāvik sukh gnānathī abhinna chhe tethī gnānachetanā svābhāvik

sukhanā sañchetan — anubhavan — sahit ja hoy chhe.)

Page 70 of 256
PDF/HTML Page 110 of 296
single page version

70

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

सुखं ज्ञानमेव चेतयन्त इति ।।३८।।

सव्वे खलु कम्मफलं थावरकाया तसा हि कज्जजुदं ।
पाणित्तमदिक्कंता णाणं विंदंति ते जीवा ।।३९।।
सर्वे खलु कर्मफलं स्थावरकायास्त्रसा हि कार्ययुतम् ।
प्राणित्वमतिक्रान्ताः ज्ञानं विन्दन्ति ते जीवाः ।।३९।।
अत्र कः किं चेतयत इत्युक्त म् ।

चेतयन्ते अनुभवन्ति उपलभन्ते विन्दन्तीत्येकार्थाश्चेतनानुभूत्युपलब्धिवेदनानामे- कार्थत्वात् । तत्र स्थावराः कर्मफलं चेतयन्ते, त्रसाः कार्यं चेतयन्ते, केवलज्ञानिनो nirjarī gayun chhe ane atyant 1kr̥utakr̥utyapaṇun thayun chhe (arthāt kāī karavānun leshamātra paṇ rahyun nathī). 38.

vede karamaphaḷ sthāvaro, tras kāryayut phaḷ anubhave,
prāṇitvathī atikrānt je te jīv vede gnānane. 39.

anvayārthaḥ — [ सर्वे स्थावरकायाः ] sarva sthāvar jīvasamūho [ खलु ] kharekhar [ कर्मफलं ] karmaphaḷane vede chhe, [ त्रसाः ] traso [ हि ] kharekhar [ कार्ययुतम् ] kāryasahit karmaphaḷane vede chhe ane [ प्राणित्वम् अतिक्रान्ताः ] je prāṇitvane ( – prāṇone) atikramī gayā chhe [ ते जीवाः ] te jīvo [ ज्ञानं ] gnānane [ विन्दन्ति ] vede chhe.

ṭīkāḥ — ahīn, koṇ shun chete chhe (arthāt kayā jīvane kaī chetanā hoy chhe) te kahyun chhe.

chete chhe, anubhave chhe, upalabdha kare chhe ane vede chhe — e ekārtha chhe (arthāt e badhā shabdo ek arthavāḷā chhe), kāraṇ ke chetanā, anubhūti, upalabdhi ane vedanāno ek artha chhe. tyān, sthāvaro karmaphaḷane chete chhe, traso kāryane chete chhe, 1. kr̥utakr̥utya=kr̥utakārya. [paripūrṇa gnānavāḷā ātmāo atyant kr̥utakārya chhe tethī, joke temane anant vīrya

pragaṭ thayun chhe topaṇ, temanun vīrya kāryachetanāne (karmachetanāne) rachatun nathī, (vaḷī vikārī sukhaduḥkh
vinaṣhṭa thayān hovāthī temanun vīrya karmaphaḷachetanāne paṇ rachatun nathī,) gnānachetanāne ja rache chhe.]

Page 71 of 256
PDF/HTML Page 111 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
71

ज्ञानं चेतयन्त इति ।।३९।।

अथोपयोगगुणव्याख्यानम् ।
उवओगो खलु दुविहो णाणेण य दंसणेण संजुत्तो ।
जीवस्स सव्वकालं अणण्णभूदं वियाणीहि ।।४०।।
उपयोगः खलु द्विविधो ज्ञानेन च दर्शनेन संयुक्त : ।
जीवस्य सर्वकालमनन्यभूतं विजानीहि ।।४०।।

आत्मनश्चैतन्यानुविधायी परिणाम उपयोगः । सोऽपि द्विविध : — ज्ञानोपयोगो दर्शनोपयोगश्च । तत्र विशेषग्राहि ज्ञानं, सामान्यग्राहि दर्शनम् । उपयोगश्च सर्वदा kevaḷagnānīo gnānane chete chhe.

bhāvārthaḥ — pāñch prakāranā sthāvar jīvo avyakta sukhaduḥkhānubhavarūp shubhāshubh- karmaphaḷane chete chhe. dvīndriy ādi tras jīvo te ja karmaphaḷane ichchhāpūrvak iṣhṭāniṣhṭa vikalparūp kārya sahit chete chhe. *paripūrṇa gnānavant bhagavanto (anant saukhya sahit) gnānane ja chete chhe. 39.

have upayogaguṇanun vyākhyān chhe.
chhe gnān ne darshan sahit upayog yugal prakārano;
jīvadravyane te sarva kāḷ ananyarūpe jāṇavo. 40.

anvayārthaḥ — [ ज्ञानेन च दर्शनेन संयुक्तः ] gnānathī ane darshanathī sanyukta evo [ खलु द्विविधः ] kharekhar be prakārano [ उपयोगः ] upayog [ जीवस्य ] jīvane [ सर्वकालम् ] sarva kāḷ [ अनन्यभूतं ] ananyapaṇe [ विजानीहि ] jāṇo.

ṭīkāḥ — ātmāno chaitanya-anuvidhāyī (arthāt chaitanyane anusaranāro) pariṇām te upayog chhe. te paṇ be prakārano chhe — gnānopayog ane darshanopayog. tyān, visheṣhane grahanārun gnān chhe ane sāmānyane grahanārun darshan chhe (arthāt visheṣh jemān pratibhāse te *ahīn paripūrṇa gnānachetanānī vivakṣhā hovāthī, kevaḷībhagavanto ane siddhabhagavantone ja gnānachetanā kahevāmān āvī chhe. ānshik gnānachetanānī vivakṣhāthī to munio, shrāvako ane avirat samyagdraṣhṭione paṇ gnānachetanā kahī shakāy chhe; teno ahīn niṣhedh na samajavo, mātra vivakṣhābhed chhe em samajavun.

Page 72 of 256
PDF/HTML Page 112 of 296
single page version

72

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

जीवादपृथग्भूत एव, एकास्तित्वनिर्वृत्तत्वादिति ।।४०।।

आभिणिसुदोधिमणकेवलाणि णाणाणि पंचभेयाणि ।
कुमदिसुदविभंगाणि य तिण्णि वि णाणेहिं संजुत्ते ।।४१।।
आभिनिबोधिकश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि ज्ञानानि पञ्चभेदानि ।
कुमतिश्रुतविभङ्गानि च त्रीण्यपि ज्ञानैः संयुक्तानि ।।४१।।
ज्ञानोपयोगविशेषाणां नामस्वरूपाभिधानमेतत् ।
तत्राभिनिबोधिकज्ञानं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानं मनःपर्ययज्ञानं केवलज्ञानं कुमतिज्ञानं

कुश्रुतज्ञानं विभङ्गज्ञानमिति नामाभिधानम् । आत्मा ह्यनन्तसर्वात्मप्रदेशव्यापिविशुद्ध- gnān chhe ane sāmānya jemān pratibhāse te darshan chhe). vaḷī upayog sarvadā jīvathī *apr̥uthagbhūt ja chhe, kāraṇ ke ek astitvathī rachāyel chhe. 40.

mati, shrut, avadhi, manaḥ, kevaḷ — pāñch bhedo gnānanā;
kumati, kushrut, vibhaṅg — traṇ paṇ gnān sāthe joḍavān. 41.

anvayārthaḥ — [ आभिनिबोधिकश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि ] ābhinibodhik ( – mati), shrut, avadhi, manaḥparyay ane kevaḷ — [ ज्ञानानि पञ्चभेदानि ] em gnānanā pāñch bhed chhe; [ कुमतिश्रुतविभङ्गानि च ] vaḷī kumati, kushrut ane vibhaṅg — [ त्रीणि अपि ] e traṇ (agnāno) paṇ [ ज्ञानैः ] (pāñch) gnāno sāthe [ संयुक्तानि ] joḍavāmān āvyān chhe. (e pramāṇe gnānopayoganā āṭh bhed chhe.)

ṭīkāḥ — ā, gnānopayoganā bhedonān nām ane svarūpanun kathan chhe.

tyān, (1) ābhinibodhikagnān, (2) shrutagnān, (3) avadhignān, (4) manaḥ- paryayagnān, (5) kevaḷagnān, (6) kumatignān, (7) kushrutagnān ane (8) vibhaṅgagnān — e pramāṇe (gnānopayoganā bhedonān) nāmanun kathan chhe.

(have temanān svarūpanun kathan karavāmān āve chheḥ – ) ātmā kharekhar anant, sarva ātmapradeshomān vyāpak, vishuddha gnānasāmānyasvarūp chhe. te (ātmā) kharekhar anādi *apr̥uthagbhūt=abhinna. (upayog sadā jīvathī abhinna ja chhe, kāraṇ ke teo ek astitvathī

niṣhpanna chhe.)

Page 73 of 256
PDF/HTML Page 113 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
73

ज्ञानसामान्यात्मा । स खल्वनादिज्ञानावरणकर्मावच्छन्नप्रदेशः सन्, यत्तदावरणक्षयोप- शमादिन्द्रियानिन्द्रियावलम्बाच्च मूर्तामूर्तद्रव्यं विकलं विशेषेणावबुध्यते तदाभिनि- बोधिकज्ञानम्, यत्तदावरणक्षयोपशमादनिन्द्रियावलम्बाच्च मूर्तामूर्तद्रव्यं विकलं विशेषेणाव- बुध्यते तत् श्रुतज्ञानम्, यत्तदावरणक्षयोपशमादेव मूर्तद्रव्यं विकलं विशेषेणावबुध्यते तदवधिज्ञानम्, यत्तदावरणक्षयोपशमादेव परमनोगतं मूर्तद्रव्यं विकलं विशेषेणावबुध्यते तन्मनःपर्ययज्ञानम्, यत्सकलावरणात्यन्तक्षये केवल एव मूर्तामूर्तद्रव्यं सकलं विशेषेणाव- बुध्यते तत्स्वाभाविकं केवलज्ञानम् । मिथ्यादर्शनोदयसहचरितमाभिनिबोधिकज्ञानमेव कुमतिज्ञानम्, मिथ्यादर्शनोदयसहचरितं श्रुतज्ञानमेव कुश्रुतज्ञानम्, मिथ्यादर्शनोदयसह- gnānāvaraṇakarmathī āchchhādit pradeshovāḷo vartato thako, (1) te prakāranā (arthāt matignānanā) āvaraṇanā kṣhayopashamathī ane indriy-mananā avalambanathī mūrta-amūrta dravyane 1vikaḷapaṇe 2visheṣhataḥ avabodhe chhe te ābhinibodhikagnān chhe, (2) te prakāranā (arthāt shrutagnānanā) āvaraṇanā kṣhayopashamathī ane mananā avalambanathī mūrta-amūrta dravyane vikaḷapaṇe visheṣhataḥ avabodhe chhe te shrutagnān chhe, (3) te prakāranā āvaraṇanā kṣhayopashamathī ja mūrta dravyane vikaḷapaṇe visheṣhataḥ avabodhe chhe te avadhignān chhe, (4) te prakāranā āvaraṇanā kṣhayopashamathī ja paramanogat ( – pārakānā man sāthe sambandhavāḷā) mūrta dravyane vikaḷapaṇe visheṣhataḥ avabodhe chhe te manaḥparyayagnān chhe, (5) samasta āvaraṇanā atyant kṣhaye, kevaḷ ja ( – ātmā ekalo ja), mūrta-amūrta dravyane sakaḷapaṇe visheṣhataḥ avabodhe chhe te svābhāvik kevaḷagnān chhe. (6) mithyādarshananā uday sāthenun ābhinibodhikagnān ja kumatignān chhe, (7) mithyādarshananā uday sāthenun shrutagnān ja kushrutagnān chhe, (8) mithyādarshananā uday sāthenun avadhignān ja vibhaṅgagnān chhe. — ā pramāṇe (gnānopayoganā bhedonān) svarūpanun kathan chhe.

e rīte matignānādi āṭh gnānopayogonun vyākhyān karavāmān āvyun.
bhāvārthaḥ — pratham to, nīche pramāṇe pāñch gnānonun svarūp chheḥ —

nishchayanaye akhaṇḍ-ek-vishuddhagnānamay evo ā ātmā vyavahāranaye sansārāvasthāmān karmāvr̥ut vartato thako, matignānāvaraṇano kṣhayopasham hotān, pāñch indriyo 1. vikaḷapaṇe=apūrṇapaṇe; anshe. 2. visheṣhataḥ avabodhavun=jāṇavun. (visheṣh avabodh arthāt visheṣh pratibhās te gnān chhe.) pt.. 10

Page 74 of 256
PDF/HTML Page 114 of 296
single page version

74

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

चरितमवधिज्ञानमेव विभङ्गज्ञानमिति स्वरूपाभिधानम् । ane manathī mūrta-amūrta vastune vikalparūpe je jāṇe chhe te matignān chhe. te traṇ prakāranun chheḥ upalabdhirūp, bhāvanārūp ane upayogarūp. matignānāvaraṇanā kṣhayopashamathī janit arthagrahaṇashakti ( – padārthane jāṇavānī shakti) te upalabdhi chhe, jāṇelā padārthanun punaḥ punaḥ chintan te bhāvanā chhe ane ‘ā kāḷun chhe’, ‘ā pīḷun chhe’ ityādirūpe arthagrahaṇavyāpār ( – padārthane jāṇavāno vyāpār) te upayog chhe. evī ja rīte te (matignān) avagrah, īhā, avāy ane dhāraṇārūp bhedo vaḍe athavā koṣhṭhabuddhi, bījabuddhi, padānusārībuddhi ane sambhinnashrotr̥utābuddhi evā bhedo vaḍe chār prakāranun chhe. (ahīn, em tātparya grahaṇ karavun ke nirvikār shuddha anubhūti pratye abhimukh je matignān te ja upādeyabhūt anant sukhanun sādhak hovāthī nishchayathī upādey chhe, tenā sādhanabhūt bahiraṅg matignān to vyavahārathī upādey chhe.)

te ja pūrvokta ātmā, shrutagnānāvaraṇano kṣhayopasham hotān, mūrta-amūrta vastune parokṣharūpe je jāṇe chhe tene gnānīo shrutagnān kahe chhe. te labdhirūp ane bhāvanārūp chhe tem ja upayogarūp ane nayarūp chhe. ‘upayog’ shabdathī ahīn vastune grahanārun pramāṇ samajavun arthāt ākhī vastune jāṇanārun gnān samajavun ane ‘nay’shabdathī vastunā (guṇaparyāyarūp) ek deshane grahanāro evo gnātāno abhiprāy samajavo. (ahīn em tātparya grahaṇ karavun ke vishuddhagnānadarshan jeno svabhāv chhe evā shuddha ātmatattvanān samyak shraddhān-gnān-anucharaṇarūp abhedaratnatrayātmak je bhāvashrut te ja upādeyabhūt paramātmatattvanun sādhak hovāthī nishchayathī upādey chhe parantu tenā sādhanabhūt bahiraṅg shrutagnān to vyavahārathī upādey chhe.)

ā ātmā, avadhignānāvaraṇano kṣhayopasham hotān, mūrta vastune je pratyakṣhapaṇe jāṇe chhe te avadhignān chhe. te avadhignān labdhirūp ane upayogarūp em be prakāre jāṇavun. athavā avadhignān deshāvadhi, paramāvadhi ane sarvāvadhi evā bhedo vaḍe traṇ prakāre chhe. temān, paramāvadhi ane sarvāvadhi chaitanyanā ūchhaḷavāthī bharapūr ānandarūp paramasukhāmr̥utanā rasāsvādarūp samarasībhāve pariṇat charamadehī tapodhanone hoy chhe. traṇe prakāranān avadhignāno vishiṣhṭa samyaktvādi guṇathī nishchaye thāy chhe. devo ane nārakone thatun bhavapratyayī je avadhignān te niyamathī deshāvadhi ja hoy chhe.

Page 75 of 256
PDF/HTML Page 115 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
75
— इत्थं मतिज्ञानादिज्ञानोपयोगाष्टकं व्याख्यातम् ।।४१।।

ā ātmā, manaḥparyayagnānāvaraṇano kṣhayopasham hotān, paramanogat mūrta vastune je pratyakṣhapaṇe jāṇe chhe te manaḥparyayagnān chhe. r̥̄ujumati ane vipulamati evā bhedo vaḍe manaḥparyayagnān be prakāranun chhe. tyān, vipulamati manaḥparyayagnān paranā manavachanakāy sambandhī padārthane, vakra tem ja avakra bannene, jāṇe chhe ane r̥̄ujumati manaḥparyayagnān to r̥̄ujune (avakrane) ja jāṇe chhe. nirvikār ātmānī upalabdhi ane bhāvanā sahit charamadehī munione vipulamati manaḥparyayagnān hoy chhe. ā banne manaḥparyayagnāno vītarāg ātmatattvanān samyak shraddhān-gnān-anuṣhṭhānanī bhāvanā sahit, pandar pramād rahit apramatta munine upayogamān — vishuddha pariṇāmamān

— utpanna thāy chhe. ahīn manaḥparyayagnānanā

utpādakāḷe ja apramattapaṇāno niyam chhe, pachhī pramattapaṇāmān paṇ te sambhave chhe.

je gnān ghaṭapaṭādi gney padārthone avalambīne ūpajatun nathī te kevaḷagnān chhe. te shrutagnānasvarūp paṇ nathī. joke divyadhvanikāḷe tenā ādhāre gaṇadharadev vagerene shrutagnān pariṇame chhe topaṇ te shrutagnān gaṇadharadev vagerene ja hoy chhe, kevaḷībhagavantone to kevaḷagnān ja hoy chhe. vaḷī, kevaḷībhagavantone shrutagnān nathī eṭalun ja nahi, paṇ temane gnān-agnān paṇ nathī arthāt temane koī viṣhayanun gnān ane koī viṣhayanun agnān hoy em paṇ nathī — sarva viṣhayonun gnān ja hoy chhe; athavā, temane matignānādi anek bhedavāḷun gnān nathī — kevaḷagnān ek ja chhe.

ahīn je pāñch gnāno varṇavavāmān āvyān te vyavahārathī varṇavavāmān āvyān chhe. nishchayathī to vādaḷān vinānā sūryanī māphak ātmā akhaṇḍ-ek-gnānapratibhāsamay ja chhe.

have agnānatray viṣhe kahevāmān āve chheḥ —
mithyātva dvārā arthāt bhāv-āvaraṇ dvārā agnān ( – kumatignān, kushrutagnān

tathā vibhaṅgagnān) ane aviratibhāv hoy chhe tathā gneyane avalambatān ( – gney sambandhī vichār athavā gnān karatān) te te kāḷe duḥnay ane duḥpramāṇ hoy chhe. (mithyādarshananā sadbhāvamān vartatun matignān te kumatignān chhe, shrutagnān te kushrutagnān chhe, avadhignān te vibhaṅgagnān chhe; tenā sadbhāvamān vartatā nayo te duḥnayo chhe ane pramāṇ te duḥpramāṇ chhe.) māṭe em bhāvārtha samajavo ke nirvikār shuddha ātmānī anubhūtisvarūp nishchay samyaktva upādey chhe.

Page 76 of 256
PDF/HTML Page 116 of 296
single page version

76

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-
दंसणमवि चक्खुजुदं अचक्खुजुदमवि य ओहिणा सहियं ।
अणिधणमणंतविसयं केवलियं चावि पण्णत्तं ।।४२।।
दर्शनमपि चक्षुर्युतमचक्षुर्युतमपि चावधिना सहितम् ।
अनिधनमनन्तविषयं कैवल्यं चापि प्रज्ञप्तम् ।।४२।।
दर्शनोपयोगविशेषाणां नामस्वरूपाभिधानमेतत् ।
चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शनं केवलदर्शनमिति नामाभिधानम् । आत्मा ह्यनन्त-

सर्वात्मप्रदेशव्यापिविशुद्धदर्शनसामान्यात्मा । स खल्वनादिदर्शनावरणकर्मावच्छन्नप्रदेशः सन्, यत्तदावरणक्षयोपशमाच्चक्षुरिन्द्रियावलम्बाच्च मूर्तद्रव्यं विकलं सामान्येनावबुध्यते

e pramāṇe gnānopayogonun varṇan karavāmān āvyun. 41.
darshan taṇā chakṣhu-achakṣhurūp, avadhirūp ne
niḥsīmaviṣhay anidhan kevaḷarūp bhed kahel chhe. 42.

anvayārthaḥ — [ दर्शनम् अपि ] darshan paṇ [ चक्षुर्युतम् ] chakṣhudarshan, [ अचक्षुर्युतम् अपि च ] achakṣhudarshan, [ अवधिना सहितम् ] avadhidarshan [ च अपि ] ane [ अनंतविषयम् ] anant jeno viṣhay chhe evun [ अनिधनम् ] avināshī [ कैवल्यं ] kevaḷadarshan [ प्रज्ञप्तम् ] — em chār bhedavāḷun kahyun chhe.

ṭīkāḥ — ā, darshanopayoganā bhedonān nām ane svarūpanun kathan chhe.

(1) chakṣhudarshan, (2) achakṣhudarshan, (3) avadhidarshan ane (4) kevaḷadarshan — e pramāṇe (darshanopayoganā bhedonān) nāmanun kathan chhe.

(have temanān svarūpanun kathan karavāmān āve chheḥ — ) ātmā kharekhar anant, sarva ātmapradeshomān vyāpak, vishuddha darshanasāmānyasvarūp chhe. te (ātmā) kharekhar anādi darshanāvaraṇakarmathī āchchhādit pradeshovāḷo vartato thako, (1) te prakāranā (arthāt chakṣhudarshananā) āvaraṇanā kṣhayopashamathī ane chakṣhu-indriyanā avalambanathī mūrta dravyane vikaḷapaṇe *sāmānyataḥ avabodhe chhe te chakṣhudarshan chhe, (2) te prakāranā āvaraṇanā *sāmānyataḥ avabodhavun=dekhavun. (sāmānya avabodh arthāt sāmānya pratibhās te darshan chhe.)

Page 77 of 256
PDF/HTML Page 117 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
77

तच्चक्षुर्दर्शनम्, यत्तदावरणक्षयोपशमाच्चक्षुर्वर्जितेतरचतुरिन्द्रियानिन्द्रियावलम्बाच्च मूर्तामूर्तद्रव्यं विकलं सामान्येनावबुध्यते तदचक्षुर्दर्शनम्, यत्तदावरणक्षयोपशमादेव मूर्तद्रव्यं विकलं सामान्येनावबुध्यते तदवधिदर्शनम्, यत्सकलावरणात्यन्तक्षये केवल एव मूर्तामूर्तद्रव्यं सकलं सामान्येनावबुध्यते तत्स्वाभाविकं केवलदर्शनमिति स्वरूपाभिधानम् ।।४२।।

ण वियप्पदि णाणादो णाणी णाणाणि होंति णेगाणि ।
तम्हा दु विस्सरूवं भणियं दवियं ति णाणीहिं ।।४३।।
न विकल्प्यते ज्ञानात् ज्ञानी ज्ञानानि भवन्त्यनेकानि ।
तस्मात्तु विश्वरूपं भणितं द्रव्यमिति ज्ञानिभिः ।।४३।।
एकस्यात्मनोऽनेकज्ञानात्मकत्वसमर्थनमेतत् ।
न तावज्ज्ञानी ज्ञानात्पृथग्भवति, द्वयोरप्येकास्तित्वनिर्वृत्तत्वेनैकद्रव्यत्वात्,

kṣhayopashamathī ane chakṣhu sivāy bākīnī chār indriyo tathā mananā avalambanathī mūrta- amūrta dravyane vikaḷapaṇe sāmānyataḥ avabodhe chhe te achakṣhudarshan chhe, (3) te prakāranā āvaraṇanā kṣhayopashamathī ja mūrta dravyane vikaḷapaṇe sāmānyataḥ avabodhe chhe te avadhidarshan chhe, (4) samasta āvaraṇanā atyant kṣhaye, kevaḷ ja ( – ātmā ekalo ja), mūrta-amūrta dravyane sakaḷapaṇe sāmānyataḥ avabodhe chhe te svābhāvik kevaḷadarshan chhe. — ā pramāṇe (darshanopayoganā bhedonān) svarūpanun kathan chhe. 42.

chhe gnānathī nahi bhinna gnānī, gnān toy anek chhe;
te kāraṇe to vishvarūp kahyun daravane gnānīe. 43.

anvayārthaḥ — [ ज्ञानात् ] gnānathī [ ज्ञानी न विकल्प्यते ] gnānīno ( – ātmāno) bhed pāḍavāmān āvato nathī; [ ज्ञानानि अनेकानि भवन्ति ] topaṇ gnāno anek chhe. [ तस्मात् तु ] tethī to [ ज्ञानिभिः ] gnānīoe [ द्रव्यं ] dravyane [ विश्वरूपम् इति भणितम् ] vishvarūp ( – anekarūp) kahyun chhe.

ṭīkāḥ — ek ātmā anek gnānātmak hovānun ā samarthan chhe.

pratham to gnānī ( – ātmā) gnānathī pr̥uthak nathī; kāraṇ ke banne ek astitvathī rachāyān hovāthī bannene ekadravyapaṇun chhe, bannenā abhinna pradesho hovāthī

Page 78 of 256
PDF/HTML Page 118 of 296
single page version

78

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

द्वयोरप्यभिन्नप्रदेशत्वेनैकक्षेत्रत्वात्, द्वयोरप्येकसमयनिर्वृत्तत्वेनैककालत्वात्, द्वयोरप्येकस्व- भावत्वेनैकभावत्वात् । न चैवमुच्यमानेप्येकस्मिन्नात्मन्याभिनिबोधिकादीन्यनेकानि ज्ञानानि विरुध्यन्ते, द्रव्यस्य विश्वरूपत्वात् । द्रव्यं हि सहक्रमप्रवृत्तानन्तगुणपर्यायाधारतयानन्त- रूपत्वादेकमपि विश्वरूपमभिधीयत इति ।।४३।।

जदि हवदि दव्वमण्णं गुणदो य गुणा य दव्वदो अण्णे ।
दव्वाणंतियमधवा दव्वाभावं पकुव्वंति ।।४४।।
यदि भवति द्रव्यमन्यद्गुणतश्च गुणाश्च द्रव्यतोऽन्ये ।
द्रव्यानन्त्यमथवा द्रव्याभावं प्रकुर्वन्ति ।।४४।।

द्रव्यस्य गुणेभ्यो भेदे, गुणानां च द्रव्याद्भेदे दोषोपन्यासोऽयम् । bannene ekakṣhetrapaṇun chhe, banne ek samaye rachātān hovāthī bannene ekakāḷapaṇun chhe, banneno ek svabhāv hovāthī bannene ekabhāvapaṇun chhe. parantu ām kahevāmān āvatun hovā chhatān, ek ātmāmān ābhinibodhik ( – mati) ādi anek gnāno virodh pāmatān nathī, kāraṇ ke dravya vishvarūp chhe. dravya kharekhar sahavartī ane kramavartī evā anant guṇo ane paryāyono ādhār hovāne līdhe anantarūpavāḷun hovāthī, ek hovā chhatān paṇ, *vishvarūp kahevāy chhe. 43.

jo dravya guṇathī anya ne guṇ anya māno dravyathī,
to thāy dravya-anantatā vā thāy nāsti dravyanī. 44.

anvayārthaḥ — [ यदि ] jo [ द्रव्यं ] dravya [ गुणतः ] guṇathī [ अन्यत् च भवति ] anya ( – bhinna) hoy [ गुणाः च ] ane guṇo [ द्रव्यतः अन्ये ] dravyathī anya hoy to [ द्रव्यानन्त्यम् ] dravyanī anantatā thāy [ अथवा ] athavā [ द्रव्याभावं ] dravyano abhāv [ प्रकुर्वन्ति ] thāy.

ṭīkāḥ — dravyanun guṇothī bhinnapaṇun hoy ane guṇonun dravyathī bhinnapaṇun hoy to doṣh āve chhe tenun ā kathan chhe. *vishvarūp=anekarūp. [ek dravya sahavartī anant guṇono ane kramavartī anant paryāyono ādhār

hovāne līdhe anantarūpavāḷun paṇ chhe tethī tene vishvarūp (anekarūp) paṇ kahevāmān āve chhe. māṭe
ek ātmā anek gnānātmak hovāmān virodh nathī.]

Page 79 of 256
PDF/HTML Page 119 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ṣhaḍdravya-pañchāstikāyavarṇan
79

गुणा हि क्वचिदाश्रिताः । यत्राश्रितास्तर्द्दरव्यम् । तच्चेदन्यद्गुणेभ्यः । पुनरपि गुणाः क्वचिदाश्रिताः । यत्राश्रितास्तर्द्दरव्यम् । तदपि अन्यच्चेद्गुणेभ्यः । पुनरपि गुणाः क्वचिदाश्रिताः । यत्राश्रिताः तर्द्दरव्यम् । तदप्यन्यदेव गुणेभ्यः । एवं द्रव्यस्य गुणेभ्यो भेदे भवति द्रव्यानन्त्यम् । द्रव्यं हि गुणानां समुदायः । गुणाश्चेदन्ये समुदायात्, को नाम समुदायः । एवं गुणानां द्रव्याद्भेदे भवति द्रव्याभाव इति ।।४४।।

अविभत्तमणण्णत्तं दव्वगुणाणं विभत्तमण्णत्तं ।
णिच्छंति णिच्चयण्हू तव्विवरीदं हि वा तेसिं ।।४५।।
अविभक्त मनन्यत्वं द्रव्यगुणानां विभक्त मन्यत्वम् ।
नेच्छन्ति निश्चयज्ञास्तद्विपरीतं हि वा तेषाम् ।।४५।।
द्रव्यगुणानां स्वोचितानन्यत्वोक्ति रियम् ।

guṇo kharekhar koīkanā āshraye hoy; (teo) jenā āshraye hoy te dravya hoy. te ( – dravya) jo guṇothī anya ( – bhinna) hoy to — pharīne paṇ, guṇo koīkanā āshraye hoy; (teo) jenā āshraye hoy te dravya hoy. te jo guṇothī anya hoy to — pharīne paṇ, guṇo koīkanā āshraye hoy; (teo) jenā āshraye hoy te dravya hoy. te paṇ guṇothī anya ja hoy...e pramāṇe, jo dravyanun guṇothī bhinnapaṇun hoy to, dravyanun anantapaṇun thāy.

kharekhar dravya eṭale guṇono samudāy. guṇo jo samudāyathī anya hoy to samudāy kevo? (arthāt jo guṇone samudāyathī bhinna mānavāmān āve to samudāy kyāthī ghaṭe? eṭale ke dravya ja kyāthī ghaṭe?) e pramāṇe, jo guṇonun dravyathī bhinnapaṇun hoy to, dravyano abhāv thāy. 44.

guṇ-dravyane avibhaktarūp ananyatā budhamānya chhe;
paṇ tyān vibhakta ananyatā vā anyatā nahi mānya chhe. 45.

anvayārthaḥ — [ द्रव्यगुणानाम् ] dravya ane guṇone [ अविभक्तम् अनन्यत्वम् ] avibhaktapaṇārūp ananyapaṇun chhe; [ निश्चयज्ञाः हि ] nishchayanā jāṇanārāo [ तेषाम् ] temane [ विभक्तम् अन्यत्वम् ] vibhaktapaṇārūp anyapaṇun [ वा ] ke [ तद्विपरीतं ] (vibhaktapaṇārūp) ananyapaṇun [ न इच्छन्ति ] mānatā nathī.

ṭīkāḥ — ā, dravya ane guṇonā svochit ananyapaṇānun kathan chhe (arthāt dravya

Page 80 of 256
PDF/HTML Page 120 of 296
single page version

80

pañchāstikāyasaṅgrah
[ bhagavānashrīkundakund-

अविभक्त प्रदेशत्वलक्षणं द्रव्यगुणानामनन्यत्वमभ्युपगम्यते । विभक्त प्रदेशत्वलक्षणं त्वन्यत्वमनन्यत्वं च नाभ्युपगम्यते । तथाहि — यथैकस्य परमाणोरेकेनात्मप्रदेशेन सहाविभक्त - त्वादनन्यत्वं, तथैकस्य परमाणोस्तद्वर्तिनां स्पर्शरसगन्धवर्णादिगुणानां चाविभक्त प्रदेशत्वाद- नन्यत्वम् । यथा त्वत्यन्तविप्रकृष्टयोः सह्यविन्ध्ययोरत्यन्तसन्निकृष्टयोश्च मिश्रितयोस्तोयपयसो- र्विभक्त प्रदेशत्वलक्षणमन्यत्वमनन्यत्वं च, न तथा द्रव्यगुणानां विभक्त प्रदेशत्वाभावादन्यत्व- मनन्यत्वं चेति ।।४५।।

ववदेसा संठाणा संखा विसया य होंति ते बहुगा ।
ते तेसिमणण्णत्ते अण्णत्ते चावि विज्जंते ।।४६।।

ane guṇone kevun ananyapaṇun ghaṭe chhe te ahīn kahyun chhe).

dravya ane guṇone *avibhaktapradeshatvasvarūp ananyapaṇun svīkāravāmān āve chhe; parantu vibhaktapradeshatvasvarūp anyapaṇun tathā (vibhaktapradeshatvasvarūp) ananyapaṇun svīkāravāmān āvatun nathī. te spaṣhṭa samajāvavāmān āve chheḥ — jem ek paramāṇune ek svapradesh sāthe avibhaktapaṇun hovāthī ananyapaṇun chhe, tem ek paramāṇune ane temān rahelā sparsha-ras-gandh-varṇa vagere guṇone avibhakta pradesho hovāthī (avibhakta- pradeshatvasvarūp) ananyapaṇun chhe; parantu jem atyant dūr evā 1sahya ane vindhyane vibhaktapradeshatvasvarūp anyapaṇun chhe tathā atyant nikaṭ evān mishrit 2kṣhīr-nīrane vibhaktapradeshatvasvarūp ananyapaṇun chhe, tem dravya ane guṇone vibhakta pradesho nahi hovāthī (vibhaktapradeshatvasvarūp) anyapaṇun tathā (vibhaktapradeshatvasvarūp) ananyapaṇun nathī. 45.

vyapadesh ne sansthān, saṅkhyā, viṣhay bahu ye hoy chhe;
te temanā anyatva tem ananyatāmān paṇ ghaṭe. 46.
*avibhakta=abhinna. (dravya ane guṇonā pradesho abhinna chhe tethī dravya ane guṇone

abhinnapradeshatvasvarūp ananyapaṇun chhe.) 1. atyant dūr rahelā sahya ane vindhya nāmanā parvatone bhinnapradeshatvasvarūp anyapaṇun chhe. 2. atyant najīk rahelān mishrit dūdh-jaḷane bhinnapradeshatvasvarūp ananyapaṇun chhe. dravya ane guṇone

evun ananyapaṇun nathī, parantu abhinnapradeshatvasvarūp ananyapaṇun chhe.