Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Introduction; Edition Information; Shree KanjiSwami; Thanks and Our Request; Version History; Arpan; Sadgurudev stuti; Publisher's Note; About Kundkund Acharya; Translator's Notes; Method of understanding shastras.

Next Page >


Combined PDF/HTML Page 1 of 15

 

Page -28 of 264
PDF/HTML Page 1 of 293
single page version

bhagavAnashrIkundakunda kahAn jain shAstramAlA, puShpa–14

nama savargnavaItaraAgaAya.
shraImadabhagavatkaundakaundaAchaAyardaevaparNaIta
shraI
panchaAistakaAyasangarha

mUl gAthAen, sanskRit chhAyA, gujarAtI padyAnuvAd,
shrI amRutachandrAchAryadevavirachit sanskRit ‘samayavyAkhyA’
TIkA aur usake gujarAtI anuvAdake
hindI rUpAntar sahit

gujarAtI gadyapadyAnuvAdaka
himmatalAl jeThAlAl shAh

gujarAtI anuvAd kA hindI rUpAntarakAr
maganalAl jain
prakAshaka
shrI digambar jain svAghyAyamandir TrasTa
sonagaDh – 364250 [saurAShTra]

Page -27 of 264
PDF/HTML Page 2 of 293
single page version

prAptisthAna shrI digambar jain svAghyAyamandir TrasTa, sonagaDh – 364250 [saurAShTra]

jinendramahimA evan satsvAghyAyakA yug pravartAne vAle

pUjya gurudev shrI kAnajIsvAmIkI

janmashatAbdIke mangal avasar par

[vai. shu. 2, vi. san. 2045 se vai. shu. 2, vi. san. 2046]

shrI digambar jain svAghyAyamandir TrasTa

sonagaDh dvArA prakAshit

mudraka gnAnachanda jain, kahAn mudraNAlay, sonagaDh – 364250 [saurAShTra]


Page -26 of 264
PDF/HTML Page 3 of 293
single page version

background image
param pUjya Atmagnasant shrI kAnajIsvAmI

Page -25 of 264
PDF/HTML Page 4 of 293
single page version

THANKS & OUR REQUEST

Shree PunchAstikaiSangrah (Hindi) has been typed into electronic form by Atmaarthis in India and USA whose motivation was to study this great shastra and in the process also make it available to the whole world. These Atmaarthis have no desire for recognition and have requested that their names are not mentioned. However, AtmaDharma.com wishes to thank these Atmaarthis for their efforts in making this shastra available to the whole world. Our request to you: 1) Great care has been taken to ensure this electronic version of Shree PunchAstikaiSangrah (Hindi) is a faithful copy of the paper version. However if you find any errors please inform us on

so that we can make this beautiful work

even more accurate. 2) Keep checking the version number of the on-line shastra so that if corrections have been made you can replace your copy with the corrected one.



VERSION HISTORY
Version number Date Changes
001 8 June 2008 First electronic version


Page -24 of 264
PDF/HTML Page 5 of 293
single page version



arpaN

jinhonne is pAmar par apAr upakAr kiyA hai, jinakI preraNA
aur kRupAse ‘panchAstikAyasangrah’ kA yah anuvAd huA hai,
jo shrI kundakundabhagavAnake asAdhAraN bhakta hain, pAnch
astikAyommen sArabhUt aise shuddhajIvAstikAyakA
anubhav karake jo sva–par kalyAN sAdh rahe hain,
aur jinakI anubhavajharatI kalyANamayI
shaktishAlI vANIke paramapratApase pAnch
astikAyonkI svatantratAkA siddhAnt
tathA shuddha jIvAstikAyakI
anubhUtikI mahimA sAre
bhAratamen gUnj rahI hai, un
paramapUjya paropakArI
kalyANamUrti sadgurudev
shrIkAnajIsvAmIko
yah anuvAd puShpa
atyanta bhaktibhAv
se arpaN
karatA
hUn.



gujarAtI anuvAdaka himmatalAl jeThAlAl shAh


Page -23 of 264
PDF/HTML Page 6 of 293
single page version

background image
shrI sadgurudev–stuti
[harigIt]
sansArasAgar tAravA jinavANI chhe naukA bhalI,
gnAnI sukAnI maLayA binA e nAv paN tAre nahIn;
A kALamAn shuddhAtmagnAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLayo aho! guru khAn tun nAvik maLayo.
[anuShTup]
aho! bhakta chidAtmAnA, sImandhar–vIr–kundanA!
bAhyAntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunAn.
[shikhariNI]
sadrA draShTi tArI vimaL nij chaitanya nIrakhe,
ane gnaptimAnhI darav–guN–paryAy vilase;
nijAlambIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kAI na maLe.
[shArdUlavikrIDit]
haiyun ‘sat sat, gnAn gnAn’ dhabake ne vajravANI chhUTe,
je vajre sumumukShu sattva jhaLake; paradravya nAto tUTe;
–rAgadveSh ruche na, jamp na vaLe bhAvendrimAn–anshamAn,
TankotkIrNa akamp gnAn mahimA hRudaye rahe sarvadA.
[vasantatilakA]
nitye sudhAjharaN chandra! tane namun hun,
karuNA akAraN samudra! tane namun hun;
he gnAnapoShak sumegh! tane namun hun,
A dAsanA jIvanashilpI! tane namun hun.
[sragdharA]
UnDI UnDI, UnDethI sukhanidhi satanA vAyu nitye vahantI,
vANI chinmUrti! tArI ur–anubhavanA sUkShma bhAve bharelI;
bhAvo UnDA vichArI, abhinav mahimA chittamAn lAvI lAvI,
khoyelun ratna pAmun, – manarath manano; pUrajo shaktishAlI!

Page -22 of 264
PDF/HTML Page 7 of 293
single page version

nama shrI paramAgamajinashrutAy .
* prakAshakIy nivedan *

tIrthanAyak bhagavAn shrI mahAvIrasvAmIkI divyadhvanIse pravAhit aur shrI gautam gaNadhar Adi guru paramparA dvArA prApta hue paramapAvan AdhyAtmapravAhako jhelakar tathA videhakShetrastha shrI simandhar jinavarakI sAkShAt vandanA evan deshanA shravaNase puShTakar, use bhagavatkundakundAchAryadevane samayasArAdi paramAgamarUp bhAjanamen sangrahit kar AdhyAtmatatchapremI jagat par mahAn upakAr kiyA hai.

AdhyAtmashrutapraNetA RuShishchar shrI kundakundAchAryadev dvArA praNIt rachanAommen shrI samayasAr, shrI pravachanasAr, shrI panchAstikAyasangrah, shrI niyamasAr aur shrI aShTaprAbhRut – ye pAnch paramAgam mukhya hain. ye pAchon paramAgam hamAre TrasTa dvArA gujarAtI evan hindI bhAShAmen anek bAr prasiddha ho chuke hain. TIkAkAr shrImad–amRutachandrAchAryadevakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak TIkA sahit ‘panchAstikAyasangrah’ ke shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kRut gujarAtI anuvAdake hindI rUpAntarakA yah pancham sanskaraN AdhyAtmavidyApremI jignAsuonke hAthamen prastut karate hue Ananda anubhUt hotA hai.

shrI kundakundabhAratIke ananya param bhakta, AdhyAtmayugapravartak, paramopakArI pUjya sadgurudev shrI kAnajIsvAmIne is paramAgam shAstra par anek bAr pravachanon dvArA usake gahan rahasyonkA udghATan kiyA hai. vAstavamen is shatAdbImen AdhyAtmaruchike navayugakA pravartan kar muumuukShusamAj par unhonne asAdhAraN mahAn upakAr kiyA hai. is bhautik viSham yugamen, bhAratavarSha evan videshommen bhI, AdhyAtmake prachArakA jo Andolan pravartatA hai vah pUjya gurudevashrIke chamatkArI prabhAvanAyogakA hI sundar phal hai.

pUjya gurudevashrIke punIt pratApase hI jain AdhyAtmashrutake anek paramAgamaratna mumukShujagatako prApta hue hain. yah sanskaraN jisakA hindI rUpAntar hai vah [panchAstikAyasangrah paramAgamakA] gujarAtI gadyapadyAnuvAd bhI, shrI samayasAr Adike gujarAtI gadyapadyAnuvAdakI bhAnti, prashamamUrti pUjya bahinashrI champAbenake bhAI AdhyAtmatattvarasik, vidvadvar, AdaraNIy pt. shrI himmatalAl jeThAlAl shAhane, pUjya gurudev dvArA diye gaye shuddhAtmadarshI upadeshAmRutabodh dvArA shAstronke gahan bhAvonko kholanekI sUjh prApta kar, AdhyAtma– jinavANIkI agAdh bhaktise saral bhAShAmen – AbAlavRuddhagrAhya, rochak evan sundar Dhangase – kar diyA hai. anuvAdak mahAnubhav AdhyAtmarasik vidvAn honeke atirikta gambhIr, vairAgyashAlI, shAnta evan vivekashIl sajjan hai, tathA unamen AdhyAtmaras syandI madhur kavitva bhI hai. ve bahut varSho tak pUjya gurudevake samAgamamen rahe hain, aur pUjya gurudevake AdhyAtmapravachanonke gahan manan dvArA unhonne apanI AtmArthitA kI bahut puShTi kI hai. tattchArthake mUl rahasyon par unakA manan ati gahan hai. shAstrakAr evan TIkAkAr AchAryabhagavantonke hRudayake gahan bhAvonkI gambhIratAko yathAvat surakShit rakhakar unhonne yah shadbasha gujarAtI anuvAd kiyA hai; taduparAnta mUl gAthAsutronkA bhAvapUrNa madhur gujarAtI padyAnuvAd bhI (harigItachhandamen) unhonne kiyA hai, jo is anuvAdakI madhuratA men atIv adhikatA lAtA hai aur svAdhyAy premiyonko bahutahI


Page -21 of 264
PDF/HTML Page 8 of 293
single page version

upayogI hotA hai. taduparAnta jahAn AvashyakatA lagI vahAn bhAvArtha dvArA yA padaTippaN dvArA bhI unhonne spaShTatA kI hai.

is prakAr bhagavAn shrI kundakundAchAryadevake samayasArAdi uttamottam paramAgamonke anuvAdakA param saubhAgya adaraNIy shrI himmatabhAIko milA hai tadartha ve vAstavamen abhinandanIy hain. pUjya gurudevashrIkI preraNA jhelakar atyanta parishramapUrvak aisA sundar anuvAd kar deneke badalemen sansthA unakA jitanA upakAr mAne utanA kam hai. yah anuvAd amUlya hai, kyonki mAtra, kundakundabhAratI evan gurudevake prati param bhaktise prerit hokar apanI AdhyAtmarasikatA dvArA kiye gaye is anuvAdakA mulya kaise AnkA jAye? is anuvAdake mahAn kAryake badalemen unako abhinandanake rUpamen kuchh kImatI bhenT denekI sansthAko atIv utkanThA thI, aur use svIkAr karaneke liye unako bArambAr Agrahayukta anurodhabhI kiyA gayA thA, parantu unhonne use svIkAr karaneke liye spaShTa inakAr kar diyA thA. unakI yah nispRuhatA bhI atyannta prashansanIy hai. pahale pravachanasArake anuvAdake samay jab unako bhenTakI svIkRutike liye anurodh kiyA gayA thA tab unhonne vairAgyapUrvak aisA pratyuttar diyA thA ki ‘‘merA AtmA is sansAr paribhramaNase chhUTe itanA hI paryApta, ––dUsarA mujhe kuchh badalA nahIn chAhiye’’. upodghAtamen bhI apanI bhAvanA vyakta karate hue ve likhate hain ki ‘‘ yah anuvAd maine shrIpanchAstikAyasangrah prati bhaktise aur pUjya gurudevakI preraNAse prerit hokar, nij kalyANake liye, bhavabhayase Darate Darate kiyA hai’’.

is shAstrakI mUl gAthA evan usakI sanskRit TIkAke sanshodhanake liye ‘shrI digambar jain shAstrabhanDAr’ IDar, tathA ‘bhAnDArakar orienTal rIsarcha insTiTyUT’ pUnAkI orase hamen pAnDulekh mile the, tadartha un donon sansthAonke prati bhI kRutagnatA vyakta karate hain. shrI maganAlAlajI jainane shrI panchAstikAyasangrah ke gujarAtI anuvAd ke gadyAnsh kA handI rUpAntar, bra0 shrI chandUlAlabhAIne prastut sanskaraN kA ‘prUph’ sanshodhan tathA ‘kahAn mudraNAlay’ ke mAlik shrI gnAnachandajI jainane utsAhapUrvak is sanskaraN kA sundar mudraN kar dayA hai, tadartha unake prati bhI kRutagnatA vyakta karate hain. mumukShu jIv ati bahumAnapUrvak sadgurugam se is paramAgam kA abhyAs karake usake gahan bhAvonko AtmasAt karen aur shAstrake tAtparyabhUt vItarAgabhAvako prApta karen–––yahI bhAvanA. poSh vadI 8, vi. san. 2046

sAhityaprakAshanasamiti

‘shrI kundakunda–AchAryapadadin’

shrI di0 jain svAdhyAyamandir TrasTa,
‘gurudev shrI kAnajIsvAmI–janmashatAbdI’ varSha
sonagaDh––364250
saurAShTra

(

)
(
)

––––

Page -20 of 264
PDF/HTML Page 9 of 293
single page version

bhagavAn shrI kundakundAchAryadevake sambandhamen
* ullekh *
vandyo vibhurbhbhuvi na kairahi kauNDakunda
kunda–prabhA–praNayi–kIrti–vibhUShitAsha .
yashchAru–chAraN–karAmbujachanycharIk–
shchakre shrutasya bharate prayata pratiShThAm ..
[chandragirI parvatakA shilAlekh]

artha–– kundapuShpakI prabhAko dhAraN karanevAlI jinakI kIrti dvArA dishAyen vibhUShit huI hain, jo chAraNonke –– chAraNaRuddhidhArI mahAmuniyonke –sundar hastakamalonke bhramar the aur jin pavitrAtmAne bharatakShetramen shrutakI pratiShThA kI hai, ve vibhu kundakunda is pRithvIpar kisake dvArA vandya nahIn hain?


*

................koNDakundo yatIndra ..
rajobhiraspRuShTatamatvamanta–
rbAhyepi samvyanyjayitun yatIsha .
rajapadan bhUmitalan vihAy
chachAr manye chaturangulan sa ..

[vindhyagiri–shilAlekh]
*

Page -19 of 264
PDF/HTML Page 10 of 293
single page version

artha–– yatIshvar [shrI kundakundasvAmI] rajasthAnako–bhUmitalako–– chhoDakar chAr angul Upar AkAshamen chalate the usase main aisA samajhatA hUn ki ve antarangamen tathA bAhyamen rajase apanA atyanta aspRuShTapanA vyakta karate the. [–antarangamen rAgAdik malase aur bAhyamen dhUlase aspRuShTa the.]

*

jai paumaNandiNAho sImandharasAmidivvaNANeNa.
Na vibohai to samaNA kahan sumaggan payANanti..
[darshanasAr]

artha–– [mahAvidehakShetrake vartamAn tIrthankaradev] shrI sImandharasvAmIse prApta divya gnAnake dvArA shrI padmanandInAth [kundakundAchAryadev] ne bodh na diyA hotA to munijan sachchemArgako kaise jAnate?

*

he kundakundAdi AchArya ! Apake vachan bhI svarUpAnusandhAnamen is pAmarako param upakArabhUt hue hain. isaliye main Apako atishay bhaktise namaskAr karatA hUn.

[ shrImad rAjachandra]

Page -18 of 264
PDF/HTML Page 11 of 293
single page version

.. nama shrIsadguruve ..
* upodghAt *
bhagavAn kundakundAchAryadev praNIt yah ‘panchAstikAyasangrah’ nAmak shAstra ‘dvitIy

shrutaskandh’ ke sarvotkRuShTa Agamommense ek hai.

‘dvitIy shrutaskandh’ kI utpatti kis prakAr huI, yah ham paTTAvaliyonke AdhArase sankShepamen dekhe––

Ajase 2483 varSha pUrva is bharatakShetrakI puNyabhUmimen jagatapUjya paramabhaTTArak bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI mokShamArgakA prakAsh karaneke liye samasta padArthonkA svarUp apanI sAtishay divyadhvani dvArA pragaT kar rahe the. unake nirvANake pashchAt pAnch shrutakevalI hue, jinamen antim shrutakevalI shrI bhadrabAhusvAmI the. vahAn tak to dvAdashAngashAstrakI prarUpaNAse nishchayavyavahArAtmak mokShamArga yathArtha– rUpamen pravartamAn rahA. tatpashchAt kAladoShase kramasha angoke gnAnakI vyuchchhitti hotI gaI. is prakAr apAr gnAnasindhukA bahubhAg vichchhedako prApta honeke pashchAt dUsare bhadrabAhusvAmI AchAryakI paripATImen do samartha munivar hue– ek shrI dharasenAchArya aur dUsare shrI guNadharAchArya. unase prApta gnAnake dvArA unakI paramparAmen honevAle AchAryone shAstronkI rachanA kI aur vIr bhagavAnake upadeshakA pravAh achchhinna rakhA.

shrI dharasenAchAryane AgrAyaNIpUrvake pancham vastu adhikArake mahAkarmaprakRiti nAmak chaturtha prAbhRutakA gnAn thA. us gnAnAmRutase kramasha unake bAd honevAle AchAryonne ShaTkhanDAgam, dhaval, mahAdhaval, jayadhaval, gommaTasAr, labdhisAr, kShapaNAsAr Adi shAstronkI rachanA kI. is prakAr pratham shrutaskandhakI utpatti huI. usamen mukhyata jIv aur karmake sanyogase utpanna honevAlI AtmAkI sansAraparyAyakA –guNasthAn, mArgaNAsthAn AdikA –varNan hai, paryAyArthik nayako pradhAn karake kathan hai. is nayako ashuddhadravyArthik bhI kahate hai aur adhyAtmabhAShAmen ashuddhanishchayanay athavA vyavahAr kahA jAtA hai.

shrI guNadharAchAryako gnAnapravAdapUrvake dasham vastuke tRutIy prAbhRutakA gnAn thA. us gnAnamense unake pashchAt honevAle AchAryonne kramasha siddhAnta–rachanA kI. is prakAr sarvagna bhagavAn mahAvIrase chale AnevAlA gnAn AchArya – paramparA dvArA bhagavAn kundakundAchAryadevako prApta huA. unhonne panchAstikAyasangrah, pravachanasAr, samayasAr, niyamasAr, aShTapAhuD Adi shAstronkI rachanA kI. is prakAr dvitIy shrutaskandhakI utpatti huI. usamen mukhyatayA gnAnakI pradhAnatApUrvak shuddhadravyArthik nayase kathan hai, AtmAke shuddha svarUpakA varNan hai.


Page -17 of 264
PDF/HTML Page 12 of 293
single page version

bhagavAn kundakundAchAryadev vikram samvatake prArambhame hue hain. digambar jain paramparAmen bhagavAn kundakundAchAryadevakA sthAn sarvotkRuShTa hai. ‘mangalan bhagavAn vIro mangalan gautamo gaNI. mangalan kundakundAryo jainadharmostu mangalamm..’– yah shlok pratyek digambar jain shAstrapaThanake prArambhamen mangalAcharaNarUpase bolatA hai. isase siddha hotA hai ki sarvagna bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI aur gaNadhar bhagavAn shrI gautamasvAmIke pashchAt turta hI bhagavAn kundakundAchAryakA sthAn AtA hai. digambar jain sAdhu apaneko kundakundAchAryakI paramparAkA kahalAnemen gaurav mAnate hain. bhagavAn kundakundAchAryadevake shAstra sAkShAt gaNadharadevake vachanon jitane hI pramANabhUt mAne jAte hain. unake pashchAt honevAle granthakAr AchArya apane kisI kathanako siddha karaneke liye kundakundAchAryadevake shAstronkA pramAN dete hain jisase vah kathan nirvivAd siddha ho jAtA hai. unake pashchAt likhe gaye granthommen unake shAstrommense bahut avataraN lie gaye hain. vAstavamen bhagavAn kundakundAchAryane apane paramAgamommen tIrthankaradevon dvArA prarUpit uttamottam siddhAntonko surakShit karake mokShamArgako sthir rakhA hai. vi0 san0 990 men honevAle shrI devasenAchAryavar apane darshanasAr nAmak granthamen kahate hain ki ‘‘videhakShetrake vartamAn tIrthankar shrI sImandharasvAmIke samavasaraNamen jAkar shrI padmanandinAth (kundakundAchAryadev) ne svayam prApta kiye hue gnAn dvArA bodh na diyA hotA to munijan sachche mArgako kaise jAnate?’’ ham ek dUsarA ullekh bhI dekhe, jisamen kundakundAchAryadevako kalikAlasarvagna kahA gayA hai ‘‘padmanandi, kundakundAchArya, vakragrIvAchArya, elAchArya, gRidhrapichchhAchArya – in pAnch nAmonse vibhUShit, jinhen chAr angul Upar AkAshamen gaman karanekI Ruddhi prApta thI, jinhonne pUrva videhamen jAkar sImandharabhagavAnakI vandanA kI thI aur unase prApta hue shrutagnAnake dvArA jinhonne bhAratavarShake bhavya jIvonko pratibodhit kiyA hai aise jo jinachandrasuribhaTTArakake paTTake AbharaNarUp kalikAlasarvagna (bhagavAn kundakundAchAryadev) unake dvArA rache gaye is ShaTprAbhRut granthamen.... sUrIshvar shrI shrutasAgar rachit mokShaprAbhRutakI TIkA samApta huI.’’ aisA ShaTprAbhRutakI shrI shrutasAgarasUrikRut TIkAke antamen likhA hai. 1 bhagavAn kundakundAchAryadevakI mahattA darashAnevAle aise anekAnek ullekh jain sAhityamen milate hain; shilAlekh2 bhI anek hain. is prakAr ham dekhate hain ki sanAtan jain sampradAyamen kalikAlasarvagna bhagavAn kundakundAchAryadevakA sthAn advitIy hai. ----------------------------------------------------- mUl shlokake liye dekhiye Age ‘bhagavAn shrI kundakundAchAryadev sambandhI ullekh’. 1 bhagavAn kundakundAchAryadevake videh gaman sambandhI ek ullekh (lagabhag vikram samvat kI terahavIn shatAbdImen honevAle) shrI jayasenAchAryane bhI kiyA hai. us ullekhake liye is shAstrake tIsare pRuShThakA padaTippaN dekhe. 2 shilAlekhonke liye dekhiye Age ‘bhagavAn shrI kundakundAchAryadev sambandhI ullekh’.


Page -16 of 264
PDF/HTML Page 13 of 293
single page version

bhagavAn kundakundAchArya dvArA rachit anek shAstra hain, jinamense kuchh vartamAnamen vidyamAn hain. trilokanAth sarvagnadevake mukhase pravAhit shrutAmRut saritAmense bhar liye gaye amRutabhAjan Aj bhI anek AtmArthiyonko AtmajIvan pradAn kar rahe hain. unake samayasAr, pravachanasAr, niyamasAr aur panchAstikAyasangrah nAmak uttamottam paramAgamommen hajAron shAstronkA sAr AjAtA hai. bhagavAn kundakundAchAryake pashchAt likhe gaye anek granthonke bIj in paramAgamommen vidyamAn hain aisA sUkShma draShTise abhyAs karane par gnAt hotA hai. shrI samayasAr is bharatakShetrakA sarvotkRuShTa paramAgam hai. usamen nav tattvonkA shuddhanayakI draShTise nirUpaN karake jIvakA shuddha svarUp sarva prakArase–Agam, yukti, anubhav aur paramparAse–ati vistArapUrvak samajhAyA hai. shrI pravachanasAramen usake nAmAnusAr jinapravachanakA sAr sangRuhit kiyA hai tathA use gnAnatattva, gneyatattva aur charaNAnuyogake tIn adhikArommen vibhAjit kar diyA hai. shrI niyamasAramen mokShamArgakA spaShTa satyArtha nirUpaN hai. jis prakAr samayasAramen shuddhanayase nav tattvonnkA nirUpaN kiyA hai usI prakAr niyamasAramen mukhyata shuddhanayase jIv, ajIv, shuddhabhAv, pratikramaN, pratyAkhyAn, AlochanA, prAyashchit, samAdhi, bhakti, Avashyak, shuddhopayog AdikA varNan hai. shrI panchAstikAyasangrahamen kAl sahit pAnch astikAyonkA (arthAt chhah dravyonkA) aur nav padArthapUrvak mokShamArgakA nirUpaN hai.

is panchAstikAyasangrah paramAgamako prArambha karate hue shAstrakartAne ise ‘sarvagna mahAmunike mukhase kahe gaye padArthonkA pratipAdak, chaturgatinAshak aur nirvANakA kAraN’ kahA hai. isamen kahe gaye vastutattvakA sAr is prakAr hai–

vishva arthAt anAdi–anant svayamsiddha sat aisI anantAnanta vastuonkA samudAya. usamenkI pratyek vastu anutpanna evan avinAshI hai. pratyek vastumen anant shaktiyAn athavA guN hain, jo traikAlik nitya hai. pratyek vastu pratikShaN apanemen apanA kArya karatI hone par bhI arthAt navIn dashAain– avasthAyen–paryAyen dhAraN karatI hain tathApi ve paryAyen aisI maryAdAmen rahakar hotI hain ki vastu apanI jAtiko nahIn chhoDatI arthAt usakI shaktiyommense ek bhI kam–adhik nahIn hotI. vastuonkI [– dravyonkI] bhinnabhinna shaktiyonkI apekShAse unakI [–dravyonkI] chhah jAtiyAn hai jIvadravya, pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, AkAshadravya aur kAladravya. jisamen sadA gnAn, darshan, chAritra, sukh Adi anant guN [–shaktiyAn] ho vah jIvadravya hai; jisamen sadA varNa, gandh, ras, sparsha Adi anant guN ho vah pudgaladravya hai; sheSh chAr dravyonke vishiShTa guN anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva tathA vartanAhetutva haie. in chhah dravyommense pratham pAnch dravya sat honese tathA shakti athavA vyakti– apekShAse vishAl kShetravAle honese ‘astikAy’ hai; kAladravya ‘asti’ hai ‘kAy’ nahIn hai. jinendrake gnAnadarpaNamen jhalakate hue yah sarva dravya – anant jIvadravya, anantAnanta pudgaladravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, ek AkAshadravya, tathA asankhya kAladravya,–svayam paripUrNa hain aur anya dravyonse bilakul svatantra hain; ve paramArthata kabhI ek dUsarese milate nahIn hain, bhinna hI rahate hain. dev, manuShya, tiryannycha, nArak, ekendriy, dvIndriy, Adi jIvommen jIv–pudgal mAno mil gaye hon aisA lagatA hain kintu vAstavamen aisA nahIn hai. ve bilakul pRuthak hain. sarva jIv ananta gnAnasukhakI nidhi hai tathApi, par dvArA unhen kuchh sukhadukh nahIn hotA tathApi, sansArI agnAnI jIv anAdi kAlase svata agnAnaparyAyarUp pariNamit hokar apane gnAnAnandasvabhAvako, paripUrNatAko, svAtankryako evan


Page -15 of 264
PDF/HTML Page 14 of 293
single page version

astitvako bhI bhUl rahA hai aur par padArthonko sukhadukhakA kAraN mAnakar unake prati rAgadveSh karatA rahatA hai; jIvake aise bhAvonke nimittase pudgal svata gnAnAvaraNAdikarmaparyAyarUp pariNamit hokar jIvake sAth sanyogamen Ate hain aur isaliye anAdi kAlase jIvako paudgalik dehakA sanyog hotA rahatA hai. parantu jIv aur dehake sanyogamen bhI jIv aur pudgal bilakul pRuthak hain tathA unake kArya bhI ek dUsarese bilakul bhinna evan nirapekSha hain–– aisA jinendronne dekhA hai, samyaggnAniyone jAnA hai aur anumAnagamya bhI hai. jIv keval bhrAntike kAraN hI dehakI dashAse tathA iShTa–aniShTa par padArthonse apane ko sukhI dukhI mAnatA hai. vAstavamen apane sukhaguNakI vikArI paryAyarUp pariNamit hokar vah anAdi kAlase dukhI ho rahA hai.

jIv dravya–guNase sadA shuddha hone par bhI, vah paryAy–apekShAse shubhAshubhabhAvarUpamen, AnshikashuddhirUpamen, shuddhikI vRuddhirUpamen tathA pUrNashuddhirUpamen pariNamit hotA hai aur un bhAvonke nimittase shubhAshubh pudgalakarmonkA AsravaN evan bandhan tathA unakA rukanA, khiranA aur sarvathA chhUTanA hotA hai. in bhAvonko samajhAneke liye jinendrabhagavantoane nav padArthohakA upadesh diyA hai. in nav padArthonko samyakrUpase samajhanepar, jIvako kyA hitarUp hai, kyA ahitarUp hai, shAshvat param hit pragaT karaneke liye jIvako kyA karanA chAhiye, par padArthonke sAth apanA kyA sambandha hai–ityAdi bAte yathArtharUpase samajhamen AtI hai aur apanA sukh apanemen hI jAnakar, apanI sarva paryAyomen bhI gnAnAnandasvabhAvI nij jIvadravyasAmAnya sadA ekarUp jAnakar, te anAdi–aprApta aise kalyANabIj samyagdarshanako tathA samyaggnAnako prApta karatA hai. unakI prApti honepar jIv apaneko dravya–apekShAse kRutakRutya mAnatA hai aur us kRutakRutya dravyakA paripUrNa Ashray karanese hI shAshvat sukhakI prApti– mokSha–hotI hai aisA samajhatA hai.

samyagdarshanakI prApti hone par jIvako shuddhAtmadravyakA jo alpa Alamban thayun ho jAtA hai usase vRuddhi hone par kramasha deshavirat shrAvakatva evan munitva prApta hotA hai. shrAvakako tathA muniko shuddhAtmadravyake madhyam AlambanarUp Anshik shuddhi hotI hai vah karmonke aTakane khiranemen nimitta hotI hai aur jo ashuddhirUp ansh hotA hai vah shrAvakake deshavratAdirUpase tathA munike mahAvratAdirUpase dekhAI detA hai, jo karmabandhakA nimitta hotA hai. anukramase vah jIv gnAnAnandasvabhAvI shuddhAtmadravyakA ati ugrarUpase avalamban karake, sarva vikalponse chhUTakar, sarva rAgadveSh rahit hokar, kevalagnAnako prApta karake, AyuShya pUrNa hone par dehAdisanyogase vimukta hokar, sadAkAl paripUrNa gnAnadarshanarUpase aur atIndriy ananta avyAbAdh AnandarUpase rahatA hai.

–yah, bhagavAn kundakundAchAryadevane panchAstikAyasangrah shAstramen param karuNAbuddhi–pUrvak prasiddha kiye gaye vastutattvakA sankShipta sAr hai. isamen jo rIt batalAI hai usake atirikta anya kisI prakAr jIv anAdikAlIn bhanyakar dukhase chhUT nahIn sakatA. jab tak jIv vastusvarUpako nahIn samajh pAtA tab tak anya lAkh prayatnonse bhI mokShakA upAy usake hAth nahIn lAgatA. isaliye is shAstramen sarva pratham panchAstikAy aur nav padArthakA svarUp samajhAyA gayA hai jisase ki jIv vastusvarUpako samajhakar mokShamArgake mUlabhUt samyagdarshanako prApta ho.


Page -14 of 264
PDF/HTML Page 15 of 293
single page version

astikAyon aur padArthonke nirUpaNake pashchAt shAstramen mokShamArgasUchak chUlikA hai. yah antim adhikAr, shAstrarUpI mandir par ratnakalash bhAnti shobhA detA hai. adhyAtmarasik AtmArthI jIvonkA yah ati priy adhikAr hai. is adhikArakA rasAsvAdan karate hue mAnon unhen tRupti hI nahIn hotI. isamen mukhyata vItarAg chAritrakA–svasamayakA–shuddhamunidashAkA–pAramArthik mokShamArgakA bhAvavAhI madhur pratipAdan hai, tathA muniko sarAg chAritrakI dashAmen Anshik shuddhike sAth sAth kaise shubh bhAvonkA sumel avashya hotA hI hai usakA bhI spaShTa nirdesh hai. jinake hRudayamen vItarAgatAkI bhAvanA kA manthan hotA rahatA hai aise shAstrakAr aur TIkAkAr munIndronne is adhikAramen mAnon shAnt vItarAg rasakI saritA pravAhit kI hai. dhIr gambhIr gatise bahatI huI us shAntarasakI adhyAtmagangAmen snAn karanese tattvajignAsu bhAvuk jIv shItalatAbhIbhUt hote hain aur unakA hRuday shAnt–shAnt hokar muniyonkI AtmAnubhavamUlak sahajashuddha udAsIn dashAke prati bahumAnapUrvak namit ho jAtA hai. is adhikAr par manan karanese supAtra mumukShu jIvon ko samajhamen AtA hai ki ‘shuddhAtmadravyake Ashrayase sahaj dashAkA ansh pragaT kiye binA mokShake upAyakA ansh bhI prApta nahIn hotA.

is pavitra shAstrake kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadevake prati pUjya gurudev (shrI

kAnajIsvAmI) ko apAr bhakti hai. ve anekon bAr kahate hai ki –‘‘shrI samayasAr, niyamasAr, pravachanasAr, panchAstikAyasangrah Adi shAstrokI pratyek gAthAmen divyadhvanikA sandesh hai. in gAthAommen itanI apAr gaharAI hai ki use mApate hue apanI hI shaktikA mAp nikal AtA hai. in sAragambhIr shAstronke rachayitA param kRupAlu achAryabhagavAnakI koI param alaukik sAmarthya hai. param adbhUt sAtishay antarbAhya yogonke binA in shAstronkI rachanA shakay nahIn hai. in shAstronkI vANI tarate hue puruShakI vANI hai aisA ham spaShTajAnate hain. inakI pratyek gAthA chhaThThe–sAtaven guNasthAnamen jhulanevAle mahAmunIke AtmAnubhavamense pragaT huI hai. in shAstronke rachayitA bhagavAn kundakundAchAryadev mahAvidehakShetramen sarvagna vItarAg shrI sImandharabhagavAnake samavasaraNamen gaye the aur ve vahAn ATh din tak rahe the yah bAt yathAtathya hai, akSharasha satya hai, pramANasiddha hai. un paramopakArI AchAryabhagavAn dvArA rache gaye samayasArAdi shAstrommen tIrthankaradevakI Un kAradhvanimense nIkalA huA upadesh hai.’’

is shAstramen bhagavAn kundakundAchAryadevakI prAkRit gAthAon par samayaAkhyA nAmak sanskRit TIkAke lekhak (lagabhag vikram samvatakI 10 vIn shatAdbImen ho gaye) shrI amRutachandrAchAryadev hai. jis– prakAr is shAstrake mUl kartA alaukik puruSh hain usI prakAr usake TIkAkAr bhI mahAsamartha AchArya hain; unhonne samayasArakI tathA pravachanasArakI TIkA bhI likhI hai aur tattvArthasAr, puruShArthasiddhayupAy Adi svatantra granth bhI rache hain. unakI TIkAon jaisI TIkA abhI tak anya kisI jain granthakI nahIn likhI gayI hai. unakI TIkAain paDhanevAle unakI adhyAtmarasikatA, AtmAnubhav, prakhar vidvattA, vastusvarUpakI nyAyase siddha karanekI asAdhAraN shakti, jinashAsanakA sAtishay agAdh gnAn, nishchay–vyavahArakA sandhibaddha nirUpaN karanekI viral shakti evan uttam kAvyashaktikI sampUNar pratIti ho jAtI hai. ati sankShepamen gambhIr rahasya bhar denekI unakI shakti vidvAnonko Ashcharyachakit kar detI hai. unakI daivI TIkAain shrutakevalIke vachan samAn hain. jis prakAr mUl shAstrakAranake shAstra anubhav– yukti Adi samasta samRuddhise samRuddha hain usI prakAr TIkAkArakI TIkAain bhI una–una sarva samRuddhiyonse vibhUShit hain. shAsanamAnya bhagavAn kudakundAchAryadene is kalikAlamen jagadguru tIrthankaradev jaisA kArya kiyA hai aur shrI amRutachandrAchAryadene va–mAnon ve kundakundabhagavAnake hRudayamen praviShTa ho gaye hon


Page -13 of 264
PDF/HTML Page 16 of 293
single page version

is prakAr –– unake gambhIr Ashayonko yathArtharUpase vyakta karake unake gaNadhar jaisA kArya kiyA hai. shrI amRutachandrAchAryadevake rache hue kAvya bhI adhyAtmaras evan AtmAnubhavakI mastIse bharapUr hai. shrI samayasArakI TIkAmen AnevAle kAvyonn (–kalashon) ne shrI padmaprabhamaladhArIdev jaise samartha munivaron par gaharA prabhAv DAlA hai aur Aj bhI vee tattvagnAn evan adhyAtmarasase bharapUr madhur kalash adhyAtmarasikonke hRudtantrIko jhankRut kar dete hain. adhyAtmakavike rUpamenshrI amRutachandrAchAryadevakA sthAn advitIy hai.

panchAstikAyasangrahamen bhagavAn kundakundAchAryadevane 173 gAthAonkI rachanA prAkRitamen kI hai. us par shrI amRutachandrAchAryadevane samayavyAkhyA nAmakI tathA shrI jayasenAchAryadevane tAtparyavRutti nAmakI sanskRit TIkA likhI hai. shrI pAnDe hemarAjajIne samayavyAkhyAkA bhAvArtha (prAchIn) hindImen likhA hai aur us bhAvArthakA nAm bAlAvabodhabhAShATIkA rakhA hai. vikram samvat 1972 men shrI paramashrutaprabhAvak manDal dvArA prakAshit hindI panchAstikAyamen mUl gAthAain, donon sanskRit TIkAain aur shrI hemarAjajIkRut bAlAvabodhabhAShATIkA (shrI pannAlAlajI bAkalIvAl dvArA prachalit hindI bhAShAke parivartit svarUpamen) dI gaI hai. isake pashchAt prakAshit honevAlI gujarAtI panchAstikAyasangrahamen mUl gAthAain, unakA gujarAtI padyAnuvAd, sanskRit samayavyAkhyA TIkA aur us gAthA–TIkAkA akSharasha gujarAtI anuvAd prakAshit kiyA gayA hai, jisakA yah hindI anuvAd hai. jahAn visheSh spaShTatA karane kI AvashyakatA dikhAI dI vahAn ‘kauns’ men athavA ‘bhAvArtha’ men athavA padaTippaNamen spaShTatA kI hai. us spaShTatAmen anek sthAnompar shrI jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti atishay upayogI huI hai; kuchh sthAnompar to tAtparyavRuttike kisI kisI bhAgakA akSharasha anuvAd hI ‘bhAvArtha’ athavA TippaNI rUpamen kiyA hai. shrI hemarAjajIkRut bAlAvabodhabhAShATIkAkA AdhAr bhI kisI sthAnapar liyA hai. shrI paramashrutaprabhAvak manDal dvArA prakAshit panchAstikAyamen chhapIhuI sanskRit TIkAkA hastalikhit pratiyonke sAth milAn karanepar usamen kahIn alpa ashuddhiyAn dikhAI dI ve isamen sudhAralI gaI hain.

is shAstrakA gujarAtI anuvAd karanekA mahAbhAgya mujhe prApta huA vah atyant harShakA kAraN hai. param pUjya sadgurudevake Ashrayamen is gahan shAstrakA anuvAd huA hai. anuvAd karanekI samasta shakti mujhe pUjyapAd sadgurudevase hI prApta huI hai. paramopakArI sadgurudevake pavitra jIvanake pratyakSha parichay binA tathA unake AdhyAtmik upadeshake binA is pAmarako jinavANIke prati lesh bhI bhakti yA shraddhA kahAnse pragaT hotI? bhagavAn kundakundAchAryadev aur unake shAstronkI lesh bhI mahimA kahAnse AtI aur un shAstrokA artha samajhanekI lesh bhI shakti kahAnse prApta hotI? is prakAr anuvAdakI samasta shaktikA mUl shrI sadgurudev hI honese vAstavamen to sadgurudevakI amRutavANIkA strot hI ––unake dvArA prApta anamol upadesh hI–yathAsamay is anuvAdarUpamen pariNamit huA hai. jinake shaktisinchan tathA chhatrachhAyAse maine is gahan shAstrakA anuvAdakA sAhas kiyA thA aur jinakI kRupAse vah nirvidhna samApta huA hai un paramapUjya paramopakArI sadgurudev (shrI kAnajIsvAmI) ke charaNAravindamen atyant bhaktibhAvapUrvak vandan karatA hUn.

param pUjya benashrI champAbenake tathA param pUjya ben shAntAbenake prati bhI, is anuvAdakI pUrNAhuti karate hue, upakAravashatAkI ugra vRuttikA anubhav hotA hai. jinake pavitra jIvan aur bodh,


Page -12 of 264
PDF/HTML Page 17 of 293
single page version

is pAmarako shrI panchAstikAyasangrah prati, panchAstikAyasangrahake mahAn kartA prati evan panchAstikAyasangrahamen upadeshit vItarAgavignAnake prati bahumAn vRuddhike vishiShTa nimitta hue hain, aisI param pUjya bahinashrIke charaNakamamen yah hRuday naman karatA hai.

is anuvAdamen, AdaraNIy vakIl shrIrAmajIbhAI mANekachand doshI tathA bAlabrahmachArI bhAIshrI chandulAl khImachand jhobAliyAkI hArdik sahAyatA hai. AdaraNIy shrI rAmajIbhAIne apane vyasta dhArmik vyavasAyommense samay nikAlakar samasta anuvAdakI sukShmatAse jAnchakI hai, yathochit sUchanAyen dI hai aur anuvAdamen AnevAlI chhoTI–baDI kaThinAIyonkA apane vishAl shAstragnAnase nirAkaraN kiyA hai. unakI sUchanAen mere liye ati upayogI siddha huI hai. bramhachArI bhAIshrI chandulAlabhAIne samasta anuvAdako ati sUkShmatAse jAnchakar upayogI sUchanAain dI hai, bahut parIshramapUrvak hastalikhit pratiyonke AdhArase sanskRit TIkA sudhArI hai, anukramaNikA, gAthAsUchI, shuddhipatra Adi taiyAr kiye hain, tathA atyant sAvadhAnIse ‘prUph’ sanshodhan kiyA hai––is prakAr ati parishram evan sAvadhAnIpUrvak sarvatomukhI sahAyatA kI haie. donon sajjanonkI sahAyatAke liye main unakA antakaraNapUrvak AbhAr mAnatA hUn. unakI hArdik sahAyatAke binA is anuvAdamen anek truTiyAn rah jAtI. jin– jin TIkAon tathA shAstronkA maine AdhAr liyA hai un sabake rachayitAonkA bhI main RuNI hUn.

yah anuvAd maine panchAstikAyasangrahake prati bhakti evan gurudevakI preraNAse prerit hokar, nijakalyANake hetu , bhavabhayase Darate Darate kiyA hai . anuvAd karate samay is bAtakI maine sAvadhAnI rakhI hai ki shAstrake mUl Ashayommen koI parivartan na ho jAye. tathApi alpagnatAke kAraN isamen kahI Ashay–parivartanathayo huA ho yA bhUlo rah gaI ho to usake liye main shAstrakAr shrI kundakundAchArya–bhagavAn, TIkAkAr shrI amRutachandrAchAryadev, paramakRupAlu shrI sadgurudev evan mumukShu pAThakonse hArdik kShamA yAchanA karatA hUn .

jinendrashAsanakA sankShepamen pratipAdan karanevAle is pavitra shAstrakA adhyayan karake yadi jIv isake Ashayonko bhalIbhAnti samajhale to vah avashyahI chAr gatike anant dukhonakA nAsh karake nirvANako prApta ho. isake Ashayako samyak prakArase samajhaneke liye nimnokta bAtonko lakShamen rakhanA Avashyak hai– is shAstramen katipay kathan svAshrit nishchayanayake hain (–jo svakA parase pRuthakrUp nirUpaN karate hain) aur katipay kathan parAshrit vyavahAranayake hain (–jo svakA parake sAth mishritarUpase nirUpaN karate hain); tathA katipay kathan abhinnasAdhyasAdhan–bhAvAshrit nishchayanayake hain aur katipay bhinnasAdhyasAdhanabhAvashrit vyavahAranayake hain. vahAn nishchayakathanonkA to sIdhA hI artha karanA chahiye aur vyavahArakathanonkA abhUtArtha samajhakar unakA sachchA Ashay kyA hai vah nikAlanA chAhiye. yadi aisA na kiyA jAyagA to viparIt samajh honese mahA anartha hogA. ‘pratyek dravya svatantra hai. vah apane hI guNaparyAyonko tathA utpAdavyayadhrauvyako karatA hai. paradravyakA vah grahaN– tyAg nahIn kar sakatA tathA paradravya vAstavamen use kuchh lAbh–hAni yA sahAy nahIn kar sakatA . ––jIvakI shuddha paryAy samvar–nirjarA–mokShake kAraNabhUt hai aur ashuddha paryAy Asrav–bandhake kAraNabhUt hai.’– aise mUlabhUt siddhAntonko kahIn bAdhA na pahunche is prakAr sadaiv shAstrake kathanonkA artha karanA chAhiye. punashcha is shAstramen kuchh paramaprayojanabhUt bhAvonkA nirUpaN ati sankShepamen hI kiyA gayA hai


Page -11 of 264
PDF/HTML Page 18 of 293
single page version

isaliye, yadi is shAstrake abhyAsakI pUrti samayasAr, niyamasAr, pravachanasAr Adi anya shAstroke abhyAs dvArA kI jAve to mumukShuonko is shAstrake Ashay samajhanemen visheSh sugamatA hogI. AchAryabhagavAnane samyaggnAnakI prasiddhike hetuse tathA mArgakI prabhAvanAke hetuse yah panchAstikAyasangrah shAstra kahA hai. ham isakA adhyayan karake, sarva dravyonkI svatantratA samajhakarake, nav padArthoko yathArtha samajh karake, chaitanyaguNamay jIvadravyasAmAnyakA Ashray karake, samyagdarshan–samyaggnAn pragaTA karake, mArgako prApta karake, bhavabhramaNake dukhonkA anta prApta karen yahI bhAvanA hai. shrI amRutachandrAchAryadevane panchAstikAyasangrahake samyak avabodhake phalakA nimnokta shabdomen varNan kiyA hai–‘jo puruSh vAstavamen vastuttvakA kathan karanevAle is ‘panchAstikAyasangrah’ ko arthata arthIrUpase jAnakar, isImen kahe hue jIvAstikAyamen antargat apaneko (nij AtmAko) svarUpase atyant vishuddha chaitanyasvabhAvavAn nishchit karake, paraspar kAryakAraNabhUt aise anAdi rAgadveShapariNAm evan karmabandhakI paramparAse jisamen svarUpavikAr Aropit hai aisA apanekoe (nij AtmAko) us kAl anubhavamen AtA avalok kar, us samay vivekajyoti pragaT honese (arthAt atyant vishuddha chaitanyasvabhAvakA tathA vikArakA bhedagnAn us kAl hI pragaT pravartamAn hone se) karmabandhakI paramparAko pravartan karAne vAlI rAgadveShapariNatiko chhoDatA hai, vah puruSh, sachamuch jisakA sneh jIrNa hotA jAtA hai aisA, jaghanya snehaguNake sammukh vartat paramANukI bhAnti bhAvI bandhase parAngmukh vartatA huA, pUrva bandhase chhUTatA huA, agnitapta jalakI dusthiti samAn jo dukh usase parimukta hotA hai.’ kArtik kRuShNA 4, himmatalAl jaThAlAl shAh vi. san. 2013 sonagaDh (saurAShTra)

×

Page -10 of 264
PDF/HTML Page 19 of 293
single page version

shAstron kA artha karane kI paddhati
…… * * ……

vyavahAr kA shraddhAn chhoDakar nishchayakA shraddhAn karanA yogya hai. vyavahAranay svadravya aur paradravyako tathA unake bhAvonko tathA kAraN–kAryAdi ko kisIko kisImen milAkar nirUpaN karatA hai, ata aise hI shraddhAn se mithyAtva hai; isaliye usakA tyAg karanA. tathA nishchayanay unhIno yathAvat nirUpaN karatA hai, kisI ko kisI men nahIn milAtA, ata aise hI shraddhAnase samyaktva hotA hai, isaliye usakA shraddhAn karanA. prashna––––yadi aisA hai, to jinamArga men donon nayon ko grahaN karanA kahA hai––––vah kis prrakAr kahA hai? uttara––––jinamArga men kahIn to nishchayanayakI mukhyatAse vyAkhyAn hai, use to ‘satyArtha aisA hI hai’ ––––aisA jAnanA; tathA kahIn vyavahAranayakI mukhyatAse vyAkhyAn hai, use ‘aisA nahIn, nimittAdikI apekShAse upachAr kiyA hai’ aisA jAnanA. is prakAr jAnanekA nAm hI donon nayonkA grahaN hai. parantu donon nayonke vyAkhyAnako samAn satyArtha jAnakar ‘aisA bhI hai aur aisA bhI hai ’ aisA bhramarUp pravartanese to donon nayonkA grahaN karanA nahIn kahA hai.

prashna– yadi vyavahAranay asatyArtha hai, to usakA upadesh jinamArgamen kisaliye diyA? ek nishchayanayakA hI nirUpaN karanA thA?

uttara– aisA hI tarka shrI samayasAramen kiyA hai; vahAn yah uttar diyA hai–

jah Navi sakkamaNajjo aNajjabhAsan viNA u gAheun.
tah vavahAreN viNA paramatthuvaesaNamasakkan..

artha– jis prakAr anAryako –mlechchhako mlechchhabhAShAke binA artha grahaN karAnA shakya nahIn hai, usI prakAr vyavahArake binA paramArthakA upadesh ashakya hai. isaliye vyavahArakA upadesh haie.

tathA isI sUtrakI vyAkhyAmen aisA kahA hai ki – vyavahAranayo nAnusartavya’ arthAt nishchayako angIkAr karAneke liyee vyavahAr dvArA upadesh diyA jAtA hai, parantu vyavahAranay hai vah angIkAr karane yogya nahIn hai.


Page -9 of 264
PDF/HTML Page 20 of 293
single page version

prashna– [1] vyavahArake binA nishchayakA upadesh nahIn hotA – vah kis prakAr? tathA [2] vyavahAranayako angIkAr nahIn karanA chAhiye – vah kis prakAr?

uttara– [1] nishchayanayase to AtmA paradravyase bhinna, svabhAvonse abhinna svayamsiddha vastu hai. use jo na pahichAnee, unasee aisA hI kahate rahe to ve nahIn samajhenge. isaliye unhen samajhAneke liye vyavahAranayase sharIrAdik paradravyonkI sApekShatA dvArA nar–nArak–pRithvIkAyAdirUp jIvake bhed kiye, tab ‘manuShya jIv hai,’ nArakI jIv hai’ ityAdi prakArase unhen jIvakI pahichAn huI; athavA abhed vastumen bhed utpanna karake gnAn–darshanAdi guNaparyAyarUp jIvake bhed kiye, tab ‘jAnanevAlA jIv hai,’ ‘dekhanevAlA jIv hai’ ityAdi prakArase unhenn jIvakI pahichAn huI. aur nishchayase to vItarAgabhAv mokShamArga hai; kintu use jo nahIn jAnate, unasee aisA hI kahate rahen to ve nahIn samajhenge ; isaliye unhen samajhAneke liye, vyavahAranayase tattvArthashraddhAn gnAnapUrvak paradravyakA nimitta miTAnekI sApekShatA dvArA vrat–shIl–sanyamAdirUp vItarAgabhAvake visheSh darshAye, tab unhen vItarAgabhAvakI pahichAn huI. isI prakAr, anyatra bhI vyavahAr binA nishchayakA upadesh na honA samajhanA.

[2] yahAn vyavahArase nar–nArakAdi paryAyako hI jIv kahA. isaliye kahIn us paryAyako hI jIv na mAn lenA. paryAy to jIv–pudgalake sanyogarUp hai. vahAn nishchayase jIvadravya prathak hai; usIko jIv mAnanA. jIvake sanyogase sharIrAdikako bhI jIv kahA vah kathanamAtra hI hai. paramArthase sharIrAdik jIv nahIn hote. aisA hI shraddhAn karanA. DUsarabh, abhed AtmAmen gnAn–darshanAdi bhed kiye isaliye kahIn unhen bhedarUp hI na mAn lenA; bhed to samajhAneke liye hai. nishchayase AtmA abhed hI hai; usIko jIvavastu mAnanA. sangnA–sankhyAdi bhed kahe ve kathanamAtra hI hai ; paramAthase ve pRuthak– pRuthak nahIn hain. aisA hI shraddhAn karanA. punashcha, paradravyakA nimitta miTAnekI apekShAse vrat– shIl–sanyamAdikako mokShamArga kahA isaliye kahIn unhInko mokShamArga na mAn lenA; kyonki paradravyake grahaN–tyAg AtmAko ho to AtmA paradravyakA kartA–hartA ho jAye, kintu koI dravya kisI dravyake AdhIn nahIn hain. AtmA to apane bhAv jo rAgAdik hai unhen chhoDakar vItarAgI hotA hai, isaliye nishchayase vItarAgabhAv hI mokShamArga hai. vItarAgabhAvonko aur vratAdikako kadAchit kAryakAraNapanA hai isaliye vratAdikako mokShamArga kahA kintu vah kathanamAtra hI hai. paramArthase bAhyakriyA mokShamArga nahIn hai. aisA hI shraddhAn karanA. isI prakAr, anyatra bhI vyavahAranayako angIkAr na karanekA samajh lenA.