Page -28 of 264
PDF/HTML Page 1 of 293
single page version

Page -27 of 264
PDF/HTML Page 2 of 293
single page version

shrI digambar jain svAghyAyamandir TrasTa,
sonagaDh – 364250 [saurAShTra]
mudraka
gnAnachanda jain,
kahAn mudraNAlay, sonagaDh – 364250 [saurAShTra]
Page -25 of 264
PDF/HTML Page 4 of 293
single page version

Page -24 of 264
PDF/HTML Page 5 of 293
single page version

atyanta bhaktibhAv
anuvAdaka
Page -23 of 264
PDF/HTML Page 6 of 293
single page version

gnAnI sukAnI maLayA binA e nAv paN tAre nahIn;
A kALamAn shuddhAtmagnAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLayo aho! guru khAn tun nAvik maLayo.
bAhyAntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunAn.
ane gnaptimAnhI darav–guN–paryAy vilase;
nijAlambIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kAI na maLe.
je vajre sumumukShu sattva jhaLake; paradravya nAto tUTe;
–rAgadveSh ruche na, jamp na vaLe bhAvendrimAn–anshamAn,
TankotkIrNa akamp gnAn mahimA hRudaye rahe sarvadA.
karuNA akAraN samudra! tane namun hun;
he gnAnapoShak sumegh! tane namun hun,
A dAsanA jIvanashilpI! tane namun hun.
Page -22 of 264
PDF/HTML Page 7 of 293
single page version

jinavarakI sAkShAt vandanA evan deshanA shravaNase puShTakar, use bhagavatkundakundAchAryadevane samayasArAdi
paramAgamarUp bhAjanamen sangrahit kar AdhyAtmatatchapremI jagat par mahAn upakAr kiyA hai.
ye pAchon paramAgam hamAre TrasTa dvArA gujarAtI evan hindI bhAShAmen anek bAr prasiddha ho chuke hain.
TIkAkAr shrImad–amRutachandrAchAryadevakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak TIkA sahit ‘panchAstikAyasangrah’ ke
shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kRut gujarAtI anuvAdake hindI rUpAntarakA yah pancham sanskaraN
AdhyAtmavidyApremI jignAsuonke hAthamen prastut karate hue Ananda anubhUt hotA hai.
shrI kundakundabhAratIke ananya param bhakta, AdhyAtmayugapravartak, paramopakArI pUjya sadgurudev shrI
kiyA hai. vAstavamen is shatAdbImen AdhyAtmaruchike navayugakA pravartan kar muumuukShusamAj par unhonne
asAdhAraN mahAn upakAr kiyA hai. is bhautik viSham yugamen, bhAratavarSha evan videshommen bhI,
AdhyAtmake prachArakA jo Andolan pravartatA hai vah pUjya gurudevashrIke chamatkArI prabhAvanAyogakA hI
sundar phal hai.
pUjya gurudevashrIke punIt pratApase hI jain AdhyAtmashrutake anek paramAgamaratna mumukShujagatako
gujarAtI gadyapadyAnuvAd bhI, shrI samayasAr Adike gujarAtI gadyapadyAnuvAdakI bhAnti, prashamamUrti pUjya
bahinashrI champAbenake bhAI AdhyAtmatattvarasik, vidvadvar, AdaraNIy pt. shrI himmatalAl jeThAlAl
shAhane, pUjya gurudev dvArA diye gaye shuddhAtmadarshI upadeshAmRutabodh dvArA shAstronke gahan bhAvonko
kholanekI sUjh prApta kar, AdhyAtma– jinavANIkI agAdh bhaktise saral bhAShAmen – AbAlavRuddhagrAhya,
rochak evan sundar Dhangase – kar diyA hai. anuvAdak mahAnubhav AdhyAtmarasik vidvAn honeke
atirikta gambhIr, vairAgyashAlI, shAnta evan vivekashIl sajjan hai, tathA unamen AdhyAtmaras syandI
madhur kavitva bhI hai. ve bahut varSho tak pUjya gurudevake samAgamamen rahe hain, aur pUjya gurudevake
AdhyAtmapravachanonke gahan manan dvArA unhonne apanI AtmArthitA kI bahut puShTi kI hai. tattchArthake mUl
rahasyon par unakA manan ati gahan hai. shAstrakAr evan TIkAkAr AchAryabhagavantonke hRudayake gahan
bhAvonkI gambhIratAko yathAvat surakShit rakhakar unhonne yah shadbasha gujarAtI anuvAd kiyA hai;
taduparAnta mUl gAthAsutronkA bhAvapUrNa madhur gujarAtI padyAnuvAd bhI
Page -21 of 264
PDF/HTML Page 8 of 293
single page version

unhonne spaShTatA kI hai.
gurudevashrIkI preraNA jhelakar atyanta parishramapUrvak aisA sundar anuvAd kar deneke badalemen sansthA
unakA jitanA upakAr mAne utanA kam hai. yah anuvAd amUlya hai, kyonki mAtra, kundakundabhAratI
evan gurudevake prati param bhaktise prerit hokar apanI AdhyAtmarasikatA dvArA kiye gaye is
anuvAdakA mulya kaise AnkA jAye? is anuvAdake mahAn kAryake badalemen unako abhinandanake rUpamen
kuchh kImatI bhenT denekI sansthAko atIv utkanThA thI, aur use svIkAr karaneke liye unako
bArambAr Agrahayukta anurodhabhI kiyA gayA thA, parantu unhonne use svIkAr karaneke liye spaShTa
inakAr kar diyA thA. unakI yah nispRuhatA bhI atyannta prashansanIy hai. pahale pravachanasArake
anuvAdake samay jab unako bhenTakI svIkRutike liye anurodh kiyA gayA thA tab unhonne
vairAgyapUrvak aisA pratyuttar diyA thA ki ‘‘merA AtmA is sansAr paribhramaNase chhUTe itanA hI paryApta,
––dUsarA mujhe kuchh badalA nahIn chAhiye’’. upodghAtamen bhI apanI bhAvanA vyakta karate hue ve likhate
hain ki ‘‘ yah anuvAd maine shrIpanchAstikAyasangrah prati bhaktise aur pUjya gurudevakI preraNAse prerit
hokar, nij kalyANake liye, bhavabhayase Darate Darate kiyA hai’’.
shAstrabhanDAr’ IDar, tathA ‘bhAnDArakar orienTal rIsarcha insTiTyUT’ pUnAkI orase hamen pAnDulekh
mile the, tadartha un donon sansthAonke prati bhI kRutagnatA vyakta karate hain. shrI maganAlAlajI jainane shrI
panchAstikAyasangrah ke gujarAtI anuvAd ke gadyAnsh kA handI rUpAntar, bra0 shrI chandUlAlabhAIne prastut
sanskaraN kA ‘prUph’ sanshodhan tathA ‘kahAn mudraNAlay’ ke mAlik shrI gnAnachandajI jainane
utsAhapUrvak is sanskaraN kA sundar mudraN kar dayA hai, tadartha unake prati bhI kRutagnatA vyakta karate
hain.
mumukShu jIv ati bahumAnapUrvak sadgurugam se is paramAgam kA abhyAs karake usake gahan
bhAvonko AtmasAt karen aur shAstrake tAtparyabhUt vItarAgabhAvako prApta karen–––yahI bhAvanA.
Page -20 of 264
PDF/HTML Page 9 of 293
single page version

kunda–prabhA–praNayi–kIrti–vibhUShitAsha .
yashchAru–chAraN–karAmbujachanycharIk–
shchakre shrutasya bharate prayata pratiShThAm ..
hastakamalonke bhramar the aur jin pavitrAtmAne bharatakShetramen shrutakI pratiShThA kI hai, ve
vibhu kundakunda is pRithvIpar kisake dvArA vandya nahIn hain?
rbAhyepi samvyanyjayitun yatIsha .
rajapadan bhUmitalan vihAy
chachAr manye chaturangulan sa ..
Page -19 of 264
PDF/HTML Page 10 of 293
single page version

tathA bAhyamen rajase apanA atyanta aspRuShTapanA vyakta karate the. [–antarangamen
rAgAdik malase aur bAhyamen dhUlase aspRuShTa the.]
Na vibohai to samaNA kahan sumaggan payANanti..
to munijan sachchemArgako kaise jAnate?
Page -18 of 264
PDF/HTML Page 11 of 293
single page version

dvArA pragaT kar rahe the. unake nirvANake pashchAt pAnch shrutakevalI hue, jinamen antim shrutakevalI shrI
bhadrabAhusvAmI the. vahAn tak to dvAdashAngashAstrakI prarUpaNAse nishchayavyavahArAtmak mokShamArga yathArtha–
rUpamen pravartamAn rahA. tatpashchAt kAladoShase kramasha angoke gnAnakI vyuchchhitti hotI gaI. is
prakAr apAr gnAnasindhukA bahubhAg vichchhedako prApta honeke pashchAt dUsare bhadrabAhusvAmI AchAryakI
paripATImen do samartha munivar hue– ek shrI dharasenAchArya aur dUsare shrI guNadharAchArya. unase prApta
gnAnake dvArA unakI paramparAmen honevAle AchAryone shAstronkI rachanA kI aur vIr bhagavAnake upadeshakA
pravAh achchhinna rakhA.
shrI dharasenAchAryane AgrAyaNIpUrvake pancham vastu adhikArake mahAkarmaprakRiti nAmak chaturtha prAbhRutakA
jayadhaval, gommaTasAr, labdhisAr, kShapaNAsAr Adi shAstronkI rachanA kI. is prakAr pratham
shrutaskandhakI utpatti huI. usamen mukhyata jIv aur karmake sanyogase utpanna honevAlI AtmAkI
sansAraparyAyakA –guNasthAn, mArgaNAsthAn AdikA –varNan hai, paryAyArthik nayako pradhAn karake kathan
hai. is nayako ashuddhadravyArthik bhI kahate hai aur adhyAtmabhAShAmen ashuddhanishchayanay athavA vyavahAr kahA
jAtA hai.
shrI guNadharAchAryako gnAnapravAdapUrvake dasham vastuke tRutIy prAbhRutakA gnAn thA. us gnAnamense
chale AnevAlA gnAn AchArya – paramparA dvArA bhagavAn kundakundAchAryadevako prApta huA. unhonne
panchAstikAyasangrah, pravachanasAr, samayasAr, niyamasAr, aShTapAhuD Adi shAstronkI rachanA kI. is
prakAr dvitIy shrutaskandhakI utpatti huI. usamen mukhyatayA gnAnakI pradhAnatApUrvak shuddhadravyArthik nayase
kathan hai, AtmAke shuddha svarUpakA varNan hai.
Page -17 of 264
PDF/HTML Page 12 of 293
single page version

jainadharmostu mangalamm..’– yah shlok pratyek digambar jain shAstrapaThanake prArambhamen mangalAcharaNarUpase
bolatA hai. isase siddha hotA hai ki sarvagna bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI aur gaNadhar bhagavAn shrI
gautamasvAmIke pashchAt turta hI bhagavAn kundakundAchAryakA sthAn AtA hai. digambar jain sAdhu apaneko
kundakundAchAryakI paramparAkA kahalAnemen gaurav mAnate hain. bhagavAn kundakundAchAryadevake shAstra sAkShAt
gaNadharadevake vachanon jitane hI pramANabhUt mAne jAte hain. unake pashchAt honevAle granthakAr AchArya apane
kisI kathanako siddha karaneke liye kundakundAchAryadevake shAstronkA pramAN dete hain jisase vah kathan
nirvivAd siddha ho jAtA hai. unake pashchAt likhe gaye granthommen unake shAstrommense bahut avataraN lie
gaye hain. vAstavamen bhagavAn kundakundAchAryane apane paramAgamommen tIrthankaradevon dvArA prarUpit uttamottam
siddhAntonko surakShit karake mokShamArgako sthir rakhA hai. vi0 san0 990 men honevAle shrI devasenAchAryavar
apane darshanasAr nAmak granthamen kahate hain ki
prApta thI, jinhonne pUrva videhamen jAkar sImandharabhagavAnakI vandanA kI thI aur unase prApta hue
shrutagnAnake dvArA jinhonne bhAratavarShake bhavya jIvonko pratibodhit kiyA hai aise jo
jinachandrasuribhaTTArakake paTTake AbharaNarUp kalikAlasarvagna
ShaTprAbhRutakI shrI shrutasAgarasUrikRut TIkAke antamen likhA hai.
hai.
1 bhagavAn kundakundAchAryadevake videh gaman sambandhI ek ullekh
2 shilAlekhonke liye dekhiye Age ‘bhagavAn shrI kundakundAchAryadev sambandhI ullekh’.
Page -16 of 264
PDF/HTML Page 13 of 293
single page version

anek AtmArthiyonko AtmajIvan pradAn kar rahe hain. unake samayasAr, pravachanasAr, niyamasAr aur
panchAstikAyasangrah nAmak uttamottam paramAgamommen hajAron shAstronkA sAr AjAtA hai. bhagavAn
kundakundAchAryake pashchAt likhe gaye anek granthonke bIj in paramAgamommen vidyamAn hain aisA sUkShma draShTise
abhyAs karane par gnAt hotA hai. shrI samayasAr is bharatakShetrakA sarvotkRuShTa paramAgam hai. usamen nav
tattvonkA shuddhanayakI draShTise nirUpaN karake jIvakA shuddha svarUp sarva prakArase–Agam, yukti, anubhav
aur paramparAse–ati vistArapUrvak samajhAyA hai. shrI pravachanasAramen usake nAmAnusAr jinapravachanakA
sAr sangRuhit kiyA hai tathA use gnAnatattva, gneyatattva aur charaNAnuyogake tIn adhikArommen vibhAjit
kar diyA hai. shrI niyamasAramen mokShamArgakA spaShTa satyArtha nirUpaN hai. jis prakAr samayasAramen
shuddhanayase nav tattvonnkA nirUpaN kiyA hai usI prakAr niyamasAramen mukhyata shuddhanayase jIv, ajIv,
shuddhabhAv, pratikramaN, pratyAkhyAn, AlochanA, prAyashchit, samAdhi, bhakti, Avashyak, shuddhopayog
AdikA varNan hai. shrI panchAstikAyasangrahamen kAl sahit pAnch astikAyonkA
vastutattvakA sAr is prakAr hai–
nitya hai. pratyek vastu pratikShaN apanemen apanA kArya karatI hone par bhI arthAt navIn dashAain–
avasthAyen–paryAyen dhAraN karatI hain tathApi ve paryAyen aisI maryAdAmen rahakar hotI hain ki vastu apanI
jAtiko nahIn chhoDatI arthAt usakI shaktiyommense ek bhI kam–adhik nahIn hotI. vastuonkI [–
dravyonkI] bhinnabhinna shaktiyonkI apekShAse unakI [–dravyonkI] chhah jAtiyAn hai jIvadravya, pudgaladravya,
dharmadravya, adharmadravya, AkAshadravya aur kAladravya. jisamen sadA gnAn, darshan, chAritra, sukh Adi
anant guN [–shaktiyAn] ho vah jIvadravya hai; jisamen sadA varNa, gandh, ras, sparsha Adi anant guN ho
vah pudgaladravya hai; sheSh chAr dravyonke vishiShTa guN anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva
tathA vartanAhetutva haie. in chhah dravyommense pratham pAnch dravya sat honese tathA shakti athavA vyakti–
apekShAse vishAl kShetravAle honese ‘astikAy’ hai; kAladravya ‘asti’ hai ‘kAy’ nahIn hai.
anya dravyonse bilakul svatantra hain; ve paramArthata kabhI ek dUsarese milate nahIn hain, bhinna hI rahate hain.
dev, manuShya, tiryannycha, nArak, ekendriy, dvIndriy, Adi jIvommen jIv–pudgal mAno mil gaye
hon aisA lagatA hain kintu vAstavamen aisA nahIn hai. ve bilakul pRuthak hain. sarva jIv ananta
gnAnasukhakI nidhi hai
tathApi, par dvArA unhen kuchh sukhadukh nahIn hotA tathApi, sansArI agnAnI jIv anAdi kAlase
svata agnAnaparyAyarUp pariNamit hokar apane gnAnAnandasvabhAvako, paripUrNatAko, svAtankryako evan
Page -15 of 264
PDF/HTML Page 14 of 293
single page version

karatA rahatA hai; jIvake aise bhAvonke nimittase pudgal svata gnAnAvaraNAdikarmaparyAyarUp pariNamit
hokar jIvake sAth sanyogamen Ate hain aur isaliye anAdi kAlase jIvako paudgalik dehakA sanyog
hotA rahatA hai. parantu jIv aur dehake sanyogamen bhI jIv aur pudgal bilakul pRuthak hain tathA unake
kArya bhI ek dUsarese bilakul bhinna evan nirapekSha hain–– aisA jinendronne dekhA hai, samyaggnAniyone jAnA
hai aur anumAnagamya bhI hai. jIv keval bhrAntike kAraN hI dehakI dashAse tathA iShTa–aniShTa par
padArthonse apane ko sukhI dukhI mAnatA hai. vAstavamen apane sukhaguNakI vikArI paryAyarUp pariNamit
hokar vah anAdi kAlase dukhI ho rahA hai.
nimittase shubhAshubh pudgalakarmonkA AsravaN evan bandhan tathA unakA rukanA, khiranA aur sarvathA chhUTanA
hotA hai. in bhAvonko samajhAneke liye jinendrabhagavantoane nav padArthohakA upadesh diyA hai. in nav
padArthonko samyakrUpase samajhanepar, jIvako kyA hitarUp hai, kyA ahitarUp hai, shAshvat param hit
pragaT karaneke liye jIvako kyA karanA chAhiye, par padArthonke sAth apanA kyA sambandha hai–ityAdi
bAte yathArtharUpase samajhamen AtI hai aur apanA sukh apanemen hI jAnakar, apanI sarva paryAyomen bhI
gnAnAnandasvabhAvI nij jIvadravyasAmAnya sadA ekarUp jAnakar, te anAdi–aprApta aise kalyANabIj
samyagdarshanako tathA samyaggnAnako prApta karatA hai. unakI prApti honepar jIv apaneko dravya–apekShAse
kRutakRutya mAnatA hai aur us kRutakRutya dravyakA paripUrNa Ashray karanese hI shAshvat sukhakI prApti–
mokSha–hotI hai aisA samajhatA hai.
shuddhAtmadravyake madhyam AlambanarUp Anshik shuddhi hotI hai vah karmonke aTakane khiranemen nimitta hotI
hai aur jo ashuddhirUp ansh hotA hai vah shrAvakake deshavratAdirUpase tathA munike mahAvratAdirUpase
dekhAI detA hai, jo karmabandhakA nimitta hotA hai. anukramase vah jIv gnAnAnandasvabhAvI
shuddhAtmadravyakA ati ugrarUpase avalamban karake, sarva vikalponse chhUTakar, sarva rAgadveSh rahit hokar,
kevalagnAnako prApta karake, AyuShya pUrNa hone par dehAdisanyogase vimukta hokar, sadAkAl paripUrNa
gnAnadarshanarUpase aur atIndriy ananta avyAbAdh AnandarUpase rahatA hai.
prakAr jIv anAdikAlIn bhanyakar dukhase chhUT nahIn sakatA. jab tak jIv vastusvarUpako nahIn
samajh pAtA tab tak anya lAkh prayatnonse bhI mokShakA upAy usake hAth nahIn lAgatA. isaliye
is shAstramen sarva pratham panchAstikAy aur nav padArthakA svarUp samajhAyA gayA hai jisase ki jIv
vastusvarUpako samajhakar mokShamArgake mUlabhUt samyagdarshanako prApta ho.
Page -14 of 264
PDF/HTML Page 15 of 293
single page version

yah ati priy adhikAr hai. is adhikArakA rasAsvAdan karate hue mAnon unhen tRupti hI nahIn hotI.
isamen mukhyata vItarAg chAritrakA–svasamayakA–shuddhamunidashAkA–pAramArthik mokShamArgakA bhAvavAhI madhur
pratipAdan hai, tathA muniko sarAg chAritrakI dashAmen Anshik shuddhike sAth sAth kaise shubh bhAvonkA
sumel avashya hotA hI hai usakA bhI spaShTa nirdesh hai. jinake hRudayamen vItarAgatAkI bhAvanA kA manthan
hotA rahatA hai aise shAstrakAr aur TIkAkAr munIndronne is adhikAramen mAnon shAnt vItarAg rasakI
saritA pravAhit kI hai. dhIr gambhIr gatise bahatI huI us shAntarasakI adhyAtmagangAmen snAn karanese
tattvajignAsu bhAvuk jIv shItalatAbhIbhUt hote hain aur unakA hRuday shAnt–shAnt hokar muniyonkI
AtmAnubhavamUlak sahajashuddha udAsIn dashAke prati bahumAnapUrvak namit ho jAtA hai. is adhikAr par
manan karanese supAtra mumukShu jIvon ko samajhamen AtA hai ki ‘shuddhAtmadravyake Ashrayase sahaj dashAkA
ansh pragaT kiye binA mokShake upAyakA ansh bhI prApta nahIn hotA.
itanI apAr gaharAI hai ki use mApate hue apanI hI shaktikA mAp nikal AtA hai. in sAragambhIr
shAstronke rachayitA param kRupAlu achAryabhagavAnakI koI param alaukik sAmarthya hai. param adbhUt
sAtishay antarbAhya yogonke binA in shAstronkI rachanA shakay nahIn hai. in shAstronkI vANI tarate hue
puruShakI vANI hai aisA ham spaShTajAnate hain. inakI pratyek gAthA chhaThThe–sAtaven guNasthAnamen jhulanevAle
mahAmunIke AtmAnubhavamense pragaT huI hai. in shAstronke rachayitA bhagavAn kundakundAchAryadev
mahAvidehakShetramen sarvagna vItarAg shrI sImandharabhagavAnake samavasaraNamen gaye the aur ve vahAn ATh din tak
rahe the yah bAt yathAtathya hai, akSharasha satya hai, pramANasiddha hai. un paramopakArI AchAryabhagavAn dvArA
rache gaye samayasArAdi shAstrommen tIrthankaradevakI Un
hain; unhonne samayasArakI tathA pravachanasArakI TIkA bhI likhI hai aur tattvArthasAr, puruShArthasiddhayupAy
Adi svatantra granth bhI rache hain. unakI TIkAon jaisI TIkA abhI tak anya kisI jain granthakI nahIn
likhI gayI hai. unakI TIkAain paDhanevAle unakI adhyAtmarasikatA, AtmAnubhav, prakhar vidvattA,
vastusvarUpakI nyAyase siddha karanekI asAdhAraN shakti, jinashAsanakA sAtishay agAdh gnAn,
nishchay–vyavahArakA sandhibaddha nirUpaN karanekI viral shakti evan uttam kAvyashaktikI sampUNar pratIti
ho jAtI hai. ati sankShepamen gambhIr rahasya bhar denekI unakI shakti vidvAnonko Ashcharyachakit kar detI
hai. unakI daivI TIkAain shrutakevalIke vachan samAn hain. jis prakAr mUl shAstrakAranake shAstra anubhav–
yukti Adi samasta samRuddhise samRuddha hain usI prakAr TIkAkArakI TIkAain bhI u
kiyA hai aur shrI amRutachandrAchAryadene va–mAnon ve kundakundabhagavAnake hRudayamen praviShTa ho gaye hon
Page -13 of 264
PDF/HTML Page 16 of 293
single page version

shrI amRutachandrAchAryadevake rache hue kAvya bhI adhyAtmaras evan AtmAnubhavakI mastIse bharapUr hai. shrI
samayasArakI TIkAmen AnevAle kAvyonn
adhyAtmarasikonke hRudtantrIko jhankRut kar dete hain. adhyAtmakavike rUpamenshrI amRutachandrAchAryadevakA sthAn
advitIy hai.
sanskRit TIkA likhI hai. shrI pAnDe hemarAjajIne samayavyAkhyAkA bhAvArtha
manDal dvArA prakAshit hindI panchAstikAyamen mUl gAthAain, donon sanskRit TIkAain aur shrI hemarAjajIkRut
bAlAvabodhabhAShATIkA
gujarAtI padyAnuvAd, sanskRit samayavyAkhyA TIkA aur us gAthA–TIkAkA akSharasha gujarAtI anuvAd
prakAshit kiyA gayA hai, jisakA yah hindI anuvAd hai. jahAn visheSh
anek sthAnompar shrI jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti atishay upayogI huI hai; kuchh sthAnompar to
tAtparyavRuttike kisI kisI bhAgakA akSharasha anuvAd hI ‘bhAvArtha’ athavA TippaNI rUpamen kiyA hai. shrI
hemarAjajIkRut bAlAvabodhabhAShATIkAkA AdhAr bhI kisI sthAnapar liyA hai. shrI paramashrutaprabhAvak
manDal dvArA prakAshit panchAstikAyamen chhapIhuI sanskRit TIkAkA hastalikhit pratiyonke sAth milAn
karanepar usamen kahIn alpa ashuddhiyAn dikhAI dI ve isamen sudhAralI gaI hain.
shakti mujhe pUjyapAd sadgurudevase hI prApta huI hai. paramopakArI sadgurudevake pavitra jIvanake pratyakSha
parichay binA tathA unake AdhyAtmik upadeshake binA is pAmarako jinavANIke prati lesh bhI bhakti
yA shraddhA kahAnse pragaT hotI? bhagavAn kundakundAchAryadev aur unake shAstronkI lesh bhI mahimA kahAnse
AtI aur un shAstrokA artha samajhanekI lesh bhI shakti kahAnse prApta hotI? is prakAr anuvAdakI
samasta shaktikA mUl shrI sadgurudev hI honese vAstavamen to sadgurudevakI amRutavANIkA strot hI
––unake dvArA prApta anamol upadesh hI–yathAsamay is anuvAdarUpamen pariNamit huA hai. jinake
shaktisinchan tathA chhatrachhAyAse maine is gahan shAstrakA anuvAdakA sAhas kiyA thA aur jinakI
kRupAse vah nirvidhna samApta huA hai un paramapUjya paramopakArI sadgurudev
Page -12 of 264
PDF/HTML Page 17 of 293
single page version

panchAstikAyasangrahamen upadeshit vItarAgavignAnake prati bahumAn vRuddhike vishiShTa nimitta hue hain, aisI
param pUjya bahinashrIke charaNakamamen yah hRuday naman karatA hai.
vyavasAyommense samay nikAlakar samasta anuvAdakI sukShmatAse jAnchakI hai, yathochit sUchanAyen dI hai
aur anuvAdamen AnevAlI chhoTI–baDI kaThinAIyonkA apane vishAl shAstragnAnase nirAkaraN kiyA hai.
unakI sUchanAen mere liye ati upayogI siddha huI hai. bramhachArI bhAIshrI chandulAlabhAIne samasta
anuvAdako ati sUkShmatAse jAnchakar upayogI sUchanAain dI hai, bahut parIshramapUrvak hastalikhit
pratiyonke AdhArase sanskRit TIkA sudhArI hai, anukramaNikA, gAthAsUchI, shuddhipatra Adi taiyAr kiye
hain, tathA atyant sAvadhAnIse ‘prUph’ sanshodhan kiyA hai––is prakAr ati parishram evan sAvadhAnIpUrvak
sarvatomukhI sahAyatA kI haie. donon sajjanonkI sahAyatAke liye main unakA antakaraNapUrvak AbhAr
mAnatA hUn. unakI hArdik sahAyatAke binA is anuvAdamen anek truTiyAn rah jAtI. jin– jin
TIkAon tathA shAstronkA maine AdhAr liyA hai un sabake rachayitAonkA bhI main RuNI hUn.
yah anuvAd maine panchAstikAyasangrahake prati bhakti evan gurudevakI preraNAse prerit hokar,
sAvadhAnI rakhI hai ki shAstrake mUl Ashayommen koI parivartan na ho jAye. tathApi alpagnatAke kAraN
isamen kahI Ashay–parivartanathayo huA ho yA bhUlo rah gaI ho to usake liye main shAstrakAr shrI
kundakundAchArya–bhagavAn, TIkAkAr shrI amRutachandrAchAryadev, paramakRupAlu shrI sadgurudev evan mumukShu
pAThakonse hArdik kShamA yAchanA karatA hUn .
nirvANako prApta ho. isake Ashayako samyak prakArase samajhaneke liye nimnokta bAtonko lakShamen
rakhanA Avashyak hai– is shAstramen katipay kathan svAshrit nishchayanayake hain
karanA chahiye aur vyavahArakathanonkA abhUtArtha samajhakar unakA sachchA Ashay kyA hai vah nikAlanA
chAhiye. yadi aisA na kiyA jAyagA to viparIt samajh honese mahA anartha hogA. ‘pratyek dravya
svatantra hai. vah apane hI guNaparyAyonko tathA utpAdavyayadhrauvyako karatA hai. paradravyakA vah grahaN–
tyAg nahIn kar sakatA tathA paradravya vAstavamen use kuchh lAbh–hAni yA sahAy nahIn kar sakatA .
––jIvakI shuddha paryAy samvar–nirjarA–mokShake kAraNabhUt hai aur ashuddha paryAy Asrav–bandhake
kAraNabhUt hai.’– aise mUlabhUt siddhAntonko kahIn bAdhA na pahunche is prakAr sadaiv shAstrake kathanonkA
artha karanA chAhiye. punashcha is shAstramen kuchh paramaprayojanabhUt bhAvonkA nirUpaN ati sankShepamen hI kiyA
gayA hai
Page -11 of 264
PDF/HTML Page 18 of 293
single page version

abhyAs dvArA kI jAve to mumukShuonko is shAstrake Ashay samajhanemen visheSh sugamatA hogI.
AchAryabhagavAnane samyaggnAnakI prasiddhike hetuse tathA mArgakI prabhAvanAke hetuse yah panchAstikAyasangrah
shAstra kahA hai. ham isakA adhyayan karake, sarva dravyonkI svatantratA samajhakarake, nav padArthoko yathArtha
samajh karake, chaitanyaguNamay jIvadravyasAmAnyakA Ashray karake, samyagdarshan–samyaggnAn pragaTA karake,
mArgako prApta karake, bhavabhramaNake dukhonkA anta prApta karen yahI bhAvanA hai. shrI amRutachandrAchAryadevane
panchAstikAyasangrahake samyak avabodhake phalakA nimnokta shabdomen varNan kiyA hai–‘jo puruSh vAstavamen
vastuttvakA kathan karanevAle is ‘panchAstikAyasangrah’ ko arthata arthIrUpase jAnakar, isImen kahe hue
jIvAstikAyamen antargat apaneko
svarUpavikAr Aropit hai aisA apanekoe
vartat paramANukI bhAnti bhAvI bandhase parAngmukh vartatA huA, pUrva bandhase chhUTatA huA, agnitapta jalakI
dusthiti samAn jo dukh usase parimukta hotA hai.’
kArtik kRuShNA 4,
Page -10 of 264
PDF/HTML Page 19 of 293
single page version

hai, ata aise hI shraddhAn se mithyAtva hai; isaliye usakA tyAg karanA. tathA nishchayanay unhIno
yathAvat nirUpaN karatA hai, kisI ko kisI men nahIn milAtA, ata aise hI shraddhAnase samyaktva hotA
hai, isaliye usakA shraddhAn karanA.
nimittAdikI apekShAse upachAr kiyA hai’ aisA jAnanA. is prakAr jAnanekA nAm hI donon nayonkA
grahaN hai. parantu donon nayonke vyAkhyAnako samAn satyArtha jAnakar ‘aisA bhI hai aur aisA bhI hai ’
aisA bhramarUp pravartanese to donon nayonkA grahaN karanA nahIn kahA hai.
tah vavahAreN viNA paramatthuvaesaNamasakkan..
karane yogya nahIn hai.
Page -9 of 264
PDF/HTML Page 20 of 293
single page version

vyavahAranayase sharIrAdik paradravyonkI sApekShatA dvArA nar–nArak–pRithvIkAyAdirUp jIvake bhed kiye,
tab ‘manuShya jIv hai,’ nArakI jIv hai’ ityAdi prakArase unhen jIvakI pahichAn huI; athavA abhed
vastumen bhed utpanna karake gnAn–darshanAdi guNaparyAyarUp jIvake bhed kiye, tab ‘jAnanevAlA jIv hai,’
‘dekhanevAlA jIv hai’ ityAdi prakArase unhenn jIvakI pahichAn huI. aur nishchayase to vItarAgabhAv
mokShamArga hai; kintu use jo nahIn jAnate, unasee aisA hI kahate rahen to ve nahIn samajhenge ; isaliye
unhen samajhAneke liye, vyavahAranayase tattvArthashraddhAn gnAnapUrvak paradravyakA nimitta miTAnekI sApekShatA
dvArA vrat–shIl–sanyamAdirUp vItarAgabhAvake visheSh darshAye, tab unhen vItarAgabhAvakI pahichAn huI.
isI prakAr, anyatra bhI vyavahAr binA nishchayakA upadesh na honA samajhanA.
usIko jIv mAnanA. jIvake sanyogase sharIrAdikako bhI jIv kahA vah kathanamAtra hI hai. paramArthase
sharIrAdik jIv nahIn hote. aisA hI shraddhAn karanA. DUsarabh, abhed AtmAmen gnAn–darshanAdi bhed
kiye isaliye kahIn unhen bhedarUp hI na mAn lenA; bhed to samajhAneke liye hai. nishchayase AtmA
abhed hI hai; usIko jIvavastu mAnanA. sangnA–sankhyAdi bhed kahe ve kathanamAtra hI hai ; paramAthase ve
pRuthak– pRuthak nahIn hain. aisA hI shraddhAn karanA. punashcha, paradravyakA nimitta miTAnekI apekShAse vrat–
shIl–sanyamAdikako mokShamArga kahA isaliye kahIn unhInko mokShamArga na mAn lenA; kyonki paradravyake
grahaN–tyAg AtmAko ho to AtmA paradravyakA kartA–hartA ho jAye, kintu koI dravya kisI dravyake
AdhIn nahIn hain. AtmA to apane bhAv jo rAgAdik hai unhen chhoDakar vItarAgI hotA hai, isaliye
nishchayase vItarAgabhAv hI mokShamArga hai. vItarAgabhAvonko aur vratAdikako kadAchit kAryakAraNapanA hai
isaliye vratAdikako mokShamArga kahA kintu vah kathanamAtra hI hai. paramArthase bAhyakriyA mokShamArga nahIn
hai. aisA hI shraddhAn karanA. isI prakAr, anyatra bhI vyavahAranayako angIkAr na karanekA samajh
lenA.