Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version
vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI
ho, aur yadi nishchayakI bhAnti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA
jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyamen kahA hai–
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev sinho yathA bhavatyanavagItasinhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatAn yAtyanishchayagnasya..
sachche sinhako na samajhatA use to bilAv hI sinh hai, usI prakAr jo nishchayako nahIn samajhatA
usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.
Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version
kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA angIkAr karate hain aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake
avalimbayonkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA angIkAr karate hain. yadyapi is prakAr angIkAr
karanemen donon nayommen virodh hai, tathApi karen kyA? donon nayonkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahIn
hai aur jinamatamen do nay kahe hain unamense kisIko chhoDA bhI nahIn jAtA. isaliye bhramapUrvak donon
nayokAn sAdhan sAdhate hain. un jIvonko bhI mithyAdraShTi jAnanA.
kahIn do hain nahIn, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahAnn sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN
kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahAnnn mokShamArga to hai nahIn kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA
sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahen vah vyavahAramokShamArga hai; kyonki nishchay–vyavahArakA sarvatra
aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI
apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. parantu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is
prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.
Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version
usakA kathan karane sambandhI
abhAv
kA utpAd nahIn hotA usakA
hone
vibhAg
sAmAnya
kathan
prakAr
dravya–
honepar
honekA
Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version
viShay
se pRuthakatva tathA dehAntaramen gaman kA
pUrvak, dravya aur guNonke abhinna–
pramANatvakI vyavasthA
Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version
viShay
akartApanA
Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version
viShay
sambandhI
sUchanA
kathan
abhAv
svarUp
kahakar
Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version
viShay
27
30
sUchanA
Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version
viShay
niyat
Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version
kAmadan mokShadan chaiv
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
chakShurunmIlitan yen tasmai shrIgurave nama.. 3 ..
bhavyajIvamanapratibodhakArakan, puNyaprakAshakan, pApapraNAshakamidan shAstran
shrI panchAstikAyanAmadheyan, asya mUlagranthakartAra
shrIsarvagnadevAstaduttaragranthakartAra shrIgaNadharadevA pratigaNadharadevAsteShAn
vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachitan, shrotAra
sAvadhAnatayA shrRuNavantu..
mangalan kundakundAryo jainadharmostu mangalam.. 9 ..
pradhAnan sarvadharmANAn jainan jayatu shAsanam.. 2 ..
Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version
namonekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..
‘panchAstikAyasangrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sanskRit TIkA rachanevAle AchArya shrI
amRutachandrAchAryadev shlok dvArA mangalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hain––
Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhati.. 2..
samyaggnAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAta samayavyAkhyA sankShepeNAbhidhIyate.. 3..
2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina.
3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA
paryAy– apekShAse] anityatA mAnanemen kinchit virodh nahInn AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmommen [tathA un–un dharmonko batalAnevAle nayommen] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmonke binA vastukI niShpatti hI nahIn ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.
4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; panchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA.
[vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]
Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version
pUrvan mUlapadArthAnAmih sUtrakRutA kRutam.. 4..
tatonavapadArthAnAn vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparignAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..
padArthonkA pAnch astikAy aur chhah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]
[5]
mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6]
karate hue likhate hain ki–– ‘ab shrI kumAranandI–siddhAntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmanandI Adi the unhonne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehamen jAkar vItarAg–
sarvagna sImandharasvAmI tIrthankaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahAnse lauTakar
antatattva evan bahitattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sankSheparuchi
shiShyonke pratibodhanArtha rache hue panchAstikAyaprAbhRutashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.
Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version
antAtIdaguNANan Namo jiNANan jidabhavANan.. 1..
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhya.. 1..
[chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhya] jinhonne bhav par
vijay prApta kI hai, [jinebhya] un jinonko [nama] namaskAr ho.
aur tiryanchonkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpasen chale Arahe hain .
Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version
jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhitan
paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhuran, nirastasamastashankAdidoShAspadatvAdvi–shadan vAkyan divyo
dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatIta
kShetrAnavachchhinna kAlAnavachchhinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu
paramAdbhutagnAnAtishayaprakAshanAdavAptagnAnAtishayAnAmapi yogIndrANAn vandhatvamuditam. jito bhav
Ajavanjavo yairityanen tu kutakRutyatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakRutakRutyAnAn sharaNamityupadiShTam. iti
sarvapadAnAn tAtparyam.. 1..
‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako–
nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik janonke
manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta shankAdi doShonke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal,
spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese
vichAravant buddhimAn puruShonke bahumAnake yogya hain [arthAt jinakA upadesh vichAravant buddhimAn puruShonko
bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hain] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta
rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jinonko] param
adabhut gnAnAtishay pragaT honeke kAraN gnAnAtishayako prApta yogandronse bhI vandya hai aisA kahA. ‘bhav
arthAt sansAr par jinhonne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kRutakRutyapanA pragaT ho jAnese ve
hI [jin hI] anya akRutakRutya jIvonko sharaNabhUt hain aisA upadesh diyA.– aisA sarva padonkA tAtparya
hai.
kyonki devon tathA asurommen yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI
dev sau indronse vandit nahIn hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI
prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva
paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik janonke manako haratI hai isalie [arthAt param
samarasIbhAvake rasik jIvonko mudit karatI hai isalie] madhur hai;
Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version
vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva
jIvonko apanI–apanI bhAShAmen spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai.
isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp
kalpit purANavachan pramANabhUt nahIn hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA
ananta kevalagnAnaguN jinabhagavantonko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt RuddhiyAn tathA
matignAnAdi chaturvidh gnAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandronse bhI ve vandya hain. [4] chauthe, pAnch prakArake
sansArako jinabhagavantonne jItA hai. isaprakAr kRutakRutyapaneke kAraN ve hI anya akRutakRutya jIvonko
sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahIn.–
aisA kahA hai.
Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version
sarvagnavItarAgA. artha punaranekashabdasambandhenAbhidhIyamAno vastutayaikobhidheya. saphalatvan tu chatasRuNAn
aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [iman samayan] aise is samayako
[shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] main usakA kathan karatA hUn; [shrRuNut] vah
shravaN karo.
hai, kyonki vah
sarvagnavItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdonke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA
padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay
hain aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhen asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahIn rahA hai;
isalie vItarAg–sarvagnadev sachamuch Apta hain. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hain.]
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu chhe. 2.
Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version
shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAtankryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi..
2..
paratantratAnivRuti jisakA lakShaN hai aur [2] svatantratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise
bhAvArtha– vItarAgasarvagna mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh
vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthamen [padArthamen] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr
gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta
karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..
te lok chhe, AgaL amAp alok AbhasvarUp chhe. 3.
Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version
parichchhedo gnAnasamayo gnAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichchhinnAnAn vasturUpeN samavAya
sandhAtorthasamaya sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra gnAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay
obhidhAtumabhipreta. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhyan lokAlok–vikalpAt.
[jinottamai pragnaptam] jinavaronne kahA hai. [sa cha ev loka bhavati] vahI lok hai. [–pAnch
astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tata] usase Age [amita aloka] amAp alok
[kham] AkAshasvarUp hai.
kahA hai.
[–rAgadveShase vikRut nahIn huA] pATh [–maukhik yA shAstrArUDh nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt
shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us panchAstikAyakA hI
sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hain.
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘chhah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahIn samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]
Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version
kintu
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAnta.. 4..
nahIn hai kintu panchAstikAyasamUh jitanA kShetra chhoD kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt
alok shUnyarUp nahIn hai kinntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..
ananyamay [cha] aur [aNumahAnta]
1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa loka’ arthAt jahAn jIvAdipadArtha dikhAI dete hain, vah lok hai.
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha chhe. 4.
Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version
tatra jIvA pudgalA dharmAdharmau AkAshamiti teShAn visheShasangnA anvarthA pratyeyA.
vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA
AtmanirvRuttA. ananyamayatvepi teShAmastitvaniyatatvan nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau–
dravyArthika paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tata
paryAyArthAdeshAdastitve svata kathanchidbhinnapi vyavasthitA dravyArthAdeshAtsvayamev santa satonanyamayA
bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavotra pradeshA mUrtomUrtAshcha nirvibhAgAnshAstai
mahAntoNumahAnta pradeshaprachayAtmakA iti siddhan teShAn kAyatvam. aNubhyAn. mahAnta iti vyatpattyA
TIkA– yahAn [is gAthAmen] pAnch astikAyonkI visheShasangnA, sAmAnya visheSh–astitva tathA
[jisaprakAr bartanamen rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahIn hai;
kyonki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai
[jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA
‘astitvamen niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahAn
kathan ek nayake AdhIn nahIn hotA kintu un donon nayonke AdhIn hotA hai. isaliye ve
paryAyArthik kathanase jo apanese kathanchit bhinna bhI hai aise astitvamen vyavasthit [nishchit sthit] hain
aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hain.