Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version
prashna– vyavahAranay parako upadesh karanemen hI kAryakArI hai yA svayamkA bhI prayojan sAdhatA hai?
uttara– svayam bhI jab tak nishchayanayase prarUpati vastuko nahIn jAnatA tabatak vyavahAramArga dvArA vastukA nishchay karatA hai. isaliye nIchalI dashAmen svayamko bhI vyavahAranay kAryakArI hai. parantu vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI ho, aur yadi nishchayakI bhAnti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyamen kahA hai–
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev sinho yathA bhavatyanavagItasinhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatAn yAtyanishchayagnasya..
artha– munirAj, agnAnIko samajhAneke liye asatyArtha jo vyavahAranay usako upadesh dete hain. jo kevaL vyavahArako hI samajhAtA hai, use to upadesh hI denA yogya nahIn hai. jis prakAr jo sachche sinhako na samajhatA use to bilAv hI sinh hai, usI prakAr jo nishchayako nahIn samajhatA usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.
Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version
ab, nishchay–vyavahAr donon nayonke AbhAsakA avalamban lete hain aise mithyAdraShTiyonkA nirUpaN karate hain––
koI aisA mAnate hain ki jinamatamen nishchay aur vyavahAr do nay kahe hain isaliye hamen un dononkA angIkAr karanA chAhiye. aisA vichArakar, jis prakAr kevaLanishchayabhAsake avalimbayonkA kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA angIkAr karate hain aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake avalimbayonkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA angIkAr karate hain. yadyapi is prakAr angIkAr karanemen donon nayommen virodh hai, tathApi karen kyA? donon nayonkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahIn hai aur jinamatamen do nay kahe hain unamense kisIko chhoDA bhI nahIn jAtA. isaliye bhramapUrvak donon nayokAn sAdhan sAdhate hain. un jIvonko bhI mithyAdraShTi jAnanA.
ab unakI pravRuttikI visheShatA darshAte hain–
antarangamen svayamko to nirdhAr karake yathAvat nishchay–vyavahAr mokShamArgako pahichAnA nahIn hai parantu jin–AgnA mAnakar nishchay–vyavahArarUp do prakArake mokShamArga mAnate hain. ab mokShamArga to kahIn do hain nahIn, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahAnn sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahAnnn mokShamArga to hai nahIn kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahen vah vyavahAramokShamArga hai; kyonki nishchay–vyavahArakA sarvatra aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. parantu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.
punashcha, ve nishchay–vyavahAr dononko upAdey mAnate hain. vah bhI bhram hai, kyonki nishchay aur vyavahArakA svarUp to paraspar virodh sahit hai –
Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version
viShay
1 ShaDdravyapanchAstikAyavarNan
ShaDdravyapanchAstikAyake sAmAnya
shAstrake Adimen bhAvanamaskArarUp
asAdhAraN mangal
samay arthAt Agamako praNAm karake usakA kathan karane sambandhI
abhAv
kA utpAd nahIn hotA usakA
shrImadkundakundAchArya devakI pratignA
shabdarUpase, gnAnarUpase aur artharUpase
hone
aise tIn prakArakA ‘samay’ shabdakA
artha tathA lok–alokarUp vibhAg
pAnch astikAyonkI visheSh sangnA, sAmAnya
–visheSh astitva tathA kAyatvakA kathan
pAnch astikAyonkA astitva kis prakAr
se hai aur kAyatva kis prakArase hai
usakA kathan
pAnch astikAyonko tathA kAlako dravya–
panekA kA kathan
chhah dravyonkA paraspar atyant sankar honepar
bhI ve apane apane nishchit svarUpase
chyut nahIn hote aisA kathan
astitva kA svarUp
sattA aur dravyakA arthAntarapanA honekA
khaNDan
tIn prakArase dravyakA lakShaN
Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version
viShay
jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn
sAnsAradashAvAle AtmAkA saupAdhi aur
nirupAdhi svarUp
muktadashAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp
siddhake nirupAdhi gnAn darshan aur
sukhakA samarthan
jIvatvaguNakI vyAkhyA
jIvonkA svAbhAvik pramAN tathA unakA
mukta aur amukta aisA vibhAg
jIvake dehapramANapaneke draShTAntakA kathan
jIvakA dehase dehAntaramen astitva, deh se pRuthakatva tathA dehAntaramen gaman kA
pUrvak, dravya aur guNonke abhinna–
kAraN
siddha bhagavantonke jIvatva evan deh– pramANatvakI vyavasthA
siddhabhagavAnako kAryapanA aur
kAraNapanA honekA nirAkaraN
‘jIvakA abhAv so mukti’ –is bAt
kA khaNDan
chetayitRutva guNakI vyAkhyA
kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai
usakA kathan
upayog guNake vyAkhyAnakA prArambha
gnAnopayogake bhedonke nAm aur
svarUpakA kathan
darshanopayogake bhedonke nAm aur
svarUpakA kathan
ek AtmA anek gnAnAtmak honekA
samarthan
dravyakA guNonse bhinnatva aur guNonkA
dravyase bhinnatva honemen doSh
dravya aur guNonkA svochit ananyapanA
Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version
viShay
karmako jIvabhAvakA kartApanA honeke
sambandhamenn pUrvapakSha
59 vIn gAthAmen kahe hue pUrvapakShake
samAdhAnarUp siddhAnta
nishchanay se jIv ko apane bhAvon kA
kartApanA aur pudgalakarmonkA akartApanA
nishchanayase abhinna kArak honese karma
aur jIv svayam apane–apane rUpake
kartA hain– tatsambandhI nirUpaN
yadi karma jIvako anayonya akartApanA
ho, to anyakA diyA huA phal anya
bhoge, aisA prasang AyegA, –aisA doSh
batalAkar pUrvapakShakA nirUpaN
karmayogya pudgal samasta lokamen vyApta
hain; isaliye jahAn AtmA hai vahAn, binA
lAye hI, ve vidyamAn hain–––tatsambandhI
kathan
anya dvArA kiye binA karma kI uttpatti
kis prakAr hotI hai usakA kathan
karmonkI vichitratA anya dvArA nahIn kI
jAtI ––––tatsambandhI kathan
nishchayase jIv aur karmako nij–nij
rUpakA hI kartApanA hone par bhI,
vyavahArase jIvako karma dvArA diye gaye
phal kA upabhog virodhako prApta nahIn
hotA––– tatsambandhI kathan
kartRutva aur bhoktRutvakI vyAkhyAn kA
upasanhAr
karmasanyuktapane kI mukhyatA se prabhutvaguN
kA vyAkhyAn
Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version
viShay
dharma aur adharmake udAsInapane sambandhI
hetu
AkAshadravyAstikAy vyAkhyAn
AkAshakA svarUp
leAkake bAhar bhI AkAsh honekI sUchanA
AkAshamen gatihetutva honemen
doShakA nirUpaN
92 vIn gAthA men gatipakShasambandhI kathan
karaneke pashchAt sthitipakShasambandhI kathan
AkAshako gatisthitihetutvakA abhAv
honeke sambandhamen hetu
AkAshako gatisthitihetutva honeke
khaNDan sambandhI kathanakA upasanhAr
dharma, a dharma aur lokAkAshakA
avagAhakI apekShAse ekatva honepar bhI
vasturUpase anyatva
dravyonkA mUrtAmUrtapanA aur
chetanAchetanapanA
dravyonkA sakriy– niShkriyapanA
mUrta aur amUrtake lakShaN
vyavahArakAl tathA nishchayakAlakA svarUp
kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise
do vibhAg
kAlako dravyapanekA vidhAn aur
astikAyapanekA niShedh
panchAstikAtake avabodhakA phal kahakar
usake vyAkhyAnakA upasanhAr
Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version
viShay
jIvavyAkhyAnake upasanhArakI tathA
ajIvavyAkhyAnake prArambhakI sUchanA
ajIvapadArthakA vyAkhyAn
AkAshAdikA ajIvapanA darshAneke
hetu
AkAshAdikA achetanatvasAmAnya
nishchit karaneke liye anumAn
jIv–pudgalake sanyogamen bhI, unake
bhedake kAraNabhUt svarUpakA kathan
27
jIv–pudgalake sanyogase niShpanna
honevAle anya sAt padArthonke
upodghAt hetu jIvakarma aur
pudkarmake chakrakA varNan
30
puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn
puNya–pApako yogya bhAvake
svabhAvakA kathan
puNya–pApakA svarUp
mUrtakarmakA samarthan
mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandha–
prakAr tathA amUrta jIvakA mUrta–karmake
sAth jo bandha prakAr usakI sUchanA
AstravapadArthakA vyAkhyAn
puNyAstravakA svarUp
prashasta rAgakA svarUp
anukampAkA svarUp
chittakI kalushatAkA svarUp
pApAstravakA svarUp
pApAstravabhUt bhAvonkA vistAr
samvarapadArthakA vyAkhyAn
papake samvarakA kathan
Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version
viShay
svachAritramen pravartan karanevAlekA
svarUp
shuddha svachAritrapravRuttikA mArga
nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase,
pUrvodiShTa vyavahAramokShamArgakA nirdesh
vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase,
nishchayamokShamArgakA kathan
AtmAke chAritra–gnAn–darshanapanekA
prakAshan
sarva sansArI AtmA mokShamArgake yogya
honekA nirAkaraN
darshan–gnAn chAritrakA kathanchit
bandhahetupanA aur jIvasvabhAvamen niyat
chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA
sUkShma parasamayakA svarUp
shuddhasamprayogako kathanchit bandhahetupanA
honese use mokShamArgapanekA niShedh
Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version
kAmadan mokShadan chaiv ૐ kArAy namo nama.. 1 ..
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
chakShurunmIlitan yen tasmai shrIgurave nama.. 3 ..
.. shrIparamagurave nama, paramparAchAryagurave nama ..
sakalakaluShavidhvansakan, shreyasAn parivardhakan, dharmasambandhakan, bhavyajIvamanapratibodhakArakan, puNyaprakAshakan, pApapraNAshakamidan shAstran shrI panchAstikAyanAmadheyan, asya mUlagranthakartAra shrIsarvagnadevAstaduttaragranthakartAra shrIgaNadharadevA pratigaNadharadevAsteShAn vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachitan, shrotAra sAvadhAnatayA shrRuNavantu..
mangalan kundakundAryo jainadharmostu mangalam.. 9 ..
pradhAnan sarvadharmANAn jainan jayatu shAsanam.. 2 ..
Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version
namonekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..
[pratham, granthake Adimen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt prAkRitagAthAbaddha is ‘panchAstikAyasangrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sanskRit TIkA rachanevAle AchArya shrI amRutachandrAchAryadev shlok dvArA mangalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hain–– [shlokArtha––] sahaj Ananda evan sahaj chaitanyaprakAshamay honese jo ati mahAn hai tathA anekAntamen sthit jisakI mahimA hai, us paramAtmAko namaskAr ho. [1]
Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version
2
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhati.. 2..
samyaggnAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAta samayavyAkhyA sankShepeNAbhidhIyate.. 3..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA jinavANIkI stuti karate hain––]
[shlokArtha–] 1syAtkAr jisakA jIvan hai aisI jainI [–jinabhagavAnakI] siddhAntapaddhati – jo ki 2durnivAr nayasamUhake 3virodhakA nAsh karanevAlI auShadhi hai vah– jayavant ho. [2]
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA is panchAstikAyasangrah nAmak shAstrakI TIkA rachane kI pratignA karate hain]
[shlokArtha–] ab yahAnse, jo samyaggnAnarUpI nirmal jyotikI jananI hai aisI dvinayAshrit [do nayonkA Ashray karanArI] 4samayavyAkhyA [panchAstikAyasangrah nAmak shAstrakI samayavyAkhyA nAmak TIkA] sankShepase kahI jAtI hai. [3]
[ab, tIn shlokon dvArA TIkAkAr AchAryadev atyanta sankShepamen yah batalAte hain ki is panchAstikAyasangrah nAmak shAstramen kin–kin viShayonkA nirUpaN hai–––] ------------------------------------------------------- 1 ‘syAt’ pad jinadevakI siddhAntapaddhatikA jIvan hai. [syAt = kathanchit; kisI apekShAse; kisI prakArase.] 2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina. 3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA
paryAy– apekShAse] anityatA mAnanemen kinchit virodh nahInn AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmommen [tathA un–un dharmonko batalAnevAle nayommen] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmonke binA vastukI niShpatti hI nahIn ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.
4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; panchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA. [vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]
Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
pUrvan mUlapadArthAnAmih sUtrakRutA kRutam.. 4..
tatonavapadArthAnAn vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparignAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
prarUpaN kiyA hai [arthAt is shAstrake pratham adhikAramen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane vishvake mUl padArthonkA pAnch astikAy aur chhah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]
[shlokArtha–] pashchAt [dUsare adhikAramen], jIv aur ajIv– in do kI paryAyonrUp nav padArthonkI–ki jinake mArga arthAt kArya bhinna–bhinna prakArake hain unakI–vyavasthA pratipAdit kI hai. [5]
[shlokArtha–] pashchAt [dUsare adhikArake antamen] , tattvake parignAnapUrvak [panchAstikAy, ShaDdravya tathA nav padArthonke yathArtha gnAnapUrvak] trayAtmak mArgase [samyagdarshan gnAnachAritrAtmak mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6] -------------------------------------------------------------------------- is shAstrake kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev hain. unake dUsare nAm padmanandI, vakragrIvAchArya,
karate hue likhate hain ki–– ‘ab shrI kumAranandI–siddhAntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmanandI Adi the unhonne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehamen jAkar vItarAg–
sarvagna sImandharasvAmI tIrthankaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahAnse lauTakar
antatattva evan bahitattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sankSheparuchi
shiShyonke pratibodhanArtha rache hue panchAstikAyaprAbhRutashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.
Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version
] panchAstikAyasangrah
4
ath sUtrAvatAra–
antAtIdaguNANan Namo jiNANan jidabhavANan.. 1..
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhya.. 1..
athAtra ‘namo jinebhya’ ityanen jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNan shAstrasyAdau manggalamupAttam. anAdinA santAnen pravarttamAnA anAdinaiv santAnen pravarttamAnairindrANAn shatairvanditA ye ityanen sarvadaiv ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ab [shrImadbhagatvakundakundAchAryadevavirachit] gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA hai–––
anvayArtha– [indrashatavanditebhya] jo so indronse vandit hain, [tribhuvanahitamadhuravishadavAkyebhya] tIn lokako hitakar, madhur evan vishad [nirmal, spaShTa] jinakI vANI hai, [antAtItaguNebhya] [chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhya] jinhonne bhav par vijay prApta kI hai, [jinebhya] un jinonko [nama] namaskAr ho.
TIkA– yahAn [is gAthAmen] ‘jinonko namaskAr ho’ aisA kahakar shAstrake Adimen jinako bhAvanamaskArarUp asAdhAraN 1mangal kahA. ‘jo anAdi pravAhase pravartate [–chale Arahe ] hue anAdi pravAhase hI pravartamAn [–chale Arahe] 2sau sau indronsemvandit hain’ aisA kahakar sadaiv devAdhidevapaneke kAraN ve hI [jinadev hI] asAdhAraN namaskArake yogya hain aisA kahA. --------------------------------------------------------------------------
aur tiryanchonkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpasen chale Arahe hain .
nisIm guN dharanArane, jitabhav namun jinarAjane. 1.
Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
devadhidevatvAtteShAmevAsAdhAraNanamaskArArhatvamuktam. tribhuvanamurdhvAdhomadhyalokavartI samasta ev jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhitan paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhuran, nirastasamastashankAdidoShAspadatvAdvi–shadan vAkyan divyo dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatIta kShetrAnavachchhinna kAlAnavachchhinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu paramAdbhutagnAnAtishayaprakAshanAdavAptagnAnAtishayAnAmapi yogIndrANAn vandhatvamuditam. jito bhav Ajavanjavo yairityanen tu kutakRutyatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakRutakRutyAnAn sharaNamityupadiShTam. iti sarvapadAnAn tAtparyam.. 1.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako– nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik janonke manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta shankAdi doShonke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal, spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese vichAravant buddhimAn puruShonke bahumAnake yogya hain [arthAt jinakA upadesh vichAravant buddhimAn puruShonko bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hain] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jinonko] param adabhut gnAnAtishay pragaT honeke kAraN gnAnAtishayako prApta yogandronse bhI vandya hai aisA kahA. ‘bhav arthAt sansAr par jinhonne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kRutakRutyapanA pragaT ho jAnese ve hI [jin hI] anya akRutakRutya jIvonko sharaNabhUt hain aisA upadesh diyA.– aisA sarva padonkA tAtparya hai.
bhAvArtha– yahAn jinabhagavantonke chAr visheShaNonkA varNan karake unhen bhAvanamaskAr kiyA hai. [1] pratham to, jinabhagavanta sau indronse vandya hain. aise asAdhAraN namaskArake yogya anya koI nahIn hai, kyonki devon tathA asurommen yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI dev sau indronse vandit nahIn hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik janonke manako haratI hai isalie [arthAt param samarasIbhAvake rasik jIvonko mudit karatI hai isalie] madhur hai;
Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version
6
shuddha jIvAstikAyAdi sAt tattva, nav padArtha, chhah dravya aur pAnch astikAyakA sanshay–vimoh– vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva jIvonko apanI–apanI bhAShAmen spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai. isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp kalpit purANavachan pramANabhUt nahIn hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA ananta kevalagnAnaguN jinabhagavantonko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt RuddhiyAn tathA matignAnAdi chaturvidh gnAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandronse bhI ve vandya hain. [4] chauthe, pAnch prakArake sansArako jinabhagavantonne jItA hai. isaprakAr kRutakRutyapaneke kAraN ve hI anya akRutakRutya jIvonko sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahIn.– isaprakAr chAr visheShaNonse yukta jinabhagavantonko granthake Adimen bhAvanamaskAr karake mangal kiyA.
prashna– jo shAstra svayam hI mangal hain, usakA mangal kisalie kiyA jAtA hai?
uttara– bhaktike hetuse mangalakA bhI mangal kiyA jAtA hai. sUryakI dIpakase , mahAsAgarakI jalase, vAgIshvarIkI [sarasvatI] kI vANIse aur mangalakI mangalase archanA kI jAtI hai .. 1..
-------------------------------------------------------------------------- is gAthAkI shrIjayasenAchAryadevakRut TIkAmen, shAstrakA mangal shAstrakA nimitta, shAstrakA hetu [phal], shAstrakA
punashcha, shrI jayasenAchAryadevane is gAthAke shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha evan bhAvArtha samajhAkar, ‘isaprakAr vyAkhyAnakAlame sarvatra shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aur bhAvArtha prayukta karane yogya hain’ ––– aisA kahA hai.
Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
samayo hyAgama. tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamatra pratignAtam. yujyate hi sa praNantumabhidhAtun chAptopadiShThatve sati saphalatvAt. tatrAptopadiShTatvamasya shramaNamukhodgatArthattvAt. shramaNA hi mahAshramaNA sarvagnavItarAgA. artha punaranekashabdasambandhenAbhidhIyamAno vastutayaikobhidheya. saphalatvan tu chatasRuNAn ---------------------------------------------------------------------------------------------
mukhase kahe gaye padArthonkA kathan karanevAle], [chaturgatinivAraNan] chAr gatikA nivAraN karanevAle aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [iman samayan] aise is samayako [shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] main usakA kathan karatA hUn; [shrRuNut] vah shravaN karo.
[shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane] pratignA kI hai. vah [samay] praNAm karane evan kathan karane yogya hai, kyonki vah Apta dvArA upadiShTa honese saphal hai. vahAn, usakA Apta dvArA upadiShTapanA isalie hai ki jisase vah ‘shramaNake mukhase nikalA huA arthamay’ hai. ‘shramaN’ arthAt mahAshramaN– sarvagnavItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdonke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay
--------------------------------------------------------------------------
hain aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhen asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahIn rahA hai;
isalie vItarAg–sarvagnadev sachamuch Apta hain. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hain.]
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu chhe. 2.
Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version
8
nArakatiryagmanuShyadevatvalakShaNAnAn gatInAn nivAraNatvAt pAratankryanivRuttilakShaNasya nirvANasya shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAtankryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi.. 2..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ‘nArakatva’ tiryachatva, manuShyatva tathA devatvasvarUp chAr gatiyonkA nivAraN’ karane ke kAraN aur [2] shuddhAtmatattvakI upalabdhirUp ‘nirvANakA paramparAse kAraN’ honeke kAraN [1] paratantratAnivRuti jisakA lakShaN hai aur [2] svatantratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise 1phal sahit hai.
bhAvArtha– vItarAgasarvagna mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh sunakar, us shabdasamayake vAchyabhUt panchAstikAyasvarUp artha samayako jAnatA hai aur usamen AjAne vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthamen [padArthamen] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..
-------------------------------------------------------------------------- mUl gAthAmen ‘samavAo’ shabda haie; sanskRit bhAShAmen usakA artha ‘samavAda’ bhI hotA hai aur ‘ samavAya’ bhI
1. chAr gatikA nivAraN [arthAt paratantratAkI nivRuti] aur nirvANakI utpatti [arthAt svatantratAkI prApti]
te lok chhe, AgaL amAp alok AbhasvarUp chhe. 3.
Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
tatra cha panychAnAmastikAyAnAn samo madhyastho rAgadveShAbhyAmanupahato varNapadavAkya–sanniveshavishiShTa pATho vAda shabdasamaya shabdAgam iti yAvat. teShAmev mithyAdarshanodayochchhede sati samyagvAya parichchhedo gnAnasamayo gnAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichchhinnAnAn vasturUpeN samavAya sandhAtorthasamaya sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra gnAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay obhidhAtumabhipreta. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhyan lokAlok–vikalpAt.
--------------------------------------------------------------------------------------------- unakA samavAy [–panchAstikAyakA samyak bodh athavA samUh] [samaya] vah samay hai [iti] aisA [jinottamai pragnaptam] jinavaronne kahA hai. [sa cha ev loka bhavati] vahI lok hai. [–pAnch astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tata] usase Age [amita aloka] amAp alok [kham] AkAshasvarUp hai.
TIkA– yahAn [is gAthAmen shabdarUpase, gnAnarUpase aur artharUpase [–shabdasamay, gnAnasamay aur arthasamay]– aise tIn prakArase ‘samay’ shabdakA artha kahA hai tathA lok–alokarUp vibhAg kahA hai.
vahAn, [1] ‘sam’ arthAt madhyastha yAnI jo rAgadveShase vikRut nahIn huA; ‘vAd’ arthAt varNa [akShar], pad [shabda] aur vAkyake samUhavAlA pATha. pAnch astikAyakA ‘samavAd’ arthAt madhyastha [–rAgadveShase vikRut nahIn huA] pATh [–maukhik yA shAstrArUDh nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us panchAstikAyakA hI samyak avAy arthAt samyak gnAn vah gnAnasamay hai, arthAt gnAnAgam vah gnAnasamay hai. [3] kathanake nimittase gnAt hue us panchAstikAyakA hI vasturUpase samavAy arthAt samUh vah arthasamay hai, arthAt sarvapadArthasamUh vah arthasamay hai. usamen yahAn gnAn samayakI prasiddhike hetu shabdasamayake sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hain. -------------------------------------------------------------------------- samavAy =[1] sam+avAy; samyak avAy; samyak gnAna. [2] samUha. [is panchAstikAyasangrah shAstramen yahAn
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘chhah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahIn samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]
Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version
10
sa ev panychAstikAyasamavAyo yAvAnstAvAnllokastata paramamitonanto hyaloka, sa tu nAbhAvamAtran kintu tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakShetran khamAkAshamiti.. 3..
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAnta.. 4..
--------------------------------------------------------------------------------------------- ab, usI arthasamayakA, 1lok aur alokake bhedake kAraN dvividhapanA hai. vahI panchAstikAyasamUh jitanA hai, utanA lok hai. usase Age amAp arthAt ananta alok hai. vah alok abhAvamAtra nahIn hai kintu panchAstikAyasamUh jitanA kShetra chhoD kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt alok shUnyarUp nahIn hai kinntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..
anvayArtha– [jIvA] jIv, [pudgalakAyA] pudgalakAy, [dharmAdharmau] dharma, adharma [tathA ev] tathA [AkAsham] AkAsh [astitve niyatA] astitvamen niyat, [ananyamayA] [astitvase] ananyamay [cha] aur [aNumahAnta] aNumahAn [pradeshase baDe] hain. -------------------------------------------------------------------------- 1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa loka’ arthAt jahAn jIvAdipadArtha dikhAI dete hain, vah lok hai. aNumahAn=[1] pradeshamen baDe arthAt anekapradeshI; [2] ekapradeshI [vyakti–apekShAse] tathA anekapradeshI
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha chhe. 4.
Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
atra panychAstikAyAnAn visheShasangnA sAmAnyavisheShAstitvan kAyatvan choktam. tatra jIvA pudgalA dharmAdharmau AkAshamiti teShAn visheShasangnA anvarthA pratyeyA. sAmAnyavisheShAstitvanycha teShAmutpAdavyayadhrauvyamayyAn sAmAnyavisheShasattAyAn niyatatvAdvay vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA AtmanirvRuttA. ananyamayatvepi teShAmastitvaniyatatvan nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau– dravyArthika paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tata paryAyArthAdeshAdastitve svata kathanchidbhinnapi vyavasthitA dravyArthAdeshAtsvayamev santa satonanyamayA bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavotra pradeshA mUrtomUrtAshcha nirvibhAgAnshAstai mahAntoNumahAnta pradeshaprachayAtmakA iti siddhan teShAn kAyatvam. aNubhyAn. mahAnta iti vyatpattyA ---------------------------------------------------------------------------------------------
TIkA– yahAn [is gAthAmen] pAnch astikAyonkI visheShasangnA, sAmAnya visheSh–astitva tathA kAyatva kahA hai.
vahAn jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh–yah unakI visheShasangnAen anvartha jAnanA.
unake sAmAnyavisheSh–astitva bhI hai aisA nishchit karanA chAhiye. ve astitvamen niyat hone par bhI [jisaprakAr bartanamen rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahIn hai; kyonki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai [jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA ‘astitvamen niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahAn kathan ek nayake AdhIn nahIn hotA kintu un donon nayonke AdhIn hotA hai. isaliye ve paryAyArthik kathanase jo apanese kathanchit bhinna bhI hai aise astitvamen vyavasthit [nishchit sthit] hain aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hain. --------------------------------------------------------------------------- anvartha=arthakA anusaraN karatI huI; arthAnusAra. [pAnch astikAyonke nAm unake arthAnusAr hain.]