Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Description of NischayVyavhaarAabhasi; Contents; Swadhyay Mangalacharan; Shlok: 1-6 ; Shatdravya-panchastikayki samanya vyakhyanroop pithika; Gatha: 1-4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

prashna– vyavahAranay parako upadesh karanemen hI kAryakArI hai yA svayamkA bhI prayojan sAdhatA hai?
uttara– svayam bhI jab tak nishchayanayase prarUpati vastuko nahIn jAnatA tabatak vyavahAramArga dvArA
vastukA nishchay karatA hai. isaliye nIchalI dashAmen svayamko bhI vyavahAranay kAryakArI hai. parantu
vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI
ho, aur yadi nishchayakI bhAnti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA
jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyamen kahA hai–
abudhasya bodhanAnrtha munIshvarA deshayanttatyabhUtArtham.
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev sinho yathA bhavatyanavagItasinhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatAn yAtyanishchayagnasya..
artha– munirAj, agnAnIko samajhAneke liye asatyArtha jo vyavahAranay usako upadesh dete hain.
jo kevaL vyavahArako hI samajhAtA hai, use to upadesh hI denA yogya nahIn hai. jis prakAr jo
sachche sinhako na samajhatA use to bilAv hI sinh hai, usI prakAr jo nishchayako nahIn samajhatA
usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.
–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

nishchayavyavahArAbhAs–avalambiyonkA nirUpaN
ab, nishchay–vyavahAr donon nayonke AbhAsakA avalamban lete hain aise mithyAdraShTiyonkA
nirUpaN karate hain––
koI aisA mAnate hain ki jinamatamen nishchay aur vyavahAr do nay kahe hain isaliye hamen un
dononkA angIkAr karanA chAhiye. aisA vichArakar, jis prakAr kevaLanishchayabhAsake avalimbayonkA
kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA angIkAr karate hain aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake
avalimbayonkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA angIkAr karate hain. yadyapi is prakAr angIkAr
karanemen donon nayommen virodh hai, tathApi karen kyA? donon nayonkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahIn
hai aur jinamatamen do nay kahe hain unamense kisIko chhoDA bhI nahIn jAtA. isaliye bhramapUrvak donon
nayokAn sAdhan sAdhate hain. un jIvonko bhI mithyAdraShTi jAnanA.
ab unakI pravRuttikI visheShatA darshAte hain–
antarangamen svayamko to nirdhAr karake yathAvat nishchay–vyavahAr mokShamArgako pahichAnA nahIn hai
parantu jin–AgnA mAnakar nishchay–vyavahArarUp do prakArake mokShamArga mAnate hain. ab mokShamArga to
kahIn do hain nahIn, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahAnn sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN
kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahAnnn mokShamArga to hai nahIn kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA
sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahen vah vyavahAramokShamArga hai; kyonki nishchay–vyavahArakA sarvatra
aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI
apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. parantu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is
prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.
punashcha, ve nishchay–vyavahAr dononko upAdey mAnate hain. vah bhI bhram hai, kyonki nishchay aur
vyavahArakA svarUp to paraspar virodh sahit hai –
–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

viShayAnukramaNikA
viShay
gAthA
viShay
gAthA
donon nayon dvArA dravyake lakShaNakA vibhAg
11
1 ShaDdravyapanchAstikAyavarNan
dravya aur paryAyonke abhedapanekA kathan
12
ShaDdravyapanchAstikAyake sAmAnya
dravya aur guNonke abhedapanekA kathan
13
vyAkhyAnarUp pIThikA
dravyake Adeshake pakSha saptabhangI
14
utpAdamen asatkA prAdurbhAv aur vyayamen
shAstrake Adimen bhAvanamaskArarUp
sat kA vinAsh honekA niShedh
15
asAdhAraN mangal
1
dravyon,guNon tathA paryAyonkA pragnApan
16
samay arthAt Agamako praNAm karake
usakA kathan karane sambandhI
bhAvakA kA nAsh nahIn hotA aur
abhAv
kA utpAd nahIn hotA usakA
shrImadkundakundAchArya devakI pratignA
2
udAharaN
17
shabdarUpase, gnAnarUpase aur artharUpase
dravya kathanchit vyay aur utpAdayukta
hone
aise tIn prakArakA ‘samay’ shabdakA
par bhI usakA sadaiv avinaShTapanA
artha tathA lok–alokarUp
vibhAg
3
evan anutpannapanA
18
pAnch astikAyonkI visheSh sangnA,
sAmAnya
dhruvatA ke pakShase satkA avinAsh aur
–visheSh astitva tathA kAyatvakA
kathan
4
asatkA anutpAd
19
pAnch astikAyonkA astitva kis
prakAr
siddhako atyant asat–utpAdakA niShedh
20
se hai aur kAyatva kis prakArase hai
jIvako utpAd, vyay, sat–vinAsh evan
usakA kathan
5
asat–utpAdakA kartApanA honekI
pAnch astikAyonko tathA kAlako
dravya–
siddhirUp upasanhAr
21
panekA kA kathan
6
chhah dravyommense pAnchako astikAyapanekA
chhah dravyonkA paraspar atyant sankar
honepar
sthApan
22
bhI ve apane apane nishchit svarUpase
kAl astikAyarUpase anukta hone par
chyut nahIn hote aisA kathan
7
bhI usakA arthapanA
23
astitva kA svarUp
8
nishchayakAlakA svarUp
24
sattA aur dravyakA arthAntarapanA
honekA
vyavahArakAlakA kathanchit parAshritapanA
25
khaNDan
9
vyavahArakAlake kathanchit parAshritapane
tIn prakArase dravyakA lakShaN
10
sammbandhI satya yukti
26

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn
vyapadesh Adi ekAntase dravyaguNonke
sAnsAradashAvAle AtmAkA saupAdhi aur
anyapanekA kAraN honekA khaNDan
46
nirupAdhi svarUp
27
vasturUpase bhed aur [vasturUpase]
muktadashAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp
28
abhedakA udAharaN
47
siddhake nirupAdhi gnAn darshan aur
dravya aur guNonkA arthAntarapanA honese
sukhakA samarthan
29
doSh
48
jIvatvaguNakI vyAkhyA
30
gnAn aur gnAnIko samavAy sambandha
jIvonkA svAbhAvik pramAN tathA unakA
honne kA nirAkaraN
49
mukta aur amukta aisA vibhAg
31–32
samavAyame padArthanatarapanA honne kA
jIvake dehapramANapaneke draShTAntakA kathan
33
nirAkaraN
50
jIvakA dehase dehAntaramen astitva, deh
se pRuthakatva tathA dehAntaramen gaman kA
draShTAntarUp tathA drArShTAntarUp padArtha
pUrvak, dravya aur guNonke abhinna–
kAraN
34
padArthapaneke vyAkhyAnakA upasanhAr
51–52
siddha bhagavantonke jIvatva evan deh–
pramANatvakI vyavasthA
35
siddhabhagavAnako kAryapanA aur
apane bhAvonko karate hue, kyA jIv
kAraNapanA honekA nirAkaraN
36
anAdi ananta hai? kyA sAdi sAnta
‘jIvakA abhAv so mukti’ –is bAt
hai? kyA sAdi anant hai? kyA
kA khaNDan
37
tadAkArarUp pariNat hai? kyA
chetayitRutva guNakI vyAkhyA
38
tadAkArarUp apariNat hai? ––in
kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai
AshankAonkA samAdhAn
53
usakA kathan
39
jIvako bhAvavashAt sAdi–sAntapanA aur
upayog guNake vyAkhyAnakA prArambha
40
anAdi–anantapanA honemen virodhakA
gnAnopayogake bhedonke nAm aur
parihAr
54
svarUpakA kathan
41
jIvako satbhAvake uchchhed aur asat–
darshanopayogake bhedonke nAm aur
bhAvake utpAdamen nimittabhUt upAdhi
svarUpakA kathan
42
kA pratipAdan
55
ek AtmA anek gnAnAtmak honekA
jIvonko pAnch bhAvonkI pragaTatAkA varNan
56
samarthan
43
jIvake audayikAdi bhAvonkA akartRutva–
dravyakA guNonse bhinnatva aur guNonkA
prakArakA kathan
57
dravyase bhinnatva honemen doSh
44
nimittamAtrarUpase dravyakarmonkA
dravya aur guNonkA svochit ananyapanA
45
audayikAdi bhAvonkA kartApanA
58

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
karmako jIvabhAvakA kartApanA honeke
karmavimuktapanekI mukhyatAse prabhutva–
sambandhamenn pUrvapakSha
59
guNakA vyAkhyAn
70
59 vIn gAthAmen kahe hue pUrvapakShake
jIvake bhedonkA kathan
71–72
samAdhAnarUp siddhAnta
60
baddha jIvako karmanimittak ShaDvidhi
nishchanay se jIv ko apane bhAvon kA
gaman aur mukta jIvako svAbhAvik
kartApanA aur pudgalakarmonkA
akartApanA
61
aisA ek Urdhvagaman
73
nishchanayase abhinna kArak honese karma
pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn
aur jIv svayam apane–apane rUpake
pudgaladravyake bhed
74
kartA hain– tatsambandhI nirUpaN
62
pudgaladravyake bhedonkA varNan
75
yadi karma jIvako anayonya akartApanA
skandhommen ‘pudgal’ aisA jo vyavahAr
ho, to anyakA diyA huA phal anya
hai usakA samarthan
76
bhoge, aisA prasang AyegA, –aisA doSh
paramANu kI vyAkhyA
77
batalAkar pUrvapakShakA nirUpaN
63
paramANu bhinna– bhinna jAtike honekA
karmayogya pudgal samasta lokamen vyApta
khaNDan
78
hain; isaliye jahAn AtmA hai vahAn, binA
shadba pudgalaskandhaparyAy honekA kathan
79
lAye hI, ve vidyamAn hain–––tatsambandhI
paramANuke ek pradeshIpanekA kathan
80
kathan
64
paramANudravyamen guN–paryAy vartanekA
anya dvArA kiye binA karma kI uttpatti
kathan
81
kis prakAr hotI hai usakA kathan
65
sarva pudgalabhedonkA upasanhAr
82
karmonkI vichitratA anya dvArA nahIn kI
dharmadravyAstikAy aur adharma–
jAtI ––––tatsambandhI kathan
66 dravyAstikAyakA vyAkhyAn
nishchayase jIv aur karmako nij–nij
dharmAstikAyakA svarUp
83
rUpakA hI kartApanA hone par bhI,
dharmAstikAyakA sheSh svarUp
84
vyavahArase jIvako karma dvArA diye gaye
dharmAstikAyake gatihetutva sambandhI
phal kA upabhog virodhako prApta nahIn
draShTAnta
85
hotA––– tatsambandhI kathan
67
adharmAstikAyakA svarUp
86
kartRutva aur bhoktRutvakI vyAkhyAn kA
dharma aur adharmake sadbhAvakI siddhike
upasanhAr
68
liye hetu
87
karmasanyuktapane kI mukhyatA se prabhutvaguN
dharma aur adharma gati aur sthitike
kA vyAkhyAn
69
hetu hone par bhI unakI atyanta
udAsInatA
88

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
dharma aur adharmake udAsInapane
sambandhI
dukhase vimukta honekA kramakA kathan
104
hetu
89
2, navapadArthapurvak mokShamArgaprapanch varNan
AkAshadravyAstikAy vyAkhyAn
AptakI stutipUrvak pratignA
105
AkAshakA svarUp
90
mokShamArgakI sUchanA
106
leAkake bAhar bhI AkAsh honekI
sUchanA
91
smyagdarshan–gnAn–chAritrakI sUchanA
107
AkAshamen gatihetutva honemen
padArthonke nAm aur svarUpakA kathan
108
doShakA nirUpaN
92 jIvapadArthakA vyAkhyAn
92 vIn gAthA men gatipakShasambandhI kathan
jIvake svarUpakA kathan
109
karaneke pashchAt sthitipakShasambandhI
kathan
93
sansArI jIvonke bhedommense pRithvIkAyik
AkAshako gatisthitihetutvakA
abhAv
Adi pAnch bhedonkA kathan
110
honeke sambandhamen hetu
94
pRithvIkAyik Adi panchavidh jIvonke
AkAshako gatisthitihetutva honeke
sthAvaratrasapane sambandhI kathan
111
khaNDan sambandhI kathanakA upasanhAr
95
pRithvIkAyik Adi panchavidh jIvonke
dharma, a dharma aur lokAkAshakA
ekendriyapanekA niyam
112
avagAhakI apekShAse ekatva honepar bhI
ekendriyonko chetanyakA astitva
vasturUpase anyatva
96
hone sambandhI draShTAnta
113
chUlikA
dvIndriy jIvonke prakArakI sUchanA
114
dravyonkA mUrtAmUrtapanA aur
trIndriy jIvonke prakArakI sUchanA
115
chetanAchetanapanA
97
chaturindriy jIvonke prakArakI sUchanA
116
dravyonkA sakriy– niShkriyapanA
98
pAnchendriy jIvonke prakArakI sUchanA
117
mUrta aur amUrtake lakShaN
99
ekendriyAdi jIvonkA chaturgatisambandha
kAladravyakA vyAkhyAn
darshAkar un jIvabhedonkA upasanhAr
118
vyavahArakAl tathA nishchayakAlakA
svarUp
100
gatinAmakarma aur Ayukarmake udatase
kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise
niShpanna honeke kAraN devatvAdikA
do vibhAg
101
anAtmasvabhAvapanA
119
kAlako dravyapanekA vidhAn aur
pUrvokta jIvavistArakA upasanhAr
120
astikAyapanekA niShedh
102
vyavahAr jIvatvake ekAntakI
upasanhAr
pratipattIkA khaNDan
121
panchAstikAtake avabodhakA phal
kahakar
anyase asAdhAraN aise jIvakAryonkA
usake vyAkhyAnakA upasanhAr
103
kathan
122

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
jIvavyAkhyAnake upasanhArakI tathA
sAmAnyarUpase samvarakA svarUp
142
ajIvavyAkhyAnake prArambhakI sUchanA
123
visheSharUpase samvarakA svarUp
143
ajIvapadArthakA vyAkhyAn
nirjarA padArthakA vyAkhyAn
AkAshAdikA ajIvapanA darshAneke
nirjarAkA svarUp
144
hetu
124
nirjarAkA mukhya kAraN
145
AkAshAdikA achetanatvasAmAnya
dhyAnakA svarUp
146
nishchit karaneke liye anumAn
125 bandhapadArthakA vyAkhyAn
jIv–pudgalake sanyogamen bhI, unake
bandhakA svarUp
147
bhedake kAraNabhUt svarUpakA kathan
126–
27
bandhakA bahirang aur antarang kAraN
148
jIv–pudgalake sanyogase niShpanna
mithyAtvAdi dravyaparyAyonke bhI bandhake
honevAle anya sAt padArthonke
bahirang kAraNapanekA prakAshan
149
upodghAt hetu jIvakarma aur
mokShapadArthakA vyAkhyAn
pudkarmake chakrakA varNan
128–
30
dravyakarmamokShake hetubhUt param–samvar
puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn
rUpase bhAvamokShake svarUpakA
puNya–pApako yogya bhAvake
kathan
150–51
svabhAvakA kathan
131
dravyakarmamokShake hetubhUt aisI param
puNya–pApakA svarUp
132
nirjarAke kAraNabhUt dhyAn
152
mUrtakarmakA samarthan
133
dravyamokShakA svarUp
153
mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandha–
mokShamArgaprapanchasUchak
chUlikA
prakAr tathA amUrta jIvakA mUrta–karmake
mokShamArgakA svarUp
154
sAth jo bandha prakAr usakI
sUchanA
134
svasamayake grahaN aur parasamayake
AstravapadArthakA vyAkhyAn
tyAgapUrvak karmakShay hotA hai––
puNyAstravakA svarUp
135
aise pratipAdan dvArA ’jIvasvabhAvamen
prashasta rAgakA svarUp
136
niyat chAritra vah mokShamArga hai’
anukampAkA svarUp
137
–aisA nirUpaN
155
chittakI kalushatAkA svarUp
138
parachAritramen pravartan karanevAlekA
pApAstravakA svarUp
139
svarUp
156
pApAstravabhUt bhAvonkA vistAr
140
parachAritrapravRutti bandhahetu bhUt honese
samvarapadArthakA vyAkhyAn
use mokShamArgapanekA niShedh
157
papake samvarakA kathan
141

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
svachAritramen pravartan karanevAlekA
svasamayakI upalabdhimen rAg hI ek hetu
167
svarUp
158
rAgalavamUlak doShaparamparAkA nirUpaN
168
shuddha svachAritrapravRuttikA mArga
159
rAgarUp kleshakA nisheSh nAsh karane–
nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase,
yogya honekA nirUpaN
169
pUrvodiShTa vyavahAramokShamArgakA nirdesh
160
arhantAdikI bhaktirUp parasamay–
vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase,
pravRuttimen sAkShAt mokShahetupanekA
nishchayamokShamArgakA kathan
161
abhAv honepar bhI paramparAse
AtmAke chAritra–gnAn–darshanapanekA
mokShahetupanekA sadbhAv
170
prakAshan
162
mAtra arhantAdikI bhakti jitane rAgase
sarva sansArI AtmA mokShamArgake yogya
utpanna honevAlA sAkShAt mokShakA
honekA nirAkaraN
163
antarAy
171
darshan–gnAn chAritrakA kathanchit
sAkShAt mokShamArgake sAr–sUchan dvArA
bandhahetupanA aur jIvasvabhAvamen
niyat
shAstratAtparyarUp upasanhAr
172
chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA
164
shAstrakartAkI pratignAkI pUrNatA sUchit
sUkShma parasamayakA svarUp
165
karanevAlI samApti
173
shuddhasamprayogako kathanchit bandhahetupanA
honese use mokShamArgapanekA niShedh
166

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

nama shrI sarvagnavItarAgAy
shAstrasvAdhyAyakA mangalAcharaN
onkAran bindusanyuktan nityan dhyAyanti yogina.
kAmadan mokShadan chaiv
kArAy namo nama.. 1 ..
aviralashabdaghanaughaprakShAlitasakalabhUtalakalangkA.
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
agnAnatimirAndhAnAn gnAnAnyjanashalAkayA.
chakShurunmIlitan yen tasmai shrIgurave nama.. 3 ..
.. shrIparamagurave nama, paramparAchAryagurave nama ..
sakalakaluShavidhvansakan, shreyasAn parivardhakan, dharmasambandhakan,
bhavyajIvamanapratibodhakArakan, puNyaprakAshakan, pApapraNAshakamidan shAstran
shrI panchAstikAyanAmadheyan, asya mUlagranthakartAra
shrIsarvagnadevAstaduttaragranthakartAra shrIgaNadharadevA pratigaNadharadevAsteShAn
vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachitan, shrotAra
sAvadhAnatayA shrRuNavantu..
mangalan bhagavAn vIro mangalan gautamo gaNI.
mangalan kundakundAryo jainadharmostu mangalam.. 9 ..
sarvamanggalamAngalyan sarvakalyANakArakan.
pradhAnan sarvadharmANAn jainan jayatu shAsanam.. 2 ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

shrI sarvagnavItarAgAy nama
shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt
shrI
panchAstikAyasangrah
––1––
ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
shrImadmRutachandrAchAryadevavirachitA samayavyAkhyA
sahajAnanda chaitanyaprakAshAy mahIyase.
namonekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..
------------------------------------------------------------------------------------------------
mUl gAthAon evan samayavyAkhyA nAmak TIkAke gujarAtI anuvAdakA
hindI rUpAntar
[pratham, granthake Adimen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt prAkRitagAthAbaddha is
‘panchAstikAyasangrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sanskRit TIkA rachanevAle AchArya shrI
amRutachandrAchAryadev shlok dvArA mangalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hain––

[shlokArtha––] sahaj Ananda evan sahaj chaitanyaprakAshamay honese jo ati mahAn hai tathA
anekAntamen sthit jisakI mahimA hai, us paramAtmAko namaskAr ho. [1]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

2
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
durnivAranayAnIkavirodhadhvansanauShadhi.
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhati.. 2..
samyaggnAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAta samayavyAkhyA sankShepeNAbhidhIyate.. 3..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA jinavANIkI stuti karate hain––]
[shlokArtha–] 1syAtkAr jisakA jIvan hai aisI jainI [–jinabhagavAnakI] siddhAntapaddhati –
jo ki 2durnivAr nayasamUhake 3virodhakA nAsh karanevAlI auShadhi hai vah– jayavant ho. [2]
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA is panchAstikAyasangrah nAmak shAstrakI TIkA rachane kI
pratignA karate hain]
[shlokArtha–] ab yahAnse, jo samyaggnAnarUpI nirmal jyotikI jananI hai aisI dvinayAshrit
[do nayonkA Ashray karanArI] 4samayavyAkhyA [panchAstikAyasangrah nAmak shAstrakI samayavyAkhyA nAmak
TIkA] sankShepase kahI jAtI hai. [3]
[ab, tIn shlokon dvArA TIkAkAr AchAryadev atyanta sankShepamen yah batalAte hain ki is
panchAstikAyasangrah nAmak shAstramen kin–kin viShayonkA nirUpaN hai–––]
-------------------------------------------------------
1 ‘syAt’ pad jinadevakI siddhAntapaddhatikA jIvan hai. [syAt = kathanchit; kisI apekShAse; kisI prakArase.]

2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina.

3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA
anityatA mAnanemen pUrNa virodh Anepar bhI, kathanchit [arthAt dravya–apekShAse] nityatA aur kathanchit [arthAt
paryAy– apekShAse] anityatA mAnanemen kinchit virodh nahInn AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmommen [tathA un–un dharmonko batalAnevAle nayommen] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmonke binA vastukI niShpatti hI nahIn ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.

4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; panchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA.
[vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
3
panychAstikAyaShaDdravyaprakAreN prarUpaNam.
pUrvan mUlapadArthAnAmih sUtrakRutA kRutam.. 4..
jIvAjIvadviparyAyarUpANAn chitravartmanAm.
tatonavapadArthAnAn vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparignAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[shlokArtha–] yahAn pratham sutrakartAne mUl padArthonkA panchAstikAy even ShaDdravyake prakArase
prarUpaN kiyA hai [arthAt is shAstrake pratham adhikAramen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane vishvake mUl
padArthonkA pAnch astikAy aur chhah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]
[shlokArtha–] pashchAt [dUsare adhikAramen], jIv aur ajIv– in do kI paryAyonrUp nav
padArthonkI–ki jinake mArga arthAt kArya bhinna–bhinna prakArake hain unakI–vyavasthA pratipAdit kI hai.
[5]
[shlokArtha–] pashchAt [dUsare adhikArake antamen] , tattvake parignAnapUrvak [panchAstikAy,
ShaDdravya tathA nav padArthonke yathArtha gnAnapUrvak] trayAtmak mArgase [samyagdarshan gnAnachAritrAtmak
mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6]
--------------------------------------------------------------------------
is shAstrake kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev hain. unake dUsare nAm padmanandI, vakragrIvAchArya,
elAchArya aur gRuddhapichchhAchArya hain. shrI jayasenAchAryadev is shAstrakI tAtparyavRutti nAmak TIkA prArambha
karate hue likhate hain ki–– ‘ab shrI kumAranandI–siddhAntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmanandI Adi the unhonne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehamen jAkar vItarAg–
sarvagna sImandharasvAmI tIrthankaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahAnse lauTakar
antatattva evan bahitattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sankSheparuchi
shiShyonke pratibodhanArtha rache hue panchAstikAyaprAbhRutashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

4
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ath sUtrAvatAra–
IdasadavandiyANan tihuaNahidamadhuravisadavakkANan.
antAtIdaguNANan Namo jiNANan jidabhavANan.. 1..
indrashatavanditebhyastribhuvanahitamudharavishadavAkyebhya.
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhya.. 1..
athAtra ‘namo jinebhya’ ityanen jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNan shAstrasyAdau manggalamupAttam.
anAdinA santAnen pravarttamAnA anAdinaiv santAnen pravarttamAnairindrANAn shatairvanditA ye ityanen sarvadaiv
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ab [shrImadbhagatvakundakundAchAryadevavirachit] gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA hai–––
gAthA 1
anvayArtha– [indrashatavanditebhya] jo so indronse vandit hain, [tribhuvanahitamadhuravishadavAkyebhya]
tIn lokako hitakar, madhur evan vishad [nirmal, spaShTa] jinakI vANI hai, [antAtItaguNebhya]
[chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhya] jinhonne bhav par
vijay prApta kI hai, [jinebhya] un jinonko [nama] namaskAr ho.
TIkA– yahAn [is gAthAmen] ‘jinonko namaskAr ho’ aisA kahakar shAstrake Adimen jinako
bhAvanamaskArarUp asAdhAraN 1mangal kahA. ‘jo anAdi pravAhase pravartate [–chale Arahe ] hue anAdi
pravAhase hI pravartamAn [–chale Arahe] 2sau sau indronsemvandit hain’ aisA kahakar sadaiv
devAdhidevapaneke kAraN ve hI [jinadev hI] asAdhAraN namaskArake yogya hain aisA kahA.
--------------------------------------------------------------------------
1. malako arthAt pApako gAle––naShTa kare vah mangal hai, athavA sukhako prApta kare––lAye vah mangal haie.
2. bhavanavAsI devonke 40 indra, vyantar devonke 32, kalpavAsI devonke ra4, jyotiShka devonke 2, manuShyonkA 1
aur tiryanchonkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpasen chale Arahe hain .
shat–indravandit, trijagahit–nirmal–madhur vadanArane,
nisIm guN dharanArane, jitabhav namun jinarAjane. 1.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
5
devadhidevatvAtteShAmevAsAdhAraNanamaskArArhatvamuktam. tribhuvanamurdhvAdhomadhyalokavartI samasta ev
jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhitan
paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhuran, nirastasamastashankAdidoShAspadatvAdvi–shadan vAkyan divyo
dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatIta
kShetrAnavachchhinna kAlAnavachchhinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu
paramAdbhutagnAnAtishayaprakAshanAdavAptagnAnAtishayAnAmapi yogIndrANAn vandhatvamuditam. jito bhav
Ajavanjavo yairityanen tu kutakRutyatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakRutakRutyAnAn sharaNamityupadiShTam. iti
sarvapadAnAn tAtparyam.. 1..
---------------------------------------------------------------------------------------------

‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako–
nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik janonke
manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta shankAdi doShonke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal,
spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese
vichAravant buddhimAn puruShonke bahumAnake yogya hain [arthAt jinakA upadesh vichAravant buddhimAn puruShonko
bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hain] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta
rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jinonko] param
adabhut gnAnAtishay pragaT honeke kAraN gnAnAtishayako prApta yogandronse bhI vandya hai aisA kahA. ‘bhav
arthAt sansAr par jinhonne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kRutakRutyapanA pragaT ho jAnese ve
hI [jin hI] anya akRutakRutya jIvonko sharaNabhUt hain aisA upadesh diyA.– aisA sarva padonkA tAtparya
hai.
bhAvArtha– yahAn jinabhagavantonke chAr visheShaNonkA varNan karake unhen bhAvanamaskAr kiyA hai. [1]
pratham to, jinabhagavanta sau indronse vandya hain. aise asAdhAraN namaskArake yogya anya koI nahIn hai,
kyonki devon tathA asurommen yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI
dev sau indronse vandit nahIn hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI
prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva
paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik janonke manako haratI hai isalie [arthAt param
samarasIbhAvake rasik jIvonko mudit karatI hai isalie] madhur hai;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

6
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
shuddha jIvAstikAyAdi sAt tattva, nav padArtha, chhah dravya aur pAnch astikAyakA sanshay–vimoh–
vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva
jIvonko apanI–apanI bhAShAmen spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai.
isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp
kalpit purANavachan pramANabhUt nahIn hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA
ananta kevalagnAnaguN jinabhagavantonko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt RuddhiyAn tathA
matignAnAdi chaturvidh gnAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandronse bhI ve vandya hain. [4] chauthe, pAnch prakArake
sansArako jinabhagavantonne jItA hai. isaprakAr kRutakRutyapaneke kAraN ve hI anya akRutakRutya jIvonko
sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahIn.–
isaprakAr chAr visheShaNonse yukta jinabhagavantonko granthake Adimen
bhAvanamaskAr karake mangal kiyA.
prashna– jo shAstra svayam hI mangal hain, usakA mangal kisalie kiyA jAtA hai?
uttara– bhaktike hetuse mangalakA bhI mangal kiyA jAtA hai. sUryakI dIpakase , mahAsAgarakI
jalase, vAgIshvarIkI [sarasvatI] kI vANIse aur mangalakI mangalase archanA kI jAtI hai .. 1..
--------------------------------------------------------------------------
is gAthAkI shrIjayasenAchAryadevakRut TIkAmen, shAstrakA mangal shAstrakA nimitta, shAstrakA hetu [phal], shAstrakA
parimAN, shAstrakA nAm tathA shAstrake kartA– in chhah viShayonkA vistRut vivechan kiyA hai.
punashcha, shrI jayasenAchAryadevane is gAthAke shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha evan bhAvArtha samajhAkar,
‘isaprakAr vyAkhyAnakAlame sarvatra shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aur bhAvArtha prayukta karane yogya hain’ –––
aisA kahA hai.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
7
samaNamuhuggadamaTThan chaduggadiNivAraNan saNivvANan.
eso paNamiy sirasA samayamiyan saNah vochchhAmi.. 2..
shramaNamukhodgatArthan chaturgatinivAraNan sanirvANam.
eSh praNamya shirasA samayamiman shRuNut vakShyAmi.. 2..
samayo hyAgama. tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamatra pratignAtam. yujyate hi sa praNantumabhidhAtun
chAptopadiShThatve sati saphalatvAt. tatrAptopadiShTatvamasya shramaNamukhodgatArthattvAt. shramaNA hi mahAshramaNA
sarvagnavItarAgA. artha punaranekashabdasambandhenAbhidhIyamAno vastutayaikobhidheya. saphalatvan tu chatasRuNAn
---------------------------------------------------------------------------------------------
gAthA 2
anvayArtha– [shramaNamukhodgatArthe] shramaNake mukhase nikale hue arthamay [–sarvagna mahAmunike
mukhase kahe gaye padArthonkA kathan karanevAle], [chaturgatinivAraNan] chAr gatikA nivAraN karanevAle
aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [iman samayan] aise is samayako
[shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] main usakA kathan karatA hUn; [shrRuNut] vah
shravaN karo.
TIkA– samay arthAt Agam; use praNAm karake svayam usakA kathan karenge aisI yahAn
[shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane] pratignA kI hai. vah [samay] praNAm karane evan kathan karane yogya
hai, kyonki vah
Apta dvArA upadiShTa honese saphal hai. vahAn, usakA Apta dvArA upadiShTapanA isalie
hai ki jisase vah ‘shramaNake mukhase nikalA huA arthamay’ hai. ‘shramaN’ arthAt mahAshramaN–
sarvagnavItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdonke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA
padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay
--------------------------------------------------------------------------
Apta = vishvAsapAtra; pramANabhUt; yathArtha vaktA. [sarvagnadev samasta vishvako prati samay sampUrNarUpase jAn rahe
hain aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhen asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahIn rahA hai;
isalie vItarAg–sarvagnadev sachamuch Apta hain. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hain.]
A samayane shiranamanapUrvak bhAkhun chhun sUNajo tame;
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu chhe. 2.

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

8
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nArakatiryagmanuShyadevatvalakShaNAnAn gatInAn nivAraNatvAt pAratankryanivRuttilakShaNasya nirvANasya
shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAtankryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi..
2..
samavAo panchaNhan samau tti jiNuttamehin paNNattan.
so chev havadi loo tatto amio aloo khan.. 3..
samavAda samavAyo vA panchAnAn samay iti jinottamai pragnaptam.
sa cha ev bhavati lokastatomitoloka kham.. 3..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ‘nArakatva’ tiryachatva, manuShyatva tathA devatvasvarUp chAr gatiyonkA nivAraN’ karane ke
kAraN aur [2] shuddhAtmatattvakI upalabdhirUp ‘nirvANakA paramparAse kAraN’ honeke kAraN [1]
paratantratAnivRuti jisakA lakShaN hai aur [2] svatantratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise
1phal
sahit hai.

bhAvArtha– vItarAgasarvagna mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh
sunakar, us shabdasamayake vAchyabhUt panchAstikAyasvarUp artha samayako jAnatA hai aur usamen AjAne
vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthamen [padArthamen] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr
gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta
karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..
gAthA 3
anvayArtha– [panchAnAn samavAda] pAnch astikAyakA samabhAvapUrvak nirUpaN [vA] athavA [samavAya]
--------------------------------------------------------------------------
mUl gAthAmen ‘samavAo’ shabda haie; sanskRit bhAShAmen usakA artha ‘samavAda’ bhI hotA hai aur ‘ samavAya’ bhI
hotA hai.
1. chAr gatikA nivAraN [arthAt paratantratAkI nivRuti] aur nirvANakI utpatti [arthAt svatantratAkI prApti]
vah samayakA phal hai.
samavAd vA samavAy pAnch taNo samay– bhAkhyun jine;
te lok chhe, AgaL amAp alok AbhasvarUp chhe. 3.

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
9
tatra cha panychAnAmastikAyAnAn samo madhyastho rAgadveShAbhyAmanupahato varNapadavAkya–sanniveshavishiShTa
pATho vAda shabdasamaya shabdAgam iti yAvat. teShAmev mithyAdarshanodayochchhede sati samyagvAya
parichchhedo gnAnasamayo gnAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichchhinnAnAn vasturUpeN samavAya
sandhAtorthasamaya sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra gnAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay
obhidhAtumabhipreta. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhyan lokAlok–vikalpAt.
---------------------------------------------------------------------------------------------
unakA samavAy [–panchAstikAyakA samyak bodh athavA samUh] [samaya] vah samay hai [iti] aisA
[jinottamai pragnaptam] jinavaronne kahA hai. [sa cha ev loka bhavati] vahI lok hai. [–pAnch
astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tata] usase Age [amita aloka] amAp alok
[kham] AkAshasvarUp hai.
TIkA– yahAn [is gAthAmen shabdarUpase, gnAnarUpase aur artharUpase [–shabdasamay, gnAnasamay
aur arthasamay]– aise tIn prakArase ‘samay’ shabdakA artha kahA hai tathA lok–alokarUp vibhAg
kahA hai.
vahAn, [1] ‘sam’ arthAt madhyastha yAnI jo rAgadveShase vikRut nahIn huA; ‘vAd’ arthAt varNa
[akShar], pad [shabda] aur vAkyake samUhavAlA pATha. pAnch astikAyakA ‘samavAd’ arthAt madhyastha
[–rAgadveShase vikRut nahIn huA] pATh [–maukhik yA shAstrArUDh nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt
shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us panchAstikAyakA hI
samyak avAy arthAt samyak gnAn vah gnAnasamay hai, arthAt gnAnAgam vah gnAnasamay hai. [3]
kathanake nimittase gnAt hue us panchAstikAyakA hI vasturUpase samavAy arthAt samUh vah arthasamay
hai, arthAt sarvapadArthasamUh vah arthasamay hai. usamen yahAn gnAn samayakI prasiddhike hetu shabdasamayake
sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hain.
--------------------------------------------------------------------------
samavAy =[1] sam+avAy; samyak avAy; samyak gnAna. [2] samUha. [is panchAstikAyasangrah shAstramen yahAn
kAladvavyako–– ki jo dravya hone par bhI astikAy nahIn hai use ––vivakShAmen gauN karake ‘panchAstikAyakA
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘chhah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahIn samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

10
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sa ev panychAstikAyasamavAyo yAvAnstAvAnllokastata paramamitonanto hyaloka, sa tu nAbhAvamAtran
kintu
tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakShetran khamAkAshamiti.. 3..
jIvA puggalakAyA dhammAdhammA tahev AvAsan.
atthittamhi ya NiyadA aNaNNamaiyA auNamahantA.. 4..
jIvA pudgalakAyA dharmo dharmau tathaiv AkAsham.
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAnta.. 4..
---------------------------------------------------------------------------------------------
ab, usI arthasamayakA, 1lok aur alokake bhedake kAraN dvividhapanA hai. vahI panchAstikAyasamUh
jitanA hai, utanA lok hai. usase Age amAp arthAt ananta alok hai. vah alok abhAvamAtra
nahIn hai kintu panchAstikAyasamUh jitanA kShetra chhoD kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt
alok shUnyarUp nahIn hai kinntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..
gAthA 4
anvayArtha– [jIvA] jIv, [pudgalakAyA] pudgalakAy, [dharmAdharmau] dharma, adharma [tathA ev]
tathA [AkAsham] AkAsh [astitve niyatA] astitvamen niyat, [ananyamayA] [astitvase]
ananyamay [cha] aur [aNumahAnta]
aNumahAn [pradeshase baDe] hain.

--------------------------------------------------------------------------

1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa loka’ arthAt jahAn jIvAdipadArtha dikhAI dete hain, vah lok hai.
aNumahAn=[1] pradeshamen baDe arthAt anekapradeshI; [2] ekapradeshI [vyakti–apekShAse] tathA anekapradeshI
[shakti–apekShAse].
jIvadravya, pudgalakAy, dharma, adharma ne AkAsh e
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha chhe. 4.

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
11
atra panychAstikAyAnAn visheShasangnA sAmAnyavisheShAstitvan kAyatvan choktam.
tatra jIvA pudgalA dharmAdharmau AkAshamiti teShAn visheShasangnA anvarthA pratyeyA.
sAmAnyavisheShAstitvanycha teShAmutpAdavyayadhrauvyamayyAn sAmAnyavisheShasattAyAn niyatatvAdvay
vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA
AtmanirvRuttA. ananyamayatvepi teShAmastitvaniyatatvan nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau–
dravyArthika paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tata
paryAyArthAdeshAdastitve svata kathanchidbhinnapi vyavasthitA dravyArthAdeshAtsvayamev santa satonanyamayA
bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavotra pradeshA mUrtomUrtAshcha nirvibhAgAnshAstai
mahAntoNumahAnta pradeshaprachayAtmakA iti siddhan teShAn kAyatvam. aNubhyAn. mahAnta iti vyatpattyA
---------------------------------------------------------------------------------------------

TIkA–
yahAn [is gAthAmen] pAnch astikAyonkI visheShasangnA, sAmAnya visheSh–astitva tathA
kAyatva kahA hai.
vahAn jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh–yah unakI visheShasangnAen anvartha jAnanA.
ve utpAd–vyay–dhrauvyamayI sAmAnyavisheShasattAmen niyat– vyavasthit [nishchit vidyamAn] honese
unake sAmAnyavisheSh–astitva bhI hai aisA nishchit karanA chAhiye. ve astitvamen niyat hone par bhI
[jisaprakAr bartanamen rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahIn hai;
kyonki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai
[jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA
‘astitvamen niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahAn
kathan ek nayake AdhIn nahIn hotA kintu un donon nayonke AdhIn hotA hai. isaliye ve
paryAyArthik kathanase jo apanese kathanchit bhinna bhI hai aise astitvamen vyavasthit [nishchit sthit] hain
aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hain.
---------------------------------------------------------------------------

anvartha=arthakA anusaraN karatI huI; arthAnusAra. [pAnch astikAyonke nAm unake arthAnusAr hain.]