Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version
nAmekapradeshAtmakatvepi tatsiddhi. vyaktayapekShayA shaktayapekShayA cha pradesh prachayAtmakasya
mahattvasyAbhAvAtkAlANUnAmastitvaniyatatvepyakAyatvamanenaiv sAdhitam. at ev teShAmastikAy–
prakaraNe satAmapyanupAdAnamiti.. 4..
unake kAyapanA bhI hai kyonki ve aNumahAn hain. yahAn aNu arthAt pradesh–mUrta aur amUrta
pradeshaprachayAtmak [–pradeshonke samUhamay] ho vah aNumahAn hai. isaprakAr unhen [uparyukta pAnch
dravyonko] kAyatva siddha huA. [upar jo aNumahAnakI vyutpatti kI usamen aNuonke arthAt pradeshonke
liye bahuvachanakA upayog kiyA hai aur sanskRit bhAShAke niyamAnusAr bahuvachanamen dvivachanakA samAvesh
nahIn hotA isaliye ab vyutpattimen kinchit bhAShAkA parivartan karake dvi–aNuk skandhonko bhI aNumahAn
batalAkar unakA kAyatva siddha kiyA jAtA hai] ‘do aNuon [–do pradeshon] dvArA mahAn ho’ vah
aNumahAn– aisI vyutpattise dvi–aNuk pudgalaskandhonko bhI [aNumahAnapanA honese] kAyatva hai.
[ab, paramANuonko aNumahAnapanA kisaprakAr hai vah batalAkar paramANuonko bhI kAyatva siddha kiyA
jAtA hai;] vyakti aur shaktirUpase ‘aNu tathA mahAn’ honese [arthAt paramANu vyaktirUpase ek pradeshI
tathA shaktirUpase anek pradeshI honeke kAraN] paramANuonko bhI , unake ek pradeshAtmakapanA hone
par bhI [aNumahAnapanA siddha honese] kAyatva siddha hotA hai. kAlANuonko vyakti–apekShAse tathA
shakti–apekShAse pradeshaprachayAtmak mahAnapanekA abhAv honese, yadyapi ve astitvamen niyat hai tathApi,
unake akAyatva hai ––aisA isIse [–is kathanase hI] siddha huA. isaliye, yadyapi ve sat
[vidyamAn] hain tathApi, unhen astikAyake prakaraNamen nahIn liyA hai.
ye pAnchon dravya paryAyArthik nayase apanese kathanchit bhinna aise astitvamen vidyamAn hain aur
Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version
te honti atthikAyA NippiNNan jehin taillukkan.. 5..
te bhavantyastikAyA niShpannan yaistrailokyam.. 5..
aNumahAnta arthAt jo bahu pradeshon dvArA [– do se adhik pradeshon dvArA] baDe hon ve aNumahAn hain.
is vyutpattike anusAr jIv, dharma aur adharma asankhyapradeshI honese aNumahAn hain; AkAsh anantapradeshI
honese aNumahAn hai; aur tri–aNuk skandhase lekar anantANuk skandh takake sarva skandha bahupradeshI
honese aNumahAn hai. [2] aNubhyAm mahAnta aNumahAnta arthAt jo do pradeshon dvArA baDe hon ve
aNumahAn hain. is vyutpattike anusAr dvi–aNuk skandh aNumahAn hain. [3] aNavashcha mahAntashcha
aNumahAnta arthAt jo aNurUp [–ek pradeshI] bhI hon aur mahAn [anek pradeshI] bhI hon ve
aNumahAn hain. is vyutpattike anusAr paramANu aNumahAn hai, kyonki vyakti–apekShAse ve ekapradeshI hain
aur shakti–apekShAse anekapradeshI bhI [upachArase] hain. isaprakAr uparyukta pAnchon dravya aNumahAn
honese kAyatvavAle hain aisA siddha huA.
kAlANuko astitva hai kintu kisI prakAr bhI kAyatva nahIn hai, isaliye vah dravya hai kintu
[astikAyA bhavanti] astikAy hai [yai] ki jinase [trailokyam] tIn lok [niShpannam] niShpanna
hai.
kintu vistArakramake ansh astikAyake hI hote hain.]
te astikAyo jANavA, trailokyarachanA je vaDe. 5.
Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version
pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNen dhrauvyan bibhrANasyaikasyApi vastuna
samuchchhedotpAdadhrauvyalakShaNamastitvamupapadyat eva. guNaparyAyai sah sarvathAnyatve tvanyo vinashyatyanya
prAdurbhavatyanyo dhravutvamAlambat iti sarvan viplavate. tata sAdhvastitvasambhav–prakArakathanam.
kAyatvasambhavaprakArastvayamupadishyate. avayavino hi jIvapudgaladharmAdharmAkAsh–padArthAsteShAmavayavA api
pradeshAkhyA parasparavyatirekitvAtparyAyA uchyante. teShAn tai sahAnanyatve kAyatvasiddhirUpapattimatI.
niravayavasyApi paramANo sAvayavatvashaktisadbhAvAt kAyatvasiddhiranapavAdA. na chaitadAngkayam
vastuko
[utpAdako] prApta hogA aur anya koI dhruv rahegA – isaprakAr sab
yogya–nyAyayukta haie.
visheSh hain.]
4. viplav=andhAdhUrandhI; uthalaputhal; gaDabaDaI; virodha.
Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version
kalpet tadA yadev ghaTAkAshan tadevAghaTAkAshan syAt. na cha tadiShTam. tata kAlANubhyonyatra sarveShAn
kAyatvAkhyan sAvayavatvamavaseyam. trailokyarUpeN niShpannatvamapi teShAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam.
tathA cha–trayANAmUrdhvAdhomadhyalokAnAmutpAdavyayadhrauvyavantastadvisheShAtmakA bhAvA bhavantasteShAn mUl–
ab, [unhen] kAyatva kis prakAr hai usakA upadesh kiyA jAtA hai– jIv, pudgal, dharma,
[ paTAkAsh] hai’ aisI vibhAgakalpanA draShTigochar hotI hI hai. yadi vahAn [kathanchit] vibhAgakI
kalpanA na kI jAye to jo ghaTAkAsh haie vahI [sarvathA] aghaTAkAsh ho jAyegA; aur vah to IShTa
[mAnya] nahIn hai. isaliye kAlANuonke atirikta anya sarvamen kAyatva nAmakA sAvayavapanA nishchit
karanA chAhiye.
2. paryAyakA lakShaN paraspar vyatirek hai. vah lakShaN pradeshommen bhI vyApta hai, kyonki ek pradesh dUsare pradesharUp na
4. nirapavAd=apavAd rahita. [pAnch astikAyonko kAyapanA honemen ek bhI apavAd nahIn hai, kyonki [upachArase]
Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version
dhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAtkAyatvAkhyan sAvayavatvam. jhaviAnAmapi
shaktestadanumIyat eva. pudgalAnAmapyUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyakti–
shaktiyogitvAttathAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti.. 5..
karate hain. [tIn lokake bhAv sadaiv kathanchit sadrash rahate hain aur kathanchit badalate rahate hain ve aisA
siddha karate hai ki tIn lokake mUl padArtha kathanchit sadrash rahate hain aur kathanchit parivartit hote
rahate hain arthAt un mUl padArthonkA utpAd–vyay–dhauvyavAlA athavA guNaparyAyavAlA astitva hai.]
1. yadi lokake Urdhva, adha aur madhya aise tIn bhAg hain to phir ‘yah UrdhvalokakA AkAshabhAg hai, yah
adholokakA AkAshabhAg hai aur yah madhyalokakA AkAshabhAg haie’ – isaprakAr AkAshake bhI vibhAg kiye jA
sakate hain aur isaliye yah sAvayav arthAt kAyatvavAlA hai aisA siddha hotA hai. isIprakAr dharma aur adharma bhI
sAvayav arthAt kAyatvavAle hain.
Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version
gachchhanti daviyabhAvan pariyaTTaNalingasanjutA.. 6..
gachchhanti dravyabhAvan parivartanalinggasanyuktA.. 6..
lokapUraN avasthArUp vyaktikI shaktikA sadaiv sadbhAv honese jIvonko bhI kAyatva nAmakA
sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA hI jA sakatA hai. pudgalo bhI Urdhva adho–madhya aise lokake
[tIn] vibhAgarUp pariNat mahAskandhapanekI prAptikI vyaktivAle athavA shaktivAle honese unhen bhI
vaisI [kAyatva nAmakI] sAvayavapanekI siddhi hai hI.. 5..
parivartanaling [kAl] sahit, [dravyabhAvan gachchhanti] dravyatvako prApta hote hain [arthAt ve chhahon dravya
hain.]
jA sakate hai. aisI trilokavyApI dashA [avasthA] kI shakti to jIvommen sadaiv hai isaliye jIv sadaiv
sAvayav arthAt kAyatvavAle hainaisA siddha hotA hai.]
e pAnch tem ja kAl vartanaling sarve dravya chhe. 6.
Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version
kAlasya chAsti dravyatvam. na cha teShAn bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam, yataste
bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgA–nnityA eva. atra kAla
pudgalAdiparivartanahetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvA–chchAstikAyeShvantarbhAvArtha sa parivartan–
lingga ityukta iti.. 6..
[pAnch] astikAy aur
pratiniyat [–apane–apane nishvit] svarUpako nahIn chhoDate isaliye ve nitya hI hai.
‘
padArthakA [kAlakA] athavA us parivartan dvArA jinakI paryAyen vyakta hotI hain us padArthakA
[kAlakA] varNan karanA anuchit nahIn kahA jA sakatA. isaprakAr panchAstikAyake varNanamen kAlake
varNanakA samAvesh karanA anuchit nahIn hai aisA darshAneke hetu is gAthAsUtramen kAlake liye
‘parivartanaling’ shabdakA upayog kiyA hai.].. 6..
isaliye kAl ‘parivartanaling’ hai. [2] aur pudgalAdike parivartan dvArA kAlakI paryAyen [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisI kAlakI avasthAen] gamya hotI hain isaliye bhI kAl ‘parivartanaling’ hai.
Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version
melantA vi ya Nichchan sagan sabhAvan Na vijahanti.. 7..
milantyapi cha nityan svakan svabhAvan na vijahanti.. 7..
cha] tathApi [nityan] sadA [svakan svabhAvan] apane–apane svabhAvako [na vijahanti] nahIn chhoDate.
isaliye], pariNAmavAle hone par bhI ve nitya hain–– aisA pahale [chhaThavI gAthAmen] kahA thA; aur
isaliye ve ekatvako prApta nahIn hote; aur yadyapi jIv tathA karmako vyavahAranayake kathanase
ekatva [kahA jAtA] hai tathApi ve [jIv tathA karma] ek–dUsareke svarUpako grahaN nahIn karate..
7..
sankar=milan; milAp; [anyonya–avagAharUp] mishritapanA.
anyonya milan, chhatAn kadI chhoDe na ApasvabhAvane. 7.
Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version
manguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi
bhanggotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakShA mavatyekA.. 8..
astitvan hi sattA nAm sato bhAva sattvam. na sarvathA nityatayA sarvathA kShaNikatayA vA
sarvathA kShaNikasya cha tattvata pratyabhignAnAbhAvAt kut ekasantAnatvam. tata pratyabhignAnahetubhUten
kenachitsvarUpeN dhrauvyamAlambyamAnan kAbhyAnchitkramapravRuttAbhyAn svarUpAbhyAn pralIyamAnamupajAyamAnan
chaikakAlamev paramArthatastritayImavasthAn bibhrANan vastu sadavabodhyam. at ev
sattApyutpAdavyayadhrauvyAtmikAvaboddhavyA, bhAvabhAvavato kathanchidekasvarUpatvAt. sA cha trilakShaNasya
[sapratipakShA] sapratipakSha [bhavati] hai.
hogA? aur sarvathA kShaNik vastumen vAstavamen
svarUponse naShTa hotI huI tathA utpanna hotI huI – isaprakAr paramArthata ek hI kAlamen tigunI [tIn
anshavAlI] avasthAko dhAraN karatI huI vastu sat jAnanA. isaliye ‘sattA’ bhI
2. vastu sarvathA kShaNik ho to ‘jo pahale dekhanemen [–jAnanemen] AI thI vahI yah vastu hai’ aisA gnAn nahIn ho
sarvArthaprApta, savishvarUp, anantaparyayavant chhe,
sattA janam–lay–dhrauvyamay chhe, ek chhe, savipakSha chhe. 8.
Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version
sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya cha sarvapadArtheShu tanmUlasyaivopalambhAt. savishvarUpA cha vishvasya
samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakShaNai svabhAvai sah vartamAnatvAt. anantaparyAyA
chAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakShaNAbhi parigamyamAnatvAt evambhUtApi sA na khalu nirakushA kintu
sapratipakShA. pratipakSho hyasattA sattAyA atrilakShaNatvan trilakShaNAyA, anekatvamekasyA,
ekapadArthasthitatvan sarvapadArthasthitAyA, ekarUpatvan savishvarUpAyA, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA
iti.
‘utpAdavyayadhrauvyAtmak’ [trilakShaNA] jAnanA; kyonki
sUchit karatI hai. aur vah [sattA] ‘sarvapadArthasthit’ hai; kyonki usake kAraN hI [–sattAke kAraN
hI] sarva padArthomen trilakShaNakI [–utpAdavyayadhrauvyakI], ‘sat’ aise kathanakI tathA ‘sat’ aisI
pratItikI upalabdhi hotI hai. aur vah [sattA] ‘savishvarUp’ hai, kyonki vah vishvake rUpon sahit
arthAt samasta vastuvistArake trilakShaNavAle svabhAvon sahit vartatI hai. aur vah [sattA]
‘anantaparyAyamay’ hai. kyonki vah trilakShaNavAlI ananta dravyaparyAyarUp vyaktiyonse vyApta hai. [isaprakAr
sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSha hai; [5] savishvarUpako ekarUpapanA pratipakSha hai;
[6]anantaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSha hai.
2. yahAn ‘sAmAnyAtmak’kA artha ‘mahA’ samajhanA chAhiye aur ‘visheShAtmak’ kA artha ‘avAntar’ samajhanA chAhiye.
3. nirankush=ankush rahit; viruddha pakSha rahit ; nipratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattAkA Upar jo varNan kiyA
apekShAse] viruddha prakArakI haie.]
4. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahita.
Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version
mahAsattA proktaiva. anyA tu pratiniyatavastuvartinI svarUpAstitvasUchikAvAntarasattA. tatra
mahAsattAvAntarasattArUpeNA–sattAvAntarasattA cha mahAsattArUpeNAsattetyasattA sattAyA. yen
svarUpeNottpAdastattatho–tpAdaikalakShaNamev, yen svarUpeNochchhedastattathochchheudaikalakShaNamev, yen svarUpeN
dhrovyan tattathA dhrauvyaikalakShaNamev, tat utpadyamAnochchhidyamAnAvatiShThamAnAnAn vastuna svarUpANAn pratyekan
trailakShaNyAbhAvAdatrilakShaNatvan trilakShaNAyA. ekasya vastuna svarUpasattA nAnyasya vastuna svarUpasattA
bhavatItyanekatvamekasyA. pratiniyatapadArthasthitAbhirev sattAbhi padArthAnAn pratiniyamo
[uparyukta sapratipakShapanA spaShTa samajhAyA jAtA hai–]
sattA dvividh hai mahAsattA aur avAntarasattA . unamen sarva padArthasamUhamen vyApta honevAlI,
pratinishchit [–ek–ek nishchit] vastumen rahenevAlI, svarUp–astitvako sUchit karanevAlI
avAntarasattA [visheShasattA] hai. [1] vahAn mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA
mahAsattArUpase asattA hai isaliye sattAko asattA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese ‘sattA’ hai vahI avAntarasattArUp bhI honese ‘asattA’ bhI hai]. [2] jis
svarUpase utpAd hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase utpAd ek hI lakShaN hai, jis
svarUpase vyay haie usakA [–us svarUpakA] usaprakArase vyay ek hI lakShaN hai aur jis svarUpase
dhrauvya hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase dhrauvya ek hI lakShaN hai isaliye vastuke utpanna
hoenevAle, naShTa hoenevAle aur dhruv rahanetavAle svarUpommense pratyekako trilakShaNakA abhAv honese
trilakShaNA [sattA] ko atrilakShaNapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘trilakShaNA’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘atrilakShaNA’ bhI hai]. [3] ek
vastukI svarUpasattA anya vastukI svarUpasattA nahIn hai isaliye ek [sattA] ko anekapanA hai.
[arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘ek’ hai vahI yahAn kahI huI
avAntarasattArUp bhI honese ‘anek’ bhI hai]. [4] pratinishchit [vyaktigat nishchit] padArthamen sthit
sattAon dvArA hI padArthonkA pratinishchitapanA [–bhinna–bhinna nishchit vyaktitva] hotA hai isaliye
sarvapadArthasthit [sattA] ko ekapadArthasthitapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese
Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version
vastUnAn bhavatItyekarUpatvan savishvarUpAyA pratiparyAyaniyatAbhirev sattAbhi
pratiniyataikaparyAyANAmAnantyan bhavatItyekaparyAy–tvamanantaparyAyAyA. iti sarvamanavadyan
sAmAnyavisheShaprarUpaNapravaNanayadvayAyattatvAttaddeshanAyA.. 8..
‘sarvapadArthasthit’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekapadArthasthit’ bhI hai.] [5]
pratinishchit ek–ek rUpavAlI sattAon dvArA hI vastuonkA pratinishchit ek ekarUp hotA hai isaliye
savishvarUp [sattA] ko ekarUpapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘savishvarUp’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekarUp’ bhI hai]. [6] pratyek
paryAyamen sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattAon dvArA hI pratinishvit ek–ek paryAyonkA anantapanA
hotA hai isaliye anantaparyAyamay [sattA] ko ekaparyAyamayapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak
sattA mahAsattArUp honese ‘anantaparyAyamay’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese
‘ekaparyAyamay’ bhI hai].
or Dhalate hue do nayonke AdhIn hai.
bhAvArtha– sAmAnyavisheShAtmak sattAke do pakSha hain–– ek pakSha vah mahAsattA aur dUsarA pakSha
asattA haie; isaliye yadi mahAsattAko ‘sattA’ kahe to avAntarasattAko ‘asattA’ kahA jAyagA.
[2] mahAsattA utpAd, vyay aur dhrauvya aise tIn lakShaNavAlI hai isaliye vah ‘trilakShaNA’ hai. vastuke
utpanna honevAle svarUpakA utpAd hI ek lakShaN hai, naShTa honevAle svarUpakA vyay hI ek lakShaN hai
aur dhruv rahanevAle svarUpakA dhrauvya hI ek lakShaN hai isaliye un tIn svarUpommense pratyekakI
avAntarasattA ek hI lakShaNavAlI honese ‘atrilakShaNA’ hai. [3] mahAsattA samasta padArthasamUhamen ‘sat,
sat, sat’ aisA samAnapanA darshAtI hai isaliye ek haie. ek vastukI svarUpasattA anya kisI vastukI
svarUpasattA nahIn hai, isaliye jitanI vastuen utanI svarUpasattAen; isaliye aisI svarUpasattAen athavA
avAntarasattAen ‘anek’ hain.
Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version
daviyan
dravya tat bhaNanti ananyabhUtan tu sattAta.. 9..
[4] sarva padArtha sat hai isaliye mahAsattA ‘sarva padArthommen sthit’ hai. vyaktigat padArthommen sthit
bhinna–bhinna vyaktigat sattAon dvArA hI padArthonkA bhinna–bhinna nishchit vyaktitva rah sakatA hai, isaliye
us–us padArthakI avAntarasattA us–us ‘ek padArthamen hI sthit’ hai. [5] mahAsattA samasta
vastusamUhake rUpon [svabhAvon] sahit hai isaliye vah ‘savishvarUp’ [sarvarUpavAlI] hai. vastukI
sattAkA [kathanchit] ek rUp ho tabhI us vastukA nishchit ek rUp [–nishchit ek svabhAv] rah
sakatA hai, isaliye pratyek vastukI avAntarasattA nishchit ‘ek rUpavAlI’ hI hai. [6] mahAsattA
sarva paryAyommen sthit hai isaliye vah ‘anantaparyAyamay’ hai. bhinna–bhinna paryAyommen [kathanchit] bhinna–bhinna
sattAen hon tabhI pratyek paryAy bhinna–bhinna rahakar ananta paryAyen siddha hongI, nahIn to paryAyonkA
anantapanA hI nahIn rahegA–ekapanA ho jAyagA; isaliye pratyek paryAyakI avAntarasattA us–us
‘ek paryAyamay’ hI hai.
bhI hai, [4] sarvapadArthasthit bhI hai aur ekapadArthasthit bhI hai. [5] savishvarUp bhI hai aur ekarUp
bhI hai, [6] anantaparyAyamay bhI hai aur ekaparyAyamay bhI hai.. 8..
tene kahe chhe dravya, je sattA thakI nahi anya chhe. 9.
Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version
dravati gachchhati sAmAnyarUpeN svarUpeN vyApnoti tAnstAn kramabhuva sahabhuvashvasadbhAvaparyAyAn
svabhAvavisheShAnityanugatArthayA niruktayA dravyan vyAkhyAtam. dravyan cha lakShya–lakShaNabhAvAdibhya
kathanychidbhedepi vastuta sattAyA apRuthagbhUtameveti mantavyam. tato yatpUrvan sattvamasattvan
trilakShaNatvamatrilakShaNatvamekatvamanekatvan sarvapadArthasthitatvamekapadArthasthitatvan vishva–
– [sattAta ananyabhUtan tu] jo ki sattAse ananyabhUt hai.
isaliye
arthAt vibhAvaparyAyonko prApta hotA hai ’ aisA dUsarA artha bhI yahAn kiyA gayA hai.
3. sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai.
Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version
dravyAsyaiv draShTavyam. tato na kashchidapi teShu sattA visheShovashiShyet ya sattAn vastuto dravyAtpRuthak
vyavasthApayediti.. 9..
guNapajjayAsayan vA jan tan bhaNNanti savvaNhu.. 10..
guNapayAyAshrayan vA yattadbhaNanti sarvagnA.. 10..
sadrravyalakShaNam uktalakShaNAyA sattAyA avisheShAdrravyasya satsvarUpamev lakShaNam. na
anekapanA, sarvapadArthasthitapanA, ekapadArthasthitapanA, vishvarUpapanA, ekarUpapanA, anantaparyAyamayapanA
aur ekaparyAyamayapanA kahA gayA vah sarva sattAse anarthAntarabhUt [abhinnapadArthabhUt, ananyapadArthabhUt]
dravyako hI dekhanA [arthAt satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA Adi samasta sattAke
visheSh dravyake hI hai aisA mAnanA]. isaliye unamen [–un sattAke visheShomen] koI sattAvisheSh sheSh
nahIn rahatA jo ki sattAko vastuta [paramArthata] dravyase pRuthak sthApit kare .. 9..
[sarvagnA] sarvagna [dravyan] dravya [bhaNanti] kahate hain.
lakShyalakShaNake vibhAgakA abhAv ho. [sattAse dravya abhinna hai isaliye dravyakA jo sattArUp svarUp vahI
chhe sattva lakShaN jehanun, utpAdavyayadhruvayukta je,
guNaparyayAshray jeh, tene dravya sarvagno kahe. 10.
Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version
sumachchheda, uttarabhAvaprAdurbhAvashcha samutpAda, pUrvotarabhAvochchhedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhrauvyam.
tAni sAmAnyAdeshAd–bhinnAni visheShAdeshAdbhinnAni yugapadbhAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakShaNan
bhavantIti. guNaparyAyA vA dravyalakShaNam. anekAntAtmakasya vastunonvayino visheShA guNA vyatirekiNa
paryAyAste dravye yaugapadyen krameN cha pravartamAnA kathanychidbhinnA kathanychidabhinnA svabhAvabhUtA
dravyalakShaNatAmA–
‘sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai’ – aisA vibhAg kisaprakAr ghaTit hotA hai? uttara––
anekAntAtmak dravyake ananta svarUp haien, unamense sattA bhI usakA ek svarUp hai; isaliye
anantasvarUpavAlA dravya lakShya hai aur usakA sattA nAmakA svarUp lakShaN hai – aisA lakShyalakShaNavibhAg
avashya ghaTit hotA hai. isaprakAr abAdhitarUpase sat dravyakA lakShaN hai.]
athavA, utpAdavyayadhrauvya dravyakA lakShaN hai.
arthAt vartamAn bhAvakI utpatti] so utpAd hai aur pUrva–uttar bhAvonke vyay–utpAd hone par bhI
svajAtikA atyAg so dhrauvya hai. ve utpAd–vyay–dhrauvya –– jo–ki sAmAnya Adeshase abhinna hain
[arthAt sAmAnya kathanase dravyase abhinna hain], visheSh Adeshase [dravyase] bhinna hain, yugapad vartate haien
aur svabhAvabhUt hain ve – dravyakA lakShaN hain.
kramasha pravartate hain, [dravyase] kathanchit bhinna aur kathanchit abhinna hain tathA svabhAvabhUt hain ve – dravyakA
lakShaN hain.
Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version
vyayadhrauvyavachcha guNaparyAyavachcha. utpAdavyayadhrauvyavachchetsachcha guNaparyAyavachcha. guNaparyAyavachchetsa–
chchotpAdavyayadhrauvyavachcheti. saddhi ninyAnityasvabhAvatvAddhruvatvamutpAdavyayAtmakatAnycha prathayati,
dhruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAtmakai paryAyaishcha sahaikatvanychAkhyAti. utpAdavyayadhrauvyANi tu
nityA–nityasvarUpan
to vah [1] utpAdavyayadhrauvyavAlA aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; yadi utpAdavyayadhrauvyavAlA ho,
to vah [1] sat aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; guNaparyAyavAlA ho, to vah [1] sat aur [2]
utpAdavyayadhrauvyavAlA hogA. vah isaprakAra– sat nityAnityasvabhAvavAlA honese [1] dhrauvyakoe aur
utpAdavyayAtmakatAko prakaT karatA hai tathA [2] dhrauvyAtmak guNon aur utpAdavyayAtmak paryAyonke
sAth ekatva darshAtA hai. utpAdavyayadhrauvya [1] nityAnityasvarUp
isaprakAr ‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai ’ aisA kahanese ‘vah sat hai’ aisA bhI binA kahe hI AjAtA hai.]
‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai’ –aisA kahanese vah guNaparyAyavAlA bhI siddha ho jAtA hai.]
vyatirek dvArA anityatako batalAte hain ; –isaprakAr ve nityAnityasvarUp satko batalAte hain.
Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version
sachchopalakShayantIti..10..
vigamuppAdadhavattan karenti tassev pajjAyA.. 11..
vigamotpAdadhuvratvan kurvanti tasyaiv paryAyA.. 11..
vyatirekavAlI honese [1] dhrauvyako aur utpAdavyayako sUchit karate hain tathA [2]
nityAnityasvabhAvavAle pAramArthik satko batalAte hain.
vinAsh, utpAd aur dhruvatA [kurvanti] karatI hain.
tenA ja je paryAy te utpAd–lay–dhruvatA kare. 11.
Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version
kramapravRuttibhAjAn vinAshasambhavasambhAvanamupapannam. tato dravyArthArpaNAyAmanutpAdamuchchhedan satsvabhAvamev
dravyan, tadev paryAyArthArpaNAyAn sotpAdan sochchhedan chAvaboddhavyam. sarvamidamanavadyanycha
dravyaparyAyANAmabhedAt.. 11..
doNhan aNaNNabhUdan bhAvan samaNA paruvinti.. 12..
dvayorananyabhUtan bhAvan shramaNA prarUpayanti.. 12..
sahavartI katipay [paryAyon] kA dhrauvya hone par bhI anya kramavartI [paryAyon] ke–vinAsh aur utpAd
honA ghaTit hote hain. isaliye dravya dravyArthik Adeshase [–kathanase] utpAd rahit, vinAsh rahit,
satsvabhAvavAlA hI jAnanA chAhiye aur vahI [dravya] paryAyArthik Adeshase utpAdavAlA aur
vinAshavAlA jAnanA chAhiye.
ananyapanA] [shramaNA] shramaN [prarUpayanti] prarUpit karate hain.
paryAy tem ja dravya kerI ananyatA shramaNo kahe. 12.
Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version
ppekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvRuttInAn vastutvenAbhed iti.. 12..
avvadiritto bhAvo
avyatirikto bhAvo dravyaguNAnAn bhavati tasmAt.. 13..
pudgalapRuthagbhUtasparsharasagandhavarNavadrravyeN vinA na guNA sambhavanti sparsharas–
usIprakAr dravyase rahit paryAyen nahIn hotI. isaliye yadyapi dravya aur paryAyonkA AdeshavashAt [–
kathanake vash] kathanchit bhed hai tathApi, ve ek astitvamen niyat [–draDharUpase sthit] honeke kAraN
[avyatirikta bhAva] avyatiriktabhAv [–abhinnapaNun] [bhavati] hai.
tethI guNo ne dravya kerI abhinnatA nirdiShTa chhe. 13.