Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 5-13.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 15

 

Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version

12
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvayaNukapudgalaskandhAnAmapi tathAvidhatvam. aNavashcha mahAntashcha vyaktishaktirUpAbhyAmiti paramANu–
nAmekapradeshAtmakatvepi tatsiddhi. vyaktayapekShayA shaktayapekShayA cha pradesh prachayAtmakasya
mahattvasyAbhAvAtkAlANUnAmastitvaniyatatvepyakAyatvamanenaiv sAdhitam. at ev teShAmastikAy–
prakaraNe satAmapyanupAdAnamiti.. 4..
-----------------------------------------------------------------------------

unake kAyapanA bhI hai kyonki ve aNumahAn hain. yahAn aNu arthAt pradesh–mUrta aur amUrta
nirvibhAg [chhoTese chhoTe] ansh; ‘unake dvArA [–bahu pradeshon dvArA] mahAn ho’ vah aNumahAn; arthAt
pradeshaprachayAtmak [–pradeshonke samUhamay] ho vah aNumahAn hai. isaprakAr unhen [uparyukta pAnch
dravyonko] kAyatva siddha huA. [upar jo aNumahAnakI vyutpatti kI usamen aNuonke arthAt pradeshonke
liye bahuvachanakA upayog kiyA hai aur sanskRit bhAShAke niyamAnusAr bahuvachanamen dvivachanakA samAvesh
nahIn hotA isaliye ab vyutpattimen kinchit bhAShAkA parivartan karake dvi–aNuk skandhonko bhI aNumahAn
batalAkar unakA kAyatva siddha kiyA jAtA hai] ‘do aNuon [–do pradeshon] dvArA mahAn ho’ vah
aNumahAn– aisI vyutpattise dvi–aNuk pudgalaskandhonko bhI [aNumahAnapanA honese] kAyatva hai.
[ab, paramANuonko aNumahAnapanA kisaprakAr hai vah batalAkar paramANuonko bhI kAyatva siddha kiyA
jAtA hai;] vyakti aur shaktirUpase ‘aNu tathA mahAn’ honese [arthAt paramANu vyaktirUpase ek pradeshI
tathA shaktirUpase anek pradeshI honeke kAraN] paramANuonko bhI , unake ek pradeshAtmakapanA hone
par bhI [aNumahAnapanA siddha honese] kAyatva siddha hotA hai. kAlANuonko vyakti–apekShAse tathA
shakti–apekShAse pradeshaprachayAtmak mahAnapanekA abhAv honese, yadyapi ve astitvamen niyat hai tathApi,
unake akAyatva hai ––aisA isIse [–is kathanase hI] siddha huA. isaliye, yadyapi ve sat
[vidyamAn] hain tathApi, unhen astikAyake prakaraNamen nahIn liyA hai.
bhAvArtha– pAnch astikAyonke nAm jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh hain. ve nAm unake
arthAnusAr hain .

ye pAnchon dravya paryAyArthik nayase apanese kathanchit bhinna aise astitvamen vidyamAn hain aur
dravyArthik nayase astitvase ananya hain.

Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
13
jesin atthi sahAo guNehin sah pajjaehin vivihehin.
te honti atthikAyA NippiNNan jehin taillukkan.. 5..
yeShAmasti svabhAva guNai sah Naryayairvividhai.
te bhavantyastikAyA niShpannan yaistrailokyam.. 5..
-----------------------------------------------------------------------------
punashcha, yah pAnchon dravya kAyatvavAle hain kAraN kyonki ve aNumahAn hai. ve aNumahAn
kisaprakAr hain so batalAte hain––‘aNumahAnta’ kI vyutpatti tIn prakArase hai [1] aNubhi mahAnta
aNumahAnta arthAt jo bahu pradeshon dvArA [– do se adhik pradeshon dvArA] baDe hon ve aNumahAn hain.
is vyutpattike anusAr jIv, dharma aur adharma asankhyapradeshI honese aNumahAn hain; AkAsh anantapradeshI
honese aNumahAn hai; aur tri–aNuk skandhase lekar anantANuk skandh takake sarva skandha bahupradeshI
honese aNumahAn hai. [2] aNubhyAm mahAnta aNumahAnta arthAt jo do pradeshon dvArA baDe hon ve
aNumahAn hain. is vyutpattike anusAr dvi–aNuk skandh aNumahAn hain. [3] aNavashcha mahAntashcha
aNumahAnta arthAt jo aNurUp [–ek pradeshI] bhI hon aur mahAn [anek pradeshI] bhI hon ve
aNumahAn hain. is vyutpattike anusAr paramANu aNumahAn hai, kyonki vyakti–apekShAse ve ekapradeshI hain
aur shakti–apekShAse anekapradeshI bhI [upachArase] hain. isaprakAr uparyukta pAnchon dravya aNumahAn
honese kAyatvavAle hain aisA siddha huA.

kAlANuko astitva hai kintu kisI prakAr bhI kAyatva nahIn hai, isaliye vah dravya hai kintu
astikAy nahIn hai.. 4..
gAthA 5
anvayArtha– [yeShAm] jinhen [vividhai] vividh [guNai] guNon aur [paryayai] paryAyonke [–
pravAhakramanake tathA vistArakramake anshonke] [sah] sAth [svabhAva] apanatva [asti] hai [te] ve
[astikAyA bhavanti] astikAy hai [yai] ki jinase [trailokyam] tIn lok [niShpannam] niShpanna
hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryAyen = [pravAhakramake tathA vistArakramake] nirvibhAg ansha. [pravAhakramake ansh to pratyek dravyake hote hain,
kintu vistArakramake ansh astikAyake hI hote hain.]
vidhavidh guNo ne paryayo sah je annayapaNun dhare
te astikAyo jANavA, trailokyarachanA je vaDe. 5.

Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version

14
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra panychAstikAyAnAmastitvasambhavaprakAra kAyatvasambhavaprakArashchokta.
asti hyastikAyAnAn guNai paryAyaishcha vividhai sah svabhAvo AtmabhAvo nanyatvam. vastuno
visheShA hi vyatirekiNa paryAyA guNAstu ta evAnvayina. tat aiken paryAyeN
pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNen dhrauvyan bibhrANasyaikasyApi vastuna
samuchchhedotpAdadhrauvyalakShaNamastitvamupapadyat eva. guNaparyAyai sah sarvathAnyatve tvanyo vinashyatyanya
prAdurbhavatyanyo dhravutvamAlambat iti sarvan viplavate. tata sAdhvastitvasambhav–prakArakathanam.
kAyatvasambhavaprakArastvayamupadishyate. avayavino hi jIvapudgaladharmAdharmAkAsh–padArthAsteShAmavayavA api
pradeshAkhyA parasparavyatirekitvAtparyAyA uchyante. teShAn tai sahAnanyatve kAyatvasiddhirUpapattimatI.
niravayavasyApi paramANo sAvayavatvashaktisadbhAvAt kAyatvasiddhiranapavAdA. na chaitadAngkayam
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yahAn, pAnch astikAyonko astitva kis prakAr haie aur kAyatva kis prakAr hai vah
kahA hai.
vAstavamen astikAyonko vividh guNon aur paryAyonke sAth svapanA–apanApan–ananyapanA hai.
vastuke 1vyatirekI visheSh ve paryAyen hain aur 2anvayI visheSho ve guN hain. isaliye ek paryAyase
pralayako prApta honevAlI, anya paryAyase utpanna honevAlI aur anvayI guNase dhruv rahanevAlI ek hI
vastuko
3vyay–utpAd–dhauvyalakShaN astitva ghaTit hotA hI hai. aur yadi guNon tathA paryAyonke sAth
[vastuko] sarvathA anyatva ho tab to anya koI vinAshako prApta hogA, anya koI prAdurbhAvako
[utpAdako] prApta hogA aur anya koI dhruv rahegA – isaprakAr sab
4viplav prApta ho jAyegA.
isaliye [pAnch astikAyonko] astitva kis prakAr hai tatsambandhI yah [uparyukta] kathan satya–
yogya–nyAyayukta haie.
--------------------------------------------------------------------------
1. vyatirek=bhed; ekakA dusarerUp nahIn honA; ‘yah vah nahIn hai’ aise gnAnake nimittabhUt bhinnarUpatA. [ek paryAy
dUsarI payAryarUp na honese paryAyommen paraspar vyatirek hai; isaliye paryAyen dravyake vyatirekI [vyatirekavAle]
visheSh hain.]
2. anvay=ekarUpatA; sadrashatA; ‘yah vahI hai’ aise gnAnake kAraNabhUt ekarUpatA. [guNommen sadaiv sadrashatA rahatI
honese unamen sadaiv anvay hai, isaliye guN dravyake anvayI visheSh [anvayavAle bhed] hain.
3. astitvakA lakShaN athavA svarUp vyay–utpAd–dhrauvya hai.
4. viplav=andhAdhUrandhI; uthalaputhal; gaDabaDaI; virodha.

Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
15
na chaitadAngkayam pudgalAdanyeShAmamUrtarrtvAdavibhAjyAnAn sAvayavatvakalpanamanyAyyam. drashyat
evAvibhAjyepi vihAy–sIdan ghaTAkAshamidamaghaTAkAshamiti vibhAgakalpanam. yadi tatra vibhAgo na
kalpet tadA yadev ghaTAkAshan tadevAghaTAkAshan syAt. na cha tadiShTam. tata kAlANubhyonyatra sarveShAn
kAyatvAkhyan sAvayavatvamavaseyam. trailokyarUpeN niShpannatvamapi teShAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam.
tathA cha–trayANAmUrdhvAdhomadhyalokAnAmutpAdavyayadhrauvyavantastadvisheShAtmakA bhAvA bhavantasteShAn mUl–
-----------------------------------------------------------------------------

ab, [unhen] kAyatva kis prakAr hai usakA upadesh kiyA jAtA hai– jIv, pudgal, dharma,
adharma, aur AkAsh yah padArtha 1avayavI hain. pradesh nAmake unake jo avayav hain ve bhI paraspar
vyatirekavAle honese 2paryAyen kahalAtI hai. unake sAth un [pAnch] padArthonko ananyapanA honese
kAyatvasiddhi ghaTit hotI hai. paramANu [vyakti–apekShAse] 3niravayav honepar bhI unako sAvayavapanekI
shaktikA sadbhAv honese kAyatvasiddhi 4nirapavAd hai. vahAn aisI AshankA karanA yogya nahIn hai ki
pudgalake atirikta anya padArtha amUrtapaneke kAraN 5avibhAjya honese unake sAvayavapanekI kalpanA
nyAy viruddha [anuchit] hai. AkAsh avibhAjya honepar bhI usamen ‘yah ghaTAkAsh hai, yah aghaTAkAsh
[ paTAkAsh] hai’ aisI vibhAgakalpanA draShTigochar hotI hI hai. yadi vahAn [kathanchit] vibhAgakI
kalpanA na kI jAye to jo ghaTAkAsh haie vahI [sarvathA] aghaTAkAsh ho jAyegA; aur vah to IShTa
[mAnya] nahIn hai. isaliye kAlANuonke atirikta anya sarvamen kAyatva nAmakA sAvayavapanA nishchit
karanA chAhiye.
--------------------------------------------------------------------------
1. avayavI=avayavavAlA; anshavAlA; anshI; jinakee avayav [arthAt] ekase adhik pradesh] hon aise.
2. paryAyakA lakShaN paraspar vyatirek hai. vah lakShaN pradeshommen bhI vyApta hai, kyonki ek pradesh dUsare pradesharUp na
honese pradeshommen paraspar vyatirek haie; isaliye pradesh bhI paryAy kahalAtI hai.
3. niravayav=avayav rahit; ansh rahit ; niransh; ekase adhik pradesh rahita.
4. nirapavAd=apavAd rahita. [pAnch astikAyonko kAyapanA honemen ek bhI apavAd nahIn hai, kyonki [upachArase]
paramANuko bhI shakti–apekShAse avayav–pradesh hain.]
5. avibhAjya=jinake vibhAg na kiye jA saken aise.

Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version

16
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
padArthAnAn guNaparyAyayogapUrvakamastitvan sAdhayanti. anumIyate cha dharmAdharmAkAshAnAn pratyekamUrdhvA–
dhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAtkAyatvAkhyan sAvayavatvam. jhaviAnAmapi
pratyekamUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAllokapUraNAvasthAvyavasthitavyaktessadA sannihit–
shaktestadanumIyat eva. pudgalAnAmapyUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyakti–
shaktiyogitvAttathAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti.. 5..
-----------------------------------------------------------------------------
unakI jo tIn lokarUp niShpannatA [–rachanA] kahI vah bhI unakA astikAyapanA
[astipanA tathA kAyapanA] siddha karaneke sAdhan rUpase kahI hai. vah isaprakAr hai–
[1] Urdhva–adho–madhya tIn lokake utpAd–vyay–dhrauvyavAle bhAv– ki jo tIn lokake
visheShasvarUp hain ve–bhavate hue [pariNamat hote hue] apane mUlapadArthonkA guNaparyAyayukta astitva siddha
karate hain. [tIn lokake bhAv sadaiv kathanchit sadrash rahate hain aur kathanchit badalate rahate hain ve aisA
siddha karate hai ki tIn lokake mUl padArtha kathanchit sadrash rahate hain aur kathanchit parivartit hote
rahate hain arthAt un mUl padArthonkA utpAd–vyay–dhauvyavAlA athavA guNaparyAyavAlA astitva hai.]
[2] punashcha, dharma, adharma aur AkAsh yah pratyek padArtha Urdhva–adho–madhya aise lokake
[tIn] 1vibhAgarUpase pariNamit honese unakee kAyatva nAmakA sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA jA
sakatA hai. pratyek jIvake bhI Urdhva–adho–madhya aise tIn lokake [tIn] vibhAgarUpase pariNamit
--------------------------------------------------------------------------

1. yadi lokake Urdhva, adha aur madhya aise tIn bhAg hain to phir ‘yah UrdhvalokakA AkAshabhAg hai, yah
adholokakA AkAshabhAg hai aur yah madhyalokakA AkAshabhAg haie’ – isaprakAr AkAshake bhI vibhAg kiye jA
sakate hain aur isaliye yah sAvayav arthAt kAyatvavAlA hai aisA siddha hotA hai. isIprakAr dharma aur adharma bhI
sAvayav arthAt kAyatvavAle hain.

Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
17
te chev atthikAyA tekAliyabhAvapariNadA NichchA.
gachchhanti daviyabhAvan pariyaTTaNalingasanjutA.. 6..
te chaivAstikAyA traikAlikabhAvapariNatA nityA.
gachchhanti dravyabhAvan parivartanalinggasanyuktA.. 6..
atra panychAstikAyAnAn kAlasya cha dravyatvamuktam.
-----------------------------------------------------------------------------

lokapUraN avasthArUp vyaktikI shaktikA sadaiv sadbhAv honese jIvonko bhI kAyatva nAmakA
sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA hI jA sakatA hai. pudgalo bhI Urdhva adho–madhya aise lokake
[tIn] vibhAgarUp pariNat mahAskandhapanekI prAptikI vyaktivAle athavA shaktivAle honese unhen bhI
vaisI [kAyatva nAmakI] sAvayavapanekI siddhi hai hI.. 5..
gAthA 6
anvayArtha– [traikAlikabhAvapariNatA] jo tIn kAlake bhAvonrUp pariNamit hote hain tathA
[nityA] nitya hain [te cha ev astikAyA] aise ve hI astikAy, [parivartanalinggasanyuktA]
parivartanaling [kAl] sahit, [dravyabhAvan gachchhanti] dravyatvako prApta hote hain [arthAt ve chhahon dravya
hain.]
TIkA– yahAn pAnch astikAyonko tathA kAlako dravyapanA kahA hai.
--------------------------------------------------------------------------
lokapUraN=lokavyApI. [kevalasamuddyAt ke samay jIvakI trilokavyApI dashA hotI hai. us samay ‘yah
UrdhvalokakA jIvabhAg hai, yah adholokakA jIvabhAg hai aur yah madhyalokakA jIvabhAg haie’ aise vibhAg kiye
jA sakate hai. aisI trilokavyApI dashA [avasthA] kI shakti to jIvommen sadaiv hai isaliye jIv sadaiv
sAvayav arthAt kAyatvavAle hainaisA siddha hotA hai.]
te astikAy trikAlabhAve pariName chhe, nitya chhe;
e pAnch tem ja kAl vartanaling sarve dravya chhe. 6.

Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version

18
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra panychAstikAyAnAn kAlasya cha dravyatvamuktam.
dravyANi hi sahakramabhuvAn guNaparyAyANAmananyatayAdhArabhUtAni bhavanti. tato
vRuttavartamAnavartiShyamANAnAn bhAvAnAn paryAyANA svarUpeN pariNatatvAdastikAyAnAn parivartanalinggasya
kAlasya chAsti dravyatvam. na cha teShAn bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam, yataste
bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgA–nnityA eva. atra kAla
pudgalAdiparivartanahetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvA–chchAstikAyeShvantarbhAvArtha sa parivartan–
lingga ityukta iti.. 6..
-----------------------------------------------------------------------------
dravya vAstavamen sahabhAvI guNonko tathA kramabhAvI paryAyonko 1ananyarUpase AdhArabhUt hai. isaliye
jo varta chUke hain, varta rahe hain aur bhaviShyamen vartenge un bhAvon–paryAyonrUp pariNamit honeke kAraN
[pAnch] astikAy aur
2parivartanaling kAl [ve chhahon] dravya hain. bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvasvarUp
pariNamit honese ve kahIn anitya nahIn hai, kyonki bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvarUp avasthAommen bhI
pratiniyat [–apane–apane nishvit] svarUpako nahIn chhoDate isaliye ve nitya hI hai.
yahAn kAl pudgalAdike parivartanakA hetu honese tathA pudgalAdike parivartan dvArA usakI
paryAy gamya [gnAt] hotI hain isaliye usakA astikAyommen samAvesh karaneke hetu use
3parivartanaling’ kahA hai. [pudgalAdi astikAyonkA varNan karate hue unake parivartan (pariNaman)
kA varNan karanA chAhiye. aur unake parivartanakA varNan karate hue un parivartanamen nimittabhUt
padArthakA [kAlakA] athavA us parivartan dvArA jinakI paryAyen vyakta hotI hain us padArthakA
[kAlakA] varNan karanA anuchit nahIn kahA jA sakatA. isaprakAr panchAstikAyake varNanamen kAlake
varNanakA samAvesh karanA anuchit nahIn hai aisA darshAneke hetu is gAthAsUtramen kAlake liye
‘parivartanaling’ shabdakA upayog kiyA hai.].. 6..
--------------------------------------------------------------------------
1. ananyarUp=abhinnarUp [jisaprakAr agni AdhAr hai aur uShNatA Adhey hai tathApi ve abhinna hain, usIprakAr dravya
AdhAr hai aur guN–paryAy Adhey hain tathApi ve abhinna hain.]
2. parivartanaling=pudgalAdikA parivartan jisakA ling hai; vah pudgalAdike pariNaman dvArA jo gnAn hotA hai
vaha. [ling=chihna; sUchak; gamak; gamya karAnevAlA; batalAnevAlA; pahichAn karAnevAlA.]
3. [1] yadi pudgalAdikA parivartan hotA hai to usakA koI nimitta honA chAhiye–isaprakAr parivartanarUpI chihna
dvArA kAlakA anumAn hotA hai [jisaprakAr dhuAnrUpI chihna dvArA agnikA anumAn hotA hai usIprakAr],
isaliye kAl ‘parivartanaling’ hai. [2] aur pudgalAdike parivartan dvArA kAlakI paryAyen [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisI kAlakI avasthAen] gamya hotI hain isaliye bhI kAl ‘parivartanaling’ hai.

Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
19
aNNoNNan pavisantA dintA ogAsamaNNamaNNassa.
melantA vi ya Nichchan sagan sabhAvan Na vijahanti.. 7..
anayonyan pravishanti dadantyavakAshamanyonyasya.
milantyapi cha nityan svakan svabhAvan na vijahanti.. 7..
atra ShaNNAn dravyANAn parasparamatyantasankarepi pratiniyatasvarUpAdaprachyavanamuktam.
at ev teShAn pariNAmavattvepi prAgnityatvamuktam. at ev cha na teShAmekatvApattirna cha
jIvakarmaNorvyavahAranayAdeshAdekatvepi parasparasvarUpopAdAnamiti.. 7..
----------------------------------------------------------------------------
gAthA 7
anvayArthaઃ– [anyonyan pravishanti] ve ek–dUsaremen pravesh karate hain, [anyonyasya] anyonya
[avakAsham dadanti] avakAsh dete hain, [milanti] paraspar [kShIr–nIravat] mil jAte hain. [api
cha] tathApi [nityan] sadA [svakan svabhAvan] apane–apane svabhAvako [na vijahanti] nahIn chhoDate.
TIkA– yahAn chhah dravyonko paraspar atyanta sankar hone par bhI ve pratiniyat [–apane–apane
nishvit] svarUpase chyut nahIn hote aisA kahA hai. isaliye [–apane–apane svabhAvase chyut nahIn hote
isaliye], pariNAmavAle hone par bhI ve nitya hain–– aisA pahale [chhaThavI gAthAmen] kahA thA; aur
isaliye ve ekatvako prApta nahIn hote; aur yadyapi jIv tathA karmako vyavahAranayake kathanase
ekatva [kahA jAtA] hai tathApi ve [jIv tathA karma] ek–dUsareke svarUpako grahaN nahIn karate..
7..

--------------------------------------------------------------------------

sankar=milan; milAp; [anyonya–avagAharUp] mishritapanA.
anyonya thAy pravesh, e anyonya de avakAshane,
anyonya milan, chhatAn kadI chhoDe na ApasvabhAvane. 7.

Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version

20
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sattA savvapayatthA savissaruvA aNantapajjAyA.
manguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi
aikkA.. 8..
sattA sarvapadArthA savishvarUpA anantaparyAyA.
bhanggotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakShA mavatyekA.. 8..
atrAstitvasvarUpamuktam.
astitvan hi sattA nAm sato bhAva sattvam. na sarvathA nityatayA sarvathA kShaNikatayA vA
vidyamAnamAtran vastu. sarvathA nityasya vastunastattvata kramabhuvAn bhAvAnAmabhAvAtkuto vikAravattvam.
sarvathA kShaNikasya cha tattvata pratyabhignAnAbhAvAt kut ekasantAnatvam. tata pratyabhignAnahetubhUten
kenachitsvarUpeN dhrauvyamAlambyamAnan kAbhyAnchitkramapravRuttAbhyAn svarUpAbhyAn pralIyamAnamupajAyamAnan
chaikakAlamev paramArthatastritayImavasthAn bibhrANan vastu sadavabodhyam. at ev
sattApyutpAdavyayadhrauvyAtmikAvaboddhavyA, bhAvabhAvavato kathanchidekasvarUpatvAt. sA cha trilakShaNasya
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 8
anvayArtha– [sattA] sattA [bhanggotpAdadhrauvyAtmikA] utpAdavyayadhrauvyAtmak, [ekA] ek,
[sarvapadArthA] sarvapadArthasthit, [savishvarUpA] savishvarUp, [anantaparyAyA] anantaparyAyamay aur
[sapratipakShA] sapratipakSha [bhavati] hai.
TIkA– yahAn astitvakA svarUp kahA hai.
astitva arthAt sattA nAmak satkA bhAv arthAt 1sattva.
vidyamAnamAtra vastu na to sarvathA nityarUp hotI hai aur na sarvathA kShaNikarUp hotI hai. sarvathA
nitya vastuko vAstavamen kramabhAvI bhAvonkA abhAv honese vikAr [–parivartan, pariNAm] kahAnse
hogA? aur sarvathA kShaNik vastumen vAstavamen
2pratyabhignAnakA abhAv honese ekapravAhapanA kahAnse
rahegA? isaliyee pratyabhignAnake hetubhUt kisI svarUpase dhruv rahatI huI aur kinhIn do kramavartI
svarUponse naShTa hotI huI tathA utpanna hotI huI – isaprakAr paramArthata ek hI kAlamen tigunI [tIn
anshavAlI] avasthAko dhAraN karatI huI vastu sat jAnanA. isaliye ‘sattA’ bhI
--------------------------------------------------------------------------
1. sattva=satpanAn; astitvapanA; vidyamAnapanA; astitvakA bhAv; ‘hai’ aisA bhAva.
2. vastu sarvathA kShaNik ho to ‘jo pahale dekhanemen [–jAnanemen] AI thI vahI yah vastu hai’ aisA gnAn nahIn ho
sakatA.

sarvArthaprApta, savishvarUp, anantaparyayavant chhe,
sattA janam–lay–dhrauvyamay chhe, ek chhe, savipakSha chhe. 8.

Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
21
samastasyApi vastuvistArasya sAdrashyasUchakatvAdekA. sarvapadArthasthitA cha trilakShaNasya
sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya cha sarvapadArtheShu tanmUlasyaivopalambhAt. savishvarUpA cha vishvasya
samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakShaNai svabhAvai sah vartamAnatvAt. anantaparyAyA
chAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakShaNAbhi parigamyamAnatvAt evambhUtApi sA na khalu nirakushA kintu
sapratipakShA. pratipakSho hyasattA sattAyA atrilakShaNatvan trilakShaNAyA, anekatvamekasyA,
ekapadArthasthitatvan sarvapadArthasthitAyA, ekarUpatvan savishvarUpAyA, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA
iti.
-----------------------------------------------------------------------------

‘utpAdavyayadhrauvyAtmak’ [trilakShaNA] jAnanA; kyonki
1bhAv aur bhAvavAnakA kathanchit ek svarUp
hotA hai. aur vah [sattA] ‘ek’ hai, kyonki vah trilakShaNavAle samasta vastuvistArakA sAdrashya
sUchit karatI hai. aur vah [sattA] ‘sarvapadArthasthit’ hai; kyonki usake kAraN hI [–sattAke kAraN
hI] sarva padArthomen trilakShaNakI [–utpAdavyayadhrauvyakI], ‘sat’ aise kathanakI tathA ‘sat’ aisI
pratItikI upalabdhi hotI hai. aur vah [sattA] ‘savishvarUp’ hai, kyonki vah vishvake rUpon sahit
arthAt samasta vastuvistArake trilakShaNavAle svabhAvon sahit vartatI hai. aur vah [sattA]
‘anantaparyAyamay’ hai. kyonki vah trilakShaNavAlI ananta dravyaparyAyarUp vyaktiyonse vyApta hai. [isaprakAr
2sAmAnya–visheShAtmak sattAkA usake sAmAnya pakShakI apekShAse arthAt mahAsattArUp pakShakI apekShAse
varNan huA.]
aisI hone par bhI vah vAstavamen 3nirankush nahIn hai kintu 4sapratipakSha hai. [1] sattAko asattA
pratipakSha hai; [2] trilakShaNAko atrilakShaNapanA pratipakSha hai; [3] ekako anekapanA pratipakSha hai; [4]
sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSha hai; [5] savishvarUpako ekarUpapanA pratipakSha hai;
[6]anantaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSha hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sattA bhAv hai aur vastu bhAvavAn hai.

2. yahAn ‘sAmAnyAtmak’kA artha ‘mahA’ samajhanA chAhiye aur ‘visheShAtmak’ kA artha ‘avAntar’ samajhanA chAhiye.
sAmAnya visheShake dUsare artha yahAn nahIn samajhanA.

3. nirankush=ankush rahit; viruddha pakSha rahit ; nipratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattAkA Upar jo varNan kiyA
hai vaisI hone par bhI sarvathA vaisI nahIn hai; kathanchit [sAmAnya–apekShAse] vaisI hai. aur kathanchit [visheSh–
apekShAse] viruddha prakArakI haie.]

4. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahita.

Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version

22
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvividhA hi sattA– mahAsattA–vAntarasattA cha. tatra savapadArthasArthavyApinI sAdrashyAstitvasUchikA
mahAsattA proktaiva. anyA tu pratiniyatavastuvartinI svarUpAstitvasUchikAvAntarasattA. tatra
mahAsattAvAntarasattArUpeNA–sattAvAntarasattA cha mahAsattArUpeNAsattetyasattA sattAyA. yen
svarUpeNottpAdastattatho–tpAdaikalakShaNamev, yen svarUpeNochchhedastattathochchheudaikalakShaNamev, yen svarUpeN
dhrovyan tattathA dhrauvyaikalakShaNamev, tat utpadyamAnochchhidyamAnAvatiShThamAnAnAn vastuna svarUpANAn pratyekan
trailakShaNyAbhAvAdatrilakShaNatvan trilakShaNAyA. ekasya vastuna svarUpasattA nAnyasya vastuna svarUpasattA
bhavatItyanekatvamekasyA. pratiniyatapadArthasthitAbhirev sattAbhi padArthAnAn pratiniyamo
-----------------------------------------------------------------------------

[uparyukta sapratipakShapanA spaShTa samajhAyA jAtA hai–]

sattA dvividh hai mahAsattA aur avAntarasattA . unamen sarva padArthasamUhamen vyApta honevAlI,
sAdrashya astitvako sUchit karanevAlI mahAsattA [sAmAnyasattA] to kahI jA chukI hai. dUsarI,
pratinishchit [–ek–ek nishchit] vastumen rahenevAlI, svarUp–astitvako sUchit karanevAlI
avAntarasattA [visheShasattA] hai. [1] vahAn mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA
mahAsattArUpase asattA hai isaliye sattAko asattA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese ‘sattA’ hai vahI avAntarasattArUp bhI honese ‘asattA’ bhI hai]. [2] jis
svarUpase utpAd hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase utpAd ek hI lakShaN hai, jis
svarUpase vyay haie usakA [–us svarUpakA] usaprakArase vyay ek hI lakShaN hai aur jis svarUpase
dhrauvya hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase dhrauvya ek hI lakShaN hai isaliye vastuke utpanna
hoenevAle, naShTa hoenevAle aur dhruv rahanetavAle svarUpommense pratyekako trilakShaNakA abhAv honese
trilakShaNA [sattA] ko atrilakShaNapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘trilakShaNA’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘atrilakShaNA’ bhI hai]. [3] ek
vastukI svarUpasattA anya vastukI svarUpasattA nahIn hai isaliye ek [sattA] ko anekapanA hai.
[arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘ek’ hai vahI yahAn kahI huI
avAntarasattArUp bhI honese ‘anek’ bhI hai]. [4] pratinishchit [vyaktigat nishchit] padArthamen sthit
sattAon dvArA hI padArthonkA pratinishchitapanA [–bhinna–bhinna nishchit vyaktitva] hotA hai isaliye
sarvapadArthasthit [sattA] ko ekapadArthasthitapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese

Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
23
bhavatItyekapadArthasthitatvan sarvapadArtha sthitAyA. pratiniyataikarUpAbhirev sattAbhi pratiniyataikarUpatvan
vastUnAn bhavatItyekarUpatvan savishvarUpAyA pratiparyAyaniyatAbhirev sattAbhi
pratiniyataikaparyAyANAmAnantyan bhavatItyekaparyAy–tvamanantaparyAyAyA. iti sarvamanavadyan
sAmAnyavisheShaprarUpaNapravaNanayadvayAyattatvAttaddeshanAyA.. 8..
-----------------------------------------------------------------------------

‘sarvapadArthasthit’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekapadArthasthit’ bhI hai.] [5]
pratinishchit ek–ek rUpavAlI sattAon dvArA hI vastuonkA pratinishchit ek ekarUp hotA hai isaliye
savishvarUp [sattA] ko ekarUpapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘savishvarUp’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekarUp’ bhI hai]. [6] pratyek
paryAyamen sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattAon dvArA hI pratinishvit ek–ek paryAyonkA anantapanA
hotA hai isaliye anantaparyAyamay [sattA] ko ekaparyAyamayapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak
sattA mahAsattArUp honese ‘anantaparyAyamay’ hai vahI yahAn kahI huI avAntarasattArUp bhI honese
‘ekaparyAyamay’ bhI hai].
isaprakAr sab niravadya hai [arthAt Upar kahA huA sarva svarUp nirdoSh hai, nirbAdh hai, kinchit
virodhavAlA nahIn hai] kyonki usakA [–sattAke svarUpakA] kathan sAmAnya aur visheShake prarUpaN kI
or Dhalate hue do nayonke AdhIn hai.

bhAvArtha– sAmAnyavisheShAtmak sattAke do pakSha hain–– ek pakSha vah mahAsattA aur dUsarA pakSha
vah avAntarasattA. [1] mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA mahAsattArUpase
asattA haie; isaliye yadi mahAsattAko ‘sattA’ kahe to avAntarasattAko ‘asattA’ kahA jAyagA.
[2] mahAsattA utpAd, vyay aur dhrauvya aise tIn lakShaNavAlI hai isaliye vah ‘trilakShaNA’ hai. vastuke
utpanna honevAle svarUpakA utpAd hI ek lakShaN hai, naShTa honevAle svarUpakA vyay hI ek lakShaN hai
aur dhruv rahanevAle svarUpakA dhrauvya hI ek lakShaN hai isaliye un tIn svarUpommense pratyekakI
avAntarasattA ek hI lakShaNavAlI honese ‘atrilakShaNA’ hai. [3] mahAsattA samasta padArthasamUhamen ‘sat,
sat, sat’ aisA samAnapanA darshAtI hai isaliye ek haie. ek vastukI svarUpasattA anya kisI vastukI
svarUpasattA nahIn hai, isaliye jitanI vastuen utanI svarUpasattAen; isaliye aisI svarUpasattAen athavA
avAntarasattAen ‘anek’ hain.

Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version

24
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
daviyadi gachchhadi tAin tAin sabbhAvapanyjayAin jan.
daviyan
tan bhaNNante aNaNNabhUdan tu sattAdo.. 9..
dravati gachchhati tAnstAn sadbhAvaparyAyAn yat.
dravya tat bhaNanti ananyabhUtan tu sattAta.. 9..
-----------------------------------------------------------------------------

[4] sarva padArtha sat hai isaliye mahAsattA ‘sarva padArthommen sthit’ hai. vyaktigat padArthommen sthit
bhinna–bhinna vyaktigat sattAon dvArA hI padArthonkA bhinna–bhinna nishchit vyaktitva rah sakatA hai, isaliye
us–us padArthakI avAntarasattA us–us ‘ek padArthamen hI sthit’ hai. [5] mahAsattA samasta
vastusamUhake rUpon [svabhAvon] sahit hai isaliye vah ‘savishvarUp’ [sarvarUpavAlI] hai. vastukI
sattAkA [kathanchit] ek rUp ho tabhI us vastukA nishchit ek rUp [–nishchit ek svabhAv] rah
sakatA hai, isaliye pratyek vastukI avAntarasattA nishchit ‘ek rUpavAlI’ hI hai. [6] mahAsattA
sarva paryAyommen sthit hai isaliye vah ‘anantaparyAyamay’ hai. bhinna–bhinna paryAyommen [kathanchit] bhinna–bhinna
sattAen hon tabhI pratyek paryAy bhinna–bhinna rahakar ananta paryAyen siddha hongI, nahIn to paryAyonkA
anantapanA hI nahIn rahegA–ekapanA ho jAyagA; isaliye pratyek paryAyakI avAntarasattA us–us
‘ek paryAyamay’ hI hai.
is prakAr sAmAnyavisheShAtmak sattA, mahAsattArUp tathA avAntarasattArUp honese, [1] sattA
bhI hai aur asattA bhI hai, [2] trilakShaNA bhI hai aur atrilakShaNA bhI hai, [3] ek bhI hai aur anek
bhI hai, [4] sarvapadArthasthit bhI hai aur ekapadArthasthit bhI hai. [5] savishvarUp bhI hai aur ekarUp
bhI hai, [6] anantaparyAyamay bhI hai aur ekaparyAyamay bhI hai.. 8..
--------------------------------------------------------------------------
te te vividh sadbhAvaparyayane drave–vyApe–lahe
tene kahe chhe dravya, je sattA thakI nahi anya chhe. 9.

Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
25
atra sattAdravyayorarthAntaratvan pratyAkhyAtam.

dravati gachchhati sAmAnyarUpeN svarUpeN vyApnoti tAnstAn kramabhuva sahabhuvashvasadbhAvaparyAyAn
svabhAvavisheShAnityanugatArthayA niruktayA dravyan vyAkhyAtam. dravyan cha lakShya–lakShaNabhAvAdibhya
kathanychidbhedepi vastuta sattAyA apRuthagbhUtameveti mantavyam. tato yatpUrvan sattvamasattvan
trilakShaNatvamatrilakShaNatvamekatvamanekatvan sarvapadArthasthitatvamekapadArthasthitatvan vishva–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 9
anvayArtha– [tAn tAn sadbhAvaparyAyAn] un–un sadbhAvaparyAyoko [yat] jo [dravati]
dravit hotA hai – [gachchhati] prApta hotA hai, [tat] use [dravyan bhaNanti] [sarvagna] dravya kahate hain
– [sattAta ananyabhUtan tu] jo ki sattAse ananyabhUt hai.
TIkA– yahAn sattAne aur dravyako arthAntarapanA [bhinnapadArthapanA, anyapadArthapanA] honekA
khaNDan kiyA hai.
‘ un–un kramabhAvI aur sahabhAvI sadbhAvaparyAyonko arthAt svabhAvavisheShonko jo 1dravit
hotA hai – prApta hotA hai – sAmAnyarUp svarUpasee vyApta hotA hai vah dravya hai’ – is prakAr
2anugat arthavAlI niruktise dravyakI vyAkhyA kI gaI. aur yadyapi 3lakShyalakShaNabhAvAdik dvArA dravyako
sattAse kathanchit bhed hai tathApi vastuta [paramArtheta] dravya sattAse apRuthak hI hai aisA mAnanA.
isaliye
pahale [8vIn gAthAmen] sattAko jo satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA,
ekapanA,
--------------------------------------------------------------------------
1. shrI jayasenAchAryadevakI TIkAmen bhI yahAnkI bhAnti hI ‘dravati gachchhati’ kA ek artha to ‘dravit hotA hai arthAt
prApta hotA hai ’ aisA kiyA gayA hai; taduparAnta ‘dravati’ arthAt svabhAvaparyAyonko dravit hotA hai aur gachchhati
arthAt vibhAvaparyAyonko prApta hotA hai ’ aisA dUsarA artha bhI yahAn kiyA gayA hai.
2. yahAn dravyakI jo nirukti kI gaI hai vah ‘dru’ dhAtukA anusaraN karate hue [–milate hue] arthavAlI hain.
3. sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai.

Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version

26
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
rUpatvamekarUpatvamanantaparyAyatvamekaparyAyatvan cha pratipAditan sattAyAstatsarvan tadanarthAntarabhUtasya
dravyAsyaiv draShTavyam. tato na kashchidapi teShu sattA visheShovashiShyet ya sattAn vastuto dravyAtpRuthak
vyavasthApayediti.. 9..
davvan sallakkhaNayan uppAdavvayadhuvattasanjuten
guNapajjayAsayan vA jan tan bhaNNanti savvaNhu.. 10..
dravyan sallakShaNakan utpAdavyayadhruvatvasanyuktam.
guNapayAyAshrayan vA yattadbhaNanti sarvagnA.. 10..
atra tredhA dravyalakShaNamuktam.
sadrravyalakShaNam uktalakShaNAyA sattAyA avisheShAdrravyasya satsvarUpamev lakShaNam. na
chAnekAntAtmakasya dravyasya sanmAtramev svan rUpan yato lakShyalakShaNavibhAgAbhAv iti. utpAd–
-----------------------------------------------------------------------------

anekapanA, sarvapadArthasthitapanA, ekapadArthasthitapanA, vishvarUpapanA, ekarUpapanA, anantaparyAyamayapanA
aur ekaparyAyamayapanA kahA gayA vah sarva sattAse anarthAntarabhUt [abhinnapadArthabhUt, ananyapadArthabhUt]
dravyako hI dekhanA [arthAt satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA Adi samasta sattAke
visheSh dravyake hI hai aisA mAnanA]. isaliye unamen [–un sattAke visheShomen] koI sattAvisheSh sheSh
nahIn rahatA jo ki sattAko vastuta [paramArthata] dravyase pRuthak sthApit kare .. 9..
gAthA 10
anvayArtha– [yat] jo [sallakShaNakam] ‘sat’ lakShaNavAlA hai, [utpAdavyayadhruvatvasanyuktam] jo
utpAdavyayadhrauvyasanyukta hai [vA] athavA [guNaparyAyAshrayam] jo guNaparyAyonkA Ashray hai, [tad] usee
[sarvagnA] sarvagna [dravyan] dravya [bhaNanti] kahate hain.
TIkA– yahAn tIn prakArase dravyakA lakShaN kahA hai.
‘sat’ dravyakA lakShaN hai. purvokta lakShaNavAlI sattAse dravya abhinna honeke kAraN ‘sat’ svarUp
hI dravyakA lakShaN hai. aur anekAntAtmak dravyakA satmAtra hI svarUp nahIn hai ki jisase
lakShyalakShaNake vibhAgakA abhAv ho. [sattAse dravya abhinna hai isaliye dravyakA jo sattArUp svarUp vahI
--------------------------------------------------------------------------

chhe sattva lakShaN jehanun, utpAdavyayadhruvayukta je,
guNaparyayAshray jeh, tene dravya sarvagno kahe. 10.

Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
27
vyayadhrauvyANi vA dravyalakShaNam. ekajAtyavirodhini kramabhuvAn bhAvAnAn santAne pUrvabhAvavinAsha
sumachchheda, uttarabhAvaprAdurbhAvashcha samutpAda, pUrvotarabhAvochchhedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhrauvyam.
tAni sAmAnyAdeshAd–bhinnAni visheShAdeshAdbhinnAni yugapadbhAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakShaNan
bhavantIti. guNaparyAyA vA dravyalakShaNam. anekAntAtmakasya vastunonvayino visheShA guNA vyatirekiNa
paryAyAste dravye yaugapadyen krameN cha pravartamAnA kathanychidbhinnA kathanychidabhinnA svabhAvabhUtA
dravyalakShaNatAmA–
-----------------------------------------------------------------------------
dravyakA lakShaN hai. prashna–– yadi sattA aur dravya abhinna hai – sattA dravyakA svarUp hI hai, to
‘sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai’ – aisA vibhAg kisaprakAr ghaTit hotA hai? uttara––
anekAntAtmak dravyake ananta svarUp haien, unamense sattA bhI usakA ek svarUp hai; isaliye
anantasvarUpavAlA dravya lakShya hai aur usakA sattA nAmakA svarUp lakShaN hai – aisA lakShyalakShaNavibhAg
avashya ghaTit hotA hai. isaprakAr abAdhitarUpase sat dravyakA lakShaN hai.]

athavA, utpAdavyayadhrauvya dravyakA lakShaN hai.
1ek jAtikA avirodhak aisA jo kramabhAvI
bhAvonkA pravAh usamen pUrva bhAvakA vinAsh so vyay hai, uttar bhAvakA prAdurbhAv [–bAdake bhAvakI
arthAt vartamAn bhAvakI utpatti] so utpAd hai aur pUrva–uttar bhAvonke vyay–utpAd hone par bhI
svajAtikA atyAg so dhrauvya hai. ve utpAd–vyay–dhrauvya –– jo–ki sAmAnya Adeshase abhinna hain
[arthAt sAmAnya kathanase dravyase abhinna hain], visheSh Adeshase [dravyase] bhinna hain, yugapad vartate haien
aur svabhAvabhUt hain ve – dravyakA lakShaN hain.
athavA, guNaparyAyen dravyakA lakShaN hain. anekAntAtmak vastuke 2anvayI visheSh ve guN hain aur
vyatirekI visheSh ve paryAyen hain. ve guNaparyAyen [guN aur paryAyen] – jo ki dravyamen ek hI sAth tathA
kramasha pravartate hain, [dravyase] kathanchit bhinna aur kathanchit abhinna hain tathA svabhAvabhUt hain ve – dravyakA
lakShaN hain.
--------------------------------------------------------------------------
1. dravyamen kramabhAvI bhAvonkA pravAh ek jAtiko khanDit nahIn karatA–toDatA nahIn hai arthAt jAti–apekShAse
sadaiv ekatva hI rakhatA hai.
2. anvay aur vyatirekake liye pRuShTha 14 par TippaNI dekhiye.

Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version

28
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
padyante. trayANAmapyamIShAn dravyalakShaNAnAmekasminnabhihitenyadubhayamarthAdevApadyate. sachchedutpAd–
vyayadhrauvyavachcha guNaparyAyavachcha. utpAdavyayadhrauvyavachchetsachcha guNaparyAyavachcha. guNaparyAyavachchetsa–
chchotpAdavyayadhrauvyavachcheti. saddhi ninyAnityasvabhAvatvAddhruvatvamutpAdavyayAtmakatAnycha prathayati,
dhruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAtmakai paryAyaishcha sahaikatvanychAkhyAti. utpAdavyayadhrauvyANi tu
nityA–nityasvarUpan
paramArthan sadAvedayanti, guNaparyAyAnshchAtmalAbhanibandhanabhUtAn prathayanti.
-----------------------------------------------------------------------------
dravyake in tInon lakShaNommense [–sat, utpAdavyayadhrauvya aur guNaparyAyen in tIn lakShaNommense]
ek kA kathan karane par sheSh donon [binA kathan kiye] arthase hI AjAte hain. yadi dravya sat ho,
to vah [1] utpAdavyayadhrauvyavAlA aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; yadi utpAdavyayadhrauvyavAlA ho,
to vah [1] sat aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; guNaparyAyavAlA ho, to vah [1] sat aur [2]
utpAdavyayadhrauvyavAlA hogA. vah isaprakAra– sat nityAnityasvabhAvavAlA honese [1] dhrauvyakoe aur
utpAdavyayAtmakatAko prakaT karatA hai tathA [2] dhrauvyAtmak guNon aur utpAdavyayAtmak paryAyonke
sAth ekatva darshAtA hai. utpAdavyayadhrauvya [1] nityAnityasvarUp
1pAramArthik satko batalAte hain tathA
[2] 2apane svarUpakI prAptike kAraNabhUt guNaparyAyonko prakaT karate hain, 3guNaparyAyen anvay aur
--------------------------------------------------------------------------
1. pAramArthik=vAstavik; yathArtha; sachchA . [vAstavik sat nityAnityasvarUp hotA hai. utpAdavyay anityatAko
aur dhrauvya nityatAko batalAtA hai isaliye utpAdavyayadhrauvya nityAnityasvarUp vAstavik satko batalAte hai.
isaprakAr ‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai ’ aisA kahanese ‘vah sat hai’ aisA bhI binA kahe hI AjAtA hai.]
2. apane= utpAdavyayadhrauvyake. [yadi guN ho tabhI dhrauvya hotA hai aur yadi paryAyen hon tabhI utpAdavyay hotA
hai; isaliye yadi guNaparyAyen na hon to utpAdavyayadhrauvya apane svarUpako prApta ho hI nahIn sakate. isaprakAr
‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai’ –aisA kahanese vah guNaparyAyavAlA bhI siddha ho jAtA hai.]
3. pratham to, guNaparyAyen anvay dvArA dhrAvyako siUchat karate hain aur vyatirek dvArA utpAdavyayane siUchat karate hain ;
isaprakAr ve utpAdavyayadhrauvyako siUchat karate hain. dUsare, guNaparyAyen anvay dvArA nityatAko batalAte hain aur
vyatirek dvArA anityatako batalAte hain ; –isaprakAr ve nityAnityasvarUp satko batalAte hain.

Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
29
guNaparyAyAstvanvayavya–tirekitvAddhrauvyotpattivinAshAn suchayanti, nityAnityasvabhAvan paramArthan
sachchopalakShayantIti..10..
uppattI va viNAso davvassa ya Natthi atthi sabbhAvo.
vigamuppAdadhavattan karenti tassev pajjAyA.. 11..
utpattirvo vinAsho dravyasya cha nAstyasti sadbhAva.
vigamotpAdadhuvratvan kurvanti tasyaiv paryAyA.. 11..
atrobhayanayAbhyAn dravyalakShaNan pravibhaktam.
-----------------------------------------------------------------------------

vyatirekavAlI honese [1] dhrauvyako aur utpAdavyayako sUchit karate hain tathA [2]
nityAnityasvabhAvavAle pAramArthik satko batalAte hain.
bhAvArtha– dravyake tIn lakShaN hain sat utpAdavyayadhrauvya aur guNaparyAyen. ye tInon lakShaN paraspar
avinAbhAvI hain; jahAn ek ho vahAn sheSh donon niyamase hote hI hain.. 10..
gAthA 11
anvayArtha[dravyasya cha] dravyakA [utpatti] utpAd [vA] yA [vinAsha] vinAsh [na asti]
nahIn hai, [sadbhAva asti] sadbhAv hai. [tasya ev paryAyA] usIkI paryAyen [vigamotpAdadhruvatvan]
vinAsh, utpAd aur dhruvatA [kurvanti] karatI hain.
TIkA– yahAn donoen nayon dvArA dravyakA lakShaN vibhakta kiyA hai [arthAt do nayonkI apekShAse
dravyake lakShaNake do vibhAg kiye gaye hain].
sahavartI guNon aur kramavartI paryAyonke sadbhAvarUp, trikAl–avasthAyI [ trikAl sthit
rahanevAle], anAdi–ananta dravyake vinAsh aur utpAd uchit nahIn hai. parantu usIkI paryAyonke–
--------------------------------------------------------------------------
nahi dravyano utpAd athavA nAsh nahi, sadbhAv chhe;
tenA ja je paryAy te utpAd–lay–dhruvatA kare. 11.

Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version

30
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyasya hi sahakramapravRuttaguNaparyAyasadbhAvarUpasya trikAlAvasthAyinonAdinidhanasya na
samuchchhedasamudayau yuktau. ath tasyaiv paryAyANAn sahapravRuttibhAjAn keShAnchit dhrauvyasambhavepyareShAn
kramapravRuttibhAjAn vinAshasambhavasambhAvanamupapannam. tato dravyArthArpaNAyAmanutpAdamuchchhedan satsvabhAvamev
dravyan, tadev paryAyArthArpaNAyAn sotpAdan sochchhedan chAvaboddhavyam. sarvamidamanavadyanycha
dravyaparyAyANAmabhedAt.. 11..
pajjayavijudan davvan davvavijuttA ya pajjayA Natthi.
doNhan aNaNNabhUdan bhAvan samaNA paruvinti.. 12..
paryayaviyutan dravyan dravyaviyuktAshcha paryAyA na santi.
dvayorananyabhUtan bhAvan shramaNA prarUpayanti.. 12..
atra dravyaparyAyANAmabhedo nirdiShTa.
-----------------------------------------------------------------------------

sahavartI katipay [paryAyon] kA dhrauvya hone par bhI anya kramavartI [paryAyon] ke–vinAsh aur utpAd
honA ghaTit hote hain. isaliye dravya dravyArthik Adeshase [–kathanase] utpAd rahit, vinAsh rahit,
satsvabhAvavAlA hI jAnanA chAhiye aur vahI [dravya] paryAyArthik Adeshase utpAdavAlA aur
vinAshavAlA jAnanA chAhiye.
–––yah sab niravadya [–nirdoSh, nirbAdh, aviruddha] hai, kyonki dravya aur paryAyonkA abhed
[–abhinnapanA ] hai.. 11..
gAthA 12
anvayArtha[paryayaviyutan] paryAyonse rahit [dravyan] dravya [cha] aur [dravyaviyuktA] dravya rahit
[paryAyA] paryAyen [na santi] nahIn hotI; [dvayo] dononkA [ananyabhUtan bhAvan] ananyabhAv [–
ananyapanA] [shramaNA] shramaN [prarUpayanti] prarUpit karate hain.
TIkA– yahAn dravya aur paryAyonkA abhed darshAyA hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryAyavirahit dravya nahi, nahi dravyahIn paryAy chhe,
paryAy tem ja dravya kerI ananyatA shramaNo kahe. 12.

Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
31
dugdhadadhinavanItadhRutAdiviyutagorasavatparyAyaviyutan dravyan nAsti. gorasaviyuktadugdhadadhi–
navanItadhRutAdivadrravyaviyuktA paryAyA na santi. tato dravyasya paryAyANAnychAdeshavashAtkathanchidbhede–
ppekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvRuttInAn vastutvenAbhed iti.. 12..
devveN viNA Na guNA guNahin davvan viNA Na sambhavadi.
avvadiritto bhAvo
davvaguNANan havadi tamhA.. 13..
dravyeN vinA na guNA guNairdravyan vinA na sambhavati.
avyatirikto bhAvo dravyaguNAnAn bhavati tasmAt.. 13..
atradravyaguNAnAmabhedo nirdaShTa.
pudgalapRuthagbhUtasparsharasagandhavarNavadrravyeN vinA na guNA sambhavanti sparsharas–
-----------------------------------------------------------------------------
jisaprakAr dUdh, dahI, makkhaN, ghI ityAdise rahit goras nahIn hotA usIprakAr paryAyonse
rahit dravya nahIn hotA; jisaprakAr gorasase rahit dUdh, dahI, makkhaN, ghI ityAdi nahIn hote
usIprakAr dravyase rahit paryAyen nahIn hotI. isaliye yadyapi dravya aur paryAyonkA AdeshavashAt [–
kathanake vash] kathanchit bhed hai tathApi, ve ek astitvamen niyat [–draDharUpase sthit] honeke kAraN
anyonyavRutti nahIn chhoDate isalie vasturUpase unakA abhed hai.. 12..
gAthA 13
anvayArtha– [dravyeN vinA] dravya binA [guNa na] guN nahIn hote, [guNai vinA] guNon binA
[dravyan na sambhavati] dravya nahIn hotA; [tasmAt] isaliye [dravyaguNAnAm] dravya aur guNonkA
[avyatirikta bhAva] avyatiriktabhAv [–abhinnapaNun] [bhavati] hai.
TIkA– yahAn dravya aur guNonkA abhed darshAyA hai .
jisaprakAr pudgalase pRuthak sparsha–ras–gandh–varNa nahIn hote usIprakAr dravyake binA guN nahIn
hote; jisaprakAr sparsha–ras–gandh–varNase pRuthak pudgal nahIn hotA usIprakAr guNonke binA dravya
--------------------------------------------------------------------------
anyonyavRutti=ek–dUsareke Ashrayase nirvAh karanA; ek–dUsareke AdhArase sthit rahanA; ek–dUsareke banA
rahanA.
nahi dravya viN guN hoy, guN viN dravya paN nahi hoy chhe;
tethI guNo ne dravya kerI abhinnatA nirdiShTa chhe. 13.