Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 173 ; Shlok: 8 ; End.

< Previous Page  

Tiny url for this page: http://samyakdarshan.org/GcwDjnG
Combined PDF/HTML Page 15 of 15


This shastra has been re-typed and there may be sporadic typing errors. If you have doubts, please consult the published printed book.

Hide bookmarks

Page 252 of 264
PDF/HTML Page 281 of 293
single page version

252
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvividhan kil tAtparyam–sUtratAtparyan shAstratAtparyanycheti. tatra sUtratAtparyan pratisUtramev pratipAditam.
shAstratAtparyan tvidan pratipAdyate. asya khalu pArameshvarasya shAstrasya, sakalapuruShArtha–
sArabhUtamokShatattvapratipattiheto panychAstikAyaShaDdravyasvarUpapratipAdanenopadarshitasamastavastusva–
bhAvasya, navapadArthaprapanychasUchanAviShkRutabandhamokShasambandhibandhamokShAyatanabandhamokShavikalpasya, samyagA–
veditanishchayavyavahArarUpamokShamArgasya, sAkShanmokShakAraNabhUtaparamavItarAgatvavishrAntasamastahRudayasya,
paramArthato vItarAgatvamev tAtparyamiti. tadidan vItarAgatvan vyavahAranishchayAvirodhenaivAnugamyamAnan
bhavati samIhitasiddhaye
sarva
ShaDdravyake svarUpake pratipAdan dvArA samasta vastukA svabhAv darshAyA gayA hai, nav padArthake vistRut
kathan dvArA jisamen bandha–mokShake sambandhI [svAmI], bandha–mokShake Ayatan [sthAn] aur bandha–
mokShake vikalpa [bhed] pragaT kie gae hain, nishchay–vyavahArarUp mokShamArgakA jisamen samyak nirUpaN
kiyA gayA hai tathA sAkShAt mokShake kAraNabhUt paramavItarAgapanemen jisakA samasta hRuday sthit hai–aise
is sachamuch
3pArameshvar shAstrakA, paramArthase vItarAgapanA hI tAtparya hai.
so is vItarAgapanekA vyavahAr–nishchayake virodh dvArA hI anusaraN kiyA jAe to iShTasiddhi
hotI hai, parantu anyathA nahIn [arthAt vyavahAr aur nishchayakI susangatatA rahe is prakAr
vItarAgapanekA anusaraN kiyA jAe tabhI ichchhitakI siddhi hotI hai,
2. puruShArtha = puruSh–artha; puruSh–prayojana. [puruShArthake chAr vibhAg kie jAte hain dharma, artha, kAm aur mokSha;
parantu sarva puruSh–arthommen mokSha hI sArabhUt [tAttvik] puruSh–artha hai.]
-----------------------------------------------------------------------------
tAtparya dvividh hotA hai 1sUtratAtparya aur shAstratAtparya. usamen, sUtratAtparya pratyek sUtramen
[pratyek gAthAmen] pratipAdit kiyA gayA hai ; aur shAstratAtparya ab pratipAdit kiyA jAtA hai–
2puruShArthommen sArabhUt aise mokShatattvakA pratipAdan karaneke liye jisamen panchAstikAy aur
4a
-------------------------------------------------------------------------
1. pratyek gAthAsUtrakA tAtparya so sUtratAtparya hai aur sampUrNa shAstrakA tAtparya soe shAstratAtparya hai.

3. pArameshvar = parameshvarake; jinabhagavAnake; bhAgavat; daivI; pavitra.
4. chhaThaven guNasthAnamen muniyogya shuddhapariNatikA nirantar honA tathA mahAvratAdisambandhI shubhabhAvonkA yathAyogyarUpase
honA vah nishchay–vyavahArake avirodhakA [sumelakA] udAharaN rhai. pAnchave guNasthAnamen us guNasthAnake yogya
shuddhapariNati nirantar honA tathA deshavratAdisambandhI shubhabhAvonkA yathAyogyarUpase honA vah bhI nishchay–vyavahArake
avirodhakA udAharaN hai.

Page 253 of 264
PDF/HTML Page 282 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
253
na punaranyathA. vyavahAranayen bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabuddhaya sukhenaivAvatar–nti
tIrthan prAthamikA. tathA hIdan shraddheyamidamashraddheyamayan shraddhAtedan shraddhAnamidan gneyamidamagneyamayan gnAtedan
gnAnamidan charaNIyamidamacharaNIyamayan charitedan charaNamiti kartavyAkartavyakartRukarmavibhA–
gAvalokanollasitapeshalotsAhA shanaishanairmohamallamunmUlayanta, kadAchidagnAnAnmadapramAdatantratayA
shithilitAtmAdhikArasyAtmano
-----------------------------------------------------------------------------

anya prakArase nahIn hotI].
[uparokta bAt visheSh samajhAI jAtI hai–]
anAdi kAlase bhedavAsit buddhi honeke kAraN prAthamik jIv vyavahAranayase
1bhinnasAdhyasAdhanabhAvakA avalamban lekar 2sukhase tIrthakA prArambha karate hain [arthAt sugamatAse
mokShamArgakI prArambhabhUmikAkA sevan karate hain]. jaise ki ‘[1] yah shraddhey [shraddhA karaneyogya] hai,
[2] yah ashraddhey hai, [3] yah shraddhA karanevAlA hai aur [4] yah shraddhAn hai; [1] yah gney
[jAnaneyogya] hai, [2] yah agney hai, [3] yah gnAtA hai aur [4] yah gnAn haie; [1] yah
AcharaNIy [AcharaN karaneyogya] hai, [2] yah anAcharaNIy hai, [3] yah AcharaN karanevAlA hai
aur [4] yah AcharaN hai;’–is prakAr [1] kartavya [karaneyogya], [2] akartavya, [3] kartA aur
[4] karmarUp vibhAgonke avalokan dvArA jinhen komal utsAh ullasit hotA hai aise ve [prAthamik
jIv] dhIre–dhIre mohamallako [rAgAdiko] ukhADate jAte hain; kadAchit agnAnake kAraN [sva–
samvedanagnAnake abhAvake kAraN] mad [kaShAy] aur pramAdake vash honese apanA Atma–adhikAr
-------------------------------------------------------------------------
1. mokShamArgaprApta gnAnI jIvonko prAthamik bhUmikAmen, sAdhya to paripUrNa shuddhatArUpase pariNat AtmA hai aur usakA
sAdhan vyavahAranayase [Anshik shuddhike sAth–sAth rahanevAle] bhedaratnatrayarUp parAvalambI vikalpa kahe jAte hai.
is prakAr un jIvonko vyavahAranayase sAdhya aur sAdhan bhinna prakArake kahe gae hain. [nishchayanayase sAdhya aur
sAdhan abhinna hote hain.]
2. sukhase = sugamatAse; sahajarUpase; kaThinAI binA. [jinhonne dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake
shraddhAnAdi kie hain aise samyaggnAnI jIvonko tIrthasevanakI prAthamik dashAmen [–mokShamArgasevanakI prArambhik
bhUmikAmen] Anshik shuddhike sAth–sAth shraddhAnagnAnachAritra sambandhI parAvalambI vikalpa [bhedaratnatray] hote hain,
kyonki anAdi kAlase jIvonko jo bhedavAsanAse vAsit pariNati chalI A rahI hai usakA turanta hI sarvathA
nAsh honA kaThin hai.]

Page 254 of 264
PDF/HTML Page 283 of 293
single page version

254
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nyAyyapathapravartanAy prayuktaprachaNDadaNDanItaya, puna puna doShAnusAreN dattaprAyashchittA santa–todyatA
santoth tasyaivAtmano bhinnaviShayashraddhAnagnAnachAritrairadhiropyamANasanskArasya bhinnasAdhya–sAdhanabhAvasya
rajakashilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutavihitoShapariShvanggamalinavAsas iv
manAngmanAgvishuddhimadhigamya nishchayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAddarshanagnAnachAritrasamAhitatva–rUpe
vishrAntasakalakriyAkANDADambaranistaranggaparamachaitanyashAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyA–tmani
vishrAntimAsUtrayanta krameN samupajAt samarasIbhAvA paramavItarAgabhAvamadhigamya,
sAkShAnmokShamanubhavantIti..
-----------------------------------------------------------------------------
[AtmAmen adhikAr] shithil ho jAnepar apaneko nyAyamArgamen pravartit karaneke lie ve prachaNDa
daNDanItikA prayog karate hain; punapuna [apane AtmAko] doShAnusAr prAyashchitta dete hue ve satat
udyamavanta vartate hain; aur bhinnaviShayavAle shraddhAn–gnAn–chAritrake dvArA [–AtmAse bhinna jisake viShay
hain aise bhedaratnatray dvArA] jisamen sanskAr Aropit hote jAte hain aise bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle apane
AtmAmen –dhobI dvArA shilAkI satah par pachhADe jAnevAle, nirmal jal dvArA bhigoe jAnevAle aur
kShAr [sAbun] lagAe jAnevAle malin vastrakI bhAnti–thoDI–thoDI vishuddhi prApta karake, usI apane
AtmAko nishchayanayase bhinnasAdhyasAdhanabhAvake abhAvake kAraN, darshanagnAnachAritrakA samAhitapanA
[abhedapanA] jisakA rUp hai, sakal kriyAkANDake ADambarakI nivRuttike kAraN [–abhAvake kAraN]
jo nistarang paramachaitanyashAlI hai tathA jo nirbhar Anandase samRuddha hai aise bhagavAn AtmAmen vishrAnti
rachate hue [arthAt darshanagnAnachAritrake aikayasvarUp, nirvikalpa paramachaitanyashAlI hai tathA bharapUr
Anandayukta aise bhagavAn AtmAmen apaneko sthir karate hue], kramasha samarasIbhAv samutpanna hotA
jAtA hai isalie param vItarAgabhAvako prApta karake sAkShAt mokShakA anubhav karate hain.
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. vyavahAr–shraddhAnagnAnachAritrake viShay AtmAse bhinna hain; kyonki vyavahArashraddhAnakA viShay nav padArtha hai,
vyavahAragnAnakA viShay ang–pUrva hai aur vyavahArachAritrakA viShay AchArAdisUtrakathit muni–AchAr hai.
2. jis prakAr dhobI pAShANashilA, pAnI aur sAbun dvArA malin vastrakI shuddhi karatA jAtA hai, usI pakAr
prAkpadavIsthit gnAnI jIv bhedaratnatray dvArA apane AtmAmen sanskArako AropaN karake usakI thoDI–thoDI
shuddhi karatA jAtA hai aisA vyavahAranase kahA jAtA hai. paramArtha aisA hai ki us bhedaratnatrayavAle gnAnI jIvako
shubh bhAvonke sAth jo shuddhAtmasvarUpakA Anshik Alamban vartatA hai vahI ugra hote–hote visheSh shuddhi karatA
jAtA hai. isalie vAstavamen to, shuddhAtmasvarUkAn Alamban karanA hI shuddhi pragaT karanekA sAdhan hai aur us
AlambanakI ugratA karanA hI shuddhikI vRuddhi karanekA sAdhan hai. sAth rahe hue shubhabhAvonko shuddhikI vRuddhikA
sAdhan kahanA vah to mAtra upachArakathan hai. shuddhikI vRuddhike upacharitasAdhanapanekA Arop bhI usI jIvake
shubhabhAvommen A sakatA hai ki jis jIvane shuddhikI vRuddhikA yathArtha sAdhan [–shuddhAtmasvarUpakA yathochit
Alamban] pragaT kiyA ho.

Page 255 of 264
PDF/HTML Page 284 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
255
ath ye tu kevalavyavahArAvalambinaste khalu bhinnasAdhyasAdhanabhAvAvalokanenAnavaratan nitarAn
khidyamAnA muhurmuhurdharmAdishraddhAnarUpAdhyavasAyAnusyUtachetasa prabhUtashrutasanskArAdhiropitavi–
chitravikalpajAlakalmAShitachaitanyavRuttaya, samastayativRuttasamudAyarUpatapapravRuttirUpakarmakANDoDDam–
rAchalitA, kadAchitkinychidrochamAnA, kadAchit kinychidvikalpayanta, kadAchitkinychidAcharanta,
darshanAcharaNAy kadAchitprashAmyanta, kadAchitsamvijamAnA, kadAchidanukampamAnA, kadAchidA–
stikyamudvahanta, shangkAkAngkShAvichikitsAmUDhadraShTitAnAn vyutthApananirodhAy nityabaddhaparikarA,
upabRunhaN sthitikaraNavAtsalyaprabhAvanAn bhAvayamAnA
-----------------------------------------------------------------------------
[ab kevalavyavahArAvalambI (agnAnI) jIvonnko pravartan aur usakA phal kahA jAtA hai–]
parantu jo kevavyavahArAvalambI [mAtra vyavahArakA avalamban karanevAle] hain ve vAstavamen
bhinnasAdhyasAdhanabhAvake avalokan dvArA nirantar atyanta khed pAte hue, [1] punapuna dharmAdike
shraddhAnarUp adhyavasAnamen unakA chitta lagatA rahanese, [2] bahut shrutake [dravyashrutake] sanskAronse
UThane vAle vichitra [anek prakArake] vikalponke jAl dvArA unakI chaitanyavRutti chitra–vichitra hotI hai
isalie aur [3] samasta yati–AchArake samudAyarUp tapamen pravartanarUp karmakANDakI dhamAlamen ve
achalit rahate hain isalie, [1] kabhI kisIko [kisI viShayakI] ruchi karate hain, [2] kabhI
kisIke [ kisI viShayake] vikalpa karate hain aur [3] kabhI kuchh AcharaN karate hain; darshanAcharaN ke
lie–ve kadAchit prashamit hote hai, kadAchit samvegako prApta hote hai, kadAchit anukampit hote hai,
kadAchit Astikayako dhAraN karate hain, shankA, kAnkShA, vichikitsA aur mUDhadraShTitAke utthAnako
rokaneke lie nitya kaTibaddha rahate hain, upabRunhaN, sthiti– karaN, vAtsalya aur prabhAvanAko bhAte
1
-------------------------------------------------------------------------
1. vAstavamen sAdhya aur sAdhan abhinna hote hain. jahAn sAdhya aur sAdhan bhinna kahe jAyen vahAn ‘yah satyArtha
nirUpaN nahIn hai kintu vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA hai ’ –aisA samajhanA chAhiye.
kevalavyavahArAvalambI jIv is bAtakI gaharAIse shraddhA na karate hue arthAt ‘vAstavamen shubhabhAvarUp sAdhanase hI
shuddhabhAvarUp sAdhya prApta hogA’ aisI shraddhAkA gaharAIse sevan karate hue nirantar atyanta khed prApta karate hain.
[visheShake lie 230 ven pRuShThakA pAnchavAn aur 231 ven pRuShThakA tIsarA tathA chauthA pad TippaN dekhen.]

Page 256 of 264
PDF/HTML Page 285 of 293
single page version

256
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vAramvAramabhivardhitotsAhA, gnAnAcharaNAy svAdhyAy–kAlamavalokayanto, bahudhA vinayan prapanychayanta,
pravihitadurdharopadhAnA, suShThu bahumAnamAtanvanto, nihnavApattin nitarAn nivArayantorthavyanyjanatadubhayashuddhau
nitAntasAvadhAnA, chAritrAcharaNAy hinsAnRutasteyAbrahmaparigrahasamastaviratirUpeShu panychamahAvrateShu
tanniShThavRuttaya, samyagyoganigrahalakShaNAsu
guptiShu nivAntan gRuhItodyogA
IryAbhAShaiShaNAdAnanikShepotsargarUpAsu samitiShvatyantaniveshitaprayatnA,
tapaAcharaNAyAnashanAvamaudaryavRuttiparisankhyAnarasaparityAgaviviktashayyAsanakAyakLruesheShvabhIkShNamutsah–
mAnA, prAyashchittavinayavaiyAvRuttyavyutsargasvAdhyAyadhyAnaparikarAnkushitasvAntA, vIryAcharaNAy karma–kANDe
sarvashaktayA vyApriyamANA, karmachetanApradhAnatvAddUranivAritAshubhakarmapravRuttayopi samupAtta–
shubhakarmapravRuttaya, sakalakriyAkANDADambarottIrNadarshanagnAnachAritraikyapariNatirUpAn gnAn chetanAn
-----------------------------------------------------------------------------
hue bArambAr utsAhako baDhAte hain; gnAnAcharaNake liye–svAdhyAyakAlakA avalokan karate hain, bahu
prakArase vinayakA vistAr karate hain, durdhar upadhAn karate hain, bhalI bhAnti bahumAnako prasArit karate hain,
nihnavadoShako atyanta nivArate hain, artha, vyanjan aur tadubhayakI shuddhimen atyanta sAvadhAn rahate hain;
chAritrAcharaNake liye–hinsA, asatya, stey, abrahma aur parigrahakI sarvaviratirUp panchamahAvratommen
tallIn vRuttivAle rahate hain, samyak yoganigrah jisakA lakShaN hai [–yogakA barAbar nirodh karanA
jinakA lakShaN hai] aisI guptiyommen atyanta udyog rakhate hain, IryA, bhAShA, eShaNA, AdAnanikShep aur
utsargarUp samitiyommen prayatnako atyanta joDate hain; tapAcharaN ke liyee–anashan, avamaudarya,
vRuttiparisankhyAn, rasaparityAg, viviktashayyAsan aur kAyakleshamen satat utsAhit rahate hain, prAyashchitta,
vinay, vaiyAvRuttya, vyutsarga, svAdhyAy aur dhyAnarUp parikar dvArA nij antakaraNako ankushit rakhate
hain; vIryAcharaNake liye–karmakAnDamen sarva shakti dvArA vyApRut rahate hain; aisA karate hue,
karmachetanApradhAnapaneke kAraN – yadyapi ashubhakarmapravRuttikA unhonne atyanta nivAraN kiyA hai tathApi–
shubhakarmapravRuttiko jinhonne barAbar grahaN kiyA hai aise ve, sakal kriyAkANDake ADambarase pAr utarI
huI darshanagnAnachAritrakI aikayapariNatirUp gnAnachetanAko kinchit bhI utpanna nahIn karate hue,
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. tadubhay = un donon [arthAt artha tathA vyanjan donon]

2. parikar = samUh; sAmagrI.

3. vyApRut = ruke; gunthe; mashagUl; magna.

Page 257 of 264
PDF/HTML Page 286 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
257
manAgapyasambhAvayanta prabhUtapuNyabhAramantharitachittavRuttaya, suralokAdikLrueshaprAptiparamparayA suchiran
sansArasAgare bhramantIti. uktanycha–‘‘charaNakaraNappahANA sasamayaparamatthamukkavAvArA. charaNakaraNassa sAran
Nichchhayasuddhan Na jANanti’’..
yetra kevalanishchayAvalambina sakalakriyAkarmakANDADambaraviraktabuddhayordhamIlit–
-----------------------------------------------------------------------------
bahut puNyake bhArase manthar huI chittavRuttivAle vartate hue, devalokAdike kleshakI prAptikI paramparA dvArA
dIrgha kAlatak sansArasAgaramen bhramaN karate hain. kahA bhI hai ki – charaNakaraNappahANA
sasamayaparamatthamukkAvAvArA. charaNakaraNassa sAran Nichchhayasuddhan Na jANanti.. [arthAt jo
charaNapariNAmapradhAn hai aur svasamayarUp paramArthamen vyApArarahit hain, ve charaNapariNAmakA sAr jo
nishchayashuddha [AtmA] use nahIn jAnate.]
1
2
3
[ab kevalanishchayAvalambI [agnAnI] jIvonkA pravartan aur usakA phal kahA jAtA hai–]
ab, jo kevalanishchayAvalambI hain, sakal kriyAkarmakANDake ADambaramen virakta buddhivAle vartate
-------------------------------------------------------------------------
1. manthar = mand; jaD; susta.

2. is gAthAkI sanskRit chhAyA is prakAr hai charaNakaraNapradhAnA svasamayaparamArthamuktavyApArA. charaNakaraNasya sAran
nishchayashuddhan na jAnanti..

3. shrI jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti–TIkAmen vyavahAr–ekAntakA nimnAnusAr spaShTIkaraN kiyA gayA hai–
jo koI jIv vishuddhagnAnadarshanasvabhAvavAle shuddhAtmatattvake samyakshraddhAn–gnAn–anuShThAnarUp nishchayamokShamArgase
nirapekSha kevalashubhAnuShThAnarUp vyavahAranayako hI mokShamArga mAnate hain, ve usake dvArA devalokAdike kleshakI
paramparA prApta karate hue sansAramen paribhramaN karate hain kintu yadi shuddhAtmAnubhUtilakShaN nishchayamokShamArgako mAne
aur nishchayamokShamArgakA anuShThAn karanekI shaktike abhAvake kAraN nishchayasAdhak shubhAnuShThAn karen, to ve sarAg
samyagdraShTi hain aur paramparAse mokSha prApta karate hain. –is prakAr vyavahAr–ekAntake nirAkaraNakI mukhyatAse do
vAkya kahe gaye.
[yahAn jo ‘sarAg samyagdraShTi’ jIv kahe un jIvonko samyagdarshan to yathArtha hI pragaT huA hai
parantu chAritra–apekShAse unhen mukhyata rAg vidyamAn honese ‘sarAg samyagdraShTi’ kahA hai aisA samajhanA.
aur unhen jo shubh anuShThAn hai vah mAtra upachArase hI ‘nishchayasAdhak [nishchayake sAdhanabhUt]’ kahA gayA
hai aisA samajhanA.

Page 258 of 264
PDF/HTML Page 287 of 293
single page version

258
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vilochanapuTA kimapi svabuddhayAvalokya yathAsukhamAsate, te khalvavadhIritabhinnasAdhyasAdhanabhAvA
abhinnasAdhyasAdhanabhAvamalabhamAnA antarAl ev pramAdakAdambarImadabharAlasachetaso mattA iv, mUrchchhitA
iv, suShuptA iv, prabhUtaghRutasitopalapAyasAsAditasauhityA iv, sasulbaNabal–sanyjanitajADayA iv,
dAruNamanobhranshavihit mohA iv, mudritavishiShTachaitanyA vanaspatay iv,
-----------------------------------------------------------------------------
hue, Ankhonko adhamundA rakhakar kuchhabhI svabuddhise avalok kar yathAsukh rahate hain [arthAt
svamatikalpanAse kuchh bhI bhAsakI kalpanA karake ichkAnusAr– jaise sukh utpanna ho vaise–rahate hain],
ve vAstavamen bhinnasAdhyasAdhanabhAvako tiraskArate hue, abhinnasAdhyasAdhanabhAvako upalabdha nahIn karate
hue, antarAlamen hI [–shubh tathA shuddhake atirikta sheSh tIsarI ashubh dashAmen hI], pramAdamadirAke
madase bhare hue AlasI chittavAle vartate hue, matta [unmatta] jaise, mUrchhit jaise, suShupta jaise, bahut
ghI–shakkar khIr khAkar tRuptiko prApta hue [tRupta hue] hon aise, moTe sharIrake kAraN jaDatA [–
mandatA, niShkriyatA] utpanna huI ho aise, dAruN buddhibhranshase mUDhatA ho gaI ho aise, jisakA
vishiShTachaitanya mund
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. yathAsukh = ichchhAnusAr; jaise sukh utpanna ho vaise; yathechchharUpase. [jinhen dravyArthikanayake [nishchayanayake]
viShayabhUt shuddhAtmadravyakA samyak shraddhAn yA anubhav nahIn hai tathA usake lie utsukatA yA prayatna nahIn hai,
aisA hone par bhI jo nij kalpanAse apanemen kinchit bhAs honekI kalpanA karake nishchintarUpase svachchhandapUrvak
vartate hain. ‘gnAnI mokShamArgI jIvonko prAthamik dashAmen Anshik shuddhike sAth–sAth bhUmikAnusAr shubh bhAv bhI
hote hain’–is bAtakI shraddhA nahIn karate, unhen yahAn keval nishchayAvalambI kahA hai.]

2. mokShamArgI gnAnI jIvonko savikalpa prAthamik dashAmen [chhaThaven guNasthAn tak] vyavahAranayakI apekShAse
bhUmikAnusAr bhinnasAdhyasAdhanabhAv hotA hain arthAt bhUmikAnusAr nav padArthon sambandhI, angapUrva sambandhI aur
shrAvak–munike AchAr sambandhI shubh bhAv hote hain.–yah vAt kevalanishchayAvalambI jIv nahIn mAnatA arthAt
[Anshik shuddhike sAthakI] shubhabhAvavAlI prAthamik dashAko ve nahIn shraddhate aur svayam ashubh bhAvommen vartate hone
par bhI apanemen uchcha shuddha dashAkI kalpanA karake svachchhandI rahate hain.

Page 259 of 264
PDF/HTML Page 288 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
259
maunIndrIn karmachetanAn puNyabandhabhayenAnavalambamAnA anAsAditaparamanaiShkarmyarUpagnAnachetanAvishrAntayo
vyaktAvyaktapramAdatantrA aramAgatakarma–phalachetanApradhAnapravRuttayo vanaspatay iv kevalan pApamev badhnanti.
uktanycha–‘‘NichchhayamAlambantA Nichchhayado Nichchhayan ayANantA. NAsanti charaNakaraNan bAharicharaNAlasA
keI’’..
-----------------------------------------------------------------------------
gayA hai aisI vanaspati jaise, munIndrakI karmachetanAko puNyabandhake bhayase nahIn avalambate hue aur param
naiShkarmyarUp gnAnachetanAmen vishrAntiko prApta nahIn hote hue, [mAtra] vyakta–avyakta pramAdake AdhIn vartate
hue, prApta hue halake [nikRuShTa] karmaphalakI chetanAke pradhAnapanevAlI pravRutti jise vartatI hai aisI
vanaspatikI bhAnti, keval pApako hI bAndhate hai. kahA bhI hai ki–– NichchhayamAlambantA Nichchhayado
Nichchhayan ayANantA. NAsanti charaNakaraNan bAharicharaNAlasA keI.. [arthAt nishchayakA avalamban lene vAle
parantu nishchayase [vAstavamen] nishchayako nahIn jAnane vAle kaI jIv bAhya charaNamen AlasI vartate hue
charaNapariNAmakA nAsh karate hain.]
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. kevalanishchayAvalambI jIv puNyabandhake bhayase Darakar mandakaShAyarUp shubhabhAv nahIn karate aur pApabandhake
kAraNabhUt ashubhabhAvonkA sevan to karate rahate hain. is prakAr ve pApabandha hI karate hain.

2. is gAthAkI sanskRit chhAyA is prakAr haie nishchayamAlambanto nishchayato nishchayamajAnanta. nAshayanti charaNakaraNan
bAhyacharaNAlasA kepi..
3. shrI jayasenAchAryadevarachit TIkAmen [vyavahAr–ekAntakA spaShTIkaraN karaneke pashchAt turanta hI] nishchayaekAntakA
nimnAnusAr spaShTIkaraN kiyA gayA hai–
aur jo kevalanishchayAvalambI vartate hue rAgAdivikalparahit paramasamAdhirUp shuddha AtmAko upalabdha nahIn
karate hone par bhI, muniko [vyavahArase] Acharaneyogya ShaD–AvashyakAdirUp anuShThAnako tathA shrAvakako
[vyavahArase] Acharaneyogya dAnapUjAdirUp anuShThAnako dUShaN dete hain, ve bhI ubhayabhraShTa vartate hue, nishchayavyavahAr–
anuShThAnayogya avasthAntarako nahIn jAnate hue pApako hI bAndhate hain [arthAt keval nishchay–anuShThAnarUp shuddha
avasthAse bhinna aisI jo nishchay–anuShThAn aur vyavahAraanuShThAnavAlI mishra avasthA use nahIn jAnate hue pApako
hI bAndhate hain], parantu yadi shuddhAtmAnuShThAnarUp mokShamArgako aur usake sAdhakabhUt [vyavahArasAdhanarUp]
vyavahAramokShamArgako mAne, to bhale chAritramohake udayake kAraN shaktikA abhAv honese shubh–anuShThAn rahit hon
tathApi – yadyapi ve shuddhAtmabhAvanAsApekSha shubh–anuShThAnarat puruShon jaise nahIn hain tathApi–sarAg samyaktvAdi dvArA
vyavahArasamyagdraShTi hai aur paramparAse mokSha prApta karate hain.––is prakAr nishchay–ekAntake nirAkaraNakI
mukhyatAse do vAkya kahe gaye.

Page 260 of 264
PDF/HTML Page 289 of 293
single page version

260
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ye tu punarapunarbhavAy nityavihitodyogamahAbhAgA bhagavanto nishchayavyavahArayoranyat–
rAnavalambanenAtyantamadhyasthIbhUtA
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
[yahAn jin jIvonko ‘vyavahArasamyagdraShTi kahA hai ve upachArase samyagdraShTi hain aisA nahIn samajhanA. parantu ve vAstavamen
samyagdraShTi hain aisA samajhanA. unhen chAritra–apekShAse mukhyata rAgAdi vidyamAn honese sarAg samyaktvavAle kahakar
‘vyavahArasamyagdraShTi’ kahA hai. shrI jayasenAchAryadevane svayam hI 150–151 vIn gAthAkI TIkAmen kahA hai ki – jab
yah jIv AgamabhAShAse kAlAdilabdhirUp aur adhyAtmabhAShAse shuddhAtmAbhimukh pariNAmarUp svasamvedanagnAnako prApta
karatA hai tab pratham to vah mithyAtvAdi sAt prakRitiyonke upasham aur kShayopasham dvArA sarAg–samyagdraShTi hotA
hai.]
1. nishchay–vyavahArake sumelakI spaShTatAke liye pRuShTha 258kA pad TippaN dekhen.
2. mahAbhAg = mahA pavitra; mahA guNavAn; mahA bhAgyashAlI.
3. mokShake liye nitya udyam karanevAle mahApavitra bhagavantonko [–mokShamArgI gnAnI jIvonko] nirantar
shuddhadravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpakA samyak avalamban vartatA honese un jIvonko us avalambanakI
taratamatAnusAr savikalpa dashAmen bhUmikAnusAr shuddhapariNati tathA shubhapariNatikA yathochit sumel [haTh rahit]
hotA hai isaliye ve jIv is shAstramen [258 ven pRuShTha par] jinhen kevalanishchayAvalambI kahA haie aise
kevalanishchayAvalambI nahIn hain tathA [259 ven pRuShTha par] jinhen kevalavyavahArAvalambI kahA hai aise
kevalavyavahArAvalambI nahIn hain.
[ab nishchay–vyavahAr dononkA sumel rahe is prakAr bhUmikAnusAr pravartan karanevAle gnAnI
jIvonkA pravartan aur usakA phal kahA jAtA hai–
1
parantu jo, apunarbhavake [mokShake] liye nitya udyog karanevAle mahAbhAg bhagavanton, nishchay–
vyavahAramense kisI ekakA hI avalamban nahIn lenese [–kevalanishchayAvalambI yA kevalavyavahArAvalambI
nahIn honese] atyanta madhyastha vartate hue,
2
3

Page 261 of 264
PDF/HTML Page 290 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
261
shuddhachaitanyarUpAtmatattvavishrAntivirachanonmukhA pramAdodayAnuvRutti–nivartikAn
kriyAkANDapariNatimmAhAtmyAnnivArayantotyantamudAsInA yathAshaktayAtmAnamAtma–nAtmani
sanchetayamAnA nityopayuktA nivasanti, te khalu svatattvavishrAntyanusAreN krameN karmANi
sannyasantotyantaniShpramAdAnitAntaniShkampamUrtayo vanaspatibhirUpamIyamAnA api
dUranirastakarmaphalAnubhUtayakarmAnubhUtinirutsukAkevalagnAnAnubhUtisamupajAtatAttvikA–
nandanirbharatarAstarasA sansArasamudramuttIrya shabda–brahmaphalasya shAshvatasya bhoktAro bhavantIti.. 172..
shuddhachaitanyarUp Atmatattvamen vishrAntike
anusaraN karatI huI vRuttikA nivartan karanevAlI [TAlanevAlI] kriyAkANDapariNatiko mAhAtmyamense
vArate hue [–shubh kriyAkANDapariNati haTh rahit sahajarUpase bhUmikAnusAr vartatI hone par bhI
antarangamen use mAhAtmya nahIn dete hue], atyanta udAsIn vartate hue, yathAshakti AtmAko AtmAse
AtmAmen sanchetate [anubhavate] hue nitya–upayukta rahate hain, ve [–ve mahAbhAg bhagavanton], vAstavamen
svatattvamen vishrAntike anusAr kramasha karmakA sannyAs karate hue [–svatattvamen sthiratA hotI jAye
tadanusAr shubh bhAvonko chhoDate hue], atyanta niShpramAd vartate hue, atyanta niShkampamUrti honese jinhen
vanaspatikI upamA dI jAtI hai tathApi jinhonnee karmaphalAnubhUti atyanta nirasta [naShTa] kI hai aise,
karmAnubhUtike prati nirutsuk vartate hue, keval [mAtra] gnAnAnubhUtise utpanna hue tAttvik Anandase
atyanta bharapUr vartate hue, shIghra sansArasamudrako pAr utarakar, shabdabrahmake shAshvat phalake [–
nirvANasukhake] bhoktA hote hain.. 172..
maggappabhAvaNaTThan pavayaNabhattippachodideN mayA.
bhaNiyan pavayaNasAran panchatthiyasangahan suttan.. 173..
-----------------------------------------------------------------------------
1virachanakI abhimukh [unmukh] vartate hue, pramAdake udayakA
-------------------------------------------------------------------------
1. virachan = visheSharUpase rachanA; rachanA.
men mArga–udyotArtha, pravachanabhaktithI prerAIne,
kahyun sarvapravachan–sArabhUt ‘panchAstisangrah’ sUtrane. 173.

Page 262 of 264
PDF/HTML Page 291 of 293
single page version

262
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
mArgaprabhAvanArthan pravachanabhaktiprachoditen mayA.
bhaNitan pravachanasAran panychAstikasangrahan sUtram.. 173..
kartu pratignAnirvyUDhisUchikA samApaneyam . mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pArameshvarI
paramAgnA; tasyA prabhAvanan prakhyApanadvAreN prakRuShTapariNatidvAreN vA samudyotanam; tadarthamev
paramAgamAnurAgavegaprachalitamanasA sankShepata samastavastutattvasUchakatvAdativistRutasyApi
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 173
anvayArtha– [pravachanabhaktiprachoditen mayA] pravachanakI bhaktise prerit aise maine [mArgaprabhAvanArthan]
mArgakI prabhAvake hetu [pravachanasAran] pravachanake sArabhUt [panychAstikasangrahan sUtram] ‘panchAstikAyasangrah’
sUtra [bhaNitam] kahA.
TIkA– yah, kartAkI pratignAkI pUrNatA sUchitavAlI samApti hai [arthAt yahAn shAstrakartA
shrImadbhagavatkundakundAchAryadev apanI pratignAkI pUrNatA sUchit karate hue shAstrasamApti karate hain].
mArga arthAt param vairAgya kI or DhalatI huI pArameshvarI param AgnA [arthAt param vairAgya
karanekI parameshvarakI param AgnA]; usakI prabhAvanA arthAt prakhyApan dvArA athavA prakRuShTa pariNati dvArA
usakA samudyot karanA; [param vairAgya karanekI jinabhagavAnakI param AgnAkI prabhAvanA arthAt [1]
usakI prakhyAti–vignApan–karane dvArA athavA [2] paramavairAgyamay prakRuShTa pariNaman dvArA, usakA
samyak prakArase udyot karanA;] usake hetu hI [–mArgakI prabhAvanAke liye hI], paramAgamakI orake
anurAgake vegase jisakA man ati chalit hotA thA aise mainne yah ‘panchAstikAyasangrah’ nAmakA sUtra
kahA–jo ki bhagavAn sarvagna dvArA upagna honese [–vItarAg sarvagna jinabhagavAnane svayam jAnakar
praNIt kiyA honese] ‘sUtra’ hai, aur jo sankShepase samastavastutattvakA [sarva vastuonke yathArtha
svarUpakA] pratipAdan karatA honese, ati vistRut aise bhI pravachanake sArabhUt hain [–dvAdashAngarUpase
vistIrNa aise bhI jinapravachanake sArabhUt hain].

Page 263 of 264
PDF/HTML Page 292 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
263
pravachanasya sArabhUtan panychAstikAyasangrahA–bhidhAnan bhagavatsarvagnopagnatvAt sUtramidamabhihitan mayeti.
athaivan shAstrakAra prArabdhasyAnta–mupagamyAtyantan kRutakRutyo bhUtvA paramanaiShkarmyarUpe shuddhasvarUpe vishrAnta
iti shraddhIyate.. 173..
iti samayavyAkhyAyAn navapadArthapurassaramokShamArgaprapanychavarNano dvitIya shrutaskandha samApta..
svashaktisansUchitavastutattvai–
rvyAkhyA kRuteyan samayasya shabdai.
svarUpaguptasya na kinchidasti
kartavyamevAmRutachandrasUre.. 8..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr shAstrakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] prArambha kiye hue kAryake antako pAkar,
atyanta kRutakRutya hokar, paramanaiShkarmyarUp shuddhasvarUpamen vishrAnt hue [–param niShkarmapanerUp
shuddhasvarUpamen sthir hue] aise shraddhe jAte hain [arthAt aisI ham shraddhA karate hain].. 173..
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrahashAstrakI shrImad
amRutachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmakI TIkAmen navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan nAmakA
dvitIy shrutaskandha samApta huA.

[ab, ‘yah TIkA shabdone kI hai, amRutachandrasUrine nahIn’ aise arthakA ek antim shlok kahakar
amRutachandrAchAryadev TIkAkI pUrNAhuti karate hain]
[shlokArtha–] apanI shaktise jinhonne vastukA tattva [–yathArtha svarUp] bhalIbhAnti kahA hai
aise shabdonne yah samayakI vyAkhyA [–arthasamayakA vyAkhyAn athavA panchAstikAyasangrahashAstrakI TIkA]
kI hai; svarUpagupta [–amUrtik gnAnamAtra svarUpamen gupta] amRutachandrasUrikA [usamen] kinchit bhI kartavya
nahI hain .. [8]..

Page 264 of 264
PDF/HTML Page 293 of 293
single page version

264
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
iti panchAstikAyasangrahAbhidhAnasya samayasya vyAkhyA samAptA.
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt] shrI panchAstikAyasangrah nAmak samayakI arthAt
shAstrakI [shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit samayavyAkhyA nAmakI] TIkAke shrI himmatalAl jeThAlAl
shAh kRut gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar samApta huA.

samApta