Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 160-172.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 15

 

Page 232 of 264
PDF/HTML Page 261 of 293
single page version

232
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dhammAdIsaddahaNan sammattan NANamangapuvvagadan.
cheTThA tavamhi chariyA vavahAro mokkhamaggo tti.. 160..
TIkA– nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase, pUrvodShTi [107 vIn gAthAmen ullikhit]
vyavahAramokShamArgakA yah nirdesh hai.
dharmAdishraddhAnan samyaktvan gnAnamanggapUrvagatam.
cheShTA tapasi charyA vyavahAro mokShamArga iti.. 160..
nishchayamokShamArgasAdhanabhAven pUrvoddiShTavyavahAramokShamArganirdeshoyam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 160
anvayArtha– [dharmAdishraddhAnan samyaktvam] dharmAstikAyAdikA shraddhAn so samyaktva [anggapUrvagatam
gnAnam] angapUrvasambandhI gnAn so gnAn aur [tapasi cheShTA charyA] tapamen cheShTA [–pravRutti] soe chAritra;
[iti] is prakAr [vyavahAra mokShamArga] vyavahAramokShamArga hai.
-------------------------------------------------------------------------
[yahAn ek udAharaN liyA jAtA hai–
sAdhya–sAdhan sambandhI satyArtha nirUpaN is prakAr hai ki ‘chhaThaven guNasthAnamen vartatI huI Anshik shuddhi
sAtaven guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai.’ ab, ‘chhaThaven guNasthAnamen kaisI athavA kitanI
shuddhi hotI haie’– is bAtako bhI sAth hI sAth samajhanA ho to vistArase eaisA nirUpaN kiyA jAtA hai ki
‘jis shuddhike sadbhAvamen, usake sAth–sAth mahAvratAdike shubhavikalpa haTh vinA sahajarUpase pravartamAn ho vah
chhaThaven guNasthAnayogya shuddhi sAtaven guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai.’ aise lambe kathanake
badale, aisA kahA jAe ki ‘chhaThaven guNasthAnamen pravartamAn mahAvratAdike shubh vikalpa sAtaven guNasthAnayogya
nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai,’ to vah upacharit nirUpaN hai. aise upacharit nirUpaNamense aisA artha
nikAlanA chAhiye ki ‘mahAvratAdike shubh vikalpa nahIn kintu unake dvArA jis chhaThaven guNasthAnayogya shuddhi
batAnA thA vah shUddhi vAstavamen sAtaven guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai.’]
dharmAdinI shraddhA sudrag, pUrvAngabodh subodh chhe,
tapamAnhi cheShTA charaN–ek vyavahAramuktimArga chhe. 160.

Page 233 of 264
PDF/HTML Page 262 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
233
samyagdarshanagnAnachAritrANi mokShamArga. tatra dharmAdInAn dravyapadArthavikalpavatAn tattvArtha–
shraddhAnabhAvasvabhAvan bhAvantaran shraddhAnAkhyan samyaktvan, tattvArthashraddhAnanirvRutau satyAmanggapUrvagatArthapari–
chchhittirgnAnam, AchArAdisUtraprapanychitavichitrayativRuttasamastasamudayarUpe tapasi cheShTA charyA–ityeSha
svaparapratyayaparyAyAshritan bhinnasAdhyasAdhanabhAvan vyavahAranayamAshrityAnugamyamAno mokShamArga kArta–
svarapAShANArpitadIptajAtavedovatsamAhitAntaranggasya pratipadamuparitanashuddhabhUmikAsu paramaramyAsu
vishrAntimabhinnAn niShpAdayan, jAtyakArtasvarasyev shuddhajIvasya kathanchidbhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvA–
tsvayam shuddhasvabhAven vipariNamamAnasyApi, nishchayamokShamArgasya sAdhanabhAvamApadyat iti.. 160..
-----------------------------------------------------------------------------
samyagdarshan–gnAn–chAritra so mokShamArga hai. vahAn [chhah] dravyarUp aur [nav] padArtharUp jinake
bhed hain aise dharmAdike tattvArthashraddhAnarUp bhAv [–dharmAstikAyAdikI tattvArthapratItirUp bhAv] jisakA
svabhAv hai aisA, ‘shraddhAn’ nAmakA bhAvavisheSh so samyaktva; tattvArthashraddhAnake sadbhAvamen angapUrvagat
padArthonnkA avabodhan [–jAnanA] so gnAn; AchArAdi sUtron dvArA kahe gae anekavidh muni–AchAronke
samasta samudAyarUp tapamen cheShTA [–pravartan] so chAritra; – aisA yah, svaparahetuk paryAyake Ashrit,
bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Ashrayase [–vyavahAranayakI apekShAse] anusaraN kiyA
jAnevAlA mokShamArga, suvarNapAShANako lagAI jAnevAlI pradIpta agnikI bhAnti samAhit antarangavAle
jIvako [arthAt] jisakA antarang ekAgra–samAdhiprApta hai aise jIvako] pad–pad par param ramya
aisI uparakI shuddha bhUmikAommen abhinna vishrAnti [–abhedarUp sthiratA] utpanna karatA huA – yadyapi
uttam suvarNakI bhAnti shuddha jIv kathanchit bhinnasAdhyasAdhanabhAvake abhAvake kAraN svayam [apane Ap]
shuddha svabhAvase pariNamit hotA hai tathApi–nishchayamokShamArgake sAdhanapaneko prApta hotA hai.
1
bhAvArtha–ijase antarangamen shuddhikA ansh pariNamit huA hai us jIvako tattvArtha–shraddhAn,
angapUrvagat gnAn aur muni–AchAramen pravartanarUp vyavahAramokShamArga visheSh–visheSh shuddhikA 1
-------------------------------------------------------------------------
1. samAhit=ekAgra; ekatAkoe prApta; abhedatAko prApta; chhinnabhinnatA rahit; samAdhiprApta; shuddha; prashAnta.
2. is gAthAkI shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmen panchamaguNasthAnavartI gRuhasthako bhI vyavahAramokShamArga kahA hai. vahAn
vyavahAramokShamArgake svarUpakA nimnAnusAr varNan kiyA hai– ‘vItarAgasarvagnapraNIt jIvAdipadArtho sambandhI samyak
shraddhAn tathA gnAn donon, gRuhasthako aur tapodhanako samAn hote hain; chAritra, tapodhanonko AchArAdi charaNagranthommen
vihit kiye hue mArgAnusAr pramatta–apramatta guNasthAnayogya panchamahAvrat–panchasamiti–trigupti–ShaDAvashyakAdirUp
hotA hai aur gRuhasthonko upAsakAdhyayanagranthamen vihit kiye hue mArgake anusAr panchamaguNasthAnayogya dAn–shIl–
pUvajA–upavAsAdirUp athavA dArshanik–vratikAdi gyArah sthAnarUp [gyArah pratimArUp] hotA hai; is prakAr
vyavahAramokShamArgakA lakShaN hai.

Page 234 of 264
PDF/HTML Page 263 of 293
single page version

234
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
NichchhayaNaeN bhaNido tihi tehin samAhido hu jo appA.
Na kuNadi kinchi vi aNNan Na muyadi so mokkhamaggo tti.. 161..
nishchayanayen bhaNitastribhistai samAhita khalu ya AtmA.
na karoti kinchidapyanyanna munychati sa mokShamArga iti.. 161..
vyavahAramokShamArgasAdhyabhAven nishchayamokShamArgopanyAsoyam.
-----------------------------------------------------------------------------
vyavahArasAdhan banatA huA, yadyapi nirvikalpashuddhabhAvapariNat jIvako paramArthase to uttam suvarNakI
bhAnti abhinnasAdhyasAdhanabhAvake kAraN svayamev shuddhabhAvarUp pariNaman hotA hai tathApi, vyavahAranayase
nishchayamokShamArgake sAdhanapaneko prApta hotA hai.
[agnAnI dravyalingI munikA antarang leshamAtra bhI samAhit nahIn honese arthAt
use[dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake agnAnake kAraN] shuddhikA ansh bhI pariNamit nahIn
honese use vyavahAramokShamArga bhI nahIn hai..] 160..
gAthA 161
anvayArtha– [ya AtmA] jo AtmA [tai tribhi khalu samAhita] in tIn dvArA vAstavamen
samAhit hotA huA [arthAt samyagdarshanagnAnachAritra dvArA vAstavamen ekAgra–abhed hotA huA]
[anyat kinchit api] anya kuchh bhI [na karoti na munychati] karatA nahIn hai yA chhoDatA nahIn hai,
[sa] vah [nishchayanayen] nishchayanayase [mokShamArga iti bhaNita] ‘mokShamArga’ kahA gayA hai.

TIkA– vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase, nishchayamokShamArgakA yah kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
je jIv darshanagnAnacharaN vaDe samAhit hoIne,
chhoDe–grahe nahi anya kaIpaN, nishchaye shivamArga chhe. 161.

Page 235 of 264
PDF/HTML Page 264 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
235
samyagdarshanagnAnachAritrasamAhit Atmaiv jIvasvabhAvaniyatacharitratvAnnishchayen mokShamArga. ath
khalu kathanychanAnAdyavidyAvyapagamAdvayavahAramokShamArgamanuprapanno dharmAditattvArthAshraddhAnAnggapUrva–
gatArthAgnAnAtapashcheShTAnAn dharmAditattvArthashraddhAnAnggapUrvagatArthagnAnatapashcheShTAnAnycha tyAgopAdAnAy prArabdha–
viviktabhAvavyApAra, kutashchidupAdeyatyAge tyAjyopAdAne cha puna pravartitapratividhAnAbhiprAyo,
yasminyAvati kAle vishiShTabhAvanAsauShThavavashAtsamyagdarshanagnAnachAritrai svabhAvabhUtai samamanggAnggibhAv–
pariNatyA
-----------------------------------------------------------------------------
samyagdarshan–gnAn–chAritra dvArA samAhit huA AtmA hI jIvasvabhAvamen niyat chAritrarUp hone
ke kAraN nishchayase mokShamArga hai.
ab [vistAr aisA hai ki], yah AtmA vAstavamen kathanchit [–kisI prakArase, nij udyamase]
anAdi avidyAke nAsh dvArA vyavahAramokShamArgako prApta hotA huA, dharmAdisambandhI tattvArtha–
ashraddhAnake, angapUrvagat padArthonsambandhI agnAnake aur atapamen cheShTAke tyAg hetuse tathA dharmAdisambandhI
tattvArtha–shraddhAnake, angapUrvagat padArthonsambandhI gnAnake aur tapamen cheShTAke grahaN hetuse [–tInonke tyAg
hetu tathA tInonke grahaN hetuse] vivikta bhAvarUp vyApAr karatA huA, aur kisI kAraNase grAhyakA
tyAg ho jAnepar aur tyAjyakA grahaN ho jAnepar usake pratividhAnakA abhiprAy karatA huA, jis
kAl aur jitane kAl tak vishiShTa bhAvanAsauShThavake kAraN svabhAvabhUt samyagdarshan–gnAn–chAritrake
sAth ang–angIbhAvase pariNati dvArA
2. pratividhAn = pratikAr karanekI vidhi; pratikArakA upAy; ilAja.
3. vishiShTa bhAvanAsauShThav = visheSh achchhI bhAvanA [arthAt vishiShTashuddha bhAvanA]; vishiShTa prakArakI uttam bhAvanA.
4. AtmA vah angI aur svabhAvabhUt samyagdarshanagnAnachAritra vah anga.
1
2
3
4
-------------------------------------------------------------------------
1. vivikta = vivekase pRuthak kie hue [arthAt hey aur upAdeyakA vivek karake vyavahArase upAdey rUp jAne
hue]. [jisane anAdi agnAnakA nAsh karake shuddhikA ansh pragaT kiyA hai aise vyavahAr–mokShamArgI
[savikalpa] jIvako nishankatA–nikAnkShA–nirvichikitsAdi bhAvarUp, svAdhyAy–vinayAdi bhAvarUp aur
niratichAr vratAdi bhAvarUp vyApAr bhUmikAnusAr hote hain tathA kisI kAraN upAdey bhAvonkA [–vyavahArase
grAhya bhAvonkA] tyAg ho jAne par aur tyAjya bhAvonkA upAdAn arthAt grahaN ho jAne par usake
pratikArarUpase prAyashchittAdi vidhAn bhI hotA hai.]

Page 236 of 264
PDF/HTML Page 265 of 293
single page version

236
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
tatsamAhito bhUtvA tyAgopAdAnavikalpashUnyatvAdvishrAntabhAvavyApAra suniprakampa ayamAtmAv–tiShThate,
tasmin tAvati kAle ayamevAtmA jIvasvabhAvaniyatacharitatvAnnishchayen mokShamArga ityuchyate. ato
nishchayavyavahAramokShamArgayo sAdhyasAdhanabhAvo nitarAmupapanna.. 161..
-----------------------------------------------------------------------------
unase samAhit hokar, tyAgagrahaNake vikalpase shUnyapaneke kAraN [bhedAtmak] bhAvarUp vyApAr
virAm prApta honese [arthAt bhedabhAvarUp–khanDabhAvarUp vyApAr ruk jAnese] suniShkamparUpase rahatA hai,
us kAl aur utane kAl tak yahI AtmA jIvasvabhAvamen niyat chAritrarUp honeke kAraN nishchayase
‘mokShamArga’ kahalAtA hai. isaliye, nishchayamokShamArga aur vyavahAramokShamArgako sAdhya–sAdhanapanA atyanta
ghaTatA hai.
1
2
bhAvArtha– nishchayamokShamArga nij shuddhAtmAkI ruchi, gnapti aur nishchaL anubhUtirUp hai. usakA
sAdhak [arthAt nishchayamokShamArgakA vyavahAr–sAdhan] aisA jo bhedaratnatrayAtmak vyavahAramokShamArga use
jIv kathanchit [–kisI prakAr, nij udyamase] apane samvedanamen AnevAlI avidyAkI vAsanAke vilay
dvArA prApta hotA huA, jab guNasthAnarUp sopAnake kramAnusAr nijashuddhAtmadravyakI bhAvanAse utpanna
nityAnandalakShaNavAle sukhAmRutake rasAsvAdakI tRuptirUp param kalAke anubhavake kAraN nijashuddhAtmAshrit
nishchayadarshanagnAnachAritrarUpase abhedarUp pariNamit hotA hai, tab nishchayanayase bhinna sAdhya–sAdhanake
abhAvake kAraN yah AtmA hI mokShamArga hai. isaliye aisA siddha huA ki suvarNa aur suvarNapAShANakI
bhAnti nishchayamokShamArga aur vyavahAramokShamArgako sAdhya–sAdhakapanA [vyavahAranayase] atyanta ghaTit hotA
hai.. 161..
-------------------------------------------------------------------------
1. unase = svabhAvabhUt samyagdarshan–gnAn–chAritrase.

2. yahAn yah dhyAnamen rakhaneyogya hai ki jIv vyavahAramokShamArgako bhI anAdi avidyAkA nAsh karake hI prApta kar
sakatA hai; anAdi avidyAke nAsh honese pUrva to [arthAt nishchayanayake–dravyArthikanayake–viShayabhUt
shuddhAtmasvarUpakA bhAn karanese pUrva to] vyavahAramokShamArga bhI nahIn hotA.
punashcha, ‘nishchayamokShamArga aur vyavahAramokShamArgako sAdhya–sAdhanapanA atyanta ghaTit hotA hai’ aisA jo
kahA gayA hai vah vyavahAranay dvArA kiyA gayA upacharit nirUpaN hai. usamense aisA artha nikAlanA chAhiye ki
‘chhaThaven guNasthAnamen vartanevAle shubh vikalponko nahIn kintu chhaThaven guNasthAnamen vartanevAle shuddhike anshakoe aur
sAtaven guNasthAnayogya nishchayamokShamArgako vAstavamen sAdhan–sAdhyapanA hai.’ chhaThaven guNasthAnamen vartanevAle shuddhikA
ansh baDhakar jab aur jitane kAl tak ugra shuddhike kAraN shubh vikalponkA abhAv vartatA hai tab aur utane
kAl tak sAtaven guNasthAnayogya nishchayamokShamArga hotA hai.

Page 237 of 264
PDF/HTML Page 266 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
237
jo charadi NAdi pechchhadi appANan appaNA aNaNNamayan.
so chArittan NANan dansaNamidi Nichchhido hodi.. 162..
yashcharati jAnAti pashyati AtmAnamAtmanAnanyamayam.
sa chAritran gnAnan darshanamiti nishchito bhavati.. 162..
AtmanashchAritragnAnadarshanatvadyotanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [ya] jo [AtmA] [ananyamayam AtmAnam] ananyamay AtmAko [AtmanA]
AtmAse [charati] AcharatA hai, [jAnAti] jAnatA hai, [pashyati] dekhatA hai, [sa] vah [AtmA
hI] [chAritran] chAritra hai, [gnAnan] gnAn hai, [darshanam] darshan hai–[iti] aisA [nishchita bhavati]
nishchit hai.
ya khalvAtmAnamAtmamayatvAdananyamayamAtmanA charati–svabhAvaniyatAstitvenAnuvartate, AtmanA
jAnAti–svaparaprakAshakatven chetayate, AtmanA pashyati–yAthAtathyenAvalokayate, sa khalvAtmaiv chAritran
gAthA 162
TIkA– yah, AtmAke chAritra–gnAn–darshanapanekA prakAshan hai [arthAt AtmA hI chAritra, gnAn
aur darshan hai aisA yahAn samajhAyA hai].
jo [AtmA] vAstavamen AtmAko– jo ki Atmamay honese ananyamay hai use–AtmAse
AcharatA hai arthAt svabhAvaniyat astitva dvArA anuvartatA hai [–svabhAvaniyat astitvarUpase
pariNamit hokar anusaratA hai], [ananyamay AtmAko hI] AtmAse jAnatA hai arthAt
svaparaprakAshakarUpase chetatA hai, [ananyamay AtmAko hI] AtmAse dekhatA hai arthAt yathAtatharUpase
1
-------------------------------------------------------------------------
1. svabhAvaniyat = svabhAvamen avasthit; [gnAnadarshanarUp] svabhAvamen draDharUpase sthita. [‘svabhAvaniyat astitva’kI
visheSh spaShTatAke lie 144 vIn gAthAkI TIkA dekho.]
jANe, jue ne Achare nij Atmane AtmA vaDe,
te jIv darshan, gnAn ne chAritra chhe nishchitapaNe. 162.

Page 238 of 264
PDF/HTML Page 267 of 293
single page version

238
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
gnAnan darshanamiti kartRukarmakaraNAnAmagnAnan darshanamiti kartRukarmakaraNAnAmabhedAnnishchito bhavati.
atashchAritragnAnadarshanarUpatvAjjIvasvabhAvaniyatacharitatvalakShaNan nishchayamokShamArgatvamAtmano
nitarAmupapannamiti.. 162..
jeN vijANadi savvan pechchhadi so teN sokkhamaNuhavadi.
idi tan jANadi bhavio abhaviyasatto Na saddahadi.. 163..
sarvasyAtmana sansAriNo mokShamArgArhatvanirAsoyam.
-----------------------------------------------------------------------------
avalokatA hai, vah AtmA hI vAstavamen chAritra hai, gnAn hai, darshan hai–aisA kartA–karma–karaNake
abhedake kAraN nishchit hai. isase [aisA nishchit huA ki] chAritra–gnAn–darshanarUp honeke kAraN
AtmAko jIvasvabhAvaniyat chAritra jisakA lakShaN hai aisA nishchayamokShamArgapanA atyanta ghaTit hotA hai
[arthAt AtmA hI chAritra–gnAn–darshan honeke kAraN AtmA hI gnAnadarshanarUp jIvasvabhAvamen draDharUpase
sthit chAritra jisakA svarUp hai aisA nishchayamokShamArga hai].. 162..
1
gAthA 163
anvayArtha– [yen] jisase [AtmA mukta honepar] [sarvan vijAnAti] sarvako jAnatA hai aur
[pashyati] dekhatA haie, [ten] usase [sa] vah [saukhyam anubhavati] saukhyakA anubhav karatA hai; –
[iti tad] aisA [bhavya jAnAti] bhavya jIv jAnatA hai, [abhavyasattva na shraddhatte] abhavya jIv shraddhA
nahIn karatA.
TIkA– yah, sarva sansArI AtmA mokShamArgake yogya honekA nirAkaraN [niShedh] hai
-------------------------------------------------------------------------
1. jab AtmA AtmAko AtmAse AcharatA hai–jAnatA hai–dekhatA hai, tab kartA bhI AtmA, karma bhI AtmA aur
karaN bhI AtmA hai; is prakAr yahAn kartA–karma–karaNakI abhinnatA hai.
jANe–jue chhe sarva tethI saukhya–anubhav muktane;
–A bhAvajANe bhavya jIv, abhavya nahi shraddhA lahe. 163.

Page 239 of 264
PDF/HTML Page 268 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
239
ih hi svabhAvaprAtikUlyAbhAvahetukan saukhyam. Atmano hi drashi–gnaptI
svabhAva. tayorviShayapratibandha prAtikUlyam. mokShe khalvAtmana sarvan vijAnata pashyatashcha tadabhAva.
tatastaddhetukasyAnAkulatvalakShaNasya paramArthasukhasya mokShenubhUtirachalitAsti. ityetadbhavya ev
bhAvato vijAnAti, tata sa ev mokShamArgArha. naitadabhavya shraddhatte, tata sa mokShamArgAnarha eveti. ata
katipaye ev sansAriNo mokShamArgArhA na sarva eveti.. 163..
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
vAstavamen saukhyakA kAraN svabhAvakI pratikUlatAkA abhAv hai. AtmAkA ‘svabhAv’ vAstavamen
drashi–gnapti [darshan aur gnAn] hai. un dononko viShayapratibandha honA so ‘pratikUlatA’ hai. mokShamen
vAstavamen AtmA sarvako jAnatA aur dekhatA honese usakA abhAv hotA hai [arthAt mokShamen svabhAvakI
pratikUlatAkA abhAv hotA hai]. isaliye usakA abhAv jisakA kAraN hai aise
anAkulatAlakShaNavAle paramArtha–sukhakI mokShamen achalit anubhUti hotI hai. –is prakAr bhavya jIv hI
bhAvase jAnatA hai, isaliye vahI mokShamArgake yogya hai; abhavya jIv is prakAr shraddhA nahIn karatA,
isaliye vah mokShamArgake ayogya hI hai.
1
2
3
4
5
isase [aisA kahA ki] katipay hI sansArI mokShamArgake yogya hain, sarva nahIn.. 163..
1. pratikUlatA = viruddhatA; viparItatA; UlaTApana.
2. viShayapratibandha = viShayamen rukAvaT arthAt maryAditapanA. [darshan aur gnAnake viShayamen maryAditapanA honA vah
svabhAvakI pratikUlatA hai.]
3. pAramArthik sukhakA kAraN svabhAvakI pratikUlatAkA abhAv hai.
4. pAramArthik sukhakA lakShaN athavA svarUp anAkulatA hai.
5. shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmen kahA hai ki ‘us ananta sukhako bhavya jIv jAnate hai, upAdeyarUpase shraddhate hain
aur apane–apane guNasthAnAnusAr anubhav karate hain.’

Page 240 of 264
PDF/HTML Page 269 of 293
single page version

240
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dansaNaNANacharittANi mokkhamaggo tti sevidavvANi.
sAdhUhi idan bhaNidan tehin
du bandho va mokkho vA.. 164..
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
darshanagnAnachAritrANi mokShamArga iti sevitavyAni.
sAdhubhiridan bhaNitan taistu bandho vA mokSho vA.. 164...
darshanagnAnachAritrANAn kathanchidbandhahetutvopadarshanen jIvasvabhAve niyatacharitasya sAkShAnmokSha–
hetutvadyotanametat. amUni hi darshanagnAnachAritrANi kiyanmAtrayApi parasamayapravRuttyA samvalitAni
kRushAnu–samvalitAnIv ghRutAni kathanychidviruddhakAraNatvarUDherbandhakAraNAnyapi
gAthA 164
anvayArtha– [darshanagnAnachAritrANi] darshan–gnAn–chAritra [mokShamArga] mokShamArga hai [iti]
isaliye [sevitavyAni] ve sevanayogya hain– [idam sAdhubhi bhaNitam] aisA sAdhuonne kahA hai; [tai
tu] parantu unase [bandha vA] bandha bhI hotA hai aur [mokSha vA] mokSha bhI hotA hai.
TIkA– yahAn, darshan–gnAn–chAritrakA kathanchit bandhahetupanA darshAyA hai aur is prakAr
jIvasvabhAvamen niyat chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA prakAshit kiyA hai.
yah darshan–gnAn–chAritra yadi alpa bhI parasamayapravRuttike sAth milit ho to, agnike sAth
milit ghRutakI bhAnti [arthAt uShNatAyukta ghRutakI bhAnti], kathanchit viruddha kAryake kAraNapanekI
vyAptike kAraN bandhakAraN bhI hai. aur jab ve
12
1. ghRut svabhAvase shItalatAke kAraNabhUt honepar bhI, yadi vah kinchit bhI uShNatAse yukta ho to, usase
[kathanchit] jalate bhI hain; usI prakAr darshan–gnAn–chAritra svabhAvase mokShake kAraNabhUt hone par bhI , yadi ve
kinchit bhI parasamayapravRutise yukta ho to, unase [kathanchit] bandha bhI hotA hai.

2. parasamayapravRuttiyukta darshan–gnAn–chAritramen kathanchit mokSharUp kAryase viruddha kAryakA kAraNapanA [arthAt bandharUp
kAryakA kAraNapanA] vyApta hai.

dRug, gnAn ne chAritra chhe shivamArga tethI sevavAn
–sante kahyun, paN hetu chhe e bandhanA vA mokShanA. 164.

Page 241 of 264
PDF/HTML Page 270 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
241
bhavanti. yadA tu samastapar–samayapravRuttinivRuttirUpayA svasamayapravRuttyA sanggachchhante, tadA
nivRuttakRushAnusamvalanAnIv ghRutAni viruddhakAryakAraNabhAvAbhAvAtsAkShAnmokShakAraNAnyev

bhavanti. tata svasamayapravRuttinAmno jIvasvabhAvaniyatacharitasya sAkShAnmokShamArgatvamupapanna–miti..164..
aNNANAdo NANI jadi maNNadi suddhasampaogAdo.
havadi tti dukkhamokkhan parasamayarado havadi jIvo.. 165..
agnAnAt gnAnI yadi manyate shuddhasamprayogAt.
bhavatIti dukhamokSha parasamayarato bhavati jIva.. 165..
-----------------------------------------------------------------------------
[darshan–gnAn–chAritra], samasta parasamayapravRuttise nivRuttirUp aisI svasamayapravRuttike sAth sanyukta hote
hain tab, jise agnike sAthakA militapanA nivRutta huA hai aise ghRutakI bhAnti, viruddha kAryakA kAraNabhAv
nivRutta ho gayA honese sAkShAt mokShakA kAraN hI hai. isaliye ‘svasamayapravRutti’ nAmakA jo
jIvasvabhAvamen niyat chAritra use sAkShAt mokShamArgapanA ghaTit hotA hai .. 164..
1
gAthA 165
anvayArtha– [shuddhasamprayogAt] shuddhasamprayogase [shubh bhaktibhAvase] [dukhamokSha bhavati] dukhamokSha
hotA hai [iti] aisA [yadi] yadi [agnAnAt] agnAnake kAraN [gnAnI] gnAnI [manyate] mAne, to
vah [parasamayarata jIva] parasamayarat jIv [bhavati] hai. [‘arhantAdike prati bhakti–anurAgavAlI
mandashuddhise bhI kramasha mokSha hotA hai’ is prakAr yadi agnAnake kAraN [–shuddhAtmasamvedanake abhAvake
kAraN, rAgAnshakee kAraN] gnAnIko bhI [mand puruShArthavAlA] jhukAv varte, to tab tak vah bhI sUkShma
parasamayamen rat hai.]
2
-------------------------------------------------------------------------
[shAstrommen kabhI–kabhI darshan–gnAn–chAritrako bhI yadi ve parasammayapravRuttiyukta ho to, kathanchit bandhakA kAraN
kahA jAtA hai; aur kabhI gnAnIko vartanevAle shubhabhAvonko bhI kathanchit mokShake paramparAhetu kahA jAtA hai.
shAstromen AnevAle aise bhinnabhinna paddhatinake kathanonko sulajhAte hue yah sArabhUt vAstavikatA dhyAnamen rakhanI
chAhiye ki –gnAnIko jab shuddhAshuddharUp mishraparyAy vartatI hai tab vah mishraparyAy ekAntase samvar–nirjarA–mokShake
kAraNabhUt nahIn hotI , athavA ekAntase Asrav–bandhake kAraNabhUt nahIn hotI, parantu us mishraparyAyakA shuddha
ansh samvar–nirjarA–mokShake kAraNabhUt hotA hai aur ashuddha ansh Asrav–bandhake kAraNabhUt hotA hai.]

1. is nirUpaNake sAth tulanA karaneke liye shrI pravachanasArakI 11 vIn gAthA aur usakI tattvapradIpikA TIkA
dekhie.
2. mAnanA = jhukAv karanA; Ashay rakhanA; AshA rakhanA; ichchhA karanA; abhiprAy karanA.
jinavarapramukhanI bhakti dvArA mokShanI AshA dhare
agnAnathI jo gnAnI jIv, to parasamayarat teh chhe. 165.

Page 242 of 264
PDF/HTML Page 271 of 293
single page version

242
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sUkShmaparasamayasvarUpAkhyAnametat.
arhadAdiShu bhagavatsu siddhisAdhanIbhUteShu bhaktibhAvAnuranyjitA chittavRuttiratra
shuddhasamprayoga. ath khalvagnAnalavAveshAdyadi yAvat gnAnavAnapi tata shuddhasamprayogAnmokSho bhavatI–
tyabhiprAyeN khidyamAnastatra pravartate tadA tAvatsopi rAgalavasadbhAvAtparasamayarat ityupagIyate. ath
na kin punarnirangkusharAgakalikalangkitAntaranggavRuttiritaro jan iti.. 165..
-----------------------------------------------------------------------------
siddhike sAdhanabhUt aise arhantAdi bhagavantonke prati bhaktibhAvase anuranjit chittavRutti vah yahAn
‘shuddhasamprayog’ hai. ab, 2agnAnalavake Aveshase yadi gnAnavAn bhI ‘us shuddhasamprayogase mokSha hotA hai
’ aise abhiprAy dvArA khed prApta karatA huA usamen [shuddhasamprayogamen] pravarte, to tab tak vah bhI
kalankit aisI antarang vRuttivAlA itar jan kyA parasamayarat nahIn kahalAegA? [avashya kahalAegA
hI]
TIkA– yah, sUkShma parasamayake svarUpakA kathan hai.
1
3rAgalavake sadbhAvake kAraN 4‘parasamayarat’ kahalAtA hai. to phir nirankush rAgarUp kleshase
5 .. 165..
-------------------------------------------------------------------------
1. anuranjit = anurakta; rAgavAlI; sarAga.

2. agnAnalav = kinchit agnAn; alpa agnAna.

3. rAgalav = kinchit rAg; alpa rAga.
4. parasamayarat = parasamayamen rat; parasamayasthit; parasamayakI or jhukAvavAlA; parasamayamen Asakta.

5. is gAthAkI shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmen is prakAr vivaraN hai–
koI puruSh nirvikAr–shuddhAtmabhAvanAsvarUp paramopekShAsanyamamen sthit rahanA chAhatA hai, parantu usamen sthit
rahaneko ashakta vartatA huA kAmakrodhAdi ashubh pariNAmake vanchanArtha athavA sansArasthitike chhedanArtha jab
panchaparameShThIke prati guNastavanAdi bhakti karatA hai, tab vah sUkShma parasamayarUpase pariNat vartatA huA sarAg
samyagdraShTi haie; aur yadi vah puruSh shuddhAtmabhAvanAmen samartha hone par bhI use [shuddhAtmabhAvanAko] chhoDakar
‘shubhopayogase hI mokSha hotA hai aisA ekAnta mAne, to vah sthUl parasamayarUp pariNAm dvArA agnAnI mithyAdraShTi
hotA hai.

Page 243 of 264
PDF/HTML Page 272 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
243
arahantasiddhachediyapavayaNagaNaNANabhattisampaNNo.
bandhadi puNNan bahuso Na hu so kammakkhayan kuNadi.. 166..
arhatsiddhachaityapravachanagaNagnAnabhaktisampanna.
badhnAti puNyan bahusho na khalu sa karmakShayan karoti.. 166..
uktashuddhasamprayogasya kathanychidbandhahetutven mokShamArgatvanirAsoyam. arhadAdibhaktisampanna
kathanychichchhuddhasamprayogopi san jIvo jIvadrAgalavatvAchchhubhopayog–tAmajahat bahusha
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 166
anvayArtha– [arhatsiddhachaityapravachanagaNagnAnabhaktisampanna] arhant, siddha, chaitya
[–arhantAdikI pratimA], pravachan [–shAstra], munigaN aur gnAnake prati bhaktisampanna jIv [bahusha
puNyan badhnAti] bahut puNya bAndhatA hai, [na khalu sa karmakShayan karoti] parantu vAstavamen vah karmonkA kShay
nahIn karatA.
TIkA– yahAn, pUrvokta shuddhasamprayogako kathanchit bandhahetupanA honese usakA mokShamArgapanA nirasta
kiyA hai [arthAt gnAnIko vartatA huA shuddhasamprayog nishchayase bandhahetubhUt honeke kAraN vah mokShamArga
nahIn hai aisA yahAn darshAyA hai]. arhantAdike prati bhaktisampanna jIv, kathanchit ‘shuddhasamprayogavAlA’
hone par bhI, rAgalav jIvit [vidyamAn] honese ‘shubhopayogIpane’ ko nahIn chhoDatA huA, bahut
12
3
4
-------------------------------------------------------------------------
1. kathanchit = kisI prakAr; kisI apekShAse [arthAt nishchayanayakI apekShAse]. [gnAnIko vartate hue
shuddhasamprayogakoe kadAchit vyavahArase bhale mokShakA paramparAhetu kahA jAy, kintu nishchayase to vah bandhahetu hI hai
kyonki ashuddhirUp ansh hai.]
2. nirasta karanA = khanDit karanA; nikAl denA; niShiddha karanA.
3. siddhike nimittabhUt aise jo arhanntAdi unake prati bhaktibhAvako pahale shuddhasamprayog kahA gayA hai. usamen ‘shuddha’
shabda hone par bhI ‘shubh’ upayogarUp rAgabhAv hai. [‘shubh’ aise arthamen jis prakAr ‘vishuddha’ shabda kadAchit
prayog hotA hai usI prakAr yahAn ‘shuddha’ shabdakA prayog huA hai.]
4. rAgalav = kinchit rAg; alpa rAga.

jin–siddha–pravachan–chaitya–munigaN–gnAnanI bhakti kare,
te puNyabandh lahe ghaNo, paN karmano kShay nav kare. 166.

Page 244 of 264
PDF/HTML Page 273 of 293
single page version

244
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
puNyan badhnAti, na khalu sakalakarmakShayamArabhate. tata sarvatra rAgakaNikApi pariharaNIyA
parasamayapravRuttinibandhanatvAditi.. 166..
jassa hidaeNumettan vA paradavvamhi vijjade rAgo.
sa na vijAnAti samayan svakasya sarvAgamadharopi.. 167..
so Na vijANadi samayan sagassa savvAgamadharo vi.. 167..
yasya hRudayeNumAtro vA paradravye vidyate rAga.
svasamayopalambhAbhAvasya rAgaikahetutvadyotanametat. yasya khalu rAgareNukaNikApi jIvati hRudaye
na nAm sa samastasiddhAntasindhupAragopi niruparAgashuddhasvarUpan svasamayan chetayate.
-----------------------------------------------------------------------------
puNya bAndhatA hai, parantu vAstavamen sakal karmakA kShay nahIn karatA. isaliye sarvatra rAgakI kaNikA bhI
pariharaneyogya hai, kyonki vah parasamayapravRuttikA kAraN hai.. 166..
gAthA 167
anvayArtha– [yasya] jise [paradravye] paradravyake prati [aNumAtra vA] aNumAtra bhI [leshamAtra
bhI [rAga] rAg [hRudaye vidyate] hRudayamen vartatA hai [sa] vah, [sarvAgamadhara api] bhale sarvaAgamadhar
ho tathApi, [svakasya samayan na vijAnAti] svakIy samayako nahIn jAnatA [–anubhav nahIn
karatA].
TIkA– yahAn, svasamayakI upalabdhike abhAvakA, rAg ek hetu hai aisA prakAshit kiyA hai
[arthAt svasamayakI prAptike abhAvakA rAg hI ek kAraN hai aisA yahAn darshAyA hai]. jise rAgareNukI
kaNikA bhI hRudayamen jIvit hai vah, bhale samasta siddhAntasAgarakA pArangat ho tathApi, niruparAg–
shuddhasvarUp svasamayako vAstavamen nahIn chetatA [–anubhav nahIn karatA].
1
-------------------------------------------------------------------------
1. niruparAg–shuddhasvarUp = uparAgarahit [–nirvikAr] shuddha jisakA svarUp hai aisA.
aNumAtra jene hRudayamAn paradravya pratye rAg chhe,
ho sarvaAgamadhar bhale jANe nahIn svak–samayane. 167.

Page 245 of 264
PDF/HTML Page 274 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
245
tata svasamayaprasiddhayarthan pinyjanalagnatUlanyAsanyAyamadhiddhatArhadAdiviShayopi krameN
rAgareNurapasAraNIy iti.. 167..
dharidun jassa Na sakkan chittubbhAman viNA du appANan.
rodho tassa Na vijjadi suhAsuhakadassa kammassa.. 168..
dhartun yasya na shakyam chittodbhrAman vinA tvAtmAnam.
rodhastasya na vidyate shubhAshubhakRutasya karmaNa.. 168..
rAgalavamUladoShaparamparAkhyAnametat. ih khalvarhadAdibhaktirapi na rAgAnuvRuttimantareN bhavati.
rAgAdyanuvRuttau cha satyAn buddhiprasaramantareNAtmA na tan kathanchanApi dhArayitun shakyate.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, rAgalavamUlak doShaparamparAkA nirUpaN hai [arthAt alpa rAg jisakA mUl hai aisI
doShonkI santatikA yahAn kathan hai]. yahAn [is lokamen] vAstavamen arhantAdike orakI bhakti bhI
rAgapariNatike binA nahIn hotI. rAgAdipariNati hone par, AtmA buddhiprasAr rahit [–chittake
bhramaNase rahit] apaneko kisI prakAr nahIn rakh sakatA ;
isaliye, ‘ dhunakIse chipakI huI rUI’kA nyAy lAgu honese, jIvako svasamayakI prasiddhike hetu
arhantAdi–viShayak bhI rAgareNu [–arhantAdike orakI bhI rAgaraj] kramasha dUr karaneyogya hai.. 167..
1
gAthA 168
anvayArtha– [yasya] jo [chittodbhrAman vinA tu] [rAganake sadbhAvake kAraN] chittake bhramaN
rahit [AtmAnam] apaneko [dhartum na shakyam] nahIn rakh sakatA, [tasya] use [shubhAshubhakRutasya
karmaNa] shubhAshubh karmakA [rodha na vidyate] nirodh nahIn hai.
1
-------------------------------------------------------------------------
1. dhunakIse chipakI huI thoDI sI bhI 2. jis prakAr rUI, dhunaneke kAryamen vighna karatI hai, usI prakAr thoDA
sA bhI rAg svasamayakI upalabdhirUp kAryamen vighna karatA hai.
mananA bhramaNathI rahit je rAkhI shake nahi Atmane,
shubh vA ashubh karmo taNo nahi rodh chhe te jIvane. 168.

Page 246 of 264
PDF/HTML Page 275 of 293
single page version

246
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
buddhiprasare cha sati shubhasyAshubhasya vA karmaNo na nirodhosti. tato rAgakalivilAsamUl
evAyamanarthasantAn iti.. 168..
tamhA NivvudikAmo Nissango Nimmamo ya haviy puNo.
siddhesu kuNadi bhattin NivvANan teN pappodi.. 169..
tasmAnnivRuttikAmo nissanggo nirmamashcha bhUtvA puna.
siddheShu karoti bhaktin nirvANan ten prApnoti.. 169..
rAgakalinisheShIkaraNasya karaNIyatvAkhyAnametat.
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
2. is gAthAkI shrI jayasenAchAryadevavirachit TIkAmen nimnAnusAr vivaraN diyA gayA hai–mAtra nityAnand jisakA
svabhAv hai aise nij AtmAko jo jIv nahIn bhAtA, us jIvako mAyA–mithyA–nidAnashalyatrayAdik
samastavibhAvarUp buddhiprasAr rokA nahIn jA sakatA aur yah nahIn rukanese [arthAt buddhiprasArakA nirodh nahIn
honese] shubhAshubh karmakA samvar nahIn hotA; isalie aisA siddha huA ki samasta anarthaparamparAonkA
rAgAdivikalpa hI mUl hai.
aur buddhiprasAr hone par [–chittakA bhramaN hone par], shubh tathA ashubh karmakA nirodh nahIn hotA.
isalie, is anarthasantatikA mUl rAgarUp kleshakA vilAs hI hai.
bhAvArtha– arhantAdikI bhakti bhI rAg binA nahIn hotI. rAgase chittakA bhramaN hotA hai; chittake
bhramaNase karmabandh hotA hai. isalie in anarthonkI paramparAkA mUl kAraN rAg hI hai.. 168.. 2
gAthA 169
anvayArtha– [tasmAt] isalie [nivRuttikAma] mokShArthI jIv [nissangga] nisang [cha] aur
[nirmama] nirmam [bhUtvA puna] hokar [siddheShu bhakti] siddhonkI bhakti [–shuddhAtmadravyamen sthiratArUp
pAramArthik siddhabhakti] [karoti] karatA hai, [ten] isalie vah [nirvANan prApnoti] nirvANako prApta
karatA hai.
TIkA– yah, rAgarUp kleshakA nisheSh nAsh karaneyogya honekA nirUpaN hai. 3
1. buddhiprasAr = vikalponkA vistAr; chittakA bhramaN; manakA bhaTakanA; manakI chanchalatA.
3. nisheSh = sampUrNa; kinchit sheSh na rahe aisA.

te kAraNe mokShechchhu jIv asang ne nirmam banI
siddho taNI bhakti kare, upalabdhi jethI mokShanI. 169.

Page 247 of 264
PDF/HTML Page 276 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
247
yato rAgAdyanuvRuttau chittodbhrAnti, chittodbhrAntau karmabandha ityuktam, tata khalu mokShArthinA
karmabandhamUlachittodbhrAntimUlabhUtA rAgAdyanuvRuttirekAnten nisheShIkaraNIyA. ni–sheShitAyAn tasyAn
prasiddhanaisanggayanairmamya shuddhAtmadravyavishrAntirUpAn pAramArthikIn siddhabhaktimanubibhrANa
prasiddhasvasamayapravRuttirbhavati. ten kAraNen sa ev ni–sheShitakarmabandha siddhimavApnotIti.. 169..
-----------------------------------------------------------------------------
rAgAdipariNati hone par chittakA bhramaN hotA hai aur chittakA bhramaN hone par karmabandha hotA hai aisA
[pahale] kahA gayA, isalie mokShArthIko karmabandhakA mUl aisA jo chittakA bhramaN usake mUlabhUt
rAgAdipariNatikA ekAnta nisheSh nAsh karaneyogya hai. usakA nisheSh nAsh kiyA jAnese, jise
nisangatA aur nirmamatA prasiddha huI hai aisA vah jIv shuddhAtmadravyamen vishrAntirUp pAramArthik
siddhabhakti dhAraN karatA huA svasamayapravRuttikI prasiddhivAlA hotA hai. us kAraNase vahI jIv
karmabandhakA nisheSh nAsh karake siddhiko prApta karatA hai.. 169..
12
3
-------------------------------------------------------------------------
1 nisang = Atmatattvase viparIt aisA jo bAhya–abhyantar parigrahaN usase rahit pariNati so nisangatA hai.

2. rAgAdi–upAdhirahit chaitanyaprakAsh jisakA lakShaN hai aise Atmatattvase viparIt mohoday jisakI utpattimen
nimittabhUt hotA hai aise mamakAr–ahankArAdirUp vikalpasamUhase rahit nirmohapariNati so nirmamatA hai.
3. svasamayapravRuttikI prasiddhivAlA = jise svasamayamen pravRutti prasiddha huI hai aisA. [jo jIv rAgAdipariNatikA
sampUrNa nAsh karake nisang aur nirmam huA hai us paramArtha–siddhabhaktivant jIvake svasamayamen pravRutti siddha kI
hai isalie svasamayapravRuttike kAraN vahI jIv karmabandhakA kShay karake mokShako prApta karatA hai, anya nahIn.]

Page 248 of 264
PDF/HTML Page 277 of 293
single page version

248
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sapayatthan titthayaran abhigadabuddhissa suttaroissa.
dUrataran NivvANan sanjamatavasampauttassa.. 170..
sapadArthan tIrthakaramabhigatabuddhe sUtrarochina.
dUrataran nirvANan sanyamatapasamprayuktasya.. 170..
arhadAdibhaktirUpaparasamayapravRutte sAkShAnmokShahetutvAbhAvepi paramparayA mokShahetutvasadbhAv–
dyotanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 170
anvayArtha– [sanyamatapasamprayuktasya] sanyamatapasanyukta hone par bhI, [sapadArtha tIrthakaram] nav
padArthon tathA tIrthankarake prati [abhigatabuddhe] jisakI buddhikA jhukAv vartatA hai aur [sUtrarochina]
sUtronke prati jise ruchi [prIti] vartatI hai, us jIvako [nirvANan] nirvAN [dUrataram] dUratar
[visheSh dUr] hai.
TIkA– yahAn, arhantAdikI bhaktirUp parasamayapravRuttimen sAkShAt mokShahetupanekA abhAv hone par bhI
paramparAse mokShahetupanekA sadbhAv darshAyA hai. 1
-------------------------------------------------------------------------
1. vAstavamen to aisA hai ki –gnAnIko shuddhAshuddharUp mishra paryAyamen jo bhakti–AdirUp shubh ansh vartatA hai vah
to mAtra devalokAdike kleshakI paramparAkA hI hetu hai aur sAth hI sAth gnAnIko jo [mandashuddhirUp] shuddha
ansh pariNamit hotA hai vah samvaranirjarAkA tathA [utane anshamen] mokShakA hetu hai. vAstavamen aisA hone par bhI,
shuddha anshamen sthit samvar–nirjarA–mokShahetutvakA Arop usake sAthake bhakti–AdirUp shubh anshamen karake un
shubh bhAvonko devalokAdike kleshakI prAptikI paramparA sahit mokShaprAptike hetubhUt kahA gayA hai. yah kathan
Aropase [upachArase] kiyA gayA hai aisA samajhanA. [aisA kathanchit mokShahetutvakA Arop bhI gnAnIko hI
vartanevAle bhakti–AdirUp shubh bhAvommen kiyA jA sakatA hai. agnAnIke to shuddhikA anshamAtra bhI pariNamanamen nahIn
honese yathArtha mokShahetu bilakul pragaT hI nahIn huA hai–vidyamAn hI nahInn hai to phir vahAn usake bhakti–
AdirUp shubh bhAvommen Arop kisakA kiyA jAy?]
sanyam tathA tapayuktane paN dUratar nirvAN chhe,
sUtro, padArtho, jinavaro prati chittamAn ruchi jo rahe. 170.

Page 249 of 264
PDF/HTML Page 278 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
249
ya khalu maukShArthamudyatamanA samupArjitAchintyasanyamatapobhAropyasambhAvitaparamavairAgya–
bhUmikAdhirohaNasamarthaprabhushakti pinyjanalagnatUlanyAsanyAyen navapadArthai sahArhadAdiruchirUpAn par–
samayapravRuttin parityaktun notsahate, sa khalu na nAm sAkShAn mokShan labhate kintu suralokAdi–
kLrueshaprAptirUpayA paramparayA tamavApnoti.. 170..
arahantasiddhachediyapavayaNabhatto pareN NiyameNa.
jo kuNadi tavokamman so suralogan samAdiyadi.. 171..
sanyam param sah tap kare, te jIv pAme svargane. 171.
-----------------------------------------------------------------------------
jo jIv vAstavamen mokShake liye udyamI chittavAlA vartatA huA, achintya sanyamatapabhAr samprApta
kiyA hone par bhI paramavairAgyabhUmikAkA ArohaN karanemen samartha aisI prabhushakti utpanna nahIn kI
honese, ‘dhunakI ko chipakI huI rUI’ke nyAyase, nav padArthon tathA arhantAdikI ruchirUp [prItirUp]
parasamayapravRuttikA parityAg nahIn kar sakatA, vah jIv vAstavamen sAkShAt mokShako prApta nahIn karatA
kintu devalokAdike kleshakI prAptirUp paramparA dvArA use prApta karatA hai.. 170..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. prabhushakti = prabal shakti; ugra shakti; prachur shakti. [jis gnAnI jIvane param udAsInatAko prApta karanemen samartha
aisI prabhushakti utpanna nahIn kI vah gnAnI jIv kadAchit shuddhAtmabhAvanAko anukUl, jIvAdipadArthonkA
pratipAdan karanevAle Agamonke prati ruchi [prIti] karatA hai, kadAchit [jis prakAr koI rAmachandrAdi puruSh
deshAntarasthit sItAdi strI ke pAsase Ae hue manuShyonko premase sunatA hai, unakA sanmAnAdi karatA hai aur
unhen dAn detA hai usI prakAr] nirdoSh–paramAtmA tIrthankaraparamadevonke aur gaNadharadev–bharat–sagar–rAm–
pAnDavAdi mahApuruShonke charitrapurAN shubh dharmAnurAgase sunatA hai tathA kadAchit gRuhastha–avasthAmen
bhedAbhedaratnatrayapariNat AchArya–upAdhyAy–sAdhunake pUjanAdi karatA hai aur unhen dAn detA hai –ityAdi shubh
bhAv karatA hai. is prakAr jo gnAnI jIv shubh rAgako sarvathA nahIn chhoD sakatA, vah sAkShAt mokShako prApta
nahIn karatA parantu devalokAdike kleshakI paramparAko pAkar phir charam dehase nirvikalpasamAdhividhAn dvArA
vishuddhadarshanagnAnasvabhAvavAle nijashuddhAtmAmen sthir hokar use [mokShako] prApta karatA hai.]
jin–siddha–pravachan–chaitya pratye bhakti dhArI man viShe,

Page 250 of 264
PDF/HTML Page 279 of 293
single page version

250
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
arhatsiddhachaityapravachanabhakta pareN niyamena.
ya karoti tapakarma sa suralokan samAdatte.. 171..
arhadAdibhaktimAtrarAgajanitasAkShAnmokShasyAntarAyadyotanametat.
ya khalvarhadAdibhaktividheyabuddhi san paramasanyamapradhAnamatitIvran tapastapyate, sa tAvanmAtra–
rAgakalikalangkitasvAnta sAkShAnmokShasyAntarAyIbhUtan viShayaviShadrumAmodamohitAntaranggan svargalokan
samAsAdya, suchiran rAgAnggArai pachyamAnontastAmyatIti.. 171..
tamhA NivvudikAmo rAgan savvattha kuNadu mA kinchi.
so teN vIdarAgo
bhavio bhavasAyaran taradi.. 172..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 171
anvayArtha– [ya] jo [jIv], [arhatsiddhachaityapravachanabhakta] arhant, siddha, chaitya [–
arharntAdikI pratimA] aur pravachanake [–shAstra] prati bhaktiyukta vartatA huA, [pareN niyamen] param
sanyam sahit [tapakarma] tapakarma [–taparUp kArya] [karoti] karatA hai, [sa] vah [suralokan]
devalokako [samAdatte] samprApta karatA hai.
TIkA– yah, mAtra arhantAdikI bhakti jitane rAgase utpanna honevAlA jo sAkShAt mokShakA
antarAy usakA prakAshan hai.
jo [jIv] vAstavamen arhantAdikI bhaktike AdhIn buddhivAlA vartatA huA paramasanyamapradhAn
atitIvra tap tapatA hai, vah [jIv], mAtra utane rAgarUp kleshase jisakA nij antakaraN kalankit
[–malin] hai aisA vartatA huA, viShayaviShavRukShake
2Amodase jahAn antarang [–antakaraN] mohit
hotA hai aise svargalokako– jo ki sAkShAt mokShako antarAyabhUt hai use–samprApta karake, suchirakAl
paryant [–bahut lambe kAl tak] rAgarUpI angAronse dahyamAn huA antaramen santapta [–dukhI, vyathit]
hotA hai.. 171..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. paramasanyamapradhAn = utkRuShTa sanyam jisamen mukhya ho aisA.
2. Amod = [1] sugandh; [2] moja.
tethI na karavo rAg jarIye kayAny paN mokShechchhue;
vItarAg thaIne e rIte te bhavya bhavasAgar tare. 172.

Page 251 of 264
PDF/HTML Page 280 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
251
tasmAnnirvRuttikAmo rAgan sarvatra karotu mA kinychit.
sa ten vItarAgo bhavyo bhavasAgaran tarati.. 172..
sAkShAnmokShamArgasArasUchanadvAreN shAstratAtparyopasanhAroyam.
sAkShAnmokShamArgapurassaro hi vItarAgatvam. tata khalvarhadAdigatamapi rAgan chandananag–
sanggatamagnimiv suralokAdikleshaprAptyAtyantamantardAhAy kalpamAnamAkalayya sAkShAnmokShakAmo
mahAjana samastaviShayamapi rAgamutsRujyAtyantavItarAgo bhUtvA samuchchhalajjvaladdukhasaukhyakallolan
karmAgnitaptakalakalodabhAraprAgbhArabhayangkaran bhavasAgaramuttIrya, shuddhasvarUpaparamAmRutasamudramadhyAsya sadyo
nirvAti..
sAkShAtmokShamArgamen agrasar sachamuch vItarAgatA hai. isalie vAstavamen 1arhantAdigat rAgako bhI,
chandanavRukShasangat agnikI bhAnti, devalokAdike kleshakI prApti dvArA atyanta antardAhakA kAraN
samajhakar, sAkShAt mokShakA abhilAShI mahAjan sabhI kI orase rAgako chhoDakar, atyanta vItarAg
hokar, jisamen ubalatI huI dukhasukhakI kallolen UchhalatI hai aur jo karmAgni dvArA tapta, khalabalAte
jalasamUhakI atishayatAse bhayankar hai aise bhavasAgarako pAr utarakar, shuddhasvarUp paramAmRutasamudrako
avagAhakar, shIghra nirvANako prApta karatA hai.
alan vistareNa. svasti sAkShAnmokShamArgasAratven shAstratAtparyabhUtAy vItarAg tvAyeti.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 172
anvayArtha– [tasmAt] isalie [nirvRuttikAma] mokShAbhilAShI jIv [sarvatra] sarvatra [kinychit
rAgan] kinchit bhI rAg [mA karotu] na karo; [ten] aisA karanese [sa bhavya] vah bhavya jIv
[vItarAga] vItarAg hokar [bhavasAgaran tarati] bhavasAgarako taratA hai.
TIkA– yah, sAkShAtmokShamArgake sAr–sUchan dvArA shAstratAtparyarUp upasanhAr hai [arthAt yahAn
sAkShAtmokShamArgakA sAr kyA hai usake kathan dvArA shAstrakA tAtparya kahanerUp upasanhAr kiyA hai].
–vistArase bas ho. jayavanta varte vItarAgatA jo ki sAkShAtmokShamArgakA sAr honese
shAstratAtparyabhUt hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. arhanntAdigat rAg = arhanntAdikI orakA rAg; arhantAdiviShayak rAg; arhantAdikA rAga. [jis prakAr
chandanavRukShakI agni bhI ugrarUpase jalAtI hai, usI prakAr arhanntAdikA rAg bhI devalokAdike kleshakI prApti dvArA
atyanta antarang jalanakA kAraN hotA hai.]