Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Bandh padarth ka vyakhyan; Gatha: 147-159 ; Moksh padarth ka vyakhyaan; Mokshmarg prapanch soochak choolika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 15

 

Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version

212
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
–iti nirjarApadArthavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakAr thoDI–sI agni bahut–se ghAs aur kAShThakI rAshiko alpa kAlamen jalA detI hai,
usI prakAr mithyAtva–kaShAyAdi vibhAvake parityAgasvarUp mahA pavanase prajvalit huI aur apUrva–
adbhUt–param–AhlAdAtmak sukhasvarUp ghRutase sinchI huI nishchay–AtmasamvedanarUp dhyAnAgni
mUlottaraprakRitibhedavAle karmarUpI indhanakI rAshiko kShaNamAtramen jalA detI hai.
bhAvArtha– nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkAramen nishchal pariNati vah 2dhyAn hai. yah dhyAn mokShake
upAyarUp hai.
is panchamakAlamen bhI yathAshakti dhyAn ho sakatA hai. is kAlameen jo vichchhed hai so
shukladhyAnakA hai, dharmadhyAnakA nahIn. Aj bhI yahAnse jIv dharmadhyAn karake devakA bhav aur phir
manuShyakA bhav pAkar mokSha prApta karate hain. aur bahushrutadhar hI dhyAn kar sakate hain aisA bhI nahIn hai;
sArabhUt alpa shrutase bhI dhyAn ho sakatA hai. isaliye mokShArthIyonko shuddhAtmAkA pratipAdak,
savanranirjarAkA karanevAlA aur jarAmaraNakA haranevAlA sArabhUt upadesh grahaN karake dhyAn karaneyogya
hai.
[yahAn yah lakShamen rakhane yogya hai ki uparokta dhyAnakA mUl samyagdarshan hai. samyagdarshanake binA
dhyAn nahIn hotA, kyonki nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArakI [shuddhAtmAkI] samyak pratIti binA
usamen nishchal pariNati kahAnse hosakatI hai? isaliye mokShake upAyabhUt dhyAn karanekI ichchhA
rakhanevAle jIvakoe pratham to jinokta dravyaguNaparyAyarUp vastusvarUpakI yathArtha samajhapUrvak nirvikAr
niShkriy chaitanyachamatkArakI samyak pratItikA sarva prakArase udyam karane yogya hai; usake pashchAt hI
chaitanyachamatkAramen visheSh lInatAkA yathArtha udyam ho sakatA hai].. 146..
is prakAr nirjarApadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
1. durmedh = alpabuddhi vAle; mandabuddhi; ThoTa.

2. muniko jo shuddhAtmasvarUpakA nishchal ugra Alamban vartatA hai use yahAn mukhyata ‘dhyAn’ kahA hai.
[shuddhAtmAvalambanakI ugratAko mukhya na karen to, avirat samyagdaShTiko bhI ‘jaghanya dhyAn’ kahanemen virodh nahIn
hai, kyon ki use bhI shuddhAtmasvarUpakA jaghanya Alamban to hotA hai.]

Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
213
ath bandhapadArthavyAkhyAnam.
jan suhamasuhamudiNNan bhAvan ratto karedi jadi appA.
so teN havadi baddho poggalakammeN viviheNa.. 147..
to te vaDe e vividh pudgalakarmathI bandhAy chhe. 147.
yan shubhamashubhamudIrNan bhAvan rakta karoti yadyAtmA.
sa ten bhavati baddha pudgalakarmaNA vividhena.. 147..
bandhasvarUpAkhyAnametat.
yadi khalvayamAtmA paropAshrayeNAnAdirakta karmodayaprabhAvatvAdudIrNan shubhamashubhan vA bhAvan karoti,
tadA sa AtmA ten nimittabhUten bhAven pudgalakarmaNA vividhen baddho bhavati. tadatra moharAgadveShasnigdha
shubhoshubho vA pariNAmo jIvasya bhAvabandha, tannimitten shubhAshubhakarmatvapariNatAnAn jIven
sahAnyonyamUrchchhanan pudgalAnAn dravyabandha iti.. 147..
-----------------------------------------------------------------------------
ab banndhapadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 147
anvayArtha– [yadi] yadi [AtmA] AtmA [rakta] rakta [vikArI] vartatA huA [udIrNan]
udit [yam shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAvako [karoti] karatA hai, to [sa] vah
AtmA [ten] us bhAv dvArA [–us bhAvake nimittase] [vividhen pudgalakarmaNA] vividh
pudgalakarmonse [baddha bhavati] baddha hotA hai.
TIkA– yah, bandhake svarUpakA kathan hai.
yadi vAstavamen yah AtmA anyake [–pudgalakarmake] Ashray dvArA anAdi kAlase rakta rahakar
karmodayake prabhAvayuktarUp vartanese udit [–pragaT honevAle] shubh yA ashubh bhAvako karatA hai, to vah
AtmA us nimittabhUt bhAv dvArA vividh pudgalakarmase baddha hotA hai. isaliye yahAn [aisA kahA hai
ki], moharAgadveSh dvArA snigdha aise jo jIvake shubh yA ashubh pariNAm vah bhAvabandha hai aur usake
[–shubhAshubh pariNAmake] nimittase shubhAshubh karmarUp pariNat pudgalonkA jIvake sAth anyonya
avagAhan [–vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah dravya bandha hai.. 147..
-------------------------------------------------------------------------
jo AtamA uparakta karato ashubh vA shubh bhAvane,

Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version

214
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jogaNimittan gahaNan jogo maNavayaNakAyasambhUdo.
bhAvaNimitto bandho bhAvo radirAgadosamohajudo.. 148..
yoganimittan grahaNan yogo manovachanakAyasambhUta.
bhAvanimitto bandho bhAvo ratirAgadveShamohayuta.. 148..
bahiranggAntaranggabandhakAraNAkhyAnametat.
grahaNan hi karmapudgalAnAn jIvapradeshavartikarmaskandhAnupravesha. tat khalu yoganimittam. yogo
vAngmanakAyakarmavargaNAlamban Atmapradeshaparispanda. bandhastu karmapudgalAnAn vishiShTa–
shaktipariNAmenAvasthAnam. sa punarjIvabhAvanimitta. jIvabhAva punA ratirAgadveShamohayuta,
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
gAthA 148
anvayArtha– [yoganimittan grahaNam] grahaNakA [–karmagrahaNakA] nimitta yog hai; [yoga
manovachanakAyasambhUta] yog manavachanakAyajanit [Atmapradeshaparispand] hai. [bhAvanimitta bandha] bandhakA
nimitta bhAv hai; [bhAva ratirAgadveShamohayuta] bhAv ratirAgadveShamohase yukta [AtmapariNAm] hai.
TIkA– yah, bandhake bahirang kAraN aur antarang kAraNakA kathan hai.
grahaN arthAt karmapudgalonkA jIvapradeshavartI [–jIvake pradeshonke sAth ek kShetramen sthit]
karmaskandhomen pravesh; usakA nimitta yog hai. yog arthAt vachanavargaNA, manovargaNA, kAyavargaNA aur
karmavargaNAkA jisamen Alamban hotA hai aisA AtmapradeshonkA parispanda [arthAt jIvake pradeshonkA
kampana.
bandh arthAt karmapudgalonkA vishiShTa shaktirUp pariNAm sahit sthit rahanA [arthAt
karmapudgalonkA amuk anubhAgarUp shakti sahit amuk kAl tak TikanA]; usakA nimitta jIvabhAv
haie. jIvabhAv ratirAgadveShamohayukta [pariNAm] hai arthAt mohanIyake vipAkase utpanna honevAlA vikAr
hai
.
chhe yogahetuk grahaN, manavachakAy–Ashrit yog chhe;
chhe bhAvahetuk bandh, ne mohAdisanyut bhAv chhe. 148.

Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
215
mohanIyavipAkasampAditavikAr ityartha. tadatra mohanIyavipAkasampAditavikAr ityartha. tadatra
pudgalAnAn grahaNahetutvAdbahiranggakAraNan yoga, vishiShTashaktisthitihetutvAdantaranggakAraNan jIvabhAv
eveti.. 148..
hedU chaduvviyappo aTThaviyappassa kAraNan bhaNidan.
tesin pi ya rAgAdI tesimabhAve Na bajjhanti.. 149..
hetushchaturvikalpoShTavikalpasya kAraNan bhaNitam.
teShAmapi cha rAgAdayasteShAmabhAve na badhyante.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
jIvake kisI bhI pariNAmamen vartatA huA yog karmake prakRiti–pradeshakA arthAt ‘grahaN’ kA
nimitta hotA hai aur jIvake usI pariNAmamen vartatA huA moharAgadveShabhAv karmake sthiti–anubhAgakA
arthAt ‘bandh’ kA nimitta hotA hai; isaliye moharAgadveShabhAvako ‘bandha’ kA antarang kAraN [antarang
nimitta] kahA hai aur yogako – jo ki ‘grahaN’ kA nimitta hai use–‘bandha’ kA bahirang kAraN
[bAhya nimitta] kahA hai.. 148..
isaliye yahAn [bandhamenn], bahirang kAraN [–nimitta] yog hai kyonki vah pudgalonke grahaNakA
hetu hai, aur antarang kAraN [–nimitta] jIvabhAv hI hai kyonki vah [karmapudgalonkI] vishiShTa shakti
tathA sthitikA hetu hai.. 148..
bhAvArtha– karmabandhaparyAyake chAr visheSh hain prakRitibandha, pradeshabandha, sthitibandha aur anubhAgabandha.
isamen sthiti–anubhAg hI atyanta mukhya visheSh hain, prakRiti–pradesh to atyanta gauN visheSh hain; kyonki
sthiti–anubhAg binA karmabandhaparyAy nAmamAtra hI rahatI hai. isaliye yahAn prakRiti–pradeshabandhakA mAtra
‘grahaN’ shabdase kathan kiyA hai aur sthiti–anubhAgabandhakA hI ‘bandha’ shabdase kahA hai.
gAthA 149
anvayArtha– [chaturvikalpa hetu] [dravyamithyAtvAdi] chAr prakArake hetu [aShTavikalpasya
kAraNam] ATh prakArake karmonke kAraN [bhaNitam] kahe gaye hain; [teShAm api cha] unhen bhI
[rAgAdaya] [jIvake] rAgAdibhAv kAraN hain; [teShAm abhAve] rAgAdibhAvonke abhAvamen [na badhyante]
jIv nahInn bandhate.
-------------------------------------------------------------------------
hetu chaturvidh aShTavidh karmo taNAn kAraN kahyA,
tenAy chhe rAgAdi, jyAn rAgAdi nahi tyAn bandh nA. 149.

Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version

216
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
mithyAtvAdidravyaparyAyANAmapi bahiranggakAraNadyotanametat.
tantrAntare kilAShTavikalpakarmakAraNatven bandhaheturdravyaheturUpashchaturvikalpa prokta mithyA–
tvAsanyamakaShAyayogA iti. teShAmapi jIvabhAvabhUtA rAgAdayo bandhahetutvasya hetava, yato
rAgAdibhAvAnAmabhAve dravyamithyAtvAsanyamakaShAyayogasadbhAvepi jIvA na badhyante. tato rAgA–
dInAmantaranggatvAnnishchayen bandhahetutvamavaseyamiti.. 149..
–iti bandhapadArthavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, mithyAtvAdi dravyaparyAyonko [–dravyamithyAtvAdi pudgalaparyAyonko] bhI [bandhake]
bahirang–kAraNapanekA prakAshan hai.
1
granthAntaramen [anya shAstramen] mithyAtva, asanyam, kaShAy aur yog in chAr prakArake
dravyahetuonko [dravyapratyayonko] ATh prakArake karmonke kAraNarUpase bandhahetu kahe hain. unhen bhI
bandhahetupaneke hetu jIvabhAvabhUt rAgAdik hain; kyonki
2rAgAdibhAvonkA abhAv hone par dravyamithyAtva,
dravya–asanyam, dravyakaShAy aur dravyayogake sadbhAvamen bhI jIv bandhate nahIn hain. isaliye rAgAdibhAvonko
antarang bandhahetupanA honeke kAraN
3nishchayase bandhahetupanA hai aisA nirNay karanA.. 149..
is prakAr bandhapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
1. prakAshan=prasiddha karanA; samajhanA; darshAnA.

2. jIvagat rAgAdirUp bhAvapratyayonkA abhAv hone par dravyapratyayonke vidyamAnapanemen bhI jIv bandhate nahIn hain. yadi
jIvagat rAgAdibhAvonke abhAvamen bhI dravyapratyayonke udayamAtrase bandha ho to sarvadA bandha hI rahe [–mokShakA
avakAsh hI na rahe], kyonki sansArIyonko sadaiv karmodayakA vidyamAnapanA hotA hai.

3. udayagat dravyamithyAtvAdi pratyayonkI bhAnti rAgAdibhAv navIn karmabandhamen mAtra bahirang nimitta nahIn hai kintu ve
to navIn karmabandhamen ‘antarang nimitta’ hain isaliye unhen ‘nishchayase bandhahetu’ kahe hain.

Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
217
ath mokShapadArthavyAkhyAnam.
hedumabhAve NiyamA jAyadi NANissa AsavaNirodho.
AsavabhAveN viNA jAyadi kammassa du Nirodho.. 150..
prApnotIndriyarahitamavyAbAdhan sukhamanantam.. 151..
kammassAbhAveN ya savvaNhU savvalogadarisI ya.
pAvadi indiyarahidan avvAbAhan
suhamaNantan.. 151..
hetvabhAve niyamAjjAyate gnAnina Asravanirodha.
AsravabhAven vinA jAyate karmaNastu nirodha.. 150..
karmaNAmabhAven cha sarvagna sarvalokadarshI cha.
dravyakarmamokShahetuparamasamvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat.
-----------------------------------------------------------------------------
ab mokShapadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 150–151
anvayArtha– [hetvabhAve] [moharAgadveSharUp] hetukA abhAv honese [gnAnina] gnAnIko
[niyamAt] niyamase [Asravanirodha jAyate] AsravakA nirodh hotA hai [tu] aur [AsravabhAven
vinA] AsravabhAvake abhAvamen [karmaNa nirodha jAyate] karmakA nirodh hotA hai. [cha] aur [karmaNAm
abhAven] karmonkA abhAv honese vah [sarvagna sarvalokadarshI cha] sarvagna aur sarvalokadarshI hotA huA
[indriyarahitam] indriyarahit, [avyAbAdham] avyAbAdh, [anantam sukham prApnoti] ananta sukhako
prApta karatA hai.
-------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, 1dravyakarmamokShake hetubhUt param–samvararUpase bhAvamokShake svarUpakA kathan hai.
1. dravyakarmamokSha=dravyakarmakA sarvathA chhUT jAnA dravyamokSha [yahAn bhAvamokShakA svarUp dravyamokShake nimittabhUt param–
samvararUpase darshAyA hai.]

hetu–abhAve niyamathI Asravanirodhan gnAnIne,
AsaravabhAv–abhAvamAn karmo taNun rodhan bane; 150.
karmo–abhAve sarvagnAnI
sarvadarshI thAy chhe,
ne akSharahit, anant, avyAbAdh sukhane te lahe. 151.

Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version

218
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyakarmamokShahetuparamasamvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat.
Asravaheturhi jIvasya moharAgadveSharUpo bhAva. tadabhAvo bhavati gnAnina. tadabhAve
bhavatyAsravabhAvAbhAva. AsravabhAvAbhAve bhavati karmAbhAva. karmAbhAven bhavati sArvagnan sarva–
darshitvamavyAbAdhamindriyavyApArAtItamanantasukhatvanycheti. sa eSh jIvanmuktinAmA bhAvamokSha. kathamiti
chet. bhAva khalvatra vivakShita karmAvRuttachaitanyasya kramapravartamAnagnaptikriyArUpa. sa khalu
sansAriNonAdimohanIyakarmodayAnuvRuttivashAdashuddho dravyakarmAsravahetu. sa tu gnAnino moharAg–
dveShAnuvRuttirUpeN prahIyate. tatosya AsravabhAvo nirudhyate. tato niruddhAsravabhAvasyAsya
mohakShayeNAtyantanirvikAramanAdimudritAnantachaitanyavIryasya shuddhagnaptikriyArUpeNAntarmuhUrta– mativAhya
yugapanygnAnadarshanAvaraNAntarAyakSheyaN kathanychich
kUTasthagnAnatvamavApya gnaptikriyArUpe
kramapravRuttyabhAvAdbhAvakarma vinashyati.
-----------------------------------------------------------------------------
AsravakA hetu vAstavamen jIvakA moharAgadveSharUp bhAv hai. gnAnIko usakA abhAv hotA hai.
usakA abhAv hone par AsravabhAvakA abhAv hotA hai. AsravabhAvakA abhAv hone par karmakA abhAv
hotA hai. karmakA abhAv hone par sarvagnatA, sarvadarshitA aur avyAbAdh, 1indriyavyApArAtIt, ananta
sukh hotA hai. yah
nimnAnusAr prakAr spaShTIkaraN haie–
3. vivakShit=kathan karanA hai.
2jIvanmukti nAmakA bhAvamokSha hai. ‘kis prakAr?’ aisA prashna kiyA jAy to
yahAn jo ‘bhAv’ 3vivakShit hai vah karmAvRut [karmase AvRut hue] chaitanyakI kramAnusAr pravartatI
gnAptikriyArUp hai. vah [kramAnusAr pravartatI gnaptikriyArUp bhAv] vAstavamen sansArIko anAdi kAlase
mohanIyakarmake udayakA anusaraN karatI huI pariNatike kAraN ashuddha hai, dravyakarmAsravakA hetu hai.
parantu vah [kramAnusAr pravartatI gnaptikriyArUp bhAv] gnAnIko moharAgadveShavAlI pariNatirUpase hAniko
prApta hotA hai isaliye use AsravabhAvako nirodh hotA hai. isaliye jise AsravabhAvakA nirodh huA
hai aise us gnAnIko mohake kShay dvArA atyanta nirvikArapanA honese, jise anAdi kAlase ananta
chaitanya aur [ananta] vIrya mund gayA hai aisA vah gnAnI [kShINamoh guNasthAnamen] shuddha gnaptikriyArUpase
antarmuhUrta vyatIt karake yugapad gnAnAvaraN, darshanAvaraN aur antarAyakA kShay honese kathanchit
1kUTastha gnAnako prApta karatA hai aur is prakAr use gnaptikriyAke rUpamen kramapravRuttikA abhAv honese
bhAvakarmakA vinAsh hotA hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. indriyavyApArAtIt=indriyavyApAr rahita.

2. jIvanmukti = jIvit rahate hue mukti; deh hone par bhI mukti.

Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
219
tata karmAbhAve sa hi bhagavAnsarvagna sarvadarshI vyuparatendriy–vyApArAvyAbAdhAnantasukhashcha
nityamevAvatiShThate. ityeSh bhAvakarmamokShaprakAra dravyakarmamokShahetu param–samvaraprakArashcha.. 150–151..
dansaNaNANasamaggan jhANan No apNadavvasanjuttan.
jAyadi NijjarahedU sabhAvasahidassa sAdhussa.. 152..
darshanagnAnasamagran dhyAnan no anyadravyasanyuktam.
jAyate nirjarAhetu svabhAvasahitasya sAdho.. 152..
-----------------------------------------------------------------------------
isaliye karmakA abhAv hone par vah vAstavamen bhagavAn sarvagna, sarvadarshI tathA indriyavyApArAtIt–
avyAbAdh–anantasukhavAlA sadaiv rahatA hai.
is prakAr yah [jo yahAn kahA hai vah], 2bhAvakarmamokShakA 3prakAr tathA dravyakarmamokShakA hetubhUt
param samvarakA prakAr hai .. 150–151..
gAthA 152
anvayArtha– [svabhAvasahitasya sAdho] svabhAvasahit sAdhuko [–svabhAvapariNat
kevalIbhagavAnako] [darshanagnAnasamagran] darshanagnAnase sampUrNa aur [no anyadravya– sanyuktam]
-------------------------------------------------------------------------
1. kUTastha=sarva kAl ek rUp rahanevAlA achala. [gnAnAvaraNAdi ghAtikarmonkA nAsh hone par gnAn kahInn sarvathA
apariNAmI nahIn ho jAtA; parantu vah anya–anya gneyonko jAnanerUp parivartit nahIn hotA–sarvadA tInon kAlake
samasta gneyonko jAnatA rahatA hai, isaliye use kathanchit kUTastha kahA hai.]

2. bhAvakarmamokSha=bhAvakarmakA sarvathA chhUT jAnA; bhAvamokSha. [gnaptikriyAmen kramapravRuttikA abhAv honA vah bhAvamokSha hai
athavA sarvagna –sarvadarshIpanekI aur anantAnandamayapanekI pragaTatA vah bhAvamokSha hai.]

3. prakAr=svarUp; rIta.

dragagnAnathI paripUrNa ne paradravyavirahit dhyAn je,
te nirjarAno hetu thAy svabhAvapariNat sAdhune. 152.

Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version

220
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyakarmamokShahetuparamanirjarAkAraNadhyAnAkhyAnametat.
evamasya khalu bhAvamuktasya bhagavata kevalina svarUpatRuptatvAdvishrAntasrukhadukhakarma–
vipAkakRutavikriyasya prakShINAvaraNatvAdanantagnAnadarshanasampUrNashuddhagnAnachetanAmayatvAdatIndriyatvAt
chAnyadravyasanyogaviyuktan
shuddhasvarUpevichalitachaitanyavRuttirUpatvAtkathanychiddhayAnavyapadeshArhamAtmana
svarUpan pUrvasanchitakarmaNAn shaktishAtanan patanan vA vilokya nirjarAhetutvenopavarNyat iti.. 152..
is prakAr vAstavamen is [–pUvokta] bhAvamukta [–bhAvamokShavAle] bhagavAn kevalIko–ki
jinhen svarUpatRuptapaneke kAraN 1karmavipAkRut sukhadukharUp vikriyA aTak gaI hai unhen –AvaraNake
prakShINapaneke kAraN, ananta gnAnadarshanase sampUrNa shuddhagnAnachetanAmayapaneke kAraN tathA atIndriyapaneke
kAraN jo anyadravyake sanyog rahit hai aur shuddha svarUpamen avichalit chaitanyavRuttirUp honeke kAraN
jo kathanchit ‘dhyAn’ nAmake yogya hai aisA AtmAkA svarUp [–AtmAkI nij dashA] pUrvasanchit
karmonkI shaktiko shAtan athavA unakA patan dekhakar nirjarAke heturUpase varNan kiyA jAtA hai.
-----------------------------------------------------------------------------
anyadravyase asanyukta aisA [dhyAnan] dhyAn [nirjarAhetu jAyate] nirjarAkA hetu hotA hai.
TIkA– yah, dravyakarmamokShanake hetubhUt aisI param nirjarAke kAraNabhUt dhyAnakA kathan hai.
23
bhAvArtha– kevalIbhagavAnake AtmAkI dashA gnAnadarshanAvaraNake kShayavAlI honeke kAraN,
shuddhagnAnachetanAmay honeke kAraN tathA indriyavyApArAdi bahirdravyake Alamban rahit honeke kAraN
anyadravyake sansarga rahit hai aur shuddhasvarUpamen nishchal chaitanyapariNatirUp honeke kAraN kisI prakAr
‘dhyAn’ nAmake yogya hai. unakI aisI AtmadashAkA nirjarAke nimittarUpase varNan kiyA jAtA hai
kyonki unhen pUrvopArjit karmonkI shakti hIn hotI jAtI hai tathA ve karma khirate jAte hai.. 152..
-------------------------------------------------------------------------
1. kevalIbhagavAn nirvikAr –paramAnandasvarUp svAtmotpanna sukhase tRupta hain isaliye karmakA vipAk jisamen
nimittabhUt hotA hai aisI sAnsArik sukh–dukharUp [–harShaviShAdarUp] vikriyA unheen virAmako prApta huI
hai.
2. shAtan = patalA honA; hIn honA; kShIN honA
3. patan = nAsh; galan; khir jAnA.

Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
221
jo samvareN jutto NijjaramANodh savvakammANi.
vavagadavedAusso muyadi bhavan teN so mokkho.. 153..
ya samvareN yukto nirjarannath sarvakarmANi.
vyapagatavedyAyuShko munychati bhavan ten sa mokSha.. 153..
dravyamokShasvarUpAkhyAnametat.
ath khalu bhagavata kevalino bhAvamokShe sati prasiddhaparamasamvarasyottarakarmasantatau niruddhAyAn
paramanirjarAkAraNadhyAnaprasiddhau satyAn pUrvakarmasantatau kadAchitsvabhAvenaiv kadA–chitsamuddhAt
vidhAnenAyukarmasamabhUtasthityAmAyukarmAnusAreNaiv nirjIryamANAyAm punarbhavAy tadbhavatyAgasamaye
vedanIyAyurnAmagotrarUpANAn jIven sahAtyantavishleSha karmapudgalAnAn dravyamokSha.. 153..
–iti mokShapadArthavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 153
anvayArtha– [ya samvareN yukta] jo samvaraseyukta haie aisA [kevalagnAn prApta] jIv [nirjaran
ath sarvakarmANi] sarva karmonkI nirjarA karatA huA [vyapagatavedyAyuShka] vedanIy aur Ayu rahit
hokar [bhavan manychati] bhavako chhoDatA hai; [ten] isaliye [is prakAr sarva karmapudgalonkA viyog
honeke kAraN] [sa mokSha] vah mokSha hai.
vAstavamen bhagavAn kevalIko, bhAvamokSha hone par, param samvar siddha honeke kAraN uttar
karmasantati nirodhako prApta hokar aur param nirjarAke kAraNabhUt dhyAn siddha honeke kAraN
karmasantati– ki jisakI sthiti kadAchit svabhAvase hI Ayukarmake jitanI hotI hai aur kadAchit
vah– Ayukarmake anusAr hI nirjarit hotI
huI,e
danIy–Ayu–nAm–gotrarUp
karmapudgalonkA jIvake sAth atyanta vishleSh [viyog] vah dravyamokSha hai.. 153..
1. uttar karmasantati=bAdakA karmapravAh; bhAvI karmaparamparA.
TIkA– yah, dravyamokShake svarUpakA kathan hai.
1
2pUrva
3samudghAtavidhAnase Ayukarmake jitanI hotI hai
4apunarbhavake liye vah bhav chhUTaneke samay honevAlA jo va
is prakAr mokShapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
2. pUrva=pahalekI.
3. kevalIbhagavAnako vedanIy, nAm aur gotrakarmakI sthiti kabhI svabhAvase hI [arthAt kevalIsamudghAtarUp
nimitta hue binA hI] Ayukarmake jitanI hotI hai aur kabhI vah tIn karmonkI sthiti Ayukarmase adhik hone
par bhI vah sthiti ghaTakar Ayukarma jitanI honemen kevalIsamudghAt nimitta banatA hai.
4. apunarbhav=phirase bhav nahIn honA. [kevalIbhagavAnako phirase bhav hue binA hI us bhavakA tyAg hotA hai;
isaliye unake AtmAse karmapudgalonkA sadAke lie sarvathA viyog hotA hai.]
samvarasahit te jIv pUrNa samasta karmo nirjare
ne AyuvedyavihIn thaI bhavane taje; te mokSha chhe. 153.

Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version

222
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
samAptan cha mokShamArgAvayavarUpasamyagdarshanagnAnaviShayabhUtanavapadArthavyAkhyAnam..
ath mokShamArgaprapanychasUchikA chUlikA.
jIvasahAvan NANan appaDihadadansaNan aNaNNamayan.
chariyan cha tesu Niyadan atthittamaNindiyan bhaNiyan.. 154..
aur mokShamArgake avayavarUp samyagdarshan tathA samyaggnAnake viShayabhUt nav padArthonkA vyAkhyAn bhI
samApta huA.
jIvasvabhAvan gnAnamapratihatadarshanamananyamayam.
chAritran cha tayorniyatamastitvamaninditan bhaNitam.. 154..
-----------------------------------------------------------------------------
* *
ab 1mokShamArgaprapanchasUchak chUlikA hai. 3
-------------------------------------------------------------------------
1. mokShamArgaprapanchasUchak = mokShamArgakA vistAr batalAnevAlI; mokShamArgakA vistArase karanevAlI; mokShamArgakA
vistRut kathan karanevAlI.

2. chUlikAke arthake lie pRuShTha 151 kA padaTippaN dekhe.
AtmasvabhAv ananyamay nirvighna darshan gnAn chhe;
draggnAnaniyat anindh je astitva te chAritra chhe. 154.

Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
223
mokShamArgasvarUpAkhyAnametat.
jIvasvabhAvaniyatan charitan mokShamArga. jIvasvabhAvo hi gnAnadarshane ananyamayatvAt. ananyamayatvan
cha tayorvisheShasAmAnyachaitanyasvabhAvajIvanirvRuttatvAt. ath tayorjIvasvarUpabhUtayo–
rgnAnadarshanayoryanniyatamavasthitamutpAdavyayadhrauvyarUpavRuttimayamastitvan rAgAdipariNatyabhAvAdaninditan
tachcharitan; tadev mokShamArga iti. dvividhan hi kil sansAriShu charitan– svacharitan paracharitan cha;
svasamayaparasamayAvityartha. tatra svabhAvAvasthitAstitvasvarUpan svacharitan, parabhAvAvasthitAsti–
tvasvarUpan paracharitam. tatra yatsva–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 154
anvayArtha– [jIvasvabhAvan] jIvakA svabhAv [gnAnam] gnAn aur [apratihat–darshanam]
apratihat darshan haie– [ananyamayam] jo ki [jIvase] ananyamay hai. [tayo] un gnAnadarshanamen
[niyatam] niyat [astivam] astitva– [aninditan] jo ki anindit hai– [chAritran cha bhaNitam]
use [jinendronne] chAritra kahA hai.
TIkA– yah, mokShamArgake svarUpakA kathan hai.
jIvasvabhAvamen niyat chAritra vah mokShamArga hai. jIvasvabhAv vAstavamen gnAn–darshan hai kyonki ve
[jIvase] ananyamay hain. gnAnadarshanakA [jIvase] ananyamayapanA honekA kAraN yah hai ki
visheShachaitanya aur sAmAnyachaitanya jisakA svabhAv hai aise jIvase ve niShpanna hain [arthAt jIv dvArA
gnAnadarshan rache gaye hain]. ab jIvake svarUpabhUt aise un gnAnadarshanamen niyat–avasthit aisA jo
utpAdavyayadhrauvyarUp vRuttimay astitva– jo ki rAgAdipariNAmake abhAvake kAraN anindit hai – vah
chAritra hai; vahI mokShamArga hai.
1
2
3
sansArIyommen chAritra vAstavamen do prakArakA hai– [1] svachAritra aur [2] parachAritra;
[1]svasamay aur [2] parasamay aisA artha hai. vahAn, svabhAvamen avasthit astitvasvarUp [chAritra]
vah svachAritra hai aur parabhAvamen avasthit astitvasvarUp [chAritra] vah parachAritra hai. usamense
-------------------------------------------------------------------------
1. visheShachaitanya vah gnAn haie aur sAmAnyachaitanya vah darshan hai.

2. niyat=avasthit; sthit; sthir; draDharUp sthita.

3. vRutti=vartanA; honA. [utpAdavyayadhrauvyarUp vRutti vah astitva hai.]

Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version

224
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
bhAvAvasthitAstitvarUpan parabhAvAvasthitAstitvavyAvRuttatvenAtyantamaninditan tadatra sAkShAnmokShamArga–
tvenAvadhAraNIyamiti.. 154..
jIvo sahAvaNiyado aNiyadaguNapajjaodh parasamao.
jadi kuNadi sagan samayan pabbhassadi
kammabandhAdo.. 155..
jIva svabhAvaniyata aniyataguNaparyAyoth parasamaya.
yadi kurute svakan samayan prabhrasyati karmabandhAt.. 155..
-----------------------------------------------------------------------------
[arthAt do prakArake chAritramense], svabhAvamen avasthit astitvarUp chAritra–jo ki parabhAvamen
avasthit astitvase bhinna honeke kAraN atyanta anindit hai vah–yahAn sAkShAt mokShamArgarUp
avadhAraNA.
[yahI chAritra ‘paramArtha’ shabdase vAchya aise mokShakA kAraN hai, anya nahIn–aisA na jAnakar,
mokShase bhinna aise asAr sansArake kAraNabhUt mithyAtvarAgAdimen lIn vartate hue apanA ananta kAl
gayA; aisA jAnakar usI jIvasvabhAvaniyat chAritrakI – jo ki mokShake kAraNabhUt hai usakI –
nirantar bhAvanA karanA yogya hai. is prakAr sUtratAtparya hai.] . 154..
gAthA 155
anvayArtha– [jIva] jIv, [svabhAvaniyata] [dravya–apekShAse] svabhAvaniyat hone par bhI,
[aniyataguNaparyAya ath parasamaya] yadi aniyat guNaparyAyavAlA ho to parasamay hai. [yadi] yadi
vah [svakan samayan kurute] [niyat guNaparyAyase pariNamit hokar] svasamayako karatA hai to
[karmabandhAt] karmabandhase [prabhrasyati] chhUTatA hai.
-------------------------------------------------------------------------
nijabhAvaniyat aniyataguNaparyayapaNe parasamay chhe;
te jo kare svakasamayane to karmabandhanathI chhUTe. 155.

Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
225
svasamayaparasamayopAdAnavyudAsapurassarakarmakShayadvAreN jIvasvabhAvaniyatacharitasya mokSha–
mArgatvadyotanametat.

sansAriNo hi jIvasya gnAnadarshanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanIyo–
dayAnuvRuttiparatvenoparaktopayogasya sata samupAttabhAvavaishvarupyatvAdaniyataguNaparyAyatvan parasamaya
paracharitamiti yAvat. tasyaivAnAdimohanIyodayAnuvRuttiparatvamapAsyAtyantashuddhopayogasya sata
samupAttabhAvaikyarupyatvAnniyataguNaparyAyatvan svasamaya svacharitamiti yAvat ath khalu yadi
kathanychanodbhinnasamyaggnAnajyotirjIva parasamayan vyudasya svasamayamupAdatte tadA karmabandhAdavashyan bhrashyati.
yato hi jIvasvabhAvaniyatan charitan mokShamArga iti.. 155..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– svasamayake grahaN aur parasamayake tyAgapUrvak karmakShay hotA hai– aise pratipAdan dvArA
yahAn [is gAthAmen] ‘jIvasvabhAvamen niyat chAritra vah mokShamArga hai’ aisA darshAyA hai.
sansArI jIv, [dravya–apekShAse] gnAnadarshanamen avasthit honeke kAraN svabhAvamen niyat
[–nishchalarUpase sthit] hone par bhI jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNati karane
ke kAraN uparakta upayogavAlA [–ashuddha upayogavAlA] hotA hai tab [svayam] bhAvonkA vishvarUpapanA
[–anekarUpapanA] grahaN kiyA honakee kAraN usee jo aniyataguNaparyAyapanA hotA hai vah parasamay
arthAt parachAritra hai; vahI [jIv] jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karane vAlI pariNati
karanA chhoDakar atyanta shuddha upayogavAlA hotA hai tab [svayam] bhAvakA ekarUpapanA grahaN kiyA
honeke kAraN use jo niyataguNaparyAyapanA hotA hai vah svasamay arthAt svachAritra hai.
1
2
3
ab, vAstavamen yadi kisI bhI prakAr samyaggnAnajyoti pragaT karake jIv parasamayako chhoDakar
svasamayako grahaN karatA hai to karmabandhase avashya chhUTatA hai; isaliye vAstavamen [aisA nishchit hotA
hai ki] jIvasvabhAvamen niyat chAritra vah mokShamArga hai.. 155..
-------------------------------------------------------------------------
1. uparakta=uparAgayukta [kisI padArthamen honevAlA. anya upAdhike anurUp vikAr [arthAt anya upAdhi jisamen
nimittabhUt hotI hai aisI aupAdhik vikRuti–malinatA–ashuddhi] vah uparAg hai.]

2. aniyat=anishchit; anekarUp; vividh prakArake.

3. niyat=nishchit; ekarUp; amuk ek hI prakArake.

Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version

226
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jo paradavvamhi suhan asuhan rAgeN kuNadi jadi bhAvan.
so sagacharittabhaTTho
parachariyacharo havadi jIvo.. 156..
ya paradravye shubhamashubhan rAgeN karoti yadi bhAvam.
sa svakacharitrabhraShTa paracharitacharo bhavati jIva.. 156..
paracharitapravRuttasvarUpAkhyAnametat.
yo hi mohanIyodayAnuvRuttivashAdrajyamAnopayoga san paradravye shubhamashubhan vA bhAvamAdadhAti, sa
svakacharitrabhraShTa paracharitrachar ityupagIyate; yato hi svadravye shuddhopayogavRutti svacharitan, paradravye
soparAgopayogavRutti paracharitamiti.. 156..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 156
anvayArtha– [ya] jo [rAgeN] rAgase [–ranjit arthAt malin upayogase] [paradravye]
paradravyamen [shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAv [yadi karoti] karatA hai, [sa jIva] vah
jIv [svakacharitrabhraShTa] svachAritrabhraShTa aisA [paracharitachara bhavati] parachAritrakA AcharaN karanevAlA
hai
.
TIkA– yah, parachAritramen pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
jo [jIv] vAstavamen mohanIyake udayakA anusaraN karanevAlIe pariNatike vash [arthAt
mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNamit honeke kAraN ] ranjit–upayogavAlA
[uparaktaupayogavAlA] vartatA huA, paradravyamen shubh yA ashubh bhAvako dhAraN karatA hai, vah [jIv]
svachAritrase bhraShTa aisA parachAritrakA AcharaN karanevAlA kahA jAtA hai; kyonki vAstavamen svadravyamen
nshuddha–upayogarUp pariNati vah svachAritra hai aur paradravyamen soparAg–upayogarUp pariNati vah
parachAritra hai.. 156..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. soparAg=uparAgayukta; uparakta; malin; vikArI; ashuddha [upayogamen honevAlA, karmodayarUp upAdhike anurUp
vikAr (arthAt karmodayarUp upAdhi jisamen nimittabhUt hotI hai aisI aupAdhik vikRuti) vah uparAg hai.]

je rAgathI paradravyamAn karato shubhAshubh bhAvane,
te svakacharitrathI bhraShTa parachAritra AcharanAr chhe. 156.

Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
227
Asavadi jeN puNNan pAvan vA appaNodh bhAveNa.
so teN paracharitto havadi tti jiNA paruventi.. 157..
Asravati yen puNyan pApan vAtmanoth bhAvena.
sa ten paracharitra bhavatIti jinA prarUpayanti.. 15ra7..
paracharitapravRutterbandhahetutven mokShamArgatvaniShedhanametat.
ih kil shubhoparakto bhAva puNyAsrava, ashubhoparakta pApAsrav iti. tatra puNyan pApan vA yen
bhAvenAsravati yasya jIvasya yadi sa bhAvo bhavati sa jIvastadA ten paracharit iti prarupyate. tata
paracharitapravRuttirbandhamArga ev, na mokShamArga iti.. 157..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 157
anvayArtha– [yen bhAven] jis bhAvase [Atmana] AtmAko [puNyan pApan vA] puNya athavA pAp
[ath Asravati] Asravit hote hain, [ten] us bhAv dvArA [sa] vah [jIv] [paracharitra bhavati]
parachAritra hai–[iti] aisA [jinA] jin [prarUpayanti] prarUpit karate hain.
TIkA– yahAn, parachAritrapravRuti bandhahetubhUt honese use mokShamArgapanekA niShedh kiyA gayA hai
[arthAt parachAritramen pravartan bandhakA hetu honese vah mokShamArga nahIn hai aisA is gAthAmen darshAyA hai].
yahAn vAstavamen shubhoparakta bhAv [–shubharUp vikArI bhAv] vah puNyAsrav hai aur ashubhoparakta
bhAv [–ashubharUp vikArI bhAv] pApAsrav hai. vahAn, puNya athavA pAp jis bhAvase Asravit hote hain,
vah bhAv jab jis jIvako ho tab vah jIv us bhAv dvArA parachAritra hai– aisA [jinendron dvArA]
prarUpit kiyA jAtA hai. isaliye [aisA nishchit hotA hai ki] parachAritramen pravRutti so bandhamArga hI
hai, mokShamArga nahIn hai.. 157..
-------------------------------------------------------------------------
re! puNya athavA pAp jIvane Asrave je bhAvathI,
tenA vaDe te ‘paracharit’ nirdiShTa chhe jinadevathI. 157.

Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version

228
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jo savvasangamukko NaNNamaNo appaNan sahAveNa.
jANadi passadi Niyadan so sagachariyan charadi jIvo.. 158..
ya sarvasanggamukta ananyamanA AtmAnan svabhAvena.
jAnAti pashyati niyatan sa svakacharitan charit jIva.. 158..
svacharitapravRuttasvarUpAkhyAnametat.
ya khalu niruparAgopayogatvAtsarvasanggamukta paradravyavyAvRuttopayogatvAdananyamanA AtmAnan
svabhAven gnAnadarshanarUpeN jAnAti pashyati niyatamavasthitatven, sa khalu svakan charitan charati jIva.
yato hi drashignaptisvarUpe puruShe tanmAtratven vartanan svacharitamiti.. 158..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 158
anvayArtha– [ya] jo [sarvasanggamukta] sarvasangamukta aur [ananyamanA] ananyamanavAlA vartatA
huA [AtmAnan] AtmAko [svabhAven] [gnAnadarshanarUp] svabhAv dvArA [niyatan] niyatarUpase [–
sthiratApUrvak] [jAnAti pashyati] jAnatA–dekhatA hai, [sa jIva] vah jIv [svakacharitan]
svachAritra [charit] AcharatA hai.
TIkA– yah, svachAritramen pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
2. AvRutta=vimukh huA; pRuthak huA; nivRutta huA ; nivRutta; bhinna.
jo [jIv] vAstavamen niruparAg upayogavAlA honeke kAraN sarvasangamukta vartatA huA,
paradravyase vyAvRutta upayogavAlA honeke kAraN ananyamanavAlA vartatA huA, AtmAko gnAnadarshanarUp
1
23
1. niruparAg=uparAg rahit; nirmaL; avikArI; shuddha [niruparAg upayogavAlA jIv samasta bAhya–abhyantar sangase
shUnya hai tathApi nisang paramAtmAkI bhAvanA dvArA utpanna sundar AnandasyandI paramAnandasvarUp sukhasudhArasake
AsvAdase, pUrNa–kalashakI bhAnti, sarva Atmapradeshamen bharapUr hotA hai.]

3. ananyamanavAlA=jisakI pariNati anya prati nahIn jAtI aisA. [man=chitta; pariNati; bhAv]

sau–sangamukta ananyachitta svabhAvathI nij Atmane
jANe ane dekhe niyat rahI, te svacharitapravRutta chhe. 158.

Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
229
chariyan charadi sang so jo paradavvappabhAvarahidappA.
dansaNaNANaviyappan aviyappan charadi appAdo.. 159..
charitan charati svakan sa ya paradravyAtmabhAvarahitAtmA.
darshanagnAnavikalpamavikalpan charatyAtmana.. 159..
-----------------------------------------------------------------------------
svabhAv dvArA niyatarUpase arthAt avasthitarUpasase jAnatA–dekhatA hai, vah jIv vAstavamen svachAritra
AcharatA hai; kyonki vAstavamen dRushignaptisvarUp puruShamen [AtmAmen] tanmAtrarUpase vartanA so svachAritra
hai.
1
bhAvArtha– jo jIv shuddhopayogI vartatA huA aur jisakI pariNati parakI or nahIn jAtI aisA
vartatA huA, AtmAko svabhAvabhUt gnAnadarshanapariNAm dbArA sthiratApUrvak jAnatA–dekhatA hai, vah jIv
svachAritrakA AcharaN karanevAlA hai; kyonki dRushignaptisvarUp AtmAmen mAtra dRushignaptirUpase pariNamit
hokar rahanA vah svachAritra hai.. 158..
gAthA 159
anvayArtha– [ya] jo [paradravyAtmabhAvarahitAtmA] paradravyAtmak bhAvonse rahit svarUpavAlA
vartatA huA, [darshanagnAnavikalpam] [nijasvabhAvabhUt] darshanagnAnarUp bhedako [Atmana avikalpan]
AtmAse abherUp [charati] AcharatA hai, [sa] vah [svakan charitan charati] svachAritrako AcharatA hai.
TIkA– yah, shuddha svachAritrapravRuttike mArgakA kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. dRushi= darshan kriyA; sAmAnya avalokana.
te chhe svacharitapravRutta, je paradravyathI virahitapaNe
nij gnAnadarshanabhedane jIvathI abhinna ja Achare. 159.

Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version

230
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
shuddhasvacharitapravRuttipathapratipAdanametat.
3. jis nayamen sAdhya aur sAdhan abhinna [arthAt ek prakArake] hon vah yahAn nishchayanay haie. jaise ki,
nirvikalpadhyAnapariNat [–shuddhAdnashraddhAnagnAnachAritrapariNat] muniko nishchayanayase mokShamArga hai kyonki vahAn
[mokSharUp] sAdhya aur [mokShamArgarUp] sAdhan ek prakArake arthAt shuddhAtmarUp [–shuddhAtmaparyAyarUp] hain.
yo hi yogIndra samastamohavyUhabahirbhUtatvAtparadravyasvabhAvabhAvarahitAtmA san, svadravya–
mekamevAbhimukhyenAnuvartamAna svasvabhAvabhUtan darshanagnAnavikalpamapyAtmanovikalpatven charati, sa khalu
svakan charitan charati. evan hi shuddhadravyAshritamabhinnasAdhya–
-----------------------------------------------------------------------------
jo yogIndra, samasta mohavyUhase bahirbhUt honeke kAraN paradravyake svabhAvarUp bhAvonse rahit
svarUpavAle vartate hue, svadravyako ekako hI abhimukhatAse anusarate hue nijasvabhAvabhUt
darshanagnAnabhedako bhI AtmAse abhedarUpase Acharate hain, ve vAstavamen svachAritrako Acharate hain.
1
is prakAr vAstavamen shuddhadravyake Ashrit, abhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle nishchayanayake Ashrayase
mokShamArgakA prarUpaN kiyA gayA. aur jo pahale [107 vIn gAthAmen] darshAyA gayA thA vah svaparahetuk
23
4
-------------------------------------------------------------------------
1. mohavyUh=mohasamUha. [jin munIndrane samasta mohasamUhakA nAsh kiyA honese ‘apanA svarUp paradravyake
svabhAvarUp bhAvonse rahit hai’ aisI pratIti aur gnAn jinhen vartatA hai, tathA taduparAnta jo keval svadravyamen hI
nirvikalparUpase atyanta lIn hokar nijasvabhAvabhUt darshanagnAnabhedonko AtmAse abhedarUpase Acharate hain, ve munIndra
svachAritrakA AcharaN karanevAle hain.]

2. yahAn nishchayanayakA viShay shuddhadravya arthAt shuddhaparyAyapariNat dravya hai, arthAt akale dravyakI [–paranimitta
rahit] shuddhaparyAy haie; jaise ki nirvikalpa shuddhaparyAyapariNat muniko nishchayanayase mokShamArga hai.

4. jin paryAyommen sva tathA par kAraN hote hain arthAt upAdAnakAraN tathA nimittakAraN hote hain ve paryAyen
svaparahetuk paryAyen hain; jaise ki chhaThaven guNasthAnamen [dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake Anshik
avalamban sahit] vartate hue tattvArthashraddhAn [navapadArthagat shraddhAn], tattvArthagnAn [navapadArthagat gnAn] aur
panchamahAvratAdirUp chAritra–yah sab svaparahetuk paryAyen hain. ve yahA vyavahAranayake viShayabhUt hain.

Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
231
sAdhanabhAvan nishchayanayamAshritya mokShamArgaprarUpaNam. yattu pUrvamudriShTan tatsvaparapratyayaparyAyAshritan
bhinnasAdhyasAdhanabhAvan vyavahAranayamAshritya prarupitam. na chaitadvipratiShiddhan nishchayavyavahArayo sAdhya–
sAdhanabhAvatvAtsuvarNasuvarNapAShANavat. at evobhayanayAyattA pArameshvarI tIrthapravartaneti.. 159..
-----------------------------------------------------------------------------
paryAyake Ashrit, bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Ashrayase [–vyavahAranayakI apekShAse]
prarUpit kiyA gayA thA. isamen paraspar virodh AtA hai aisA bhI nahIn hai, kyonki survaN aur
survaNapAShANakI bhAnti nishchay–vyavahArako sAdhya–sAdhanapanA hai; isaliye pArameshvarI [–
jinabhagavAnakI] tIrthapravartanA donon nayonke AdhIn hai.. 159..
1
2
34
-------------------------------------------------------------------------
1. jis nayamen sAdhya tathA sAdhan bhinna hon [–bhinna prarUpit kiye jAen] vah yahAn vyavahAranay hai; jaise ki,
chhaThaven guNasthAnamen [dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake Anshik Alamban sahit] vartate hue
tattvArthashraddhAn [navapadArthasambandhI shraddhAn], tattvArthagnAn aur panchamahAvratAdirUp chAritra vyavahAranayase mokShamArga hai
kyonki [mokSharUp] sAdhya svahetuk paryAy hai aur [tattvArthashraddhAnAdimay mokShamArgarUp] sAdhan svaparahetuk
paryAy hai.
2. jis pAShANamen suvarNa ho use suvarNapAShAN kahA jAtA hai. jis prakAr vyavahAranayase suvarNapAShAN suvarNakA
sAdhan hai, usI prakAr vyavahAranayase vyavahAramokShamArga nishchayamokShamArgakA sAdhan hai; arthAt vyavahAranayase
bhAvalingI muniko savikalpa dashAmen vartate hue tattvArthashraddhAn, tattvArthagnAn aur mahAvratAdirUp chAritra nirvikalpa
dashAmen vartate hue shuddhAtmashraddhAnagnAnAnuShThAnanake sAdhan hain.
3. tIrtha=mArga [arthAt mokShamArga]; upAy [arthAt mokShakA upAy]; upadesh; shAsana.
4. jinabhagavAnake upadeshamen do nayon dvArA nirUpaN hotA hai. vahAn, nishchayanay dvArA to satyArtha nirUpaN kiyA
jAtA haie aur vyavahAranay dvArA abhUtArtha upacharit nirUpaN kiyA jAtA hai.

prashna–
satyArtha nirUpaN hI karanA chAhiye; abhUtArtha upacharit nirUpaN kisaliye kiyA jAtA hai?

uttara–
jise sinhakA yathArtha svarUp sIdhA samajhamen na AtA ho use sinhake svarUpake upacharit nirUpaN
dvArA arthAt billIke svarUpake nirUpaN dvArA sinhake yathArtha svarUpakI samajh kI or le jAte hain, usI
prakAr jise vastukA yathArtha svarUp sIdhA samajhamen na AtA ho use vastusvarUpake upacharit nirUpaN dvArA
vastusvarUpakI yathArtha samajh kI or le jAte hain. aur lambe kathanake badalemen sankShipta kathan karaneke lie bhI
vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA jAtA hai. yahAn itanA lakShamen rakhaneyogya hai ki – jo puruSh
billIke nirUpaNako hI sinhakA nirUpaN mAnakar billIko hI sinh samajh le vah to upadeshake hI yogya
nahIn hai, usI prakAr jo puruSh upacharit nirUpaNako hI satyArtha nirUpaN mAnakar vastusvarUpako mithyA
rItise samajh baiThee vah to upadeshake hI yogya nahIn hai.