Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version
adbhUt–param–AhlAdAtmak sukhasvarUp ghRutase sinchI huI nishchay–AtmasamvedanarUp dhyAnAgni
mUlottaraprakRitibhedavAle karmarUpI indhanakI rAshiko kShaNamAtramen jalA detI hai.
manuShyakA bhav pAkar mokSha prApta karate hain. aur bahushrutadhar hI dhyAn kar sakate hain aisA bhI nahIn hai;
sArabhUt alpa shrutase bhI dhyAn ho sakatA hai. isaliye mokShArthIyonko shuddhAtmAkA pratipAdak,
savanranirjarAkA karanevAlA aur jarAmaraNakA haranevAlA sArabhUt upadesh grahaN karake dhyAn karaneyogya
hai.
usamen nishchal pariNati kahAnse hosakatI hai? isaliye mokShake upAyabhUt dhyAn karanekI ichchhA
rakhanevAle jIvakoe pratham to jinokta dravyaguNaparyAyarUp vastusvarUpakI yathArtha samajhapUrvak nirvikAr
niShkriy chaitanyachamatkArakI samyak pratItikA sarva prakArase udyam karane yogya hai; usake pashchAt hI
chaitanyachamatkAramen visheSh lInatAkA yathArtha udyam ho sakatA hai].. 146..
2. muniko jo shuddhAtmasvarUpakA nishchal ugra Alamban vartatA hai use yahAn mukhyata ‘dhyAn’ kahA hai.
hai, kyon ki use bhI shuddhAtmasvarUpakA jaghanya Alamban to hotA hai.]
Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version
so teN havadi baddho poggalakammeN viviheNa.. 147..
sa ten bhavati baddha pudgalakarmaNA vividhena.. 147..
shubhoshubho vA pariNAmo jIvasya bhAvabandha, tannimitten shubhAshubhakarmatvapariNatAnAn jIven
sahAnyonyamUrchchhanan pudgalAnAn dravyabandha iti.. 147..
AtmA [ten] us bhAv dvArA [–us bhAvake nimittase] [vividhen pudgalakarmaNA] vividh
pudgalakarmonse [baddha bhavati] baddha hotA hai.
AtmA us nimittabhUt bhAv dvArA vividh pudgalakarmase baddha hotA hai. isaliye yahAn [aisA kahA hai
ki], moharAgadveSh dvArA snigdha aise jo jIvake shubh yA ashubh pariNAm vah bhAvabandha hai aur usake
[–shubhAshubh pariNAmake] nimittase shubhAshubh karmarUp pariNat pudgalonkA jIvake sAth anyonya
avagAhan [–vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah dravya bandha hai.. 147..
Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version
bhAvaNimitto bandho bhAvo radirAgadosamohajudo.. 148..
bhAvanimitto bandho bhAvo ratirAgadveShamohayuta.. 148..
grahaNan hi karmapudgalAnAn jIvapradeshavartikarmaskandhAnupravesha. tat khalu yoganimittam. yogo
shaktipariNAmenAvasthAnam. sa punarjIvabhAvanimitta. jIvabhAva punA ratirAgadveShamohayuta,
nimitta bhAv hai; [bhAva ratirAgadveShamohayuta] bhAv ratirAgadveShamohase yukta [AtmapariNAm] hai.
karmavargaNAkA jisamen Alamban hotA hai aisA AtmapradeshonkA parispanda [arthAt jIvake pradeshonkA
kampana.
haie. jIvabhAv ratirAgadveShamohayukta [pariNAm] hai arthAt mohanIyake vipAkase utpanna honevAlA vikAr
hai
chhe bhAvahetuk bandh, ne mohAdisanyut bhAv chhe. 148.
Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version
eveti.. 148..
tesin pi ya rAgAdI tesimabhAve Na bajjhanti.. 149..
teShAmapi cha rAgAdayasteShAmabhAve na badhyante.. 149..
arthAt ‘bandh’ kA nimitta hotA hai; isaliye moharAgadveShabhAvako ‘bandha’ kA antarang kAraN [antarang
nimitta] kahA hai aur yogako – jo ki ‘grahaN’ kA nimitta hai use–‘bandha’ kA bahirang kAraN
[bAhya nimitta] kahA hai.. 148..
tathA sthitikA hetu hai.. 148..
sthiti–anubhAg binA karmabandhaparyAy nAmamAtra hI rahatI hai. isaliye yahAn prakRiti–pradeshabandhakA mAtra
‘grahaN’ shabdase kathan kiyA hai aur sthiti–anubhAgabandhakA hI ‘bandha’ shabdase kahA hai.
[rAgAdaya] [jIvake] rAgAdibhAv kAraN hain; [teShAm abhAve] rAgAdibhAvonke abhAvamen [na badhyante]
jIv nahInn bandhate.
tenAy chhe rAgAdi, jyAn rAgAdi nahi tyAn bandh nA. 149.
Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version
rAgAdibhAvAnAmabhAve dravyamithyAtvAsanyamakaShAyayogasadbhAvepi jIvA na badhyante. tato rAgA–
dInAmantaranggatvAnnishchayen bandhahetutvamavaseyamiti.. 149..
bandhahetupaneke hetu jIvabhAvabhUt rAgAdik hain; kyonki
antarang bandhahetupanA honeke kAraN
2. jIvagat rAgAdirUp bhAvapratyayonkA abhAv hone par dravyapratyayonke vidyamAnapanemen bhI jIv bandhate nahIn hain. yadi
avakAsh hI na rahe], kyonki sansArIyonko sadaiv karmodayakA vidyamAnapanA hotA hai.
3. udayagat dravyamithyAtvAdi pratyayonkI bhAnti rAgAdibhAv navIn karmabandhamen mAtra bahirang nimitta nahIn hai kintu ve
Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version
AsavabhAveN viNA jAyadi kammassa du Nirodho.. 150..
pAvadi indiyarahidan avvAbAhan
AsravabhAven vinA jAyate karmaNastu nirodha.. 150..
karmaNAmabhAven cha sarvagna sarvalokadarshI cha.
vinA] AsravabhAvake abhAvamen [karmaNa nirodha jAyate] karmakA nirodh hotA hai. [cha] aur [karmaNAm
abhAven] karmonkA abhAv honese vah [sarvagna sarvalokadarshI cha] sarvagna aur sarvalokadarshI hotA huA
[indriyarahitam] indriyarahit, [avyAbAdham] avyAbAdh, [anantam sukham prApnoti] ananta sukhako
prApta karatA hai.
hetu–abhAve niyamathI Asravanirodhan gnAnIne,
AsaravabhAv–abhAvamAn karmo taNun rodhan bane; 150.
karmo–abhAve sarvagnAnI
Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version
Asravaheturhi jIvasya moharAgadveSharUpo bhAva. tadabhAvo bhavati gnAnina. tadabhAve
darshitvamavyAbAdhamindriyavyApArAtItamanantasukhatvanycheti. sa eSh jIvanmuktinAmA bhAvamokSha. kathamiti
chet. bhAva khalvatra vivakShita karmAvRuttachaitanyasya kramapravartamAnagnaptikriyArUpa. sa khalu
sansAriNonAdimohanIyakarmodayAnuvRuttivashAdashuddho dravyakarmAsravahetu. sa tu gnAnino moharAg–
dveShAnuvRuttirUpeN prahIyate. tatosya AsravabhAvo nirudhyate. tato niruddhAsravabhAvasyAsya
mohakShayeNAtyantanirvikAramanAdimudritAnantachaitanyavIryasya shuddhagnaptikriyArUpeNAntarmuhUrta– mativAhya
yugapanygnAnadarshanAvaraNAntarAyakSheyaN kathanychich
hotA hai. karmakA abhAv hone par sarvagnatA, sarvadarshitA aur avyAbAdh, 1indriyavyApArAtIt, ananta
sukh hotA hai. yah
nimnAnusAr prakAr spaShTIkaraN haie–
mohanIyakarmake udayakA anusaraN karatI huI pariNatike kAraN ashuddha hai, dravyakarmAsravakA hetu hai.
parantu vah [kramAnusAr pravartatI gnaptikriyArUp bhAv] gnAnIko moharAgadveShavAlI pariNatirUpase hAniko
prApta hotA hai isaliye use AsravabhAvako nirodh hotA hai. isaliye jise AsravabhAvakA nirodh huA
hai aise us gnAnIko mohake kShay dvArA atyanta nirvikArapanA honese, jise anAdi kAlase ananta
chaitanya aur [ananta] vIrya mund gayA hai aisA vah gnAnI [kShINamoh guNasthAnamen] shuddha gnaptikriyArUpase
antarmuhUrta vyatIt karake yugapad gnAnAvaraN, darshanAvaraN aur antarAyakA kShay honese kathanchit
2. jIvanmukti = jIvit rahate hue mukti; deh hone par bhI mukti.
Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version
nityamevAvatiShThate. ityeSh bhAvakarmamokShaprakAra dravyakarmamokShahetu param–samvaraprakArashcha.. 150–151..
jAyate nirjarAhetu svabhAvasahitasya sAdho.. 152..
avyAbAdh–anantasukhavAlA sadaiv rahatA hai.
samasta gneyonko jAnatA rahatA hai, isaliye use kathanchit kUTastha kahA hai.]
2. bhAvakarmamokSha=bhAvakarmakA sarvathA chhUT jAnA; bhAvamokSha. [gnaptikriyAmen kramapravRuttikA abhAv honA vah bhAvamokSha hai
3. prakAr=svarUp; rIta.
dragagnAnathI paripUrNa ne paradravyavirahit dhyAn je,
te nirjarAno hetu thAy svabhAvapariNat sAdhune. 152.
Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version
chAnyadravyasanyogaviyuktan
kAraN jo anyadravyake sanyog rahit hai aur shuddha svarUpamen avichalit chaitanyavRuttirUp honeke kAraN
jo kathanchit ‘dhyAn’ nAmake yogya hai aisA AtmAkA svarUp [–AtmAkI nij dashA] pUrvasanchit
karmonkI shaktiko shAtan athavA unakA patan dekhakar nirjarAke heturUpase varNan kiyA jAtA hai.
anyadravyake sansarga rahit hai aur shuddhasvarUpamen nishchal chaitanyapariNatirUp honeke kAraN kisI prakAr
‘dhyAn’ nAmake yogya hai. unakI aisI AtmadashAkA nirjarAke nimittarUpase varNan kiyA jAtA hai
kyonki unhen pUrvopArjit karmonkI shakti hIn hotI jAtI hai tathA ve karma khirate jAte hai.. 152..
hai.
Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version
vavagadavedAusso muyadi bhavan teN so mokkho.. 153..
vyapagatavedyAyuShko munychati bhavan ten sa mokSha.. 153..
paramanirjarAkAraNadhyAnaprasiddhau satyAn pUrvakarmasantatau kadAchitsvabhAvenaiv kadA–chitsamuddhAt
vidhAnenAyukarmasamabhUtasthityAmAyukarmAnusAreNaiv nirjIryamANAyAm punarbhavAy tadbhavatyAgasamaye
vedanIyAyurnAmagotrarUpANAn jIven sahAtyantavishleSha karmapudgalAnAn dravyamokSha.. 153..
hokar [bhavan manychati] bhavako chhoDatA hai; [ten] isaliye [is prakAr sarva karmapudgalonkA viyog
honeke kAraN] [sa mokSha] vah mokSha hai.
karmasantati– ki jisakI sthiti kadAchit svabhAvase hI Ayukarmake jitanI hotI hai aur kadAchit
danIy–Ayu–nAm–gotrarUp
3. kevalIbhagavAnako vedanIy, nAm aur gotrakarmakI sthiti kabhI svabhAvase hI [arthAt kevalIsamudghAtarUp
par bhI vah sthiti ghaTakar Ayukarma jitanI honemen kevalIsamudghAt nimitta banatA hai.
ne AyuvedyavihIn thaI bhavane taje; te mokSha chhe. 153.
Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version
samApta huA.
chAritran cha tayorniyatamastitvamaninditan bhaNitam.. 154..
2. chUlikAke arthake lie pRuShTha 151 kA padaTippaN dekhe.
draggnAnaniyat anindh je astitva te chAritra chhe. 154.
Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version
rgnAnadarshanayoryanniyatamavasthitamutpAdavyayadhrauvyarUpavRuttimayamastitvan rAgAdipariNatyabhAvAdaninditan
tachcharitan; tadev mokShamArga iti. dvividhan hi kil sansAriShu charitan– svacharitan paracharitan cha;
svasamayaparasamayAvityartha. tatra svabhAvAvasthitAstitvasvarUpan svacharitan, parabhAvAvasthitAsti–
tvasvarUpan paracharitam. tatra yatsva–
[niyatam] niyat [astivam] astitva– [aninditan] jo ki anindit hai– [chAritran cha bhaNitam]
use [jinendronne] chAritra kahA hai.
utpAdavyayadhrauvyarUp vRuttimay astitva– jo ki rAgAdipariNAmake abhAvake kAraN anindit hai – vah
chAritra hai; vahI mokShamArga hai.
vah svachAritra hai aur parabhAvamen avasthit astitvasvarUp [chAritra] vah parachAritra hai. usamense
2. niyat=avasthit; sthit; sthir; draDharUp sthita.
3. vRutti=vartanA; honA. [utpAdavyayadhrauvyarUp vRutti vah astitva hai.]
Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version
tvenAvadhAraNIyamiti.. 154..
jadi kuNadi sagan samayan pabbhassadi
yadi kurute svakan samayan prabhrasyati karmabandhAt.. 155..
avasthit astitvase bhinna honeke kAraN atyanta anindit hai vah–yahAn sAkShAt mokShamArgarUp
avadhAraNA.
gayA; aisA jAnakar usI jIvasvabhAvaniyat chAritrakI – jo ki mokShake kAraNabhUt hai usakI –
nirantar bhAvanA karanA yogya hai. is prakAr sUtratAtparya hai.] . 154..
vah [svakan samayan kurute] [niyat guNaparyAyase pariNamit hokar] svasamayako karatA hai to
[karmabandhAt] karmabandhase [prabhrasyati] chhUTatA hai.
te jo kare svakasamayane to karmabandhanathI chhUTe. 155.
Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version
sansAriNo hi jIvasya gnAnadarshanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanIyo–
paracharitamiti yAvat. tasyaivAnAdimohanIyodayAnuvRuttiparatvamapAsyAtyantashuddhopayogasya sata
samupAttabhAvaikyarupyatvAnniyataguNaparyAyatvan svasamaya svacharitamiti yAvat ath khalu yadi
kathanychanodbhinnasamyaggnAnajyotirjIva parasamayan vyudasya svasamayamupAdatte tadA karmabandhAdavashyan bhrashyati.
yato hi jIvasvabhAvaniyatan charitan mokShamArga iti.. 155..
ke kAraN uparakta upayogavAlA [–ashuddha upayogavAlA] hotA hai tab [svayam] bhAvonkA vishvarUpapanA
[–anekarUpapanA] grahaN kiyA honakee kAraN usee jo aniyataguNaparyAyapanA hotA hai vah parasamay
arthAt parachAritra hai; vahI [jIv] jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karane vAlI pariNati
karanA chhoDakar atyanta shuddha upayogavAlA hotA hai tab [svayam] bhAvakA ekarUpapanA grahaN kiyA
honeke kAraN use jo niyataguNaparyAyapanA hotA hai vah svasamay arthAt svachAritra hai.
hai ki] jIvasvabhAvamen niyat chAritra vah mokShamArga hai.. 155..
2. aniyat=anishchit; anekarUp; vividh prakArake.
3. niyat=nishchit; ekarUp; amuk ek hI prakArake.
Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version
so sagacharittabhaTTho
sa svakacharitrabhraShTa paracharitacharo bhavati jIva.. 156..
soparAgopayogavRutti paracharitamiti.. 156..
jIv [svakacharitrabhraShTa] svachAritrabhraShTa aisA [paracharitachara bhavati] parachAritrakA AcharaN karanevAlA
hai
[uparaktaupayogavAlA] vartatA huA, paradravyamen shubh yA ashubh bhAvako dhAraN karatA hai, vah [jIv]
svachAritrase bhraShTa aisA parachAritrakA AcharaN karanevAlA kahA jAtA hai; kyonki vAstavamen svadravyamen
nshuddha–upayogarUp pariNati vah svachAritra hai aur paradravyamen soparAg–upayogarUp pariNati vah
parachAritra hai.. 156..
je rAgathI paradravyamAn karato shubhAshubh bhAvane,
te svakacharitrathI bhraShTa parachAritra AcharanAr chhe. 156.
Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version
so teN paracharitto havadi tti jiNA paruventi.. 157..
sa ten paracharitra bhavatIti jinA prarUpayanti.. 15ra7..
paracharitapravRuttirbandhamArga ev, na mokShamArga iti.. 157..
parachAritra hai–[iti] aisA [jinA] jin [prarUpayanti] prarUpit karate hain.
vah bhAv jab jis jIvako ho tab vah jIv us bhAv dvArA parachAritra hai– aisA [jinendron dvArA]
prarUpit kiyA jAtA hai. isaliye [aisA nishchit hotA hai ki] parachAritramen pravRutti so bandhamArga hI
hai, mokShamArga nahIn hai.. 157..
tenA vaDe te ‘paracharit’ nirdiShTa chhe jinadevathI. 157.
Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version
ya khalu niruparAgopayogatvAtsarvasanggamukta paradravyavyAvRuttopayogatvAdananyamanA AtmAnan
yato hi drashignaptisvarUpe puruShe tanmAtratven vartanan svacharitamiti.. 158..
sthiratApUrvak] [jAnAti pashyati] jAnatA–dekhatA hai, [sa jIva] vah jIv [svakacharitan]
svachAritra [charit] AcharatA hai.
shUnya hai tathApi nisang paramAtmAkI bhAvanA dvArA utpanna sundar AnandasyandI paramAnandasvarUp sukhasudhArasake
AsvAdase, pUrNa–kalashakI bhAnti, sarva Atmapradeshamen bharapUr hotA hai.]
3. ananyamanavAlA=jisakI pariNati anya prati nahIn jAtI aisA. [man=chitta; pariNati; bhAv]
sau–sangamukta ananyachitta svabhAvathI nij Atmane
Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version
dansaNaNANaviyappan aviyappan charadi appAdo.. 159..
darshanagnAnavikalpamavikalpan charatyAtmana.. 159..
AcharatA hai; kyonki vAstavamen dRushignaptisvarUp puruShamen [AtmAmen] tanmAtrarUpase vartanA so svachAritra
hai.
svachAritrakA AcharaN karanevAlA hai; kyonki dRushignaptisvarUp AtmAmen mAtra dRushignaptirUpase pariNamit
hokar rahanA vah svachAritra hai.. 158..
AtmAse abherUp [charati] AcharatA hai, [sa] vah [svakan charitan charati] svachAritrako AcharatA hai.
nij gnAnadarshanabhedane jIvathI abhinna ja Achare. 159.
Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version
[mokSharUp] sAdhya aur [mokShamArgarUp] sAdhan ek prakArake arthAt shuddhAtmarUp [–shuddhAtmaparyAyarUp] hain.
svakan charitan charati. evan hi shuddhadravyAshritamabhinnasAdhya–
darshanagnAnabhedako bhI AtmAse abhedarUpase Acharate hain, ve vAstavamen svachAritrako Acharate hain.
nirvikalparUpase atyanta lIn hokar nijasvabhAvabhUt darshanagnAnabhedonko AtmAse abhedarUpase Acharate hain, ve munIndra
svachAritrakA AcharaN karanevAle hain.]
2. yahAn nishchayanayakA viShay shuddhadravya arthAt shuddhaparyAyapariNat dravya hai, arthAt akale dravyakI [–paranimitta
4. jin paryAyommen sva tathA par kAraN hote hain arthAt upAdAnakAraN tathA nimittakAraN hote hain ve paryAyen
avalamban sahit] vartate hue tattvArthashraddhAn [navapadArthagat shraddhAn], tattvArthagnAn [navapadArthagat gnAn] aur
panchamahAvratAdirUp chAritra–yah sab svaparahetuk paryAyen hain. ve yahA vyavahAranayake viShayabhUt hain.
Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version
bhinnasAdhyasAdhanabhAvan vyavahAranayamAshritya prarupitam. na chaitadvipratiShiddhan nishchayavyavahArayo sAdhya–
sAdhanabhAvatvAtsuvarNasuvarNapAShANavat. at evobhayanayAyattA pArameshvarI tIrthapravartaneti.. 159..
prarUpit kiyA gayA thA. isamen paraspar virodh AtA hai aisA bhI nahIn hai, kyonki survaN aur
tattvArthashraddhAn [navapadArthasambandhI shraddhAn], tattvArthagnAn aur panchamahAvratAdirUp chAritra vyavahAranayase mokShamArga hai
kyonki [mokSharUp] sAdhya svahetuk paryAy hai aur [tattvArthashraddhAnAdimay mokShamArgarUp] sAdhan svaparahetuk
paryAy hai.
bhAvalingI muniko savikalpa dashAmen vartate hue tattvArthashraddhAn, tattvArthagnAn aur mahAvratAdirUp chAritra nirvikalpa
dashAmen vartate hue shuddhAtmashraddhAnagnAnAnuShThAnanake sAdhan hain.
prashna– satyArtha nirUpaN hI karanA chAhiye; abhUtArtha upacharit nirUpaN kisaliye kiyA jAtA hai?
uttara– jise sinhakA yathArtha svarUp sIdhA samajhamen na AtA ho use sinhake svarUpake upacharit nirUpaN
prakAr jise vastukA yathArtha svarUp sIdhA samajhamen na AtA ho use vastusvarUpake upacharit nirUpaN dvArA
vastusvarUpakI yathArtha samajh kI or le jAte hain. aur lambe kathanake badalemen sankShipta kathan karaneke lie bhI
vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA jAtA hai. yahAn itanA lakShamen rakhaneyogya hai ki – jo puruSh
billIke nirUpaNako hI sinhakA nirUpaN mAnakar billIko hI sinh samajh le vah to upadeshake hI yogya
nahIn hai, usI prakAr jo puruSh upacharit nirUpaNako hI satyArtha nirUpaN mAnakar vastusvarUpako mithyA
rItise samajh baiThee vah to upadeshake hI yogya nahIn hai.