Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version
bhavanti, tasyAvashyan bhavati shubhoshubho vA pariNAma. tatra yatra prashastarAgashchittaprasAdashcha tatra shubha
pariNAma, yatra tu mohadveShAvaprashastarAgashcha tatrAshubh iti.. 131..
doNhan poggalametto bhAvo kammattaNan
dvayo pudgalamAtro bhAva karmatvan prApta.. 132..
[chAritramohanIyake hI] mand udayase honevAle jo vishuddha pariNAm vah
use avashya shubh athavA ashubh pariNAm hai. usamen, jahAn prashasta rAg tathA chittaprasAd hai vahAn shubh
pariNAm hai aur jahAn moh, dveSh tathA aprashasta rAg hai vahAn ashubh pariNAm hai.. 131..
pudgalamAtra bhAv [karmatvan prApta] karmapaneko prApta hote hain [arthAt jIvake puNya–pApabhAvake nimittase
sAtA–asAtAvedanIyAdi pudgalamAtra pariNAm vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hain].
tenA nimitte paudgalik pariNAm karmapaNun lahe. 132.
Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version
dravyapApasya nimittamAtratven kAraNIbhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhvan bhAvapApam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakRititvapariNAmo jIvashubhapariNAmanimitto dravyapuNyam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakRititvapariNAmo jIvAshubhapariNAmanimitto dravyapApam. evan
vyavahAranishchayAbhyAmAtmano mUrtamamUrtanycha karma pragnApitamiti.. 132..
[sAtAvedanIyAdi dravyapuNyAsravakA jo prasang banatA hai usamen jIvake shubhapariNAm nimittakAraN hain
isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ prasangake pIchhe–pIchhe usake nimittabhUt shubhapariNAmako bhI ‘bhAvapuNya’ aisA
nAm hai.] is prakAr jIvarUp kartAke nishchayakarmabhUt ashubhapariNAm dravyapApako nimittamAtrarUpase
kAraNabhUt hain isaliye ‘dravyapApAsrav’ke prasangakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve
ashubhapariNAm ‘bhAvapAp’ hain.
nishchayakarmabhUt vishiShTaprakRitirUp pariNAm [–asAtAvedanIyAdi khAs prakRitirUp pariNAm] – ki
jinamen jIvake ashubhapariNAm nimitta hain ve–dravyapAp hain.
2. pudgal kartA hai aur vishiShTaprakRitirUp pariNAm usakA nishchayakarma hai [arthAt nishchayase pudgal kartA haie aur
Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version
jIveN suhan dukkhan tamhA kammANi muttANi.. 133..rabadya
jIven sukhan dukhan tasmAtkarmANi mUrtAni.. 133..
133..
asAtAvedanIyAdi] dravyapuNyapAp vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hain.. 132..
sukharUpase athavA dukharUpase [bhujyate] bhoge jAte hain, [tasmAt] isaliye [karmANi] karma [mUrtAni]
mUrta hain.
mUrta hai usI prakAr karma mUrta hai, kyonki [mUShakaviShake phalakI bhAnti] mUrtake sambandha dvArA anubhavamen
AnevAlA aisA mUrta usakA phal hai. [chUheke viShakA phal
jIv bhogave dukhe–sukhe, tethI karam te mUrta chhe. 133.
Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version
jIvo muttivirahido gAhadi te tehin uggahadi.. 134..
jIvo mUrtivirahito gAhati tAni tairavagAhyate.. 134..
ath nishchayanayenAmUrto jIvonAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdha san vishiShTatayA mUrtAni
133..
mUrtakarmonko avagAhatA hai aur [tai avagAhyate] mUrtakarma jIvako avagAhate hain [arthAt donon
ekadUsaremen avagAh prApta karate hain].
vah vah usake sAth, snigdhatvaguNake vash [–apane snigdharUkShatvaparyAyake kAraN], bandhako prApta
hotA hai. yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth bandhaprakAr hai.
AtmA amUrat ne karam anyonya avagAhan lahe. 134.
Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version
kathanychidbandho na virudhyate.. 134..
chittamhi Natthi kalusan puNNan jIvassa Asavadi.. 135..
chitte nAsti kAluShyan puNyan jIvasyAsravati.. 135..
mUrtakarmonko vishiShTarUpase avagAhatA hai [arthAt ek–dUsareko pariNAmamen nimittamAtra hon aise
sambandhavisheSh sahit mUrtakarmonke kShetramen vyApta hotA hai] aur us rAgAdipariNAmake nimittase jo
apane [gnAnAvaraNAdi] pariNAmako prApta hote hain aise mUrtakarma bhI jIvako vishiShTarUpase avagAhate hain
[arthAt jIvake pradeshonke sAth vishiShTatApUrvak ekakShetrAvagAhako prApta hote hain]. yah, jIv aur
mUrtakarmakA anyonya–avagAhasvarUp bandhaprakAr hai. is prakAr
hai, [jIvasya] us jIvako [puNyam Asravati] puNya Asravit hotA hai.
manamAn nahIn kAluShya chhe, tyAn puNya–Asrav hoy chhe. 135.
Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version
prashastarAgonukampApariNati chittasyAkaluShatvanycheti traya shubhA bhAvA dravyapuNyAsravasya
yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAn dravyapuNyAsrav iti.. 135..
aNugamaNan pi gurUNan pasattharAgo tti
anugamanamapi gurUNAn prashastarAg iti bruvanti.. 136..
praviShTa honevAle pudgalonke shubhakarmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapuNyAsrav hain.. 135..
iti bruvanti] vah ‘prashasta rAg’ kahalAtA hai.
‘bhAvapuNyAsrav’ aisA nAm hai.
guruo taNun anugaman–e pariNAm rAg prashastanA. 136.
Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version
ananta chatuShTay sahit hue, ve arhanta kahalAte hain.
binA vaisA hI anuShThAn–aise nishchayapanchAchArako tathA usake sAdhak vyavahArapanchAchArako–ki jisakI vidhi
AchArAdishAstrommen kahI hai usee–arthAt ubhay AchArako jo svayam Acharate hai aur dUsaronko usakA AcharaN
karAte hain, ve AchArya hain.
karate hain aur svayam bhAte [–anubhav karate ] hain, ve upAdhyAy hain.
3. bhAvanApradhAn cheShTA = bhAvapradhAn pravRutti; shubhabhAvapradhAn vyApAra.
4. anugaman = anusaraN; AgnAnkitapanA; anukUl vartana. [guruonke prati rasikabhAvase
Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version
sthUlalakShyatayA kevalabhaktipradhAnasyAgnAnino bhavati. uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAn–
rAganiShedhArthan tIvrarAgajvaravinodArthan vA kadAchijgnAninopi bhavatIti.. 136..
paDivajjadi tan kivayA tassesA hodi
pratipadyate tan kRupayA tasyaiShA bhavatyanukampA.. 137..
karuNAse vartatA hai, [tasya eShA anukampA bhavati] usakA vah bhAv anukampA hai.
bhUmikAmen viharate hue [–svayam nIchale guNasthAnommen vartatA ho tab], janmArNavamen nimagna jagatake
2. asthAnakA = ayogya sthAnakA, ayogya viShayakI orakA ; ayogya padArthonkA avalamban lene vAlA.
dukhit, tRuShit vA kShudhit dekhI dukh pAmI man viShe
karuNAthI varte jeh, anukampA sahit te jIv chhe. 137.
Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version
kanychidudanyAdidukhaplutamavalokya karuNayA tatpratichikIrShAkulitachittatvamagnAninonu–kampA.
jIvassa kuNadi khohan kaluso tti ya tan budhA
jIvasya karoti kShobhan kAluShyamiti cha tan budhA bruvanti.. 138..
krodhamAnamAyAlobhAnAn tIvrodaye chittasya kShobha kAluShyam. teShAmev mandodaye tasya
vRutterasamagravyAvartitopayogasyAvAntarabhUmikAsu kadAchit gnAninopi bhavatIti.. 138..
karate haiain, tab [tan] use [budhA] gnAnI [kAluShyam iti cha bruvanti] ‘kaluShatA’ kahate hain.
vyAkul hokar anukampA karatA hai; gnAnI to svAtmabhAvanAko prApta na karatA huA [arthAt nijAtmAke
anubhavakI upalabdhi na hotI ho tab], sankleshake parityAg dvArA [–ashubh bhAvako chhoDakar] yathAsambhav
pratikAr karatA hai tathA use dukhI dekhakar visheSh samveg aur vairAgyakI bhAvanA karatA hai.
jIvane kare je kShobh, tene kaluShatA gnAnI kahe. 138.
Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version
paraparidAvapavAdo pAvassa ya Asavan
paraparitApApavAda pApasya chAsravan karoti.. 139..
pramAdabahulacharyApariNati, kAluShyapariNati, viShayalaulyapariNati, paraparitApapariNati,
ttadAsravakShaNAdUrdhvan bhAvapApAsrava. tannimittoshubhakarmapariNAmo yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAn
dravyapApAsrav iti.. 139..
vishiShTa [–khAs prakArakA] kShayopasham hone par, agnAnIko hotI hai; kaShAyake udayakA anusaraN
karanevAlI pariNatimense upayogako
madhyam guNasthAnommen], kadAchit gnAnIko bhI hotI hai.. 138..
bolanA–vah [pApasya cha Asravan karoti] pApakA Asrav karatA hai.
parake apavAdarUp pariNati–yah pAnch ashubh bhAv dravyapApAsravako nimittamAtrarUpase
paritAp ne apavAd paranA, pAp–Asravane kare. 139.
Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version
NANan cha duppauttan moho pAvappadA
gnAnan cha duprayuktan moha pApapradA bhavanti.. 140..
kRiShNanIlakApotaleshyAstisra, rAgadveShodayaprakarShAdindriyAdhInatvam,
pudgalonke ashubhakarmapariNAm [–ashubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapApAsrav hain.. 139..
kAryamen lagA huA gnAn] [cha] aur [moha] moh–[pApapradA bhavanti] yah bhAv pApaprad hai.
‘bhAvapApAsrav’ aisA nAm hai.
sangnA, trileshyA, indrivashatA, Artaraudra dhyAn
Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version
prayuktan gnAnam, sAmAnyen darshan–chAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo moha, –eSha
bhAvapApAsravaprapanycho dravyapApAsravaprapanychaprado bhavatIti.. 140..
jAvattAvattesin pihidan
aur sAmAnyarUpase darshanachAritra mohanIyake udayase utpanna avivekarUp moh;– yah, bhAvapApAsravakA
vistAr dravyapApAsravake vistArako pradAn karanevAlA hai [arthAt uparokta bhAvapApAsravarUp anekavidh
bhAv vaise–vaise anekavidh dravyapApAsravamen nimittabhUt hain].. 140..
2. udrek = bahulatA; adhikatA .
mArge rahI sangnA–kaShAyo–indrino nigrah kare,
pApAsaravanun chhidra tene teTalun rUndhAy chhe. 141.
Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version
yAvattAvateShAn pihitan pApAsravachhidram.. 141..
dravyapApAsravahetu pUrvamukta. ih tannirodho bhAvapApasamvaro dravyapApasamvaraheturavadhAraNIy iti..141..
NAsavadi
[pApAsravachhidram] pApAsravakA chhidra [teShAm] unako [pihitam] bandha hotA hai.
pApAsravadvArA bandha hotA hai.
nirodh]–bhAvapApasamvar–dravya–pApasamvarakA hetu avadhAranA [–samajhanA].. 141..
Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version
nAsravati shubhamashubhan samasukhadukhasya bhikSho.. 142..
moharAgadveShapariNAmanirodho bhAvasamvara. tannimitta shubhAshubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreN pravishatAn
pudgalAnAn dravyasamvar iti.. 142..
sukhadukhake prati samabhAvavAle muniko] [shubham ashubham] shubh aur ashubh karma [na Asravati]
Asravit nahIn hote.
bhAvasamvar hai, aur vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh] jisakA nimitta hai aisA jo yogadvArA
praviShTa honevAle pudgalonke shubhAshubhakarmapariNAmakA [shubhAshubhakarmarUp pariNAmakA] nirodh so
dravyasamvar hai.. 142..
vikArarahit hai isaliye samasukhadukh hai.]
Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version
samvaraNan tassa tadA suhAsuhakadassa
samvaraNan tasya tadA shubhAshubhakRutasya karmaNa.. 143..
svakAraNAbhAvAtprasiddhayati. tadatra shubhAshubhapariNAmanirodho bhAvapuNyapApasamvaro dravyapuNyapAp–samvarasya
hetu pradhAnovadhAraNIy iti.. 143..
[tasya] use [shubhAshubhakRutasya karmaNA] shubhAshubhabhAvakRut karmakA [samvaraNam] samvar hotA hai.
dravyakarmakA [–shubhAshubhabhAv jisakA nimitta hotA hai aise dravyakarmakA], svakAraNake abhAvake kAraN
samvar hotA hai. isaliye yahAn [is gAthAmen] shubhAshubh pariNAmakA nirodh–bhAvapuNyapApasamvar–
dravyapuNyapApasamvarakA
nirodh nahIn hai. [ yahAn yah dhyAn rakhane yogya hai ki dravyasamvarakA upAdAn kAraN– nishchay kAraN to pudgal
svayam hI hai.]
tyAre shubhAshubhakRut karamano thAy samvar tehane. 143.
Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version
kammANan NijjaraNan bahugANan
karmaNAn nirjaraNan bahukAnAn karoti sa niyatam.. 144..
svAdhyAyavyutsargadhyAnabhedAdantaranggaishcha bahuvidhairyashcheShTate sa khalu
[bahukAnAm karmaNAm] anek karmonkI [nirjaraNan karoti] nirjarA karatA hai.
samvar arthAt shubhAshubh pariNAmakA nirodh, aur yog arthAt shuddhopayog; unase [–samvar aur
tathA kAyakleshAdi bhedomvAle bahirang tapon sahit aur prAyashchitta, vinay, vaiyAvRuttya, svAdhyAy, vyutsarga
aur dhyAn aise bhedomvAle antarang tapon sahit–is prakAr bahuvidh
usamen vartatA huA shuddhirUp ansh vah nishchay–tap hai aur
yathArtha tapakA sadbhAv hI nahIn hai, vahAn un shubh bhAvommen Arop kisakA kiyA jAve?]
je yog–samvarayukta jIv bahuvidh tapo sah pariName,
tene niyamathI nirjarA bahu karma kerI thAy chhe. 144.
Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version
bhAvanirjarA, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasankShaya samupAttakarmapudgalAnAn dravya–nirjareti.. 144..
kahA ki], karmake vIryakA [–karmakI shaktikA] shAtan karanemen samartha aisA jo bahirang aur antarang
tapon dvArA vRuddhiko prApta shuddhopayog so bhAvanirjarA haie aur usake prabhAvase [–vRuddhiko prApta
shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalonkA ekadesh sankShay so dravya nirjarA
hai.. 144..
muNiUN jhAdi Niyadan NANan so sandhuNodi kammarayan.. 145..
gnAtvA dhyAyati niyatan gnAnan sa sandhunoti karmaraja.. 145..
2. vRuddhiko prApta = baDhA huA; ugra huA. [samvar aur shuddhopayogavAle jIvako jab ugra shuddhopayog hotA hai tab
hI hai. aisA karanevAleko, sahajadashAmen haTh rahit jo anashanAdi sambandhI bhAv vartate hain unamenn [shubhapanerUp
anshake sAth] ugra–shuddhirUp ansh hotA hai, jisase bahut karmonkI nirjarA hotI hai. [mithyAdraShTiko to
shuddhAtmadravya bhAsit hI nahIn huA hain, isaliye use samvar nahIn hai, shuddhopayog nahIn hai, shuddhopayogakI vRuddhikI
to bAt hI kahAn rahI? isaliye use, sahaj dashA rahit–haThapUrvak–anashanAdisambandhI shubhabhAv kadAchit bhale
hon tathApi, mokShake hetubhUt nirjarA bilakul nahIn hotI.]]
3. sankShay = samyak prakArase kShaya.
Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version
tvenAbhedAttadev gnAnan svan svenAvichalitamanAssanchetayate sa khalu nitAntanissneha prahIN–
snehAbhyanggapariShvanggashuddhasphaTikastambhavat pUrvopAttan karmaraja sandhunoti eten nirjarAmukhyatve hetutvan
dhyAnasya dyotitamiti.. 145..
svaprayojan sAdhanemen jisakA
usI
AtmAko jAnakar [–anubhav karake] [gnAnan niyatan dhyAyati] gnAnako nishchalarUpase dhyAtA hai, [sa]
vah [karmaraja] karmarajako [sandhunoti] khirA detA hai.
2. man = mati; buddhi; bhAv; pariNAma.
3. udyat honA = tatpar honA ; laganA; udyamavant honA ; muDanA; DhalanA.
4. guNI aur guNamen vastu–apekShAse abhed hai isaliye AtmA kaho yA gnAn kaho–donon ek hI hain. upar jisakA
nijAtmA dvArA nishchal pariNati karake usakA sanchetan–samvedan–anubhavan karanA so dhyAn hai.
jANI, sunishchaL gnAn dhyAve, te karamaraj nirjare. 145.
Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version
tasya shubhAshubhadahano dhyAnamayo jAyate agni.. 146..
honese us vipAkako [apanese bhinna aise achetan] karmommen sameTakar, tadanusAr pariNatise upayogako
vyavRutta karake [–us vipAkake anurUp pariNamanamense upayogakA nivartan karake], mohI, rAgI aur
dveShI na honevAle aise us upayogako atyanta shuddha AtmAmen hI niShkamparUpase lIn karatA
muhyantamarajyantamadviShantan chAtyantashuddha evAtmani niShkampan
use [shubhAshubhadahana] shubhAshubhako jalAnevAlI [dhyAnamaya agni] dhyAnamay agni [jAyate] pragaT
hotI hai.
pragaTe shubhAshubh bALanAro dhyAn–agni tehane. 146.
Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version
vyApArayata sakalashubhAshubhakarmendhanadahanasamarthatvAt agnikalpan paramapuruShArthasiddhayupAyabhUtan dhyAnan
jAyate iti. tathA choktam–
sikkhiyavvan jan jaramaraNan khayan kuNaI’’.. 146..
nahIn
vahAn se chay kar [manuShyabhav prApta karake] nirvANako prApta karate hain.
1. bhAnA = chintavan karanA; dhyAnA; anubhav karanA.
2. vyApAr = pravRutti [svarUpavishrAnta yogIko apane pUrvopArjit karmommen pravartan nahIn hai, kyonki vah mohanIyakarmake
vimukh kiyA hai.]
3. puruShArtha = puruShakA artha; puruShakA prayojan; AtmAkA prayojan; Atmaprayojana. [paramapuruShArtha arthAt AtmAkA
dhyAn haie.]