Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 132-134,136-146 ; Aasrav padarth ka vyakhyan; Sanvar padarth ka vyakhyan; Nirjara padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 15

 

Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version

192
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
puNyapApayogyabhAvasvabhAvAkhyApanametat.
ih hi darshanamohanIyavipAkakaluShapariNAmatA moha. vichitrachAritramohanIyavipAkapratyaye
prItyaprItI rAgadveShau. tasyaiv mandodaye vishuddhapariNAmatA chittaprasAdapariNAma. evamime yasya bhAve
bhavanti, tasyAvashyan bhavati shubhoshubho vA pariNAma. tatra yatra prashastarAgashchittaprasAdashcha tatra shubha
pariNAma, yatra tu mohadveShAvaprashastarAgashcha tatrAshubh iti.. 131..
suhapariNAmo puNNan asuho pAvan ti havadi jIvassa.
doNhan poggalametto bhAvo kammattaNan
patto.. 132..
shubhapariNAma puNyamashubha pApamiti bhavati jIvasya.
dvayo pudgalamAtro bhAva karmatvan prApta.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, puNya–pApake yogya bhAvake svabhAvakA [–svarUpakA] kathan hai.
yahAn, darshanamohanIyake vipAkase jo kaluShit pariNAm vah moh hai; vichitra [–anek prakArake]
chAritramohanIyakA vipAk jisakA Ashray [–nimitta] hai aisI prIti–aprIti vah rAg–dveSh hai; usIke
[chAritramohanIyake hI] mand udayase honevAle jo vishuddha pariNAm vah
1chittaprasAdapariNAm [–manakI
prasannatArUp pariNAm] hai. is prakAr yah [moh, rAg, dveSh athavA chittaprasAd] jisake bhAvamen hai,
use avashya shubh athavA ashubh pariNAm hai. usamen, jahAn prashasta rAg tathA chittaprasAd hai vahAn shubh
pariNAm hai aur jahAn moh, dveSh tathA aprashasta rAg hai vahAn ashubh pariNAm hai.. 131..
gAthA 132
anvayArtha– [jIvasya] jIvake [shubhapariNAma] shubh pariNAm [puNyam] puNya hain aur [ashubha]
ashubh pariNAm [pApam iti bhavati] pAp hain; [dvayo] un dononke dvArA [pudgalamAtra bhAva]
pudgalamAtra bhAv [karmatvan prApta] karmapaneko prApta hote hain [arthAt jIvake puNya–pApabhAvake nimittase
sAtA–asAtAvedanIyAdi pudgalamAtra pariNAm vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hain].
--------------------------------------------------------------------------
1. prasAd = prasannatA; vishuddhatA; ujjvalatA.
shubh bhAv jIvanA puNya chhe ne ashubh bhAvo pAp chhe;
tenA nimitte paudgalik pariNAm karmapaNun lahe. 132.

Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
193
puNyapApasvarUpAkhyAnametat.
jIvasya kartu nishchayakarmatAmApanna shubhapariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratven kAraNI–
bhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhvan bhavati bhAvapuNyam. evan jIvasya karturnishchayakarmatAmApannoshubhapariNAmo
dravyapApasya nimittamAtratven kAraNIbhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhvan bhAvapApam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakRititvapariNAmo jIvashubhapariNAmanimitto dravyapuNyam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakRititvapariNAmo jIvAshubhapariNAmanimitto dravyapApam. evan
vyavahAranishchayAbhyAmAtmano mUrtamamUrtanycha karma pragnApitamiti.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, puNya–pApake svarUpakA kathan hai.
jIvarUp kartAke 1nishchayakarmabhUt shubhapariNAm dravyapuNyako nimittamAtrarUpase kAraNabhUt hai isaliye
‘dravyapuNyAsrav’ke prasangakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve shubhapariNAm ‘bhAvapuNya’ hain.
[sAtAvedanIyAdi dravyapuNyAsravakA jo prasang banatA hai usamen jIvake shubhapariNAm nimittakAraN hain
isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ prasangake pIchhe–pIchhe usake nimittabhUt shubhapariNAmako bhI ‘bhAvapuNya’ aisA
nAm hai.] is prakAr jIvarUp kartAke nishchayakarmabhUt ashubhapariNAm dravyapApako nimittamAtrarUpase
kAraNabhUt hain isaliye ‘dravyapApAsrav’ke prasangakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve
ashubhapariNAm ‘bhAvapAp’ hain.
pudgalarUp kartAke 2nishchayakarmabhUt vishiShTaprakRitirUp pariNAm [–sAtAvedanIyAdi khAs
prakRitirUp pariNAm]–ki jinamen jIvake shubhapariNAm nimitta hain ve–dravyapuNya hain. pudgalarUp kartAke
nishchayakarmabhUt vishiShTaprakRitirUp pariNAm [–asAtAvedanIyAdi khAs prakRitirUp pariNAm] – ki
jinamen jIvake ashubhapariNAm nimitta hain ve–dravyapAp hain.
is prakAr vyavahAr tathA nishchay dvArA AtmAko mUrta tathA amUrta karma darshAyA gayA.
--------------------------------------------------------------------------
1. jIv kartA hai aur shubhapariNAm usakA [ashuddhanishchayanayase] nishchayakarma hai.

2. pudgal kartA hai aur vishiShTaprakRitirUp pariNAm usakA nishchayakarma hai [arthAt nishchayase pudgal kartA haie aur
sAtAvedanIyAdi vishiShTa prakRitirUp pariNAm usakA karma hai].

Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version

194
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jamhA kammassa phalan visayan phAsehin bhunjade Niyadan.
jIveN suhan dukkhan tamhA kammANi muttANi.. 133..rabadya
yasmAtkarmaNa phalan viShaya sparshairbhujyate niyatam.
jIven sukhan dukhan tasmAtkarmANi mUrtAni.. 133..
mUrtakarmasamarthanametat.
yato hi karmaNAn phalabhUta sukhadukhahetuviShayo mUrto mUrtairindriyairjIven niyatan bhujyate, tata
karmaNAn mUrtatvamanumIyate. tathA hi–mUrtan karma, mUrtasambandhenAnubhUyamAnamUrtaphalatvAdAkhu–viShavaditi..
133..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– nishchayase jIvake amUrta shubhAshubhapariNAmarUp bhAvapuNyapAp jIvakA karma hai.
shubhAshubhapariNAm dravyapuNyapApakA nimittakAraN honake kAraN mUrta aise ve pudgalapariNAmarUp [sAtA–
asAtAvedanIyAdi] dravyapuNyapAp vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hain.. 132..
gAthA 133
anvayArtha– [yasmAt] kyonki [karmaNa phalan] karmakA phal [viShaya] jo [mUrta] viShay ve
[niyatam] niyamase [sparshai] [mUrta aisI] sparshanAdi–indriyon dvArA [jIven] jIvase [sukhan dukhan]
sukharUpase athavA dukharUpase [bhujyate] bhoge jAte hain, [tasmAt] isaliye [karmANi] karma [mUrtAni]
mUrta hain.
TIkA– yah, mUrta karmakA samarthan hai.
karmakA phal jo sukh–dukhake hetubhUt mUrta viShay ve niyamase mUrta indriyonn dvArA jIvase bhoge
jAte hain, isaliye karmake mUrtapanekA anumAn ho sakatA hai. vah is prakAra– jis prakAr mUShakaviSh
mUrta hai usI prakAr karma mUrta hai, kyonki [mUShakaviShake phalakI bhAnti] mUrtake sambandha dvArA anubhavamen
AnevAlA aisA mUrta usakA phal hai. [chUheke viShakA phal
(–sharIramen sUjan AnA, bukhAr AnA
Adi) mUrta haie aur mUrta sharIrake sambandha dvArA anubhavamen AtA hai–bhogA jAtA hai, isaliye anumAn
ho
--------------------------------------------------------------------------
chhe karmanun phaL viShay, tene niyamathI akSho vaDe
jIv bhogave dukhe–sukhe, tethI karam te mUrta chhe. 133.

Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
195
mutto phAsadi muttan mutto mutteN bandhamaNuhavadi.
jIvo muttivirahido gAhadi te tehin uggahadi.. 134..
mUrta spRushati mUrtann mUrto mUrten bandhamanubhavati.
jIvo mUrtivirahito gAhati tAni tairavagAhyate.. 134..
mUrtakarmaNoramUrtajIvamUrtakarmaNoshcha bandhaprakArasUchaneyam.
ih hi sansAriNi jIvenAdisantAnen pravRuttamAste mUrtakarma. tatsparshAdimattvAdAgAmi
mUrtakarma spRushati, tatastanmUrtan ten sah snehaguNavashAdbandhamanubhavati. eSh mUrtayo karmaNorbandh–prakAra.
ath nishchayanayenAmUrto jIvonAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdha san vishiShTatayA mUrtAni

-----------------------------------------------------------------------------
sakatA hai ki chUhekA viShakA mUrta hai; usI prakAr karmakA phal (–viShay) mUrta hai aur mUrta indriyonke
sambandha dvArA anubhavamen AtA hai–bhogA jAtA hai, isaliye anumAn ho sakatA hai ki karma mUrta hai.]
133..
gAthA 134
anvayArtha– [mUrta mUrtan spRushati] mUrta mUrtako sparsha karatA hai, [mUrta mUrten] mUrta mUrtake sAth
[bandham anubhavati] bandhako prApta hotA hai; [mUrtivirahita jIva] mUrtatvarahit jIv [tAni gAhati]
mUrtakarmonko avagAhatA hai aur [tai avagAhyate] mUrtakarma jIvako avagAhate hain [arthAt donon
ekadUsaremen avagAh prApta karate hain].
TIkA– yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandhaprakAr tathA amUrta jIvakA mUrtakarmake sAth jo
bandhaprakAr usakI sUchanA hai.
yahAn [is lokamen], sansArI jIvamen anAdi santatise [–pravAhase] pravartatA huA mUrtakarma
vidyamAn hai. vah, sparshAdivAlA honeke kAraN, AgAmI mUrtakarmako sparsha karatA hai; isaliye mUrta aisA
vah vah usake sAth, snigdhatvaguNake vash [–apane snigdharUkShatvaparyAyake kAraN], bandhako prApta
hotA hai. yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth bandhaprakAr hai.
--------------------------------------------------------------------------
mUrat mUrat sparshe ane mUrat mUrat bandhan lahe;
AtmA amUrat ne karam anyonya avagAhan lahe. 134.

Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version

196
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
karmANyavagAhate, tatpariNAmanimittalabdhAtmapariNAmai mUrtakarmabhirapi vishiShTatayAvagAhyate cha.
ayan tvanyonyAvagAhAtmako jIvamUrtakarmaNorbandhaprakAra. evamamUrtasyApi jIvasya mUrten puNyapApakarmaNA
kathanychidbandho na virudhyate.. 134..
–iti puNyapApapadArthavyAkhyAnam.
ath AsravapadArthavyAkhyAnam.
rAgo jassa pasattho aNukampAsansido ya pariNAmo.
chittamhi Natthi kalusan puNNan jIvassa Asavadi.. 135..
rAgo yasya prashastonukampAsanshritashcha pariNAma.
chitte nAsti kAluShyan puNyan jIvasyAsravati.. 135..
-----------------------------------------------------------------------------
punashcha [amUrta jIvakA mUrtakarmonke sAth bandhaprakAr is prakAr hai ki], nishchayanayase jo amUrta
hai aisA jIv, anAdi mUrtakarma jisakA nimitta hai aise rAgAdipariNAm dvArA snigdha vartatA huA,
mUrtakarmonko vishiShTarUpase avagAhatA hai [arthAt ek–dUsareko pariNAmamen nimittamAtra hon aise
sambandhavisheSh sahit mUrtakarmonke kShetramen vyApta hotA hai] aur us rAgAdipariNAmake nimittase jo
apane [gnAnAvaraNAdi] pariNAmako prApta hote hain aise mUrtakarma bhI jIvako vishiShTarUpase avagAhate hain
[arthAt jIvake pradeshonke sAth vishiShTatApUrvak ekakShetrAvagAhako prApta hote hain]. yah, jIv aur
mUrtakarmakA anyonya–avagAhasvarUp bandhaprakAr hai. is prakAr
amUrta aise jIvakA bhI mUrta
puNyapApakarmake sAth kathanchit [–kisI prakAr] bandha virodhako prApta nahIn hotA.. 134..
is prakAr puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
ab AsravapadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 135
anvayArtha– [yasya] jis jIvako [prashasta rAga] prashasta rAg hai, [anukampAsanshrita
pariNAma] anukampAyukta pariNAm haie [cha] aur [chitte kAluShyan na asti] chittamen kaluShatAkA abhAv
hai, [jIvasya] us jIvako [puNyam Asravati] puNya Asravit hotA hai.
--------------------------------------------------------------------------
chhe rAgabhAv prashasta, anukampAsahit pariNAm chhe,
manamAn nahIn kAluShya chhe, tyAn puNya–Asrav hoy chhe. 135.

Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
197
puNyAsravasvarUpAkhyAnametat.
prashastarAgonukampApariNati chittasyAkaluShatvanycheti traya shubhA bhAvA dravyapuNyAsravasya
nimittamAtratven kAraNabhutatvAttadAsravakShaNAdUrdhvan bhAvapuNyAsrava. tannimitta shubhakarmapariNAmo
yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAn dravyapuNyAsrav iti.. 135..
arahantasiddhasAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu cheTThA.
aNugamaNan pi gurUNan pasattharAgo tti
vuchchanti.. 136..
arhatsiddhasAdhuShu bhaktirdharme yA cha khalu cheShTA.
anugamanamapi gurUNAn prashastarAg iti bruvanti.. 136..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, puNyAsravake svarUpakA kathan hai.
prashasta rAg, anukampApariNati aur chittakI akaluShatA–yah tIn shubh bhAv dravyapuNyAsravako
nimittamAtrarUpase kAraNabhUt hain isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ ke prasangakA 1anusaraN karake [–anulakSha
karake] ve shubh bhAv bhAvapuNyAsrav hain aur ve [shubh bhAv] jisakA nimitta hain aise jo yogadvArA
praviShTa honevAle pudgalonke shubhakarmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapuNyAsrav hain.. 135..
gAthA 136
anvayArtha– [arhatsiddhasAdhuShu bhakti] arhanta–siddha–sAdhuonke prati bhakti, [dharma yA cha khalu
cheShTA] dharmamen yathArthatayA cheShTA [anugamanam api gurUNAm] aur guruonkA anugaman, [prashastarAga
iti bruvanti] vah ‘prashasta rAg’ kahalAtA hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sAtAvedanIyAdi pudgalapariNAmarUp dravyapuNyAsravakA jo prasangga banatA hai usamen jIvake prashasta rAgAdi shubh bhAv
nimittakAraN hain isaliyee ‘dravyapuNyAsrav’ prasanggake pIchhe–pIchhe usake nimittabhUt shubh bhAvonko bhI
‘bhAvapuNyAsrav’ aisA nAm hai.
arhat–sAdhu–siddha pratye bhakti, cheShTA dharmamAn,
guruo taNun anugaman–e pariNAm rAg prashastanA. 136.

Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version

198
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
prashastarAgasvarUpAkhyAnametat.
arhatsiddhasAdhuShu bhakti, dharme vyavahArachAritrAnuShThAne vAsanApradhAnA cheShTA,
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, prashasta rAgake svarUpakA kathan hai.
1arhanta–siddha–sAdhuonke prati bhakti, dharmamen–vyavahArachAritrake 2anuShThAnamen– 3bhAvanApradhAn cheShTA
aur guruonkA–AchAryAdikA–rasikabhAvase 4anugaman, yah ‘prashasta rAg’ hai kyonki usakA viShay
prashasta hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. arhanta–siddha–sAdhuommen arhanta, siddha, AchArya, upAdhyAy aur sAdhu pAnchonkA samAvesh ho jAtA hai kyonki
‘sAdhuon’men AchArya, upAdhyAy aur sAdhu tInakA samAvesh hotA hai.
[nirdoSh paramAtmAse pratipakShabhUt aise Arta–raudradhyAnon dvArA upArjit jo gnAnAvaraNAdi prakRitiyAn unakA,
rAgAdivikalparahit dharma–shukladhyAnon dvArA vinAsh karake, jo kShudhAdi aThArah doSh rahit aur kevalagnAnAdi
ananta chatuShTay sahit hue, ve arhanta kahalAte hain.
laukik anjanasiddha Adise vilakShaN aise jo gnAnAvaraNAdi–aShTakarmake abhAvase samyaktvAdi–aShTaguNAtmak
hain aur lokAgramen basate hain, ve siddha hain.
vishuddha gnAnadarshan jisakA svabhAv hai aise AtmatattvakI nishchayaruchi, vaisI hI gnapti, vaisI hI nishchal–
anubhUti, paradravyakI ichchhAke parihArapUrvak usI Atmadravyamen pratapan arthAt tapashcharaN aur svashaktiko gope
binA vaisA hI anuShThAn–aise nishchayapanchAchArako tathA usake sAdhak vyavahArapanchAchArako–ki jisakI vidhi
AchArAdishAstrommen kahI hai usee–arthAt ubhay AchArako jo svayam Acharate hai aur dUsaronko usakA AcharaN
karAte hain, ve AchArya hain.
pAnch astikAyommen jIvAstikAyako, chhah dravyommen shuddhajIvadravyako, sAt tattvomen shuddhajIvatattvako aur nav
padArthommen shuddhajIvapadAthakoe jo nishchayanayase upAdey kahate hain tathA bhedAbhedaratnatrayasvarUp mokShamArgakI prarUpaNA
karate hain aur svayam bhAte [–anubhav karate ] hain, ve upAdhyAy hain.
nishchay–chaturvidh–ArAdhanA dvArA jo shuddha AtmasvarUpakI sAdhanA karate hain, ve sAdhu hain.]
2. anuShThAn = AcharaN; AcharanA; amalamen lAnA.

3. bhAvanApradhAn cheShTA = bhAvapradhAn pravRutti; shubhabhAvapradhAn vyApAra.

4. anugaman = anusaraN; AgnAnkitapanA; anukUl vartana. [guruonke prati rasikabhAvase
(ullAsase, utsAhase)
AgnAnkit vartanA vah prashasta rAg hai.]

Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
199
gurUNAmAchAryAdInAn rasikatvenAnugamanam–eSha prashasto rAga prashastaviShayatvAt. ayan hi
sthUlalakShyatayA kevalabhaktipradhAnasyAgnAnino bhavati. uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAn–
rAganiShedhArthan tIvrarAgajvaravinodArthan vA kadAchijgnAninopi bhavatIti.. 136..
tisidan va bhukkhidan vA duhidan daTThUN jo du duhidamaNo.
paDivajjadi tan kivayA tassesA hodi
aNukampA.. 137..
tRuShitan bubhukShitan vA dukhitan draShTavA yastu dukhitamanA.
pratipadyate tan kRupayA tasyaiShA bhavatyanukampA.. 137..
-----------------------------------------------------------------------------
yah [prashasta rAg] vAstavamen, jo 1sthUl–lakShyavAlA honese keval bhaktipradhAn hai aise
agnAnIko hotA hai; uchcha bhUmikAmen [–uparake guNasthAnommen] sthiti prApta na kI ho tab, 2asthAnakA
rAg rokaneke hetu athavA tIvra rAgajvar haThAneke hetu, kadAchit gnAnIko bhI hotA hai.. 136..
gAthA 137
anvayArtha– [tRuShitan] tRuShAtur, [bubhukShitan] kShudhAtur [vA] athavA [dukhitan] dukhIko [draShTavA]
dekhakar [ya tu] jo jIv [dukhitamanA] manamen dukh pAtA huA [tan kRupayA pratipadyate] usake prati
karuNAse vartatA hai, [tasya eShA anukampA bhavati] usakA vah bhAv anukampA hai.
TIkA– yah, anukampAke svarUpakA kathan hai.
kisI tRuShAdidukhase pIDit prANIko dekhakar karuNAke kAraN usakA pratikAr [–upAy]
karane kI ichchhAse chittamen AkulatA honA vah agnAnIkI anukampA hai. gnAnIkI anukampA to, nIchalI
bhUmikAmen viharate hue [–svayam nIchale guNasthAnommen vartatA ho tab], janmArNavamen nimagna jagatake
-------------------------------------------------------------------------
1. agnAnIkA lakShya [–dhyey] sthUl hotA hai isaliye use keval bhaktikI hI pradhAnatA hotI hai.

2. asthAnakA = ayogya sthAnakA, ayogya viShayakI orakA ; ayogya padArthonkA avalamban lene vAlA.

dukhit, tRuShit vA kShudhit dekhI dukh pAmI man viShe
karuNAthI varte jeh, anukampA sahit te jIv chhe. 137.

Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version

200
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
anukampAsvarUpAkhyAnametat.
kanychidudanyAdidukhaplutamavalokya karuNayA tatpratichikIrShAkulitachittatvamagnAninonu–kampA.
gnAninastvadhastanabhUmikAsu viharamANasya janmArNavanimagnajagadavalokanAnmanAgmanakhed iti.. 137..
kodho va jadA mANo mAyA lobho va chittamAsejja.
jIvassa kuNadi khohan kaluso tti ya tan budhA
benti.. 138..
krodho vA yadA mAno mAyA lobho vA chittamAsAdya.
jIvasya karoti kShobhan kAluShyamiti cha tan budhA bruvanti.. 138..
chittakaluShatvasvarUpAkhyAnametat.
krodhamAnamAyAlobhAnAn tIvrodaye chittasya kShobha kAluShyam. teShAmev mandodaye tasya
prasAdokAluShyam. tat kAdAchitkavishiShTakaShAyakShayopashame satyagnAnino bhavati. kaShAyodayAnu–
vRutterasamagravyAvartitopayogasyAvAntarabhUmikAsu kadAchit gnAninopi bhavatIti.. 138..
-----------------------------------------------------------------------------
avalokanase [arthAt sansArasAgaramen Dube hue jagatako dekhanese] manamen kinchit khed honA vah hai..
137..
gAthA 138
anvayArtha– [yadA] jab [krodha vA] krodh, [mAna] mAn, [mAyA] mAyA [vA] athavA
[lobha] lobh [chittam AsAdya] chittakA Ashray pAkar [jIvasya] jIvako [kShobhan karoti] kShobh
karate haiain, tab [tan] use [budhA] gnAnI [kAluShyam iti cha bruvanti] ‘kaluShatA’ kahate hain.
TIkA– yah, chittakI kaluShatAke svarUpakA kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
is gAthAkI AchAryavar shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmen is prakAr vivaraN hai– tIvra tRuShA, tIvra kShudhA, tIvra
rog Adise pIDit prANIko dekhakar agnAnI jIv ‘kisI bhI prakArase main isakA pratikAr karUn’ is prakAr
vyAkul hokar anukampA karatA hai; gnAnI to svAtmabhAvanAko prApta na karatA huA [arthAt nijAtmAke
anubhavakI upalabdhi na hotI ho tab], sankleshake parityAg dvArA [–ashubh bhAvako chhoDakar] yathAsambhav
pratikAr karatA hai tathA use dukhI dekhakar visheSh samveg aur vairAgyakI bhAvanA karatA hai.
mad–krodh athavA lobh–mAyA chitta–Ashray pAmIne
jIvane kare je kShobh, tene kaluShatA gnAnI kahe. 138.

Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
201
chariyA pamAdabahulA kAlussan loladA ya visaesu.
paraparidAvapavAdo pAvassa ya Asavan
kuNadi.. 139..
charyA pramAdabahulA kAluShyan lolatA cha viShayeShu.
paraparitApApavAda pApasya chAsravan karoti.. 139..
pApAsravasvarUpAkhyAnametat.
pramAdabahulacharyApariNati, kAluShyapariNati, viShayalaulyapariNati, paraparitApapariNati,
parApavAdapariNatishcheti panychAshubhA bhAvA dravyapApAsravasya nimittamAtratven kAraNabhUtatvA–
ttadAsravakShaNAdUrdhvan bhAvapApAsrava. tannimittoshubhakarmapariNAmo yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAn
dravyapApAsrav iti.. 139..
-----------------------------------------------------------------------------
krodh, mAn, mAyA aur lobhake tIvra udayase chittakA kShobh so kaluShatA hai. unhInke [–
krodhAdike hI] mand udayase chittakI prasannatA so akaluShatA hai. vah akaluShatA, kadAchit kaShAyakA
vishiShTa [–khAs prakArakA] kShayopasham hone par, agnAnIko hotI hai; kaShAyake udayakA anusaraN
karanevAlI pariNatimense upayogako
1asamagrarUpase vimukh kiyA ho tab [arthAt kaShAyake udayakA
anusaraN karanevAle pariNamanamense upayogako pUrNa vimukh na kiyA ho tab], madhyam bhUmikAommen [–
madhyam guNasthAnommen], kadAchit gnAnIko bhI hotI hai.. 138..
gAthA 139
anvayArtha– [pramAdabahulA charyA] bahu pramAdavAlI charyA, [kAluShyan] kaluShatA, [viShayeShu cha
lolatA] viShayonke prati lolupatA, [paraparitApApavAda] parako paritAp karanA tathA parake apavAd
bolanA–vah [pApasya cha Asravan karoti] pApakA Asrav karatA hai.
TIkA– yah, pApAsravake svarUpakA kathan hai.
bahu pramAdavAlI charyArUp pariNati [–ati pramAdase bhare hue AcharaNarUp pariNati], kaluShatArUp
pariNati, viShayalolupatArUp pariNati, paraparitAparUp pariNati [–parako dukh denerUp pariNati] aur
parake apavAdarUp pariNati–yah pAnch ashubh bhAv dravyapApAsravako nimittamAtrarUpase
-------------------------------------------------------------------------
1. asamagrarUpase = apUrNarUpase; adhUrerUpase; anshata.
charyA pramAdabharI, kaluShatA, lubdhatA viShayo viShe,
paritAp ne apavAd paranA, pAp–Asravane kare. 139.

Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version

202
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
saNNAo ya tilessA indiyavasadA ya aTTaruddANi.
NANan cha duppauttan moho pAvappadA
honti.. 140..
sangnAshcha trileshyA indriyavashatA chArtaraudre.
gnAnan cha duprayuktan moha pApapradA bhavanti.. 140..
pApAsravabhUtabhAvaprapanychAkhyAnametat.
tIvramohavipAkaprabhavA AhArabhayamaithunaparigrahasangnA, tIvrakaShAyodayAnuranjitayogapravRutti–rUpA
kRiShNanIlakApotaleshyAstisra, rAgadveShodayaprakarShAdindriyAdhInatvam,
-----------------------------------------------------------------------------
kAraNabhUt hain isaliye ‘dravyapApAsrav’ ke prasangakA 1anusaraN karake [–anulakSha karake] ve ashubh bhAv
bhAvapApAsrav hain aur ve [ashubh bhAv] jinakA nimitta hain aise jo yogadvArA praviShTa honevAle
pudgalonke ashubhakarmapariNAm [–ashubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapApAsrav hain.. 139..
gAthA 140
anvayArtha– [sangnA cha] [chAron] sangnAen, [trileshyA] tIn leshyAen, [indriyavashatA cha]
indriyavashatA, [Artaraudre] Arta–raudradhyAn, [duprayuktan gnAnan] duprayukta gnAn [–duShTarUpase ashubh
kAryamen lagA huA gnAn] [cha] aur [moha] moh–[pApapradA bhavanti] yah bhAv pApaprad hai.
TIkA– yah, pApAsravabhUt bhAvonke vistArakA kathan hai.
tIvra mohake vipAkase utpanna honevAlI AhAr–bhay–maithun–parigrahasangnAen; tIvra kaShAyake
udayase 2anuranjit yogapravRuttirUp kRiShNa–nIl–kApot nAmakI tIn leshyAen;
-------------------------------------------------------------------------
1. asAtAvedanIyAdi pudgalapariNAmarUp dravyapApAsravakA jo prasang banatA hai usamen jIvake ashubh bhAv
nimittakAraN hain isaliyee ‘dravyapApAsrav’ prasangake pIchhe–pIchhe unake nimittabhUt ashubh bhAvonko bhI
‘bhAvapApAsrav’ aisA nAm hai.
2. anuranjit = rangI huI. [kaShAyake udayase anuranjit yogapravRutti vah leshyA hai. vahAn, kRuShNAdi tIn leshyAen
tIvra kaShAyake udayase anuranjit yogapravRuttirUp hai.]

sangnA, trileshyA, indrivashatA, Artaraudra dhyAn
be,
vaLI moh ne duryukta gnAn pradAn pAp taNun kare. 140.

Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
203
rAgadveShodrekAtpriy–sanyogApriyaviyogavedanAmokShaNanidAnAkAnkShaNarUpamArtam,
kaShAyakrUrAshayatvAddhinsAsatyasteyaviShay–sanrakShaNAnandarUpan raudram, naiShkarmyan tu shubhakarmaNashchAnyatra duShTatayA
prayuktan gnAnam, sAmAnyen darshan–chAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo moha, –eSha
bhAvapApAsravaprapanycho dravyapApAsravaprapanychaprado bhavatIti.. 140..
–iti AsravapadArthavyAkhyAnan samAptam.
ath samvarapadArthavyAkhyAnam.
indiyakasAyasaNNA NiggahidA jehin suTThu maggamhi.
jAvattAvattesin pihidan
pAvAsavachchhiddan.. 141..
-----------------------------------------------------------------------------
rAgadveShake udayake 1prakarShake kAraN vartatA huA indriyAdhInapanA; rAgadveShake 2udrekake kAraN priyake
sanyogakI, apriyake viyogakI, vedanAse chhuTakArAkI tathA nidAnakI ichchhArUp ArtadhyAna kaShAy dvArA
3krUr aise pariNAmake kAraN honevAlA hinsAnanda, asatyAnanda, steyAnanda evan viShayasanrakShaNAnandarUp
raudradhyAn; niShprayojan [–vyartha] shubh karmase anyatra [–ashubh kAryamen] duShTarUpase lagA huA gnAn;
aur sAmAnyarUpase darshanachAritra mohanIyake udayase utpanna avivekarUp moh;– yah, bhAvapApAsravakA
vistAr dravyapApAsravake vistArako pradAn karanevAlA hai [arthAt uparokta bhAvapApAsravarUp anekavidh
bhAv vaise–vaise anekavidh dravyapApAsravamen nimittabhUt hain].. 140..
is prakAr AsravapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
ab, samvarapadArthakA vyAkhyAn hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. prakarSha = utkarSha; ugratA

2. udrek = bahulatA; adhikatA .
3. krUr = nirday; kaThor; ugra.

mArge rahI sangnA–kaShAyo–indrino nigrah kare,
pApAsaravanun chhidra tene teTalun rUndhAy chhe. 141.

Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version

204
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
indriyakaShAyasangnA nigRuhItA yai suShThu mArge.
yAvattAvateShAn pihitan pApAsravachhidram.. 141..
anantaratvAtpApasyaiv samvarAkhyAnametat.
mArgo hi samvarastannimittamindriyANi kaShAyA sangnAshcha yAvatAnshen yAvantan vA kAlan nigRuhyante
tAvatAnshen tAvantan vA kAlan pApAsravadvAran pidhIyate. indriyakaShAyasangnA bhAvapApAsravo
dravyapApAsravahetu pUrvamukta. ih tannirodho bhAvapApasamvaro dravyapApasamvaraheturavadhAraNIy iti..141..
jassa Na vijjadi rAgo doso moho va savvadavvesu.
NAsavadi
suhan asuhan samasuhadukkhassa bhikkhussa.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 141
anvayArtha– [yai] jo [suShThu mArge] bhalI bhAnti mArgamen rahakar [indriyakaShAyasangnA] indriyAn,
kaShAyon aur sangnAonkA [yAvat nigRuhItA] jitanA nigrah karate hain, [tAvat] utanA
[pApAsravachhidram] pApAsravakA chhidra [teShAm] unako [pihitam] bandha hotA hai.
TIkA– pApake anantar honesee, pApake hI samvarakA yah kathan hai [arthAt pApake kathanake
pashchAt turanta honesee, yahAn pApake hI samvarakA kathan kiyA gayA hai].
mArga vAstavamen samvar hai; usake nimittase [–usake liye] indriyon, kaShAyon tathA sangnAonkA
jitane anshamen athavA jitane kAl nigrah kiyA jAtA hai, utane anshamen athavA utane kAl
pApAsravadvArA bandha hotA hai.
indriyon, kaShAyon aur sangnAon–bhAvapApAsrav––ko dravyapApAsravakA hetu [–nimitta] pahale
[140 vIn gAthAmen] kahA thA; yahAn [is gAthAmen] unakA nirodh [–indriyon, kaShAyon aur sangnAonkA
nirodh]–bhAvapApasamvar–dravya–pApasamvarakA hetu avadhAranA [–samajhanA].. 141..
-------------------------------------------------------------------------
sau dravyamAn nahi rAg–dveSh–vimoh varte jehane,
shubh–ashubh karma na Asrave samadukhasukh te bhikShune. 142.

Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
205
yasya na vidyate rAgo dveSho moho vA sarvadravyeShu.
nAsravati shubhamashubhan samasukhadukhasya bhikSho.. 142..
sAmAnyasamvarasvarUpAkhyAnametat.
yasya rAgarUpo dveSharUpo moharUpo vA samagraparadravyeShu na hi vidyate bhAva tasya
nirvikArachaitanyatvAtsamasukhadukhasya bhikSho shubhamashubhanycha karma nAsravati, kintu samvriyat eva. tadatra
moharAgadveShapariNAmanirodho bhAvasamvara. tannimitta shubhAshubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreN pravishatAn
pudgalAnAn dravyasamvar iti.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 142
anvayArtha– [yasya] jise [sarvadravyeShu] sarva dravyonke prati [rAga] rAg, [dveSha] dveSh [vA] yA
[moha] moh [na vidyate] nahIn hai, [samasukhadukhasya bhikSho] us samasukhadukh bhikShuko [–
sukhadukhake prati samabhAvavAle muniko] [shubham ashubham] shubh aur ashubh karma [na Asravati]
Asravit nahIn hote.
TIkA– yah, sAmAnyarUpase samvarake svarUpakA kathan hai.
jise samagra paradravyonke prati rAgarUp, dveSharUp yA moharUp bhAv nahIn hai, us bhikShuko – jo
ki nirvikArachaitanyapaneke kAraN 1samasukhadukh hai usee–shubh aur ashubh karmakA Asrav nahIn hotA,
parantu samvar hI hotA hai. isaliye yahAn [aisA samajhanA ki] moharAgadveShapariNAmakA nirodh so
bhAvasamvar hai, aur vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh] jisakA nimitta hai aisA jo yogadvArA
praviShTa honevAle pudgalonke shubhAshubhakarmapariNAmakA [shubhAshubhakarmarUp pariNAmakA] nirodh so
dravyasamvar hai.. 142..
-------------------------------------------------------------------------
1. samasukhadukh = jise sukhadukh samAn hai aise iShTAniShTa sanyogomen jise harShashokAdi viSham pariNAm nahIn hote
aise. [jise rAgadveShamoh nahIn hai, vah muni nirvikArachaitanyamay hai arthAt usakA chaitanya paryAyamen bhI
vikArarahit hai isaliye samasukhadukh hai.]

Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version

206
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jassa jadA khalu puNNan joge pAvan cha Natthi viradassa.
samvaraNan tassa tadA suhAsuhakadassa
kammassa.. 143..
yasya yadA khalu puNyan yoge pApan cha nAsti viratasya.
samvaraNan tasya tadA shubhAshubhakRutasya karmaNa.. 143..
visheSheN samvarasvarUpAkhyAnametat.
yasya yogino viratasya sarvato nivRuttasya yoge vAngmanakAyakarmaNi shubhapariNAmarUpan
puNyamashubhapariNAmarUpan pApanycha yadA na bhavati tasya tadA shubhAshubhabhAvakRutasya dravyakarmaNa samvara
svakAraNAbhAvAtprasiddhayati. tadatra shubhAshubhapariNAmanirodho bhAvapuNyapApasamvaro dravyapuNyapAp–samvarasya
hetu pradhAnovadhAraNIy iti.. 143..
–iti samvarapadArthavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 143
anvayArtha– [yasya] jise [–jis muniko], [viratasya] virat vartate hue [yoge] yogamen
[puNyan pApan cha] puNya aur pAp [yadA] jab [khalu] vAstavamen [na asti] nahIn hote, [tadA] tab
[tasya] use [shubhAshubhakRutasya karmaNA] shubhAshubhabhAvakRut karmakA [samvaraNam] samvar hotA hai.
TIkA– yah, visheSharUpase samvarakA svarUpakA kathan hai.
jis yogIko, virat arthAt sarvathA nivRutta vartate hue, yogamen–vachan, man aur kAyasambandhI
kriyAmenn–shubhapariNAmarUp puNya aur ashubhapariNAmarUp pAp jab nahIn hote, tab use shubhAshubhabhAvakRut
dravyakarmakA [–shubhAshubhabhAv jisakA nimitta hotA hai aise dravyakarmakA], svakAraNake abhAvake kAraN
samvar hotA hai. isaliye yahAn [is gAthAmen] shubhAshubh pariNAmakA nirodh–bhAvapuNyapApasamvar–
dravyapuNyapApasamvarakA
pradhAn hetu avadhAranA [–samajhanA].. 143..
is prakAr samvarapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
pradhAn hetu = mukhya nimitta. [dravyasamvaramen ‘mukhya nimitta’ jIvake shubhAshubh pariNAmakA nirodh hai. yogakA
nirodh nahIn hai. [ yahAn yah dhyAn rakhane yogya hai ki dravyasamvarakA upAdAn kAraN– nishchay kAraN to pudgal
svayam hI hai.]
jyAre na yoge puNya tem ja pAp varte viratane,
tyAre shubhAshubhakRut karamano thAy samvar tehane. 143.

Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
207
ath nirjarApadArthavyAkhyAnam.
samvarajogehin judo tavehin jo chiTThade bahuvihehin.
kammANan NijjaraNan bahugANan
kuNadi so Niyadan.. 144..
samvarayogAbhyAn yuktastapobhiryashcheShTate bahuvidhai.
karmaNAn nirjaraNan bahukAnAn karoti sa niyatam.. 144..
nirjarAsvarUpAkhyAnametat.
shubhAshubhapariNAmanirodha samvara, shuddhopayogo yoga. tAbhyAn yuktastapobhiranashanAvamaudarya–
vRuttiparisankhyAnarasaparityAgaviviktashayyAsanakAyakleshAdibhedAdbahiranggai prAyashchittavinayavaiyAvRuttya–
svAdhyAyavyutsargadhyAnabhedAdantaranggaishcha bahuvidhairyashcheShTate sa khalu
-----------------------------------------------------------------------------
ab nirjarApadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 144
anvayArtha– [samvarayogAbhyAm yukta] samvar aur yogase [shuddhopayogase] yukta aisA [ya] jo
jIv [bahuvidhai tapobhi cheShTate] bahuvidh tapon sahit pravartatA hai, [sa] vah [niyatam] niyamase
[bahukAnAm karmaNAm] anek karmonkI [nirjaraNan karoti] nirjarA karatA hai.
TIkA– yah, nirjarAke svarUpakA kathan hai.

samvar arthAt shubhAshubh pariNAmakA nirodh, aur yog arthAt shuddhopayog; unase [–samvar aur
yogase] yukta aisA jo [puruSh], anashan, avamaudarya, vRuttiparisankhyAn, rasaparityAg, viviktashayyAsan
tathA kAyakleshAdi bhedomvAle bahirang tapon sahit aur prAyashchitta, vinay, vaiyAvRuttya, svAdhyAy, vyutsarga
aur dhyAn aise bhedomvAle antarang tapon sahit–is prakAr bahuvidh
1tapon sahit
-------------------------------------------------------------------------
1. jis jIvako sahajashuddhasvarUpake pratapanarUp nishchay–tap ho us jIvake, haTh rahit vartate hue anashanAdisambandhI bhAvonko tap kahA jAtA hai.
usamen vartatA huA shuddhirUp ansh vah nishchay–tap hai aur
shubhapanerUp anshako vyavahAr–tap kahA jAtA hai. [mithyAdraShTiko nishchay–
tap nahIn hai isaliye usake anashanAdisambandhI shubh bhAvonko vyavahAr–tap bhI nahIn kahA jAtA ; kyonki jahAn
yathArtha tapakA sadbhAv hI nahIn hai, vahAn un shubh bhAvommen Arop kisakA kiyA jAve?]

je yog–samvarayukta jIv bahuvidh tapo sah pariName,
tene niyamathI nirjarA bahu karma kerI thAy chhe. 144.

Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version

208
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
bahUnAn karmaNAn nirjaraNan karoti. tadatra karmavIryashAtanasamartho bahiranggAntaranggatapobhirbRunhita shuddhopayogo
bhAvanirjarA, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasankShaya samupAttakarmapudgalAnAn dravya–nirjareti.. 144..
pravartatA hai, vah [puruSh] vAstavamen bahut karmonkI nirjarA karatA hai. isaliye yahAn [is gAthAmen aisA
kahA ki], karmake vIryakA [–karmakI shaktikA] shAtan karanemen samartha aisA jo bahirang aur antarang
tapon dvArA vRuddhiko prApta shuddhopayog so bhAvanirjarA haie aur usake prabhAvase [–vRuddhiko prApta
shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalonkA ekadesh sankShay so dravya nirjarA
hai.. 144..
1. shAtan karanA = patalA karanA; hIn karanA; kShIN karanA; naShTa karanA.
jo samvareN jutto appaTThapasAdhago hi appANan.
muNiUN jhAdi Niyadan NANan so sandhuNodi kammarayan.. 145..
ya samvareN yukta AtmArthaprasAdhako hyAtmAnam.
gnAtvA dhyAyati niyatan gnAnan sa sandhunoti karmaraja.. 145..
-----------------------------------------------------------------------------
1
2
3
gAthA 145
anvayArtha– [samvareN yukta] samvarase yukta aisA [ya] jo jIv, [AtmArtha– prasAdhaka hi]
-------------------------------------------------------------------------

2. vRuddhiko prApta = baDhA huA; ugra huA. [samvar aur shuddhopayogavAle jIvako jab ugra shuddhopayog hotA hai tab
bahut karmonkI nirjarA hotI hai. shuddhopayogakI ugratA karane kI vidhi shuddhAtmadravyake AlambanakI ugratA karanA
hI hai. aisA karanevAleko, sahajadashAmen haTh rahit jo anashanAdi sambandhI bhAv vartate hain unamenn [shubhapanerUp
anshake sAth] ugra–shuddhirUp ansh hotA hai, jisase bahut karmonkI nirjarA hotI hai. [mithyAdraShTiko to
shuddhAtmadravya bhAsit hI nahIn huA hain, isaliye use samvar nahIn hai, shuddhopayog nahIn hai, shuddhopayogakI vRuddhikI
to bAt hI kahAn rahI? isaliye use, sahaj dashA rahit–haThapUrvak–anashanAdisambandhI shubhabhAv kadAchit bhale
hon tathApi, mokShake hetubhUt nirjarA bilakul nahIn hotI.]]

3. sankShay = samyak prakArase kShaya.

Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
209
mukhyanirjarAkAraNopanyAsoyam.
yo hi samvareN shubhAshubhapariNAmaparamanirodhen yukta parignAtavastusvarUpa paraprayojanebhyo
vyAvRuttabuddhi kevalan svaprayojanasAdhanodyatamanA AtmAnan svopalabhbhenopalabhya guNaguNinorvastu–
tvenAbhedAttadev gnAnan svan svenAvichalitamanAssanchetayate sa khalu nitAntanissneha prahIN–
snehAbhyanggapariShvanggashuddhasphaTikastambhavat pUrvopAttan karmaraja sandhunoti eten nirjarAmukhyatve hetutvan
dhyAnasya dyotitamiti.. 145..
-----------------------------------------------------------------------------
samvarase arthAt shubhAshubh pariNAmake param nirodhase yukta aisA jo jIv, vastusvarUpako [hey–
upAdey tattvako] barAbar jAnatA huA paraprayojanase jisakI buddhi vyAvRutta huI hai aur keval
svaprayojan sAdhanemen jisakA
2man udyat huA hai aisA vartatA huA, AtmAko svopalabdhise upalabdha
karake [–apaneko svAnubhav dvArA anubhav karake], guN–guNIkA vasturUpase abhed honeke kAraN
usI
bhAnti–pUrvopArjit karmarajako khirA detI hai.
5. nisneh = sneh rahit; moharAgadveSh rahita.
vAstavamen AtmArthakA prasAdhak [svaprayojanakA prakRuShTa sAdhak] vartatA huA, [AtmAnam gnAtvA]
AtmAko jAnakar [–anubhav karake] [gnAnan niyatan dhyAyati] gnAnako nishchalarUpase dhyAtA hai, [sa]
vah [karmaraja] karmarajako [sandhunoti] khirA detA hai.
TIkA– yah, nirjarAke mukhya kAraNakA kathan hai.
1
3
4gnAnako–svako–sva dvArA avichalapariNativAlA hokar sanchetatA hai, vah jIv vAstavamen atyanta
5nisneh vartatA huA –jisako 6snehake lepakA sang prakShIN huA hai aise shuddha sphaTikake stambhakI
-------------------------------------------------------------------------
1. vyAvRutta honA = nivartanA; nivRutta honA; vimukh honA.
2. man = mati; buddhi; bhAv; pariNAma.
3. udyat honA = tatpar honA ; laganA; udyamavant honA ; muDanA; DhalanA.
4. guNI aur guNamen vastu–apekShAse abhed hai isaliye AtmA kaho yA gnAn kaho–donon ek hI hain. upar jisakA
‘AtmA’ shabdase kathan kiyA thA usIkA yahAn ‘gnAn’shabdase kathan kiyA hai. us gnAnamen–nijAtmAmen–
nijAtmA dvArA nishchal pariNati karake usakA sanchetan–samvedan–anubhavan karanA so dhyAn hai.
6. sneh = tel; chikanA padArtha; snigdhatA; chikanApana.
samvar sahit, Atmaprayojanano prasAdhak Atmane
jANI, sunishchaL gnAn dhyAve, te karamaraj nirjare. 145.

Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version

210
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jassa Na vijjadi rAgo doso moho va jogaparikammo.
tassa suhAsuhaDahaNo gnANamao jAyade agaNI.. 146..
yasya na vidyate rAgo dveSho moho vA yogaparikarma.
tasya shubhAshubhadahano dhyAnamayo jAyate agni.. 146..
shuddha svarUpamen avichalit chaitanyapariNati so vAstavamen dhyAn hai. vah dhyAn pragaT honekI vidhi
ab kahI jAtI hai; jab vAstavamen yogI, darshanamohanIy aur chAritramohanIyakA vipAk pudgalakarma
honese us vipAkako [apanese bhinna aise achetan] karmommen sameTakar, tadanusAr pariNatise upayogako
vyavRutta karake [–us vipAkake anurUp pariNamanamense upayogakA nivartan karake], mohI, rAgI aur
dveShI na honevAle aise us upayogako atyanta shuddha AtmAmen hI niShkamparUpase lIn karatA
-------------------------------------------------------------------------
dhyAnasvarUpAbhidhAnametat.
shuddhasvarUpevichalitachaitanyavRuttirhi dhyAnam. athAsyAtmalAbhavidhirabhidhIyate. yadA khalu yogI
darshanachAritramohanIyavipAkan pudgalakarmatvAt karmasu sanhRutya, tadanuvRutte vyAvRuttyopayogam–
muhyantamarajyantamadviShantan chAtyantashuddha evAtmani niShkampan
-----------------------------------------------------------------------------
isase [–is gAthAse] aisA darshAyA ki nirjarAkA mukhya hetu 1dhyAn hai.. 145..
gAthA 146
anvayArtha– [yasya] jise [moha rAga dveSha] moh aur rAgadveSh [na vidyate] nahIn hai [vA]
tathA [yogaparikarma] yogonkA sevan nahIn hai [arthAt man–vachan–kAyAke prati upekShA hai], [tasya]
use [shubhAshubhadahana] shubhAshubhako jalAnevAlI [dhyAnamaya agni] dhyAnamay agni [jAyate] pragaT
hotI hai.
TIkA– yah, dhyAnake svarUpakA kathan hai.
1. yah dhyAn shuddhabhAvarUp hai.
nahi rAgadveShavimoh ne nahi yogasevan jehane,
pragaTe shubhAshubh bALanAro dhyAn–agni tehane. 146.

Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
211
niveshayati, tadAsya niShkriyachaitanyarUpasvarUpavishrAntasya vAngmanakAyAnabhAvayata svakarmasva–
vyApArayata sakalashubhAshubhakarmendhanadahanasamarthatvAt agnikalpan paramapuruShArthasiddhayupAyabhUtan dhyAnan
jAyate iti. tathA choktam–
‘‘ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai indattan. loyantiyadevattan
tattha chuA Nivvudin janti’’.. ‘‘anto Natthi suINan kAlo thoo vayan cha dummehA. taNNavari
sikkhiyavvan jan jaramaraNan khayan kuNaI’’.. 146..
-----------------------------------------------------------------------------
hai, tab us yogIko– jo ki apane niShkriy chaitanyarUp svarUpamen vishrAnta hai, vachan–man–kAyAko
nahIn
1bhAtA aur svakarmomen 2vyApAr nahIn karatA use– sakal shubhAshubh karmarUp Indhanako jalAnemen
samartha honese agnisamAn aisA, 3paramapuruShArthasiddhike upAyabhUt dhyAn pragaT hotA hai.
phir kahA hai ki –
‘ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai indatan.
loyantiyadevattan tattha chuA NivvRurdi janti..
‘anto Natthi suINan kAlo thoo vayan cha dummehA.
taNNavari sikkhiyavvan jan jaramaraNan khayan kuNai..
[artha– is samay bhI triratnashuddha jIv [– is kAl bhI samyagdarshanagnAnachAritrarUp tIn
ratnonse shuddha aise muni] AtmAkA dhyAn karake indrapanA tathA laukAntik–devapanA prApta karate hain aur
vahAn se chay kar [manuShyabhav prApta karake] nirvANako prApta karate hain.
shrutionkA anta nahIn hai [–shAstronkA pAr nahIn hai], kAl alpa hai aur ham 1durmedh hain;
isaliye vahI keval sIkhane yogya hai ki jo jarA–maraNakA kShay kare.]
-------------------------------------------------------------------------
in do uddhavat gAthAommense pahalI gAthA shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt mokShaprAbhRutakI hai.

1. bhAnA = chintavan karanA; dhyAnA; anubhav karanA.

2. vyApAr = pravRutti [svarUpavishrAnta yogIko apane pUrvopArjit karmommen pravartan nahIn hai, kyonki vah mohanIyakarmake
vipAkako apanese bhinna–achetan–jAnatA hai tathA us karmavipAkako anurUp pariNamanase usane upayogako
vimukh kiyA hai.]

3. puruShArtha = puruShakA artha; puruShakA prayojan; AtmAkA prayojan; Atmaprayojana. [paramapuruShArtha arthAt AtmAkA
param prayojan mokSha hai aur vah mokSha dhyAnase sadhatA hai, isaliye paramapuruShArthakI [–mokShakI] siddhikA upAy
dhyAn haie.]