Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version
113..
jANanti rasan phAsan je te beindiyA
jAnanti rasan sparshan ye te dvIndriyA jIvA.. 114..
jIvatvakA bhI nishchay kiyA jAtA hai; kyonki donommen buddhipUrvak vyApArakA
Agam, anumAn ityAdise nishchit kiyA jA sakatA hai.
nimittase apaneko ekendriy aur dukhI karatA hai.. 113..
jAnate hain [te] ve–[dvIndriyA jIvA] dvIndriy jIv hain.
–je jANatA rasasparshane, te jIv dvIndriy jANavA. 114.
Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version
jANanti rasan phAsan gandhan teindiyA jIvA.. 115..
jAnanti rasan sparshan gandhan trIndriyA jIvA.. 115..
honese sparsha aur rasako jAnanevAle yah [shambUk Adi] jIv manarahit dvIndriy jIv hain.. 114..
jIvA] ve trIndriy jIv hain.
Adi] jIv manarahit trIndriy jIv hain.. 115..
ras, gandh tem ja sparsha jANe, jIv trIndriy teh chhe. 115.
Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version
rUvan rasan cha gandhan phAsan puN te vijANanti.. 116..
rUpan rasan cha gandhan sparshan punaste vijAnanti.. 116..
ete sparshanarasanaghrANachakShurindriyAvaraNakShayopashamAt shrotrendriyAvaraNodaye noindriyA–varaNodaye cha
[cha] aur [sparshan] sparshako [vijAnanti] vajAnate hain. [ve chaturindriy jIv hain.]
jAnanevAle yah [DAns Adi] jIv manarahit chaturindriy jIv hain.. 116..
te jIv jANe sparshane, ras, gandh tem ja rUpane. 116.
sparshAdi panchak jANatAn tiryanch–nArak–sur–naro
Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version
jalacharasthalacharakhacharA balina panchendriyA jIvA.. 117..
ath sparshanarasanaghrANachakShushrotrendriyAvaraNakShayopashamAt noindriyAvaraNodaye sati sparsha–
samanaskAshcha bhavanti. tatra devamanuShyanArakA samanaskA ev, tiryanch ubhayajAtIyA iti..117..
tiriyA bahuppayArA NeraiyA
tiryancha bahuprakArA nArakA pRuthivIbhedagatA.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
khechar hote hain ve –[balina panchendriyA jIvA] balavAn panchendriy jIv hain.
manarahit panchendriy jIv hain; katipay [panchendriy jIv] to, unhen manake AvaraNakA bhI kShayopasham
honese, manasahit [panchendriy jIv] hote hain.
Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version
devagatinAmno devAyuShashchodayAddevA, te cha bhavanavAsivyantarajyotiShkavaimAnikanikAy–bhedAchchaturdhA.
manuShyagatinAmno manuShyAyuShashcha udayAnmanuShyA. te karmabhogabhUmijabhedAt
chatuShpadAdibhedAdanekadhA. narakagatinAmno narakAyuShashcha udayAnnArakA. te ratnasharkarAvAlukA–
pangkadhUmatamomahAtamaprabhAbhUmijabhedAtsaptadhA. tatra devamanuShyanArakA panchendriyA eva. tiryanchastu
kechitpanchendriyA, kechidek–dvi–tri–chaturindriyA apIti.. 118..
prakArake hain [puna] aur [nArakA pRuthivIbhedagatA] nArakonke bhed unakI pRuthviyonke bhed jitane hain.
upasanhAr kiyA gayA hai].
aise bhedonke kAraN do prakArake hain. tiryanchagatinAm aur tiryanchAyuke udayase tiryanch hote hain; ve pRithvI,
shambUk, jUn, DAns, jalachar, urag, pakShI, parisarpa, chatuShpAd [chaupAye] ityAdi bhedonke kAraN anek
prakArake hain. narakagatinAm aur narakAyuke udayase nArak hote hain; ve
mahAtamaprabhAbhUmij aise bhedonke kAraN sAt prakArake hain.
2. ratnaprabhAbhUmij = ratnaprabhA nAmakI bhUmimen [–pratham narakamen] utpanna .
Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version
pAuNNanti ya aNNan gadimAussan salessavasA.. 119..
prApnuvanti chAnyAn gatimAyuShkan svaleshyAvashAt.. 119..
bhAvanAse rahit jIv jo chaturgatinAmakarma upArjit karate hain usake udayavash ve devAdi gatiyommen
utpanna hote hain.. 118..
AyuShkan cha] anya gati aur AyuShya [prApnuvanti] prApta karate hain.
aisA darshAyA gayA hai.
tyAn anya gati–AyuShya pAme jIv nijaleshyAvashe. 119.
Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version
gatinAmAyukarmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi chiramanugamyamAnA sansarantyAtmAnamachetayamAnA jIvA
iti.. 119..
dehavihUNA siddhA bhavvA sansAriNo abhavvA ya.. 120..
dehavihInA siddhA bhavyA sansAriNobhavyAshcha.. 120..
-----------------------------------------------------------------------------
kAraN hotI hai], isaliye usake uchit hI anya gati tathA anya AyuSh ve prApta karate hain. is
prakAr
rahate hain isaliye, AtmAko nahIn chetanevAle jIv sansaraN karate hain [arthAt AtmAkA anubhav nahIn
karanevAle jIv sansAramen paribhramaN karate hain].
aur isaliye usake yogya hI anya gati–AyuSh prApta hotI hai] .. 119..
ne dehavirahit siddha chhe; sansArI bhavya–abhavya chhe. 120.
Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version
svarUpopalambhashaktisadbhAvAsadbhAvAbhyAn pAchyApAchyamudgavadabhidhIyant iti.. 120..
jan havadi tesu NANan jIvo tti ya tan parUventi.. 121..
yadbhavati teShu gnAnan jIv iti cha tatprarUpayanti.. 121..
vartanekI apekShAse sansArI jIvonkA ek prakAr hone par bhI ve bhavya aur abhavya aise do prakArake hain.
‘
hain .. 120..
2. apAchya = nahIn pakaneyogya; randhane–sIjhanekI yogyatA rahit; korA.
3. upalabdhi = prApti; anubhava.
chhe temanAmAn gnAn je bas te ja jIv nirdiShTa chhe. 121.
Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version
kAyA jIvalakShaNabhUtachaitanyasvabhAvAbhAvAnna jIvA bhavantIti. teShvev yatsvaparaparichchhittirUpeN
prakAshamAnan gnAnan tadev guNaguNino kathanychidabhedAjjIvatven prarUpyat iti.. 121..
kuvvadi hidamahidan vA bhunjadi jIvo phalan tesin.. 122..
karoti hitamahitan vA bhunkte jIva phalan tayo.. 122..
vah jIv hai [iti cha prarUpayanti] aisI [gnAnI] prarUpaNA karate hain.
yahAn samajhAyA hai].
jAte hain. nishchayanayase unamen sparshanAdi indriyAn tathA pRithvI–Adi kAyen, jIvake lakShaNabhUt
chaitanyasvabhAvake abhAvake kAraN, jIv nahIn hain; unhImmen jo svaparako gnaptirUpase prakAshamAn gnAn hai
vahI, guN–guNIke kathanchit abhedake kAraN, jIvarUpase prarUpit kiyA jAtA hai.. 121..
hit–ahit jIv kare ane hit–ahitanun phaL bhogave. 122.
Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version
chaitanyavivartarUpasangkalpaprabhavatvAtsa ev kartA, nAnya. shubhAshubhAkarmaphalabhUtAyA iShTAniShTa–
viShayopabhogakriyAyAshcha sukhadukhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iv sa ev kartA, nAnya.
etenAsAdhAraNakAryAnumeyatvan pudgalavyatiriktasyAtmano dyotitamiti.. 122..
bhogatA hai.
usI prakAra. [chaitanyasvabhAvake kAraN jAnane aur dekhane kI kriyAkA jIv hI kartA hai; jahAn jIv
hai vahAn chAr arUpI achetan dravya bhI hain tathApi ve jis prakAr jAnane aur dekhane kI kriyAke
kartA nahIn hai usI prakAr jIvake sAth sambandhamen rahe hue karma–nokarmarUp pudgal bhI us kriyAke
kartA nahIn hai.] chaitanyake vivartarUp [–parivartanarUp] sankalpakI utpatti [jIvamen] honeke kAraN,
sukhakI abhilAShArUp kriyAkA, dukhake udvegarUp kriyAkA tathA svasamvedit hit–ahitakI
niShpattirUp kriyAkA [–apanese sanchetan kiye jAnevAle shubh–ashubh bhAvonko rachanerUp kriyAkA]
jIv hI kartA hai; anya nahIn hai. shubhAshubh karmake phalabhUt
Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version
abhigachchhadu ajjIvan NANantaridehin lingehin.. 123..
abhigachchhatvajIvan gnAnAntaritairlinggai.. 123..
hai yA unake phalako nahIn bhogate; isaliye jo jAnatA hai aur dekhatA hai, sukhakI ichchhA karatA hai,
dukhase bhayabhIt hotA hai, shubh–ashubh bhAvommen pravartatA hai aur unake phalako bhogatA hai, vah, achetan
padArthonke sAth rahane par bhI sarva achetan padArthonkI kriyAonse bilakul vishiShTa prakArakI kriyAen
karanevAlA, ek vishiShTa padArtha hai. isaprakAr jIv nAmakA chaitanyasvabhAvI padArthavisheSh–ki jisakA
gnAnI svayam spaShTa anubhav karate hain vah–apanI asAdhAraN kriyAon dvArA anumey bhI hai.. 122..
[ajIvam abhigachchhatu] ajIv jAno.
Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version
kadAchittadabhAvAchchhuddhaishchaitanyavivartagranthirUpairbahubhi paryAyai jIvamadhigachchhet. adhigamya chaivamachaitanya–
svabhAvatvAt gnAnAdarthAntarabhUtairita prapanchyamAnairlinggairjIvasambaddhamasambaddhan vA svato bhedabuddhi–prasiddhay
rthamajIvamadhigachchhediti.. 123..
2. prapanchit = vistArapUrvak kahI gaI.
3. moharAgadveShapariNatike kAraNA jIvako vishvarUpatA arthAt anekarUpatA prApta hotI hai.
4. granthi = gAnTha. [jIvakI kadAchit ashuddha aur kadAchit shuddha aisI paryAyen chaitanyavivartakI–chaitanyapariNamanakI–
5. gnAnase arthAnntarabhUt = gnAnase anyavastubhUt; gnAnase anya arthAt jaDa. [ajIvakA svabhAv achaitanya honeke
6. jIvake sAth sambaddha yA jIv sAth asambaddha aise ajIvako jAnanekA prayojan yah hai ki samasta ajIv
Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version
tesin achedaNattan bhaNidan jIvassa
teShAmachetanatvan bhaNitan jIvasya chetanatA.. 124..
diti.. 124..
jassa Na vijjadi Nichchan
achetanapanA kahA hai, [jIvasya chetanatA] jIvako chetanatA kahI hai.
hI chetanatvasAmAnya hai.. 124..
temAn achetanatA kahI, chetanapaNun kahyun jIvamAn. 124.
sukhadukhasanchetan, ahitanI bhIti, udyam hit viShe
jene kadI hotAn nathI, tene ajIv shramaNo kahe. 125.
yasya na vidyate nityan tan shramaNA bruvantyajIvam.. 125..
Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version
sukhadukhagnAnasya hitaparikarmaNohitabhIrutvasya cheti chaitanyavisheShANAn nityamanupalabdher–
[shramaNA] shramaN [ajIvam bruvanti] ajIv kahate hain.
nishchit hotA hai ki] AkAshAdi ajIvonko chaitanyasAmAnya vidyamAn nahIn hai.
hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhIti–yah chetanatvavisheSh kabhI dekhe nahIn jAte; isaliye
nishchit hotA hai ki AkAshAdiko chetanatvasAmAnya bhI nahIn hai, arthAt achetanatvasAmAnya hI hai..
125..
nishchayaratnatrayapariNat paramAtmadravyako hit samajhate hain aur AkulatAke utpAdak aise dukhako tathA usake
kAraNabhUt mithyAtvarAgAdipariNat Atmadravyako ahit samajhate hain.
Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version
arasamarUvamagandhan
pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNA paryAyAshcha bahava.. 126..
arasamarUpamagandhamavyaktan chetanAguNamashabdam.
jAnIhyalinggagrahaNan jIvamanirdiShTasansthAnam.. 127..
jo bahu guN aur paryAyen hain, [pudgaladravyaprabhavA bhavanti] ve pudgaladravyaniShpanna hai.
kahA aisA hai], [chetanAguNam] chetanAguNavAlA hai aur [alinggagrahaNam] indriyonke dvArA agrAhya hai,
[jIvan jAnIhi] use jIv jAno.
bhinna svarUpakA yah kathan hai].
te bahu guNo ne paryayo pudgaladaravaniShpanna chhe. 126.
je chetanAguN, arasarUp,
Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version
nirdiShTasansthAnatvAdavyaktatvAdiparyAyai pariNatatvAchcha nendriyagrahaNayogyan, tachchetanA–
guNatvAt rUpibhyorUpibhyashchAjIvebhyo vishiShTan jIvadravyam. evamih jIvAjIvayorvAstavo bheda
samyaggnAninAn mArgaprasiddhayarthan pratipAdit iti.. 126–127..
indriyagrahaNayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varNaguN rahit honeke
kAraN, ashabda honeke kAraN, anirdiShTasansthAn honeke kAraN tathA
ajIvonse
muktikA mArga prApta karAneke hetu yahAn jaD pudgaladravyake aur chetan jIvadravyake vItarAgasarvagnakathit
lakShaN kahe gae. jo jIv un lakShaNonko jAnakar, apaneko ek svatasiddha svatantra dravyarUpase
pahichAnakar, bhedavignAnI anubhavI hotA hai, vah nijAtmadravyamen lIn hokar mokShamArgako sAdhakar
shAshvat nirAkul sukhakA bhoktA hotA hai.] 126–127..
2. avyaktatvAdi = avyaktatva Adi; aprakaTatva Adie.
3. vishiShTa = bhinna; vilakShaN; khAs prakArakA.
Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version
pariNAmAdo kamman kammAdo hodi gadisu
pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiShu gati.. 128..
gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAyante.
taistu viShayagrahaNan tato rAgo vA dveSho vA.. 129..
jAyate jIvasyaivan bhAva sansArachakravAle.
iti jinavarairbhaNitonAdinidhana sanidhano vA.. 130..
gatiprAptane tan thAy, tanathI indriyo vaLI thAy chhe,
enAthI viShay grahAy, rAgadveSh tethI thAy chhe. 129.
e rIt bhAv anAdinidhan anAdisAnt thayA kare
sansArachakra viShe jIvone–em jinadevo kahe. 130.
Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version
pariNAmAtpuna pudgalapariNAmAtmakan karma. karmaNo nArakAdigatiShu gati. gatyadhigamanA–ddeha.
pariNAmAtpuna pudgalapariNAmAtmakan karma. karmaNa punarnArakAdigatiShu gati. gatyadhigamanAtpunardeha.
dehAtpunarindriyANi. indriyebhya punarviShayagrahaNam. viShayagrahaNAtpunA rAgadveShau. rAgadveShAbhyAn punarapi
snigdha pariNAma. evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgal–pariNAmAtmakan karmajAlan sansArachakre
jIvasyAnAdyanidhanan anAdisanidhanan vA chakravatparivartate. tadatra pudgalapariNAmanimitto jIvapariNAmo
jIvapariNAmanimitta pudgalapariNAmashcha vakShyamAN–padArthabIjatven sampradhAraNIy iti.. 128–130..
karma] pariNAmase karma aur [karmaNa] karmase [gatiShu gati bhavati] gatiyommen gaman hotA hai.
viShayagrahaNase rAg athavA dveSh hotA hai.
aisA jinavaronne kahA hai.
indriyAn, indriyonse viShayagrahaN, viShayagrahaNase rAgadveSh, rAgadveShase phir snigdha pariNAm, pariNAmase phir
pudgalapariNAmAtmak karma, karmase phir narakAdi gatiyommen gaman, gatikI prAptise phir deh, dehase
phir indriyAn, indriyonse phir viShayagrahaN, viShayagrahaNase phir rAgadveSh, rAgadveShase phir puna snigdha
pariNAma. is prakAr yah anyonya
puna hote rahate hain.
jIvako anAdi–sAnta hote hain.]
Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version
padArthonke bIjarUp avadhAranA.
sansArakA kAraN Asrav aur bandha do hain [athavA vistArapUrvak kahe to puNya, pAp, Asrav aur bandha
chAr hain] aur unakA kAraN mithyAdarshan–gnAn–chAritra hai. sukh vah upAdey tattva hai, usakA kAraN
mokSha hai, mokShakA kAraN samvar aur nirjarA hai aur unakA kAraN samyagdarshan–gnAn–chAritra hai. yah
prayojanabhUt bAt bhavya jIvonko pragaTarUpase darshAneke hetu puNyAdi
dvArA, bhaviShyakAlamen pApakA anubandha karanevAle puNyapadArthakA bhI kartA hotA hai. jo gnAnI jIv hai vah,
nirvikAr–AtmatattvaviShayak ruchi, tadviShayak gnapti aur tadviShayak nishchal anubhUtirUp abhedaratnatrayapariNAm
dvArA, samvar–nirjarA–mokShapadArthonkA kartA hotA hai; aur jIv jab pUrvokta nishchayaratnatrayamen sthir nahIn rah
sakatA tab nirdoShaparamAtmasvarUp arhant–siddhonkI tathA unakA [nirdoSh paramAtmAkA] ArAdhan karanevAle
AchArya–upAdhyAy–sAdhuonkI nirbhar asAdhAraN bhaktirUp aisA jo sansAravichchhedake kAraNabhUt, paramparAse
muktikAraNabhUt, tIrthankaraprakRiti Adi puNyakA anubandha karanevAlA vishiShTa puNya use anIhitavRuttise nidAnarahit
pariNAmase karatA hai. is prakAr agnAnI jIv pApAdi chAr padArthonkA kartA hai aur gnAnI samvarAdi tIn
padArthonkA kartA haie.
Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version
vidyate tasya shubho vA ashubho vA bhavati pariNAma.. 131..
ashubh [pariNAma] pariNAm [bhavati] hai.
hotA hai tab usake sAth anichchhitavRuttise vartate hue vishiShTa puNyamen sansAravichchhedake kAraNapanekA Arop kiyA
jAtA hai. vah Arop bhI vAstavik kAraNake–samyagdarshanAdike –astitvamen hI ho sakatA hai.]
te jIvane shubh vA ashubh pariNAmano sadbhAv chhe. 131.