Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 114-131 ; Ajiv padarth ka vyakhyan; Punya-pap padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 15

 

Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version

172
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ekendriyANAn chaitanyAstitve draShTAntopanyAsoyam.
anDAntarlInAnAn, garbhasthAnAn, mUrchchhitAnAn cha buddhipUrvakavyApArAdarshanepi yen prakAreN jIvatvan
nishchIyate, ten prakAreNaikendriyANAmapi, ubhayeShAmapi buddhipUrvakavyApArAdarshanasya samAn–tvAditi..
113..
sambukkamAduvAhA sankhA sippI apAdagA ya kimI.
jANanti rasan phAsan je te beindiyA
jIvA.. 114..
shambUkamAtRuvAhA shangkhA shuktayopAdakA cha kRumaya.
jAnanti rasan sparshan ye te dvIndriyA jIvA.. 114..
dvIndriyaprakArasUchaneyam.
-----------------------------------------------------------------------------
anDemen rahe hue, garbhamen rahe hue aur mUrchhA pAe hue [prANiyonn] ke jIvatvakA, unhen buddhipUrvak
vyApAr nahIn dekhA jAtA tathApi, jis prakAr nishchay kiyA jAtA hai, usI prakAr ekendriyonke
jIvatvakA bhI nishchay kiyA jAtA hai; kyonki donommen buddhipUrvak vyApArakA
adarshan samAn hai.
bhAvArtha– jis prakAr garbhasthAdi prANiyommen, IhApUrvak vyavahArakA abhAv hone par bhI, jIvatva
hai hI, usI prakAr ekendriyommen bhI, IhApUrvak vyavahArakA abhAv hone par bhI, jIvatva hai hI aisA
Agam, anumAn ityAdise nishchit kiyA jA sakatA hai.
yahAn aisA tAtparya grahaN karanA ki–jIv paramArthese svAdhIn ananta gnAn aur saukhya sahit
hone par bhI agnAn dvArA parAdhIn indriyasukhamen Asakta hokar jo karma bandha karatA hai usake
nimittase apaneko ekendriy aur dukhI karatA hai.. 113..
gAthA 114
anvayArtha– [shambUkamAtRuvAhA] shambUk, mAtRuvAh, [shangkhA] shankh, [shuktaya] sIp [cha] aur
[apAdakA kRumaya] pag rahit kRumi–[ye] jo ki [rasan sparshan] ras aur sparshako [jAnanti]
jAnate hain [te] ve–[dvIndriyA jIvA] dvIndriy jIv hain.
TIkA– yah, dvIndriy jIvonke prakArakI sUchanA hai.
--------------------------------------------------------------------------
adarshan = draShTigochar nahIn honA.
shambUk, chhIpo, mAtRuvAho, shankh, kRumi pag–vagaranA
–je jANatA rasasparshane, te jIv dvIndriy jANavA. 114.

Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
173
ete sparshanarasanendriyAvaraNakShayopashamAt sheShendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye cha sati
sparsharasayo parichchhettAro dvIndriyA amanaso bhavantIti.. 114..
jUgAgumbhImakkaNapipIliyA vichchhuyAdiyA kIDA.
jANanti rasan phAsan gandhan teindiyA jIvA.. 115..
yUkAkumbhImatkuNapipIlikA vRushchikAdaya kITA.
jAnanti rasan sparshan gandhan trIndriyA jIvA.. 115..
trIndriyaprakArasUchaneyam.
ete sparshanarasanaghrANendriyAvaraNakShayopashamAt sheShendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye cha sati
sparsharasagandhAnAn parichchhettArastrIndriyA amanaso bhavantIti.. 115..
-----------------------------------------------------------------------------
sparshanendriy aur rasanendriyake [–in do bhAvendriyonke] AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA
sheSh indriyonke [–tIn bhAvendriyonke] AvaraNakA uday tathA manake [–bhAvamanake] AvaraNakA uday
honese sparsha aur rasako jAnanevAle yah [shambUk Adi] jIv manarahit dvIndriy jIv hain.. 114..
gAthA 115
anvayArtha– [yukAkumbhImatkuNapipIlikA] jU, kumbhI, khaTamal, chInTI aur [vRushchikAdaya] bichchhU
Adi [kITA] jantu [rasan sparshan gandhan] ras, sparsha aur gandhako [jAnanti] jAnate hain; [trIndriyA
jIvA] ve trIndriy jIv hain.
TIkA– yah, trIndriy jIvonke prakArakI sUchanA hai.
sparshanendriy, rasanendriy aur ghrANendriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA sheSh indriyonke
AvaraNakA uday tathA manake AvaraNakA uday honese sparsha, ras aur gandhako jAnanevAle yah [jU
Adi] jIv manarahit trIndriy jIv hain.. 115..
--------------------------------------------------------------------------
jUn,kumbhI, mAkaD, kIDI tem ja vRushchikAdik jantu je
ras, gandh tem ja sparsha jANe, jIv
trIndriy teh chhe. 115.

Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version

174
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
uddansamasayamakkhiyamadhukaribhamarA payangamAdIyA.
rUvan rasan cha gandhan phAsan puN te vijANanti.. 116..
uddanshamashakamakShikAmadhukarIbhramarA patanggAdyA.
rUpan rasan cha gandhan sparshan punaste vijAnanti.. 116..
chaturindriyaprakArasUchaneyam.
ete sparshanarasanaghrANachakShurindriyAvaraNakShayopashamAt shrotrendriyAvaraNodaye noindriyA–varaNodaye cha
sati sparsharasagandhavarNAnAn parichchhettArashchaturindriyA amanaso bhavantIti.. 116..
suraNaraNArayatiriyA vaNNarasapphAsagandhasaddaNhU.
jalacharathalacharakhacharA baliyA panchendiyA jIvA.. 117..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 116
anvayArtha– [puna] punashcha [uddanshamashakamakShikAmadhukarIbhramarA] DAns, machchhar, makkhI,
madhumakkhI, bhamvarA aur [patanggAdyA te] patange Adi jIv [rUpan] rUp, [rasan] ras, [gandhan] gandha
[cha] aur [sparshan] sparshako [vijAnanti] vajAnate hain. [ve chaturindriy jIv hain.]
TIkA– yah, chaturindriy jIvonke prakArakI sUchanA hai.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy aur chakShurindriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA
shrotrendriyake AvaraNakA uday tathA manake AvaraNakA uday honese sparsha, ras, gandha aur varNako
jAnanevAle yah [DAns Adi] jIv manarahit chaturindriy jIv hain.. 116..
--------------------------------------------------------------------------
madhamAkh, bhramar, patang, mAkhI, DAns, machchhar Adi je,
te jIv jANe sparshane, ras, gandh tem ja rUpane. 116.
sparshAdi panchak jANatAn tiryanch–nArak–sur–naro
–jaLachar, bhUchar ke khecharo–baLavAn panchendriy jIvo. 117.

Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
175
suranaranArakatiryacho varNarasasparshagandhashabdagnA.
jalacharasthalacharakhacharA balina panchendriyA jIvA.. 117..
panychendriyaprakArasUchaneyam.
ath sparshanarasanaghrANachakShushrotrendriyAvaraNakShayopashamAt noindriyAvaraNodaye sati sparsha–
rasagandhavarNashabdAnAn parichchhettAra panchendriyA amanaskA. kechittu noindriyAvaraNasyApi kShayop–shamAt
samanaskAshcha bhavanti. tatra devamanuShyanArakA samanaskA ev, tiryanch ubhayajAtIyA iti..117..
devA chauNNikAyA maNuyA puN kammabhogabhUmIyA.
tiriyA bahuppayArA NeraiyA
puDhavibheyagadA.. 118..
devAshchaturNikAyA manujA puna karmabhogabhUmijA.
tiryancha bahuprakArA nArakA pRuthivIbhedagatA.. 118..

-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 117
anvayArtha– [varNarasasparshagandhashabdagnA] varNa, ras, sparsha, gandha aur shabdako jAnanevAle
n[suranaranArakatiryannycha] dev–manuShya–nArak–tiryanch–[jalacharasthalacharakhacharA] jo jalachar, sthalachar,
khechar hote hain ve –[balina panchendriyA jIvA] balavAn panchendriy jIv hain.
TIkA– yah, panchenndriy jIvonke prakArakI sUchanA hai.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy, chakShurindriy aur shrotrendriyake AvaraNake kShayopashamake
kAraN, manake AvaraNakA uday honese, sparsha, ras, gandha, varNa aur shabdako jAnanevAle jIv
manarahit panchendriy jIv hain; katipay [panchendriy jIv] to, unhen manake AvaraNakA bhI kShayopasham
honese, manasahit [panchendriy jIv] hote hain.
unamen, dev, manuShya aur nArakI manasahit hI hote hain; tiryanch donon jAtike [arthAt manarahit
tathA manasahit] hote hain.. 117..
gAthA 118
anvayArtha– [devA chaturNikAyA] devonke chAr nikAy hain, [manujA karmabhog–
--------------------------------------------------------------------------
nar karmabhUmij bhogabhUmij, dev chAr prakAranA,
tiryanch bahuvidh, nArakonA pRithvIgat bhedo kahyA. 118.

Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version

176
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
indriyabhedenoktAnAn jIvAnAn chaturgatisambandhatvenopasanhAroyam.

devagatinAmno devAyuShashchodayAddevA, te cha bhavanavAsivyantarajyotiShkavaimAnikanikAy–bhedAchchaturdhA.
manuShyagatinAmno manuShyAyuShashcha udayAnmanuShyA. te karmabhogabhUmijabhedAt
dvedhA.
tiryaggatinAmnastiryagAyuShashcha udayAttiryanycha. te pRuthivIshambUkayUkoddanshajalacharoragapakShiparisarpa–
chatuShpadAdibhedAdanekadhA. narakagatinAmno narakAyuShashcha udayAnnArakA. te ratnasharkarAvAlukA–
pangkadhUmatamomahAtamaprabhAbhUmijabhedAtsaptadhA. tatra devamanuShyanArakA panchendriyA eva. tiryanchastu
kechitpanchendriyA, kechidek–dvi–tri–chaturindriyA apIti.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
bhUmijA] manuShya karmabhUmij aur bhogabhUmij aise do prakArake hain, [tiryanycha bahuprakArA] tiryanch anek
prakArake hain [puna] aur [nArakA pRuthivIbhedagatA] nArakonke bhed unakI pRuthviyonke bhed jitane hain.
TIkA– yah, indriyonke bhedakI apekShAse kahe gaye jIvonkA chaturgatisambandha darshAte hue upasanhAr
hai [arthAt yahAn ekendriy–dvIndriyAdirUp jIvabhedonkA chAr gatike sAth sambandha darshAkar jIvabhedon
upasanhAr kiyA gayA hai].
devagatinAm aur devAyuke udayase [arthAt devagatinAmakarma aur devAyukarmake udayake
nimittase] dev hote hain; ve bhavanavAsI, vyantar, jyotiShka aur vaimAnik aise 1nikAyabhedonke kAraN
chAr prakArake hain. manuShyagatinAm aur manuShyAyuke udayase manuShya hote hain; ve karmabhUmij aur bhogabhUmij
aise bhedonke kAraN do prakArake hain. tiryanchagatinAm aur tiryanchAyuke udayase tiryanch hote hain; ve pRithvI,
shambUk, jUn, DAns, jalachar, urag, pakShI, parisarpa, chatuShpAd [chaupAye] ityAdi bhedonke kAraN anek
prakArake hain. narakagatinAm aur narakAyuke udayase nArak hote hain; ve
2ratnaprabhAbhUmij,
sharkarAprabhAbhUmij, bAlukAprabhAbhUmij, pankaprabhAbhUmij, dhUmaprabhAbhUmij, tamaprabhAbhUmij aur
mahAtamaprabhAbhUmij aise bhedonke kAraN sAt prakArake hain.
unamen, dev, manuShya aur nArakI panchendriy hI hote hain. tiryanch to katipay
--------------------------------------------------------------------------
1. nikAy = samUh

2. ratnaprabhAbhUmij = ratnaprabhA nAmakI bhUmimen [–pratham narakamen] utpanna .

Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
177
khINe puvvaNibaddhe gadiNAme Ause ya te vi khalu.
pAuNNanti ya aNNan gadimAussan salessavasA.. 119..
kShINe pUrvanibaddhe gatinAmni AyuShi cha tepi khalu.
prApnuvanti chAnyAn gatimAyuShkan svaleshyAvashAt.. 119..
gatyAyurnAmodayanirvRuttatvAddevatvAdInAmanAtmasvabhAvatvodyotanametat.
kShIyate hi krameNArabdhaphalo gatinAmavisheSh AyurvisheShashcha jIvAnAm. evamapi teShAn
gatyantarasyAyurantarasya cha kaShAyAnuranjitA yogapravRuttirleshyA bhavati bIjan, tatastaduchitamev
-----------------------------------------------------------------------------
panchendriy hote hain aur katipay ekendriy, dvIndriy, trIndriy aur chaturindriy bhI hote hain.
bhAvArtha– yahAn aisA tAtparya grahaN karanA chAhiye ki chAr gatise vilakShaN, svAtmopalabdhi
jisakA lakShaN hai aisI jo siddhagati usakI bhAvanAse rahit jIv athavA siddhasadrash nijashuddhAtmAkI
bhAvanAse rahit jIv jo chaturgatinAmakarma upArjit karate hain usake udayavash ve devAdi gatiyommen
utpanna hote hain.. 118..
gAthA 119
anvayArtha– [pUrvanibaddhe] pUrvabaddha [gatinAmni AyuShi cha] gatinAmakarma aur AyuShakarma [kShINe]
kShIN honese [te api] jIv [svaleshyAvashAt] apanI leshyAke vash [khalu] vAstavamen [anyAn gatim
AyuShkan cha] anya gati aur AyuShya [prApnuvanti] prApta karate hain.
TIkA– yahAn, gatinAmakarma aur AyuShakarmake udayase niShpanna hote hain isaliye devatvAdi
anAtmasvabhAvabhUt hain [arthAt devatva, manuShyatva, tiryanchatva aur nArakatva AtmAkA svabhAv nahIn hai]
aisA darshAyA gayA hai.
jIvonko, jisakA phal prArambha hojAtA hai aisA amuk gatinAmakarma aur amuk AyuShakarma
kramasha kShayako prApta hotA hai. aisA hone par bhI unhen kaShAy–anuranjit yogapravRuttirUp leshyA anya
--------------------------------------------------------------------------
kaShAy–anuranjit =kaShAyaranjit; kaShAyase rangI huI. [kaShAyase anuranjit yogapravRutti so leshyA hai.]
gatinAm ne AyuShya pUrvanibaddha jyAn kShay thAy chhe,
tyAn anya gati–AyuShya pAme jIv nijaleshyAvashe. 119.

Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version

178
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
gatyantaramAyurantaranch te prApnuvanti. evan kShINAkShINAbhyAmapi puna punarnavIbhUtAbhyAn
gatinAmAyukarmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi chiramanugamyamAnA sansarantyAtmAnamachetayamAnA jIvA
iti.. 119..
ede jIvaNikAyA dehappavichAramassidA bhaNidA.
dehavihUNA siddhA bhavvA sansAriNo abhavvA ya.. 120..
ete jIvanikAyA dehapravIchAramAshritA bhaNitA.
dehavihInA siddhA bhavyA sansAriNobhavyAshcha.. 120..

-----------------------------------------------------------------------------
gati aur anya AyuShakA bIj hotI hai [arthAt leshyA anya gatinAmakarma aur anya AyuShakarmakA
kAraN hotI hai], isaliye usake uchit hI anya gati tathA anya AyuSh ve prApta karate hain. is
prakAr
kShIN–akShINapaneko prApta hone par bhI puna–puna navIn utpanna hoevAle gatinAmakarma aur
AyuShakarma [pravAharUpase] yadyapie ve anAtmasvabhAvabhUt hain tathApi–chirakAl [jIvonke] sAth sAth
rahate hain isaliye, AtmAko nahIn chetanevAle jIv sansaraN karate hain [arthAt AtmAkA anubhav nahIn
karanevAle jIv sansAramen paribhramaN karate hain].
bhAvArtha– jIvonko devatvAdikI prAptimen paudgalik karma nimittabhUt hain isaliye devatvAdi
jIvakA svabhAv nahIn hai.
[punashcha, dev marakar dev hI hotA rahe aur manuShya marakar manuShya hI hotA rahe is mAnyatAkA
bhI yahAn niShedh huA. jIvonko apanI leshyAke yogya hI gatinAmakarma aur AyuShakarmakA bandha hotA hai
aur isaliye usake yogya hI anya gati–AyuSh prApta hotI hai] .. 119..
gAthA 120
anvayArtha– [ete jIvanikAyA] yah [pUrvokta] jIvanikAy [dehapravIchAramAshritA] dehamen
vartanevAle arthAt dehasahit [bhaNitA] kahe gaye hain; [dehavihInA siddhA] deharahit aise siddha hain.
--------------------------------------------------------------------------
pahaleke karma kShIN hote hain aur bAdake akShINarUpase vartate hain.
A ukta jIvanikAy sarve dehasahit kahel chhe,
ne dehavirahit siddha chhe; sansArI bhavya–abhavya chhe. 120.

Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
179
uktajIvaprapanchopasanhAroyam.
ete hyuktaprakArA sarve sansAriNo dehapravIchArA, adehapravIchArA bhagavanta siddhA shuddhA jIvA.
tatra dehapravIchAratvAdekaprakAratvepi sansAriNo dviprakArA bhavyA abhavyAshcha. te shuddha–
svarUpopalambhashaktisadbhAvAsadbhAvAbhyAn pAchyApAchyamudgavadabhidhIyant iti.. 120..
Na hi indiyANi jIvA kAyA puN chhappayAr paNNattA.
jan havadi tesu NANan jIvo tti ya tan parUventi.. 121..
na hIndriyANi jIvA kAyA puna ShaTprakArA pragnaptA.
yadbhavati teShu gnAnan jIv iti cha tatprarUpayanti.. 121..
-----------------------------------------------------------------------------
[sansAriNA] sansArI [bhavyA abhavyA cha] bhavya aur abhavya aise do prakArake hain.
TIkA– yah ukta [–pahale kahe gaye] jIvavistArakA upasanhAr hai.
jinake prakAr [pahale] kahe gaye aise yah samasta sansArI dehamen vartanevAle [arthAt dehasahit]
hain; dehamen nahIn vartanevAle [arthAt deharahit] aise siddhabhagavanta hain– jo ki shuddha jIv hai. vahAn, dehamen
vartanekI apekShAse sansArI jIvonkA ek prakAr hone par bhI ve bhavya aur abhavya aise do prakArake hain.
1pAchya’ aur ‘2apAchya’ mUngakI bhAnti, jinamen shuddha svarUpakI 3upalabdhikI shaktikA sadbhAv hai
unhen ‘bhavya’ aur jinamen shuddha svarUpakI upalabdhikI shaktikA asadbhAv hai unhen ‘abhavya’ kahA jAtA
hain .. 120..
gAthA 121
anvayArtha– [na hi indriyANi jIvA] [vyavahArase kahe jAnevAle ekendriyAdi tathA
pRithvIkAyikAdi ‘jIvon’men] indriyAn jIv nahIn hai aur [ShaTprakArA pragnaptA kAyA puna] chhah
--------------------------------------------------------------------------
1. pAchya = pakaneyogya; randhaneyogya; sIjhane yogya; korA na ho aisA.
2. apAchya = nahIn pakaneyogya; randhane–sIjhanekI yogyatA rahit; korA.
3. upalabdhi = prApti; anubhava.
re! indriyo nahi jIv, ShaDvidh kAy paN nahi jIv chhe;
chhe temanAmAn gnAn je bas te ja jIv nirdiShTa chhe. 121.

Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version

180
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vyavahArajIvatvaikAntapratipattinirAsoyam.
ya ime ekendriyAdaya pRuthivIkAyikAdayashchAnAdijIvapudgalaparasparAvagAhamavalokya vya–
vahAranayen jIvaprAdhAnyAnyjIvA iti pragnApyante. nishchayanayen teShu sparshanAdIndriyANi pRuthivyAdayashcha
kAyA jIvalakShaNabhUtachaitanyasvabhAvAbhAvAnna jIvA bhavantIti. teShvev yatsvaparaparichchhittirUpeN
prakAshamAnan gnAnan tadev guNaguNino kathanychidabhedAjjIvatven prarUpyat iti.. 121..
jANadi passadi savvan ichchhadi sukkhan bibhedi dukkhAdo.
kuvvadi hidamahidan vA bhunjadi jIvo phalan tesin.. 122..
jAnAti pashyati sarvamichchhati saukhyan bibheti dukhAt.
karoti hitamahitan vA bhunkte jIva phalan tayo.. 122..
-----------------------------------------------------------------------------
prakArakI shAstrokta kAyen bhI jIv nahIn hai; [teShu] unamen [yad gnAnan bhavati] jo gnAn hai [tat jIva]
vah jIv hai [iti cha prarUpayanti] aisI [gnAnI] prarUpaNA karate hain.
TIkA– yah, vyavahArajIvatvake ekAntakI pratipattikA khaNDan hai [arthAt jise mAtra
vyavahAranayase jIv kahA jAtA hai usakA vAstavamen jIvarUpase svIkAr karanA uchit nahIn hai aisA
yahAn samajhAyA hai].
yah jo ekendriyAdi tathA pRithvIkAyikAdi, ‘jIv’ kahe jAte hain, anAdi jIv –pudgalakA
paraspar avagAh dekhakar vyavahAranayase jIvake prAdhAnya dvArA [–jIvako mukhyatA dekar] ‘jIv’ kahe
jAte hain. nishchayanayase unamen sparshanAdi indriyAn tathA pRithvI–Adi kAyen, jIvake lakShaNabhUt
chaitanyasvabhAvake abhAvake kAraN, jIv nahIn hain; unhImmen jo svaparako gnaptirUpase prakAshamAn gnAn hai
vahI, guN–guNIke kathanchit abhedake kAraN, jIvarUpase prarUpit kiyA jAtA hai.. 121..
gAthA 122
anvayArtha– [jIva] jIv [sarvan jAnAti pashyati] sab jAnatA hai aur dekhatA hai, [saukhyam
ichchhati] sukhakI ichchhA karatA hai, [dukhAt bibheti] dukhase DaratA hai, [hitam ahitam karoti]
--------------------------------------------------------------------------
pratipatti = svIkRuti; mAnyatA.
jANe ane dekhe badhun, sukh abhilaShe, dukhathI Dare,
hit–ahit jIv kare ane hit–ahitanun phaL bhogave. 122.

Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
181
anyAsAdhAraNajIvakAryakhyApanametat.
chaitanyasvabhAvatvAtkartRusthAyA kriyAyA gnapterdrasheshcha jIv ev kartA, na tatsambandha pudgalo,
yathAkAshAdi. sukhAbhilAShakriyAyA dukhodvegakriyAyA svasamveditahitAhitanirvirtanakriyAyAshcha
chaitanyavivartarUpasangkalpaprabhavatvAtsa ev kartA, nAnya. shubhAshubhAkarmaphalabhUtAyA iShTAniShTa–
viShayopabhogakriyAyAshcha sukhadukhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iv sa ev kartA, nAnya.
etenAsAdhAraNakAryAnumeyatvan pudgalavyatiriktasyAtmano dyotitamiti.. 122..
-----------------------------------------------------------------------------
hit–ahitako [shubh–ashubh bhAvonko] karatA hai [vA] aur [tayo phalan bhunkte] unake phalako
bhogatA hai.
TIkA– yah, anyase asAdhAraN aise jIvakAryonkA kathan hai [arthAt anya dravyonse asAdhAraN
aise jo jIvake kArya ve yahAn darshAye hain].
chaitanyasvabhAvapaneke kAraN, kartRusthit [kartAmen rahanevAlI] kriyAkA–gnapti tathA drashikA–jIv
hI kartA hai; usake sambandhamen rahA huA pudgal usakA kartA nahIn hai, jis prakAr AkAshAdi nahIn hai
usI prakAra. [chaitanyasvabhAvake kAraN jAnane aur dekhane kI kriyAkA jIv hI kartA hai; jahAn jIv
hai vahAn chAr arUpI achetan dravya bhI hain tathApi ve jis prakAr jAnane aur dekhane kI kriyAke
kartA nahIn hai usI prakAr jIvake sAth sambandhamen rahe hue karma–nokarmarUp pudgal bhI us kriyAke
kartA nahIn hai.] chaitanyake vivartarUp [–parivartanarUp] sankalpakI utpatti [jIvamen] honeke kAraN,
sukhakI abhilAShArUp kriyAkA, dukhake udvegarUp kriyAkA tathA svasamvedit hit–ahitakI
niShpattirUp kriyAkA [–apanese sanchetan kiye jAnevAle shubh–ashubh bhAvonko rachanerUp kriyAkA]
jIv hI kartA hai; anya nahIn hai. shubhAshubh karmake phalabhUt
iShTAniShTaviShayopabhogakriyAkA, sukh–
dukhasvarUp svapariNAmakriyAkI bhAnti, jIv hI kartA hai; anya nahIn.
isase aisA samajhAyA ki [uparokta] asAdhAraN kAryon dvArA pudgalase bhinna aisA AtmA
anumey [–anumAn kar sakane yogya] hai.
--------------------------------------------------------------------------
iShTAniShTa viShay jisamen nimittabhUt hote hain aise sukhadukhapariNAmonke upabhogarUp kriyAko jIv karatA hai
isaliye use iShTAniShTa viShayonke upabhogarUp kriyAkA kartA kahA jAtA hai.

Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version

182
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
evamabhigamma jIvan aNNehin vi pajjaehin bahugehin.
abhigachchhadu ajjIvan NANantaridehin lingehin.. 123..
evamabhigamya jIvamanyairapi paryAyairbahukai.
abhigachchhatvajIvan gnAnAntaritairlinggai.. 123..
jIvAjIvavyAkhayopasanhAropakShepasUchaneyam.
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– sharIr, indriy, man, karma Adi pudgal yA anya koI achetan dravya kadApi jAnate
nahIn hai, dekhate nahIn hai, sukhakI ichchhA nahIn karate, dukhase Darate nahIn hai, hit–ahitamen pravartate nahIn
hai yA unake phalako nahIn bhogate; isaliye jo jAnatA hai aur dekhatA hai, sukhakI ichchhA karatA hai,
dukhase bhayabhIt hotA hai, shubh–ashubh bhAvommen pravartatA hai aur unake phalako bhogatA hai, vah, achetan
padArthonke sAth rahane par bhI sarva achetan padArthonkI kriyAonse bilakul vishiShTa prakArakI kriyAen
karanevAlA, ek vishiShTa padArtha hai. isaprakAr jIv nAmakA chaitanyasvabhAvI padArthavisheSh–ki jisakA
gnAnI svayam spaShTa anubhav karate hain vah–apanI asAdhAraN kriyAon dvArA anumey bhI hai.. 122..
gAthA 123
anvayArtha– [evam] isaprakAr [anyai api bahukai paryAyai] anya bhI bahut paryAyonn dvArA
[jIvam abhigamya] jIvako jAnakar [gnAnAntaritai linggai] gnAnase anya aise [jaD] lingonn dvArA
[ajIvam abhigachchhatu] ajIv jAno.
TIkA– yah, jIv–vyAkhyAnake upasanhArakI aur ajIv–vyAkhyAnake prArambhakI sUchanA hai.
--------------------------------------------------------------------------
bIjAy bahu paryAyathI e rIt jANI jIvane,
jANo ajIvapadArtha gnAnavibhinna jaD lingo vaDe. 123.

Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
183
prapanychitavivitravikalparUpai, nishchayanayen moharAgadveShapariNatisampAditavishvarUpatvAtkadAchidashuddhai
kadAchittadabhAvAchchhuddhaishchaitanyavivartagranthirUpairbahubhi paryAyai jIvamadhigachchhet. adhigamya chaivamachaitanya–
svabhAvatvAt gnAnAdarthAntarabhUtairita prapanchyamAnairlinggairjIvasambaddhamasambaddhan vA svato bhedabuddhi–prasiddhay
rthamajIvamadhigachchhediti.. 123..
–iti jIvapadArthavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
isaprakAr is nirdeshake anusAr [arthAt upar sankShepamen samajhAye anusAr], [1] vyavahAranayase
1karmagranthapratipAdit jIvasthAn–guNasthAn–mArgaNAsthAn ityAdi dvArA 2prapanchit vichitra bhedarUp bahu
paryAyon dvArA, tathA [2] nishchayanayase moharAg–dveShapariNatisamprApta 3vishvarUpatAke kAraN kadAchit
ashuddha [aisI] aur kadAchit usake [–moharAgadveShapariNatike] abhAvake kAraN shuddha aisI
4chaitanyavivartagranthirUp bahu paryAyon dvArA, jIvako jAno. isaprakAr jIvako jAnakar, achaitanyasvabhAvake
kAraN, 5gnAnase arthAntarabhUt aise, yahAnse [abakI gAthAommen] kahe jAnevAle lingonn dvArA, 6jIv–
sambaddha yA jIv–asambaddha ajIvako, apanese bhedabuddhikI prasiddhike liye jAno.. 123..
isaprakAr jIvapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
1. karmagranthapratipAdit = gommaTasArAdi karmapaddhatike granthomen prarUpit –nirUpit .

2. prapanchit = vistArapUrvak kahI gaI.

3. moharAgadveShapariNatike kAraNA jIvako vishvarUpatA arthAt anekarUpatA prApta hotI hai.

4. granthi = gAnTha. [jIvakI kadAchit ashuddha aur kadAchit shuddha aisI paryAyen chaitanyavivartakI–chaitanyapariNamanakI–
granthiyAn hain; nishchayanayase unake dvArA jIvako jAno.]

5. gnAnase arthAnntarabhUt = gnAnase anyavastubhUt; gnAnase anya arthAt jaDa. [ajIvakA svabhAv achaitanya honeke
kAraN gnAnase anya aise jaD chihnonn dvArA vah gnAt hotA hai.]

6. jIvake sAth sambaddha yA jIv sAth asambaddha aise ajIvako jAnanekA prayojan yah hai ki samasta ajIv
apanese [svajIvase] bilakul bhinna hain aisI buddhi utpanna ho.

Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version

184
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ath ajIvapadArthavyAkhyAnam.
AgAsakAlapoggaladhammAdhammesu Natthi jIvaguNA.
tesin achedaNattan bhaNidan jIvassa
chedaNadA.. 124..
AkAshakAlapudgaladharmAdharmeShu na santi jIvaguNA.
teShAmachetanatvan bhaNitan jIvasya chetanatA.. 124..
AkAshAdInAmevAjIvatve hetUpanyAsoyam.
AkAshakAlapudgaladharmAdharmeShu chaitanyavisheSharUpA jIvaguNA no vidyante, AkAshAdInAn
teShAmachetanatvasAmAnyatvAt. achetanatvasAmAnyanychAkAshAdInAmev, jIvasyaiv chetanatvasAmAnyA–
diti.. 124..
suhadukkhajANaNA vA hidapariyamman cha ahidabhIruttan.
jassa Na vijjadi Nichchan
tan samaNA benti ajjIvan.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
ab ajIvapadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 124
anvayArtha– [AkAshakAlapudgaladharmAdharmeShu] AkAsh, kAl, pudgal, dharma aur adharmamen
[jIvaguNA na santi] jIvake guN nahIn hai; [kyonki] [teShAm achetanatvan bhaNitam] unhen
achetanapanA kahA hai, [jIvasya chetanatA] jIvako chetanatA kahI hai.
TIkA– yah, AkAshAdikA hI ajIvapanA darshAneke liye hetukA kathan hai.
AkAsh, kAl, pudgal, dharma aur adharmamen chaitanyavisheShonrUp jIvaguN vidyamAn nahIn hai; kyonki
un AkAshAdiko achetanatvasAmAnya hai. aur achetanatvasAmAnya AkAshAdiko hI hai, kyonki jIvako
hI chetanatvasAmAnya hai.. 124..
--------------------------------------------------------------------------
chhe jIvaguN nahi Abh–dharma–adharma–pudgal–kALamAn;
temAn achetanatA kahI, chetanapaNun kahyun jIvamAn. 124.
sukhadukhasanchetan, ahitanI bhIti, udyam hit viShe
jene kadI hotAn nathI, tene ajIv shramaNo kahe. 125.
sukhadukhagnAnan vA hitaparikarma chAhitabhIrutvam.
yasya na vidyate nityan tan shramaNA bruvantyajIvam.. 125..

Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
185
AkAshAdInAmachetanatvasAmAnye punaranumAnametat.
sukhadukhagnAnasya hitaparikarmaNohitabhIrutvasya cheti chaitanyavisheShANAn nityamanupalabdher–
vidyamAnachaitanyasAmAnyA evAkAshAdayojIvA iti.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 125
anvayArtha– [sukhadukhagnAnan vA] sukhadukhakA gnAn [hitaparikarma] hitakA udyam [cha] aur
[ahitabhIrutvam] ahitakA bhay– [yasya nityan na vidyate] yah jise sadaiv nahIn hote, [tam] use
[shramaNA] shramaN [ajIvam bruvanti] ajIv kahate hain.
TIkA– yah punashcha, AkAshAdikA achetanatvasAmAnya nishchit karaneke liye anumAn hai.
AkAshAdiko sukhadukhakA gnAn, hitakA udyam aur ahitakA bhay–in chaitanyavisheShonkI sadA
anupalabdhi hai [arthAt yah chaitanyavisheSh AkAshAdiko kisI kAl nahIn dekhe jAte], isaliye [aisA
nishchit hotA hai ki] AkAshAdi ajIvonko chaitanyasAmAnya vidyamAn nahIn hai.
bhAvArtha– jise chetanatvasAmAnya ho use chetanatvavisheSh honA hI chAhie. jise chetanatvavisheSh
na ho use chetanatvasAmAnya bhI nahIn hotA. ab, AkAshAdi pAnch dravyonko sukhadukhakA sanchetan,
hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhIti–yah chetanatvavisheSh kabhI dekhe nahIn jAte; isaliye
nishchit hotA hai ki AkAshAdiko chetanatvasAmAnya bhI nahIn hai, arthAt achetanatvasAmAnya hI hai..
125..
--------------------------------------------------------------------------
hit aur ahitake sambandhamen AchAryavar shrI jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti nAmak TIkAmen nimnoktAnusAr
vivaraN hai–
agnAnI jIv phUlakI mAlA, strI, chandanAdikoe tathA unake kAraNabhUt dAnapUjAdiko hit samajhate hain aur
sarpa, viSh, kanTakAdiko ahit samajhate hain. samyaggnAnI jIv akShay ananta sukhako tathA usake kAraNabhUt
nishchayaratnatrayapariNat paramAtmadravyako hit samajhate hain aur AkulatAke utpAdak aise dukhako tathA usake
kAraNabhUt mithyAtvarAgAdipariNat Atmadravyako ahit samajhate hain.

Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version

186
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sanThANA sanghAdA vaNNarasapphAsagandhasaddA ya.
poggaladavvappabhavA honti guNA pajjayA ya bahU.. 126..
arasamarUvamagandhan
avvattan chedaNAguNamasaddan.
jAN alingaggahaNan jIvamaNiddiTThasanThANan.. 127..
sansthAnAni sanghAtA varNarasasparshagandhashabdAshcha.
pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNA paryAyAshcha bahava.. 126..
arasamarUpamagandhamavyaktan chetanAguNamashabdam.
jAnIhyalinggagrahaNan jIvamanirdiShTasansthAnam.. 127..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 126–127
anvayArtha– [sansthAnAni] [samachaturasrAdi] sansthAn, [sanghAtA] [audArik sharIr sambandhI]
sanghAt, [varNarasasparshagandhashabdA cha] varNa, ras, sparsha, gandha aur shabda–[bahava guNA paryAyA cha] aise
jo bahu guN aur paryAyen hain, [pudgaladravyaprabhavA bhavanti] ve pudgaladravyaniShpanna hai.
[arasam arUpam agandham] jo aras, arUp tathA agandha hai, [avyaktam] avyakta hai,
[ashabdam] ashabda hai, [anirdiShTasansthAnam] anirdiShTasansthAn hai [arthAt jisakA koI sansthAn nahIn
kahA aisA hai], [chetanAguNam] chetanAguNavAlA hai aur [alinggagrahaNam] indriyonke dvArA agrAhya hai,
[jIvan jAnIhi] use jIv jAno.
TIkA– jIv–pudgalake sanyogamen bhI, unake bhedake kAraNabhUt svarUpakA yah kathan hai [arthAt
jIv aur pudgalake sanyogamen bhI, jisake dvArA unakA bhed jAnA jA sakatA hai aise unake bhinna–
bhinna svarUpakA yah kathan hai].
--------------------------------------------------------------------------
sansthAn–sandhAto, varaN–ras–gandh–shabda–sparsha je,
te bahu guNo ne paryayo pudgaladaravaniShpanna chhe. 126.
je chetanAguN, arasarUp,
agandhashabda, avyakta chhe,
nirdiShTa nahi sansthAn, indriyagrAhya nahi, te jIv chhe. 127.

Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
187
jIvapudgalayo sanyogepi bhedanibandhanasvarUpAkhyAnametat.
yatkhalu sharIrasharIrisanyoge sparsharasagandhavarNaguNatvAtsashabdatvAtsansthAnasanggAtAdiparyAy–
pariNatatvAchcha indriyagrahaNayogyan, tatpudgaladravyam. yatpunarasparsharasagandhavarNaguNatvAdashabdatvAd–
nirdiShTasansthAnatvAdavyaktatvAdiparyAyai pariNatatvAchcha nendriyagrahaNayogyan, tachchetanA–
guNatvAt rUpibhyorUpibhyashchAjIvebhyo vishiShTan jIvadravyam. evamih jIvAjIvayorvAstavo bheda
samyaggnAninAn mArgaprasiddhayarthan pratipAdit iti.. 126–127..
–iti ajIvapadArthavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
sharIr aur 1sharIrIke sanyogamen, [1] jo vAstavamen sparsha–ras–gandha–varNa. guNavAlA honeke
kAraN, sashabda honeke kAraN tathA sansthAn–sanghAtAdi paryAyonrUpase pariNat honeke kAraN
indriyagrahaNayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varNaguN rahit honeke
kAraN, ashabda honeke kAraN, anirdiShTasansthAn honeke kAraN tathA
2avyaktatvAdi paryAyonrUpase
pariNat honeke kAraN indriyagrahaNayogya nahIn hai, vah, chetanAguNamayapaneke kAraN rUpI tathA arUpI
ajIvonse
3vishiShTa [bhinna] aisA jIvadravya hai.
is prakAr yahAn jIv aur ajIvakA vAstavik bhed samyaggnAnIyonke mArgakI prasiddhike hetu
pratipAdit kiyA gayA.
[bhAvArtha– anAdi mithyAvAsanAke kAraN jIvonko svayam kaun hai usakA vAstavik gnAn nahIn
hai aur apaneko sharIrAdirUp mAnate hain. unhen jIvadravya tathA ajIvadravyakA yathArtha bhed darshAkar
muktikA mArga prApta karAneke hetu yahAn jaD pudgaladravyake aur chetan jIvadravyake vItarAgasarvagnakathit
lakShaN kahe gae. jo jIv un lakShaNonko jAnakar, apaneko ek svatasiddha svatantra dravyarUpase
pahichAnakar, bhedavignAnI anubhavI hotA hai, vah nijAtmadravyamen lIn hokar mokShamArgako sAdhakar
shAshvat nirAkul sukhakA bhoktA hotA hai.] 126–127..
is prakAr ajIvapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
1. sharIrI = dehI; sharIravAlA [arthAt AtmA].

2. avyaktatvAdi = avyaktatva Adi; aprakaTatva Adie.

3. vishiShTa = bhinna; vilakShaN; khAs prakArakA.

Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version

188
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
uktau mUlapadArthau. ath sanyogapariNAmanirvRuttetarasaptapadArthAnAmupoddhAtArthan jIvapudgal–
karmachakramanuvarNyate–
jo khalu sansArattho jIvo tatto du hodi pariNAmo.
pariNAmAdo kamman kammAdo hodi gadisu
gadI.. 128..
gadimadhigadassa deho dehAdo indiyANi jAyante.
tehin du visayaggahaNan tatto rAgo va doso vA.. 129..
jAyadi jIvassevan bhAvo sansArachakkavAlammi.
idi jiNavarehin bhaNido aNAdiNidhaNo saNidhaNo vA.. 130..
ya khalu sansArastho jIvastatastu bhavati pariNAma.
pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiShu gati.. 128..
gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAyante.
taistu viShayagrahaNan tato rAgo vA dveSho vA.. 129..
jAyate jIvasyaivan bhAva sansArachakravAle.
iti jinavarairbhaNitonAdinidhana sanidhano vA.. 130..
-----------------------------------------------------------------------------
do mUlapadArtha kahe gae ab [unake] sanyogapariNAmase niShpanna honevAle anya sAt padArthonke
upodghAtake hetu jIvakarma aur pudgalakarmake chakrakA varNan kiyA jAtA hai.
--------------------------------------------------------------------------
sansAragat je jIv chhe pariNAm tene thAy chhe,
pariNAmathI karmo, karamathI gaman gatimAn thAy chhe; 128.
gatiprAptane tan thAy, tanathI indriyo vaLI thAy chhe,
enAthI viShay grahAy, rAgadveSh tethI thAy chhe. 129.
e rIt bhAv anAdinidhan anAdisAnt thayA kare
sansArachakra viShe jIvone–em jinadevo kahe. 130.

Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
189
ih hi sansAriNo jIvAdanAdibandhanopAdhivashen snigdha pariNAmo bhavati.
pariNAmAtpuna pudgalapariNAmAtmakan karma. karmaNo nArakAdigatiShu gati. gatyadhigamanA–ddeha.
dehAdindriyANi. indriyebhyo viShayagrahaNam. viShayagrahaNAdrAgadveShau. rAgadveShAbhyAn puna snigdha pariNAma.
pariNAmAtpuna pudgalapariNAmAtmakan karma. karmaNa punarnArakAdigatiShu gati. gatyadhigamanAtpunardeha.
dehAtpunarindriyANi. indriyebhya punarviShayagrahaNam. viShayagrahaNAtpunA rAgadveShau. rAgadveShAbhyAn punarapi
snigdha pariNAma. evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgal–pariNAmAtmakan karmajAlan sansArachakre
jIvasyAnAdyanidhanan anAdisanidhanan vA chakravatparivartate. tadatra pudgalapariNAmanimitto jIvapariNAmo
jIvapariNAmanimitta pudgalapariNAmashcha vakShyamAN–padArthabIjatven sampradhAraNIy iti.. 128–130..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 128–130
anvayArtha– [ya] jo [khalu] vAstavamen [sansArastha jIva] sansArasthit jIv hai [tata tu
pariNAma bhavati] usase pariNAm hotA hai [arthAt use snigdha pariNAm hotA hai], [pariNAmAt
karma] pariNAmase karma aur [karmaNa] karmase [gatiShu gati bhavati] gatiyommen gaman hotA hai.
[gatim adhigatasya deha] gatiprAptako deh hotI hai, [dehAt indriyANi jAyante] dehathI
indriyAn hotI hai, [tai tu viShayagrahaNan] indriyonse viShayagrahaN aur [tata rAga vA dveSha vA]
viShayagrahaNase rAg athavA dveSh hotA hai.
[evan bhAva] aise bhAv, [sansArachakravAle] sansArachakramen [jIvasya] jIvako [anAdinidhana
sanidhana vA] anAdi–ananta athavA anAdi–sAnta [jAyate] hote rahate hain–[iti jinavarai bhaNita]
aisA jinavaronne kahA hai.
TIkA– is lokamen sansArI jIvase anAdi bandhanarUp upAdhike vash snigdha pariNAm hotA hai,
pariNAmase pudgalapariNAmAtmak karma, karmase narakAdi gatiyommen gaman, gatikI prAptise deh, dehase
indriyAn, indriyonse viShayagrahaN, viShayagrahaNase rAgadveSh, rAgadveShase phir snigdha pariNAm, pariNAmase phir
pudgalapariNAmAtmak karma, karmase phir narakAdi gatiyommen gaman, gatikI prAptise phir deh, dehase
phir indriyAn, indriyonse phir viShayagrahaN, viShayagrahaNase phir rAgadveSh, rAgadveShase phir puna snigdha
pariNAma. is prakAr yah anyonya
1kAryakAraNabhUt jIvapariNAmAtmak aur pudgalapariNAmAtmak
karmajAl sansArachakramen jIvako anAdi–anantarUpase athavA anAdi–sAntarUpase chakrakI bhAnti puna–
puna hote rahate hain.
--------------------------------------------------------------------------
1. kArya arthAt naimittik, aur kAraN arthAt nimitta. [jIvapariNAmAtmak karma aur pudgalapariNAmAtmak karma
paraspar kAryakAraNabhUt arthAt naimittik–nimittabhUt hain. ve karma kisI jIvako anAdi–ananta aur kisI
jIvako anAdi–sAnta hote hain.]

Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version

190
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
is prakAr yahAn [aisA kahA ki], pudgalapariNAm jinakA nimitta hai aise jIvapariNAm aur
jIvapariNAm jinakA nimitta hai aise pudgalapariNAm ab Age kahe jAnevAle [puNyAdi sAt]
padArthonke bIjarUp avadhAranA.
bhAvArtha– jIv aur pudgalako paraspar nimitta–naimittikarUpase pariNAm hotA hai. us
pariNAmake kAraN puNyAdi padArtha utpanna hote hain, jinakA varNan agalI gAthAommen kiyA jAegA.
prashna– puNyAdi sAt padArthonkA prayojan jIv aur ajIv in do se hI pUrA ho jAtA hai,
kyonki ve jIv aur ajIvakI hI paryAyen hain. to phir ve sAt padArtha kisalie kahe jA rahe hain?
uttara– bhavyonko hey tattva aur upAdey tattva [arthAt hey aur upAdey tattvonkA svarUp tathA
unake kAraN] darshAneke hetu unakA kathan hai. dukh vah hey tattva hai, unakA kAraN sansAr hai,
sansArakA kAraN Asrav aur bandha do hain [athavA vistArapUrvak kahe to puNya, pAp, Asrav aur bandha
chAr hain] aur unakA kAraN mithyAdarshan–gnAn–chAritra hai. sukh vah upAdey tattva hai, usakA kAraN
mokSha hai, mokShakA kAraN samvar aur nirjarA hai aur unakA kAraN samyagdarshan–gnAn–chAritra hai. yah
prayojanabhUt bAt bhavya jIvonko pragaTarUpase darshAneke hetu puNyAdi
1sAt padArthonkA kathan hai.. 128–
130..
--------------------------------------------------------------------------
1. agnAnI aur gnAnI jIv puNyAdi sAt padArthommesen kin–kin padArthonke kartA hain tatsambandhI AchAryavar shrI
jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti nAmakI TIkAmen nimnoktAnusAr varNan haie–
agnAnI jIv nirvikAr svasamvedanake abhAvake kAraN pApapadArthakA tathA Asrav–bandhapadArthonkA kartA hotA
hai; kadAchit mand mithyAtvake udayase, dekhe hue–sune hue–anubhav kie hue bhogokI AkAnkShArUp nidAnabandha
dvArA, bhaviShyakAlamen pApakA anubandha karanevAle puNyapadArthakA bhI kartA hotA hai. jo gnAnI jIv hai vah,
nirvikAr–AtmatattvaviShayak ruchi, tadviShayak gnapti aur tadviShayak nishchal anubhUtirUp abhedaratnatrayapariNAm
dvArA, samvar–nirjarA–mokShapadArthonkA kartA hotA hai; aur jIv jab pUrvokta nishchayaratnatrayamen sthir nahIn rah
sakatA tab nirdoShaparamAtmasvarUp arhant–siddhonkI tathA unakA [nirdoSh paramAtmAkA] ArAdhan karanevAle
AchArya–upAdhyAy–sAdhuonkI nirbhar asAdhAraN bhaktirUp aisA jo sansAravichchhedake kAraNabhUt, paramparAse
muktikAraNabhUt, tIrthankaraprakRiti Adi puNyakA anubandha karanevAlA vishiShTa puNya use anIhitavRuttise nidAnarahit
pariNAmase karatA hai. is prakAr agnAnI jIv pApAdi chAr padArthonkA kartA hai aur gnAnI samvarAdi tIn
padArthonkA kartA haie.

Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
191
ath puNyapApapadArthavyAkhyAnam.
moho rAgo doso chittapasAdo ya jassa bhAvammi.
vijjadi tassa suho vA asuho vA hodi pariNAmo.. 131..
moho rAgo dveShashchittaprasAda vA yasya bhAve.
vidyate tasya shubho vA ashubho vA bhavati pariNAma.. 131..
-----------------------------------------------------------------------------
ab puNya–pApapadArthakA vyakhyAn hai.
gAthA 131
anvayArtha– [yasya bhAve] jisake bhAvamen [moha] moh, [rAga] rAg, [dveSha] dveSh [vA]
athavA [chittaprasAda] chittaprasannatA [vidyate] hai, [tasya] usee [shubha vA ashubha vA] shubh athavA
ashubh [pariNAma] pariNAm [bhavati] hai.
-------------------------------------------------------------------------
[yahA gnAnIke vishiShTa puNyako sansAravichchhedake kAraNabhUt kahA vahA aisA samajhanA ki –vAstavamen to
samyagdarshanagnAnachAritra hI sansAravichchhedake kAraNabhUt hain, parantu jab vah samyagdarshan–gnAn–chAritra apUrNadashAmen
hotA hai tab usake sAth anichchhitavRuttise vartate hue vishiShTa puNyamen sansAravichchhedake kAraNapanekA Arop kiyA
jAtA hai. vah Arop bhI vAstavik kAraNake–samyagdarshanAdike –astitvamen hI ho sakatA hai.]
chhe rAg, dveSh, vimoh, chittaprasAdapariNati jehane,
te jIvane shubh vA ashubh pariNAmano sadbhAv chhe. 131.