Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Kaldravya ka vyakhyan; Gatha: 100-113 ; Upsanhar; Navpadarth purvak mokshmarg prapanch varnan; Shlok: 7 ; Jiv padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 15

 

Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version

152
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
mUrtomUrtalakShaNAkhyAnametat.
ih hi jIvai sparshanarasanadhrANachakShurbhirindriyaistadviShayabhUtA sparsharasagandhavarNasvabhAvA arthA
gRuhyante.. shrotrendriyeN tu ta ev tadviShayahetubhUtashabdAkArapariNatA gRuhyante. te kadAchitsthUl–
skandhatvamApannA kadAchitsUkShmatvamApannA kadAchitparamANutvamApannA indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd
gRuhyamANA agRuhyamANA vA mUrtA ityuchyante. sheShamitarat samastamapyarthajAtan sparsharas–
gandhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityuchyate. chittagrahaNayogyatAsadbhAv–
bhAgbhavati tadubhayamapi, chitan, hyaniyataviShayamaprApyakAri matishrutagnAnasAdhanIbhUtan mUrtamamUrtan cha
samAdadAtIti.. 99..
–iti chUlikA samAptA.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, mUrta aur amUrtake lakShaNakA kathan hai.
is lokamen jIvon dvArA sparshanendriy, rasanendriy, dhrANendriy aur chakShurindriy dvArA unake
[–un indriyonke] viShayabhUt, sparsha–ras–gandh–varNasvabhAvavAle padArtha [–sparsha, ras, gandh aur varNa
jinakA svabhAv hai aise padArtha] grahaN hote hain [–gnAt hote hain]; aur shrotrendriy dvArA vahI padArtha
usake [shrotraindriyake]
1viShayahetubhUt shabdAkAr pariNamit hote hue grahaN hote hain. ve [ve padArtha],
kadAchit sthUlaskandhapaneko prApta hote hue, kadAchit sUkShmatvako [sUkShmaskandhapaneko] prApta hote hue
aur kadAchit paramANupaneko prApta hote hue indriyon dvArA grahaN hote hon yA na hote hon, indriyon
dvArA grahaN honekI yogyatAkA [sadaiv] sadbhAv honese ‘mUrta’ kahalAte hain.
sparsha–ras–gandh–varNakA abhAv jisakA svabhAv hai aisA sheSh anya samasta padArthasamUh iInadrayon
dvArA grahaN honekI yogyatAke abhAvake kAraN ‘amUrta’ kahalAtA hai.
ve donon [–pUrvokta donon prakArake padArtha] chitta dvArA grahaN honekI yogyatAke sadbhAvavAle hain;
chitta– jo ki 2 aniyat viShayavAlA, 3ajjApyakArI aur matishrutagnAnake sAdhanabhUt [–matignAn
tathA shrutagnAnamen nimittabhUt] hai vah–mUrta tathA amUrtako grahaN karatA hai [–jAnatA hai].. 99..
is prakAr chUlikA samApta huI.
--------------------------------------------------------------------------
4. un sparsha–ras–gandh–varNasavabhAvavAle padArthohako [arthAt pudgalonko] shrotraindriyake viShay honemen hetubhUt
shabdAkArapariNAm hai, isaliye ve padArtha [pudgal] shabdAkAr pariNamit hote hue shrotrendriy dvArA grahaN hote
hain.
5. aniyat=anishchita. [jis prakAr pAnch indriyomense pratayek indriyakA viShay niyat hai us prakAr manakA
viShay niyat nahIn hai, aniyat haie.]
6. ajjApyakArI=gney viShayonkA sparsha kiye binA kArya karanevAlA yajAnanevAlA. [man aur chakShu ajjApyakArI
hain, chakShuke atirikta chAr indriyAn prApyakArI hain.]

Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
153
ath kAladravyavyAkhyAnam.
chhAlo pariNAmabhavo pariNAmo davvakAlasambhUdo.
doNhan es sahAvo kAlo khaNabhanguro Niyado.. 100..
kAla pariNAmabhava pariNAmo dravyakAlasambhUta.
dvayoreSh svabhAva kAla kShaNabhangguro niyata.. 100..
vyavahArakAlasya nishchayakAlasya cha svarUpAkhyAnametat.
ttra kramAnupAtI samayAkhya paryAyo vyavahArakAla, tadAdhArabhUtan dravyan nishchayakAla. ttra
vyavahArakAlo nishchayakAlaparyAyarUpopi jIvapudgalAnAn pariNAmenAvachchhidyamAnatvAttatpariNAmabhav
ityupagIyate, jIvapudgalAnAn pariNAmastu bahirangganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati sambhUtatvAdrravya–
----------------------------------------------------------------------------
ab kAladravyakA vyAkhyAn hai.
gAthA 100
anvayArtha– [kAla pariNAmabhava] kAl pariNAmase utpanna hotA hai [arthAt vyavahArakAl kA
mAp jIv–pudgalonke pariNAm dvArA hotA hai]; [pariNAma dravyakAlasambhUta] pariNAm dravyakAlase
utpanna hotA hai.– [dvayo eSha svabhAva] yah, dononkA svabhAv hai. [kAla kShaNabhunggura niyata] kAl
kShaNabhangur tathA nitya hai.
TIkA– yah, vyavahArakAl tathA nishchayakAlake svarUpakA kathan hai.
vahAn, ‘samay’ nAmakI jo kramik paryAy so vyavahArakAl hai; usake AdhArabhUt dravya vah
nishchayakAl hai.
vahAn, vyavahArakAl nishchayakAlakI paryAyarUp hone par bhI jIv–pudgalonke pariNAmase mApA
jAtA hai – gnAt hotA hai isaliye ‘jIv–pudgalonke pariNAmase utpanna honevAlA’ kahalAtA hai; aur
jIv–pudgalonke pariNAm bahirang–nimittabhUt dravyakAlake sadbhAvamen utpanna honeke kAraN ‘dravyakAlase
utpanna honevAle’ kahalAte hain. vahAn tAtparya yah hai ki – vyavahArakAl jIv–pudgalonke pariNAm dvArA
--------------------------------------------------------------------------
pariNAmabhav chhe kAL, kALapadArthabhav pariNAm chhe;
–A chhe svabhAvo ubhayanA; kShaNabhangI ne dhruv kAL chhe. 100.

Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version

154
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kAlasambhUt ityabhidhIyate. tatredan tAtparyan–vyavahArakAlo jIvapudgalapariNAmen nishchIyate, nishchay–
kAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti. tatra kShaNabhanggI vyavahArakAla sUkShmaparyAyasya tAvanmAtratvAt,
nityo nishchayakAla khaguNaparyAyAdhAradravyatven sarvadaivAvinashvaratvAditi.. 100..
kAlo tti ya vavadeso sabbhAvaparuvago havadi Nichcho.
uppaNNappaddhansI avaro dIhantaraTThAI.. 101..
kAl iti cha vyapadesha sadbhAvaprarUpako bhavati nitya.
utpannapradhvansyaparo dIrdhAntarasthAyI.. 101..
-----------------------------------------------------------------------------
nishchit hotA hai; aur nishchayakAl jIv–pudgalonke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA [arthAt
jIv–pudgalonke pariNAm anya prakArase nahIn ban sakate isaliye] nishchit hotA hai.
vahAn, vyavahArakAl kShaNabhangI hai, kyonki sUkShma paryAy mAtra utanI hI [–kShaNamAtra jitanI hI,
samayamAtra jitanI hI] hai; nishchayakAl nitya hai, kyonki vah apane guN–paryAyonke AdhArabhUt
dravyarUpase sadaiv avinAshI hai.. 100..
gAthA 101
anvayArtha– [kAla iti cha vyapadesha] ‘kAl’ aisA vyapadesh [sadgAvaprarUpaka] sadbhAvakA
prarUpak hai isaliye [nitya bhavati] kAl [nishchayakAl] nitya hai. [utpannadhvansI apara] utpannadhvansI
aisA jo dUsarA kAl [arthAt utpanna hote hI naShTa honevAlA jo vyavahArakAl] vah
[dIrdhAntarasthAyI] [kShaNik hone par bhI pravAhaapekShAse] dIrdha sthitikA bhI [kahA jAtA] hai.
--------------------------------------------------------------------------
kShaNabhangI=prati kShaN naShTa honevAlA; pratisamay jisakA dhvans hotA hai aisA; kShaNabhangur; kShaNika.
chhe ‘kAL’ sangnA satprarUpak tethI kAL sunitya chhe;
utpannadhvansI anya je te dIrdhasthAyI paN Thare. 101.

Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
155
nityakShaNikatven kAlavibhAgakhyApanametat.
yo hi dravyavisheSha ‘ayan kAla, ayan kAla’ iti sadA vyapadishyate sa khalu svasya
sadbhAvamAvedayan bhavati nitya. yastu punarutpannamAtra ev pradhvansyate sa khalu tasyaiv dravyavisheShasya
samayAkhya paryAy iti. sa tUtsangitakShaNabhangopyupadarshit–svasantAno
nayabalAdrIrdhAtarasthAyyupagIyamAno na duShyati; tato na khalvAvalikApalyopam–sAgaropamAdivyavahAro
vipratiShidhyate. tadatra nishchayakAlo nitya dravyarUpatvAt, vyavahArakAla kShaNika paryAyarUpatvAditi..
101..
ede kAlAgAsA dhammAdhammA ya puggalA jIvA.
labbhanti davvasaNNan kAlassa du Natthi kAyattan.. 102..
ete kAlAkAshe dharmAdharmau cha pudgalA jIvA.
labhante dravyasangnAn kAlasya tu nAsti kAyatvam.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise do vibhAgonkA yah kathan hai.
‘yah kAl hai, yah kAl hai’ aisA karake jis dravyavisheShakA sadaiv vyapadesh [nirdesh, kathan]
kiyA jAtA hai, vah [dravyavisheSh arthAt nishchayakAlarUp khAs dravya] sachamuch apane sadbhAvako pragaT
karatA huA nitya hai; aur jo utpanna hote hI naShTa hotA hai, vah [vyavahArakAl] sachamuch usI
dravyavisheShakI ‘samay’ nAmak paryAy hai. vah kShaNabhangur hone par bhI apanI santatiko [pravAhako]
darshAtA hai isaliye use nayake balase ‘dIrgha kAl tak TikanevAlA’ kahanemen doSh nahIn hai; isaliye
AvalikA, palyopam, sAgaropam ityAdi vyavahArakA niShedh nahIn kiyA jAtA.
is prakAr yahAn aisA kahA hai ki–nishchayakAl dravyarUp honese nitya hai, vyavahArakAl
paryAyarUp honese kShaNik hai.. 101..
gAthA 102
anvayArtha– [ete] yah [kAlAkAshe] kAl, AkAsh [dharmAdharmaur] dharma, adharma, [pudgalA]
pudgal [cha] aur [jIvA] jIv [sab] [dravyasangnAn labhante] ‘dravya’ sangnAko prApta karate hain;
[kAlasya tu] parantu kAlako [kAyatvam] kAyapanA [na asti] nahIn hai.
--------------------------------------------------------------------------
A jIv, pudgal, kAL, dharma, adharma tem ja nabh viShe
chhe ‘dravya’ sangnA sarvane, kAyatva chhe nahi kALane . 102.

Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version

156
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kAlasya dravyAstikAyatvavidhipratiShedhavidhAnametat.
yathA khalu jIvapudgaladharmAdharmAkAshAni sakaladravyalakShaNasadbhAvAdrravyavyapadeshabhAnyji bhavanti, tathA
kAlopi. ityevan ShaDdravyANi. kintu yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAshAnAn dvayAdipradeshalakShaNatvamasti
astikAyatvan, na tathA lokAkAshapradeshasankhyAnAmapi kAlANUnAmek–pradeshatvAdastyastikAyatvam. at
ev cha panychAstikAyaprakaraNe na hIh mukhyatvenopanyasta kAla.
jIvapudgalapariNAmAvachchhidyamAnaparyAyatven tatpariNAmAnyathAnupapatyAnumIyamAnadravyatvenA–
traivAntarbhAvita.. 102..
–iti kAladravyavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, kAlako dravyapaneke vidhAnakA aur astikAyapaneke niShedhakA kathan hai [arthAt
kAlako dravyapanA hai kintu astikAyapanA nahInn hai aisA yahAn kahA hai].
jis prakAr vAstavamen jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako dravyake samasta lakShaNonkA
sadbhAv honese ve ‘dravya’ sangnAko prApta karate hain, usI prakAr kAl bhI [use dravyake samasta
lakShaNonkA sadbhAv honese] ‘dravya’ sangnAko prApta karatA hai. is prakAr chhah dravya hain. kintu jis
prakAr jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako
1dvi–Adi pradesh jisakA lakShaN hai aisA
astikAyapanA hai, us prakAr kAlANuonko– yadyapi unakI sankhyA lokAkAshake pradeshonn jitanI
[asankhya] hai tathApi – ekapradeshIpaneke kAraN astikAyapanA nahIn hai. aur aisA honese hI [arthAt
kAl astikAy na honese hI] yahAn panchAstikAyake prakaraNamen mukhyarUpase kAlakA kathan nahIn kiyA
gayA hai; [parantu] jIv–pudgalonke pariNAm dvArA jo gnAt hotI hai – mApI jAtI hai aisI usakI
paryAy honese tathA jIv–pudgalonke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai
aisA vah dravya honese use yahAn
2antarbhUt kiyA gayA hai.. 102..
is prakAr kAladravyakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
1. dvi–Adi=do yA adhik; do se lekar ananta taka.

2. antarbhUt karanA=bhItar samA lenA; samAviShTa karanA; samAvesh karanA [is ‘panchAstikAyasangrah nAmak shAstramen
kAlakA mukhyarUpase varNan nahIn hai, pAnch astikAyonkA mukhyarUpase varNan hai. vahAn jIvAstikAy aur
pudgalAstikAyake pariNAmonkA varNan karate hue, un pariNAmonn dvArA jisake pariNAm gnAt hote hai– mApe jAte
hain us padArthakA [kAlakA] tathA un pariNAmonkI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai us
padArthakA [kAlakA] gauNarUpase varNan karanA uchit hai – aisA mAnakar yahAn panchAstikAyaprakaraNamen gauNarUpase
kAlake varNanakA samAvesh kiyA gayA hai.]

Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
157
evan pavayaNasAran panchatthiyasangahan viyANittA.
jo muyadi rAgadAse so gAhadi dukkhaparimokkhan.. 103..
evan pravachanasAnr panychAstikAyasangrahan vignAya.
yo munychati rAgadveShau sa gAhate dukhaparimokSham.. 103..
tadavabodhaphalapurassara panychAstikAyavyAkhyopasanhAroyam.
na khalu kAlakalitapanychAstikAyebhyonyat kimapi sakalenApi pravachanen pratipAdyate. tata
pravachanasAr evAyan panychAstikAyasangraha. yo hi nAmAmun samastavastutattvAbhidhAyinamarthato–
rthitayAvabudhyAtraiv jIvAstikAyAntargatamAtmAnan svarUpeNAtyantavishuddhachaitanyasvabhAvan nishchitya par–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 103
anvayArtha– [evam] is prakAr [pravachanasAran] pravachanake sArabhUt [panychAstikAyasangrahan]
‘panchAstikAyasangrah’ko [vignAy] jAnakar [ya] jo [rAgadveShau] rAgadveShako [munychati] chhoDatA hai,
[sa] vah [dukhaparimokSham gAhate] dukhase parimukta hotA hai.
TIkA– yahAn panchAstikAyake avabodhakA phal kahakar panchAstikAyake vyAkhyAnakA upasanhAr
kiyA gayA hai.
vAstavamen sampUrNa [dvAdashAngarUpase vistIrNa] pravachan kAl sahit panchAstikAyase anya kuchh bhI
pratipAdit nahIn karatA; isaliye pravachanakA sAr hI yah ‘panchAstikAyasangrah’ hai. jo puruSh
samastavastutattvakA kathan karanevAle is ‘panchAstikAyasangrah’ ko
1arthata 2arthIrUpase jAnakar,
--------------------------------------------------------------------------
1. arthat=arthAnusAr; vAchyakA lakShaN karake; vAchyasApekSha; yathArtha rItise.

2. arthIrUpase=garajIrUpase; yAchakarUpase; sevakarUpase; kuchh prApta karane ke prayojanase [arthAt hitaprAptike
hetuse].
e rIte pravachanasArarUp ‘panchAstisangrah’ jANIne
je jIv chhoDe rAgadveSh, lahe sakaladukhamokShane. 103.

Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version

158
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sparakAryakAraNIbhUtAnAdirAgadveShapariNAmakarmabandhasantati–samAropitasvarUpavikAran
tadAtvenubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyoti karmabandhasantati–pravartikAn
rAgadveShapariNatimatyasyati, sa khalu jIryamANasneho jaghanyasnehaguNAbhimukhaparamANu–
badbhAvibandhaparAngmukha pUrvabandhAtprachyavamAna shikhitaptodakadausthyAnukAriNo dukhasya parimokShan vigAhat
iti.. 103..
-----------------------------------------------------------------------------
isImen kahe hue jIvAstikAyamen 1antargat sthit apaneko [nij AtmAko] svarUpase atyanta
vishuddha chaitanyasvabhAvavAlA nishchit karake 2paraspar kAryakAraNabhUt aise anAdi rAgadveShapariNAm aur
karmabandhakI paramparAse jisamen 3svarUpavikAr 4Aropit hai aisA apaneko [nij AtmAko] us
kAl anubhavamen AtA dekhakar, us kAl vivekajyoti pragaT honese [arthAt atyanta vishuddha
chaitanyasvabhAvakA aur vikArakA bhedagnAn usI kAl pragaT pravartamAn honese] karmabandhakI paramparAkA
pravartan karanevAlI rAgadveShapariNatiko chhoDatA hai, vah puruSh, vAstavamen jisakA
5sneh jIrNa hotA
jAtA hai aisA, jaghanya 6snehaguNake sanmukh vartate hue paramANukI bhAnti bhAvI bandhase parAngmukh vartatA
huA, pUrva bandhase chhUTatA huA, agnitapta jalakI 7dusthiti samAn jo dukh usase parimukta hotA
hai.. 103..
--------------------------------------------------------------------------
1. jIvAstikAyamen svayam [nij AtmA] samA jAtA hai, isaliye jaisA jIvAstikAyake svarUpakA varNan kiyA
gayA hai vaisA hI apanA svarUp hai arthAt svayam bhI svarUpase atyanta vishuddha chaitanyasvabhAvavAlA hai.

2. rAgadveShapariNAm aur karmabandha anAdi kAlase ek–dUsareko kAryakAraNarUp hain.

3. svarUpavikAr = svarUpakA vikAra. [svarUp do prakArakA hai [1] dravyArthik nayake viShayabhUt svarUp, aur
[2] paryAyArthik nayake viShayabhUt svarUpa. jIvamen jo vikAr hotA hai vah paryAyArthik nayake viShayabhUt svarUpamen
hotA hai, dravyArthik nayake viShayabhUt svarUpamen nahIn; vah [dravyArthik nayake viShayabhUt] svarUp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyAtmak hai.]

4. Aropit = [nayA arthAt aupAdhikarUpase] kiyA gayA. [sphaTikamaNimen aupAdhikarUpase honevAlI rangit
dashAkI bhAnti jIvamen aupAdhikarUpase vikAraparyAy hotI huI kadAchit anubhavamen AtI hai.]

5. sneh = rAgAdirUp chikanAhaTa.

6. sneh = sparshaguNakI paryAyarUp chikanAhaTa. [jis prakAr jaghanya chikanAhaTake sanmukh vartatA huA paramANu
bhAvI bandhase parAngmukh hai, usI prakAr jisake rAgAdi jIrNa hote jAte hain aisA puruSh bhAvI bandhase parAngmukh
hai.]

7. dusthiti = ashAnt sthiti [arthAt tale–upar honA, khadbad honA] asthiratA; kharAb–burI sthiti. [jis
prakAr agnitapta jal khadbad hotA hai, tale–upar hotA rahatA hai, usI prakAr dukh AkulatAmay hai.]

Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
159
muNiUN etadaTThan tadaNugamaNujjado Nihadamoho.
pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAparo
jIvo.. 104..
gnAtvaitadarthan tadanugamanodyato nihatamoha.
prashamitarAgadveSho bhavati hataparAparo jIva.. 104..
dukhavimokShakaraNakramAkhyAnametat.
etasya shAstrasyArthabhUtan shuddhachaitanyasvabhAv mAtmAnan kashchijjIvastAvajjAnIte. tatastame–
vAnugantumudyamate. tatosya kShIyate draShTimoha. tata svarUpaparichayAdunmajjati gnAnajyoti. tato
rAgadveShau prashAmyata. tata uttara pUrvashcha bandho vinashyati. tata punarbandhahetutvAbhAvAt svarUpastho nityan
pratapatIti.. 104..
iti samayavyAkhyAyAmantarnItaShaDdravyapanychAstikAyavarNana prathama shrutaskandha samApta.. 1..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 104
anvayArtha– [jIva] jIv [etad arthan gnAtvA] is arthako jAnakar [–is shAstrake arthambhUt
shuddhAtmAko jAnakar], [tadanugamanodyata] usake anusaraNakA udyam karatA huA [nihatamoha]
hatamoh hokar [–jise darshanamohakA kShay huA ho aisA hokar], [prashamitarAgadveSha] rAgadveShako
prashamit [nivRutta] karake, [hataparApara bhavati] uttar aur pUrva bandhakA jise nAsh huA hai aisA
hotA hai .
TIkA– is, dukhase vimukta honeke kramakA kathan hai.
pratham, koI jIv is shAstrake arthabhUt shuddhachaitanyasvabhAvavAle [nij] AtmAko jAnatA hai;
ata [phir] usIke anusaraNakA udyam karatA hai; ata use draShTimohakA kShay hotA hai; ata svarUpake
parichayake kAraN gnAnajyoti pragaT hotI hai; ata rAgadveSh prashamit hote hain – nivRutta hote hain; ata
uttar aur pUrva [–pIchhekA aur pahalekA] bandha vinaShTa hotA hai; ata puna bandha honeke hetutvakA
abhAv honese svarUpastharUpase sadaiv tapatA hai––pratApavanta vartatA hai [arthAt vah jIv sadaiv
svarUpasthit rahakar paramAnandagnAnAdirUp pariNamit hai].. 104..
--------------------------------------------------------------------------
A artha jANI, anugaman–udyam karI, haNI mohane,
prashamAvI rAgadveSh, jIv uttar–pUrav virahit bane. 104.

Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version

160
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrah shAstrakI shrImad
amRutachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmak TIkAmen ShaDdravyapanchAstikAyavarNan nAmakA pratham
shrutaskandha samApta huA.


Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version


–2–
navapadArthapUrvak
mokShamArgaprapanchavarNan
dravyasvarUpapratipAdanen
shuddhan budhAnAmih tattvamuktam.
padArthabhanggen kRutAvatAran
prakIrtyate samprati vartma tasya.. 7..
abhivandiUN sirasA apuNabbhavakAraNan mahAvIran.
tesin payatthabhangan maggan mokkhassa
vochchhAmi.. 105..
-----------------------------------------------------------------------------
[pratham, shrI amRutachandrAchAryadev pahale shrutaskandhamen kyA kahA gayA hai aur dUsare shrutaskandhamen
kyA kahA jAegA vah shlok dvArA ati sankShepamen darshAte hain]
[shlokArtha–] yahAn [is shAstrake pratham shrutaskandhamen] dravyasvarUpake pratipAdan dvArA buddha
puruShonko [buddhimAn jIvonko] shuddha tattva [shuddhAtmatattva] kA upadesh diyA gayA. ab padArthabhed
dvArA upodghAt karake [–nav padArtharUp bhed dvArA prArambha karake] usake mArgakA [–shuddhAtmatattvake
mArgakA arthAt usake mokShake mArgakA] varNan kiyA jAtA hai. [7]
[ab is dvitIy shrutaskandhamen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit gAthAsUtrakA prArambha kiyA
jAtA hai]
--------------------------------------------------------------------------
shirasA namI apunarjanamanA hetu shrI mahAvIrane,
bhAkhun padArthavikalpa tem ja mokSha kerA mArgane. 105.

Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version

162
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
abhivandya shirasA apunarbhavakAraNan mahAvIram.
teShAn padArthabhanggan mArgan mokShasya vakShyAmi.. 105..
AptastutipurassarA pratigneyam.
amunA hi pravartamAnamahAdharmatIrthasya mUlakartRutvenApunarbhavakAraNasya bhagavata paramabhaTTArak–
mahAdevAdhidevashrIvarddhamAnasvAmina siddhinibandhanabhUtAn bhAvastutimAsUkrya, kAlakalitapanychAsti–kAyAnAn
padArthavikalpo mokShasya mArgashcha vaktavyatven pratignAt iti.. 105..
sammattaNANajuttan chArittan rAgadosaparihINan.
mokkhassa havadi maggo bhavvANan laddhabuddhINan.. 106..
samyaktvagnAnayuktan chAritran rAgadveShaparihINam.
mokShasya bhavati mArgo bhavyAnAn labdhabuddhInAm.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 105
anvayArtha– [apunarbhavakAraNan] apunarbhavake kAraN [mahAvIram] shrI mahAvIrako [shirasA
abhivandya] shirasA vandan karake, [teShAn padArthabhanggan] unakA padArthabhed [–kAl sahit panchAstikAyakA
nav padArtharUp bhed] tathA [mokShasya mArgan] mokShakA mArga [vakShyAmi] kahUngA.
TIkA– yah, AptakI stutipUrvak pratignA hai.
pravartamAn mahAdharmatIrthake mUl kartArUpase jo apunarbhavake kAraN hain aise bhagavAn, param
bhaTTArak, mahAdevAdhidev shrI vardhamAnasvAmIkI, siddhatvake nimittabhUt bhAvastuti karake, kAl sahit
panchAstikAyakA padArthabhed [arthAt chhah dravyonkA nav padArtharUp bhed] tathA mokShakA mArga kahanekI in
gAthAsUtramen pratignA kI gaI hai.. 105..
--------------------------------------------------------------------------
apunarbhav = mokSha. [param pUjya bhagavAn shrI vardhamAnasvAmI, vartamAnamen pravartit jo ratnatrayAtmak mahAdharmatIrtha
usake mUl pratipAdak honese, mokShasukharUpI sudhArasake pipAsu bhavyonko mokShake nimittabhUt hain.]
samyaktvagnAn samet chArit rAgadveShavihIn je,
te hoy chhe nirvANamArag labdhabuddhi bhavyane. 106.

Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
163
mokShamArgasyaiv tAvatsUchaneyam.
samyaktvagnAnayuktamev nAsamyaktvagnAnayuktan, chAritramev nAchAritran, rAgadveShaparihINamev na
rAgadveShAparihINam, mokShasyaiv na bhAvato bandhasya, mArga ev nAmArga, bhavyAnAmev nAbhavyAnAn,
labdhabuddhInAmev nAlabdhabuddhInAn, kShINakaShAyatve bhavatyev na kaShAyasahitatvebhavatItyaShTadhA niyamotra
draShTavya.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 106
anvayArtha– [samyaktvagnAnayuktan] samyaktva aur gnAnase sanyukta aisA [chAritran] chAritra–
[rAgadveShaparihINam] ki jo rAgadveShase rahit ho vah, [labdhabuddhInAm] labdhabuddhi [bhavyAnAn]
bhavyajIvonko [mokShasya mArga] mokShakA mArga [bhavati] hotA hai.
TIkA– pratham, mokShamArgakI hI yah sUchanA hai.
samyaktva aur gnAnase yukta hI –na ki asamyaktva aur agnAnase yukta, chAritra hI – na ki
achAritra, rAgadveSh rahit ho aisA hI [chAritra] – na ki rAgadveSh sahit hoy aisA, mokShakA hI –
1bhAvata na ki bandhakA, mArga hI – na ki amArga, bhavyonko hI – na ki abhavyonko , 2labdhabuddhiyon
ko hI – na ki alabdhabuddhiyonko, 3kShINakaShAyapanemen hI hotA hai– na ki kaShAyasahitapanemen hotA hai.
is prakAr ATh prakArase niyam yahAn dekhanA [arthAt is gAthAmen uparokta ATh prakArase niyam kahA
hai aisA samajhanA].. 106..
--------------------------------------------------------------------------
1. bhAvata = bhAv anusAr; Ashay anusAra. [‘mokShakA’ kahate hI ‘bandhakA nahIn’ aisA bhAv arthAt Ashay spaShTa
samajhamen AtA hai.]

2. labdhabuddhi = jinhonne buddhi prApta kI ho aise.

3. kShINakaShAyapanemen hI = kShINakaShAyapanA hote hI ; kShINakaShAyapanA ho tabhI. [samyaktvagnAnayukta chAritra – jo
ki rAgadveSharahit ho vah, labdhabuddhi bhavyajIvonko, kShINakaShAyapanA hote hI, mokShakA mArga hotA hai.]

Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version

164
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sammattan saddahaNan bhAvANan tesimadhigamo NANan.
chArittan samabhAvo visayesu
virUDhamaggANan.. 107..
samyaktvan shraddhAnan bhAvAnAn teShAmadhigamo gnAnam.
chAritran samabhAvo viShayeShu virUDhamArgANAm.. 107..
samyagdarshanagnAnachAritrANAn sUchaneyam.
bhAvA khalu kAlakalitapanychAstikAyavikalparUpA nav padArthA. teShAn mithyAdarshanodayA–
vAditAshraddhAnAbhAvasvabhAvan bhAvAntaran shraddhAnan samyagdarshanan, shuddhachaitanyarUpAtma–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 107
anvayArtha– [bhAvAnAn] bhAvonkA [–nav padArthonkA] [shraddhAnan] shraddhAn [samyaktvan] vah
samyaktva hai; [teShAm adhigama] unakA avabodh [gnAnam] vah gnAn hai; [virUDhamArgANAm] [nij
tattvamen] jinakA mArga visheSh rUDh huA hai unhen [viShayeShu] viShayonke prati vartatA huA [samabhAva]
samabhAv [chAritram] vah chAritra hai.
TIkA– yah, samyagdarshan–gnAn–chAritrakI sUchanA hai.
kAl sahit panchAstikAyake bhedarUp nav padArtha ve vAstavamen ‘bhAv’ hain. un ‘bhAvon’ kA
mithyAdarshanake udayase prApta honevAlA jo ashraddhAn usake abhAvasvabhAvavAlA jo 1bhAvAntar–shraddhAn
[arthAt nav padArthonkA shraddhAn], vah samyagdarshan hai– jo ki [samyagdarshan] shuddhachaitanyarUp
--------------------------------------------------------------------------
1. bhAvAntar = bhAvavisheSh; khAs bhAv; dUsarA bhAv; bhinna bhAva. [nav padArthonke ashraddhAnakA abhAv jisakA svabhAv
hai aisA bhAvAntar [–nav padArthonke shraddhAnarUp bhAv] vah samyagdarshan hai.]
‘bhAvo’ taNI shraddhA sudarshan, bodh teno gnAn chhe,
vadhu rUDh mArga thatAn viShayamAn sAmya te chAritra chhe. 107.

Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
165
tattvavinishchayabIjam. teShAmev mithyAdarshanodayAnnauyAnasanskArAdi svarUpaviparyayeNAdhyavasIy–mAnAnAn
tannivRuttau samanyjasAdhyavasAya samyaggnAnan, manAggnAnachetanApradhAnAtmatattvopalambhabIjam.
samyagdarshanagnAnasannidhAnAdamArgebhya samagrebhya parichyutya svatattve visheSheN rUDhamArgANAn satA–
mindriyAnindriyaviShayabhUteShvartheShu rAgadveShapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAva samabhAvashchAritran,
tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyasopunarbhavasaukhyasyaikabIjam. ityeSh trilakShaNo mokShamArga purastA–
nnishchayavyavahArAbhyAn vyAkhyAsyate. ih tu samyagdarshanagnAnayorviShayabhUtAnAn navapadArthAnAmu–
poddhAtahetutven sUchit iti.. 107..
-----------------------------------------------------------------------------

Atmatattvake
1vinishchayakA bIj hai. 2naukAgamanake sanskArakI bhAnti mithyAdarshanake udayake kAraN jo
svarUpaviparyayapUrvak adhyavasit hote hain [arthAt viparIt svarUpase samajhamen Ate hain – bhAsit hote
hain] aise un ‘bhAvon’ kA hI [–nav padArthonkA hI], mithyAdarshanake udayakI nivRutti hone par, jo
samyak adhyavasAy [satya samajh, yathArtha avabhAs, sachchA avabodh] honA, vah samyaggnAn hai – jo
ki [samyaggnAn] kuchh anshamen gnAnachetanApradhAn AtmatattvakI upalabdhikA [anubhUtikA] bIj hai.
samyagdarshan aur samyaggnAnake sadbhAvake kAraN samasta amArgonse chhUTakar jo svatattvamen visheSharUpase
3rUDh mArgavAle hue hain unhen indriy aur manake viShayabhUt padArthonke prati rAgadveShapUrvak vikArake
abhAvake kAraN jo nirvikAragnAnasvabhAvavAlA samabhAv hotA hai, vah chAritra hai – jo ki [chAritra]
us kAlamen aur AgAmI kAlamen ramaNIy hai aur apunarbhavake [mokShake] mahA saukhyakA ek bIj hai.
–aise is trilakShaN [samyagdarshan–gnAn–chAritrAtmak] mokShamArgakA Age nishchay aur vyavahArase
vyAkhyAn kiyA jAegA. yahAn to samyagdarshan aur samyaggnAnake viShayabhUt nav padArthonke 4upodghAtake
hetu rUpase usakI sUchanA dI gaI hai.. 107..
--------------------------------------------------------------------------
yahAn ‘sanskArAdi’ke badale jahAn tak sambhav hai ‘sanskArAdiv’ honA chAhiye aisA lagatA hai.
1. vinishchay = nishchay; draDh nishchaya.
2. jis prakAr nAvamen baiThe hue kisI manuShyako nAvakI gatike sanskAravash, padArtha viparIt svarUpase samajhamen Ate
hain [arthAt svayam gatimAn hone par bhI sthir ho aisA samajhamen AtA hai aur vRukSha, parvat Adi sthir hone par
bhI gatimAn samajhamen Ate hain], usI prakAr jIvako mithyAdarshanake udayavash nav padArtha viparIt svarUpase
samajhamen Ate hain.
3. rUDh = pakkA; parichayase draDh huA. [samyagdarshan aur samyaggnAnake kAraN jinakA svatattvagat mArga visheSh
rUDha huA hai unhen indriyamanake viShayonke prati rAgadveShake abhAvake kAraN vartatA huA nirvikAragnAnasvabhAvI
samabhAv vah chAritra hai ].

4. upodghAt = prastAvanA [samyagdarshan–gnAn–chAritra mokShamArga hai. mokShamArgake pratham do ang jo samyagdarshan
aur samyaggnAn unake viShay nav padArtha hain; isaliye ab agalI gAthAommen nav padArthonkA vyakhyAn kiyA jAtA
hai. mokShamArgakA vistRut vyakhyAn Age jAyegA. yahAn to nav padArthonke vyakhyAnakI prastAvanA ke heturUpase usakI
mAtra sUchanA dI gaI hai.]

Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version

166
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvAjIvA bhAvA puNNan pAvan cha Asavan tesin.
samvaraNan NijjaraNan bandho
mokkho ya te aTThA.. 108..
jIvAjIvau bhAvo puNyan pApan chAsravastayo.
samvaranirjarabandhA mokShashcha te arthA.. 108..
padArthAnAn nAmasvarUpAbhidhAnametat.
jIva, ajIva, puNyan, pApan, Asrava, samvara, nirjarA, bandha, mokSha iti navapadArthAnAn nAmAni.
tatra chaitanyalakShaNo jIvAstik eveh jIva. chaitanyAbhAvalakShaNojIva. sa panychadhA pUrvokta ev–
pudgalAstika, dharmAstika, adharmAstika, AkAshAstika, kAladravyanycheti. imau hi jIvAjIvau
pRuthagbhUtAstitvanirvRuttatven
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 108
anvayArtha– [jIvAjIvau bhAvau] jIv aur ajIv–do bhAv [arthAt mUl padArtha] tathA
[tayo] un do ke [puNyan] puNya, [pApan cha] pAp, [Asrava] Asrav, [samvaranirjarabandha] samvar,
nirjarA, bandha [cha] aur [mokSha] mokSha–[te arthA ] vah [nav] padArtha hain.
TIkA– yah, padArthonke nAm aur svarUpakA kathan hai.
jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandh, mokSha–is prakAr nav padArthonke nAm
hain.
unamen, chaitanya jisakA lakShaN hai aisA jIvAstik hI [–jIvAstikAy hI] yahAn jIv hai.
chaitanyakA abhAv jisakA lakShaN hai vah ajIv hai; vah [ajIv] pAnch prakArase pahale kahA hI hai–
pudgalAstik, dharmAstik, adharmAstik, AkAshAstik aur kAladravya. yah jIv aur ajIv
[donon] pRuthak astitva dvArA niShpanna honese bhinna jinake svabhAv hain aise [do] mUl padArtha hain .
--------------------------------------------------------------------------
ve bhAv–jIv ajIv, tadgat puNya tem ja pAp ne
Asarav, samvar, nirjarA, vaLI bandh, mokSha–padArtha chhe. 108.

Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
167
bhinnasvabhAvabhUtau mUlapadArthau. jIvapudgalasanyogapariNAmanirvRuttA saptAnye padArthA. shubhapariNAmo
jIvasya, tannimitta karmapariNAma pudgalAnAnycha puNyam. ashubhapariNAmo jIvasya, tannimitta karma–
pariNAma pudgalAnAnycha pApam. moharAgadveShapariNAmo jIvasya, tannimitta karmapariNAmo yogadvAreN
pravishatAn pudgalAnAnychAsrava. moharAgadveShapariNAmanirodho jIvasya, tannimitta karmapariNAmanirodho
yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAnycha samvara. karmavIryashAtanasamartho bahiranggAntaranggatapobhirbRunhit–shuddhopayogo
jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasankShaya samupAttakarmapudgalAnAnycha nirjarA.
moharAgadveShasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimitten karmatvapariNatAnAn jIven sahAnyonyasammUrchchhanan
pudgalAnAnycha bandha. atyantashuddhAtmopalambho jIvasya, jIven sahAtyant–
vishleSha karmapudgalAnAn cha mokSha
iti.. 108..
-----------------------------------------------------------------------------
jIv aur pudgalake sanyogapariNAmase utpanna sAt anya padArtha hain. [unakA sankShipta svarUp
nimnAnusAr hai–] jIvake shubh pariNAm [vah puNya hain] tathA ve [shubh pariNAm] jisakA nimitta hain
aise pudgalonke karmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] vah puNya hain. jIvake ashubh pariNAm [vah pAp
hain] tathA ve [ashubh pariNAm] jisakA nimitta hain aise pudgalonke karmapariNAm [–ashubhakarmarUp
pariNAm] vah pAp hain. jIvake moharAgadveSharUp pariNAm [vah Asrav hain] tathA ve [moharAgadveSharUp
pariNAm] jisakA nimitta hain aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalonke karmapariNAm vah Asrav
hain. jIvake moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh [vah samvar hain] tathA vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA
nirodh] jisakA nimitta hain aisA jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalonke karmapariNAmakA nirodh vah
samvar hai. karmake vIryakA [–karmakI shaktikA]
1shAtan karanemen samartha aisA jo bahirang aur antarang
[bArah prakArake] tapon dvArA vRuddhiko prApta jIvakA shuddhopayog [vah nirjarA hai] tathA usake prabhAvase
[–vRuddhiko prApta shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalonkA ekadesh
2sankShay
vah nirjarA haie. jIvake, moharAgadveSh dvArA snigdha pariNAm [vah bandha hai] tathA usake [–snigdha
pariNAmake] nimittase karmarUp pariNat pudgalonkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti
sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah bandha hai. jIvakI atyanta shuddha Atmopalabdhi [vah mokSha hai] tathA
karmapudgalonkA jIvase atyanta vishleSh [viyog] vah mokSha hai.. 108..
--------------------------------------------------------------------------
1. shAtan karanA = patalA karanA; hIn karanA; kShIN karanA; naShTa karanA.

2. sankShay = samyak prakArase kShaya.

Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version

168
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ath jIvapadArthAnAn vyAkhyAnan prapanychayati.
jIvA sansAratthA NivvAdA chedaNApagA duvihA.
uvaogalakkhaNA vi ya dehAdehappavIchArA.. 109..
jIvA sansArasthA nirvRuttA chetanAtmakA dvividhA.
upayogalakShaNA api cha dehAdehapravIchArA.. 109..
jIvasyarUpoddeshoyam.
jIvA hi dvividhA, sansArasthA ashuddhA nirvRuttA shuddhAshcha. te khalUbhayepi chetanA–svabhAvA,
chetanApariNAmalakShaNenopayogen lakShaNIyA. tatra sansArasthA dehapravIchArA, nirvRuttA adehapravIchArA
iti.. 109..
-----------------------------------------------------------------------------
ab jIvapadArthakA vyAkhyAn vistArapUrvak kiyA jAtA hai.
gAthA 109
anvayArtha– [jIvA dvividhA] jIv do prakArake hain; [sansArasthA nirvRuttA] sansArI aur siddha.
[chetanAtmakA] ve chetanAtmak [–chetanAsvabhAvavAle] [api cha] tathA [upayogalakShaNA]
upayogalakShaNavAle hain. [dehAdehapravIchArA] sansArI jIv dehamen vartanevAle arthAt dehasahit hain aur
siddha jIv dehamen nahIn vartanevAle arthAt deharahit hain.
TIkA– yah, jIvake svarUpakA kathan hai.
jIv do prakArake hain – [1] sansArI arthAt ashuddha, aur [2] siddha arthAt shuddha. ve donon
vAstavamen chetanAsvabhAvavAle hain aur chetanApariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honeyogya [–
pahichAnejAneyogya] hain. unamen, sansArI jIv dehamen vartanevAle arthAt dehasahit hain aur siddha jIv
dehamen nahIn vartanevAle arthAt deharahit hain.. 109
..
--------------------------------------------------------------------------
chetanAkA pariNAm so upayoga. vah upayog jIvarUpI lakShyakA lakShaN hai.
jIvo dvividh–sansArI, siddho; chetanAtmak ubhay chhe;
upayogalakShaN ubhay; ek sadeh, ek adeh chhe. 109.

Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
169
puDhavI ya udagamagaNI vAu vaNapphadi jIvasansidA kAyA.
denti khalu mohabahulan phAsan bahugA
vi te tesin.. 110..
pRuthivI chodakamagnirvAyurvanaspati jIvasanshritA kAyA.
dadati khalu mohabahulan sparshan bahukA api te teShAm.. 110..
pRuthivIkAyikAdipanychabhedoddeshoyam.
pRuthivIkAyA, apkAyA, tejakAyA, vAyukAyA, vanaspatikAyA ityete pudgal–pariNAmA
bandhavashAjjIvAnusanshritA, avAntarajAtibhedAdbahukA api sparshanendriyAvaraNakShayopasham–bhAjAn jIvAnAn
bahiranggasparshanendriyanirvRuttibhUtA karmaphalachetanApradhAn–

-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 110
anvayArtha– [pRuthivI] pRithvIkAy, [udakam] apkAy, [agni] agnikAy, [vAyu] vAyukAy
[cha] aur [vanaspati] vanaspatikAy–[kAyA] yah kAyen [jIvasanshritA] jIvasahit hain. [bahukA
api te] [avAntar jAtiyonkI apekShAse] unakI bhArI sankhyA hone par bhI ve sabhI [teShAm] unamen
rahanevAle jIvonko [khalu] vAstavamen [mohabahulan] atyanta mohase sanyukta [sparshan dadati] sparsha detI
hain [arthAt sparshagnAnamen nimitta hotI hain].
TIkA– yah, [sansArI jIvonke bhedomense] pRithvIkAyik Adi pAnch bhedonkA kathan hai.
1pRithvIkAy, apkAy, tejakAy, vAyukAy aur vanaspatikAy–aise yah pudgalapariNAm
bandhavashAt [bandhake kAraN] jIvasahit hain. 2avAntar jAtirUp bhed karane par ve anek hone par bhI
ve sabhI [pudgalapariNAm], sparshanendriyAvaraNake kShayopashamavAle jIvonko bahirang sparshanendriyakI
--------------------------------------------------------------------------
1. kAy = sharIra. [pRithvIkAy Adi kAyen pudgalapariNAm hain; unakA jIvake sAth bandha honekee kAraN ve
jIvasahit hotI hain.]
2. avAntar jAti = antargat–jAti. [pRithvIkAy, apkAy, tejakAy aur vAyukAy–in chAramense pratyekake
sAt lAkh antargat–jAtirUp bhed hain; vanaspatikAyake das lAkh bhed hain.]

bhU–jal–anal–vAyu–vanaspatikAy jIvasahit chhe;
bahu kAy te atimohasanyut sparsha Ape jIvane. 110.

Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version

170
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
tvAnmohabahulamev sparshopalambhan sampAdayantIti.. 110..
ti tthAvarataNujogA aNilANalakAiyA ya tesu tasA.
maNapariNAmavirahidA jIvA eindiyA
NeyA.. 111..
traya sthAvaratanuyogA anilAnalakAyikAshcha teShu trasA.
manapariNAmavirahitA jIvA ekendriyA gneyA.. 111..
ede jIvANikAyA panchavidhA puDhavikAiyAdIyA.
maNapariNAmavirahidA jIvA egendiyA bhaNiyA.. 112..
-----------------------------------------------------------------------------
rachanAbhUt vartate hue, karmaphalachetanApradhAnapaneke kAraNe atyanta moh sahit hI sparshopalabdhi samprApta
karAte hain.. 110..
1
gAthA 111
anvayArtha– [teShu] unamen, [traya] tIn [pRithvIkAyik, apkAyik aur vanaspatikAyik]
jIv [sthAvaratanuyogA] sthAvar sharIrake sanyogavAle hain [cha] tathA [anilAnalakAyikA]
vAyukAyik aur agnikAyik jIv [trasA] tras hain; [manapariNAmavirahitA] ve sab
manapariNAmarahit [ekendriyA jIvA] ekendriy jIv [gneyA] jAnanA.. 111..
2
--------------------------------------------------------------------------
1. sparshopalabdhi = sparshakI upalabdhi; sparshakA gnAn; sparshakA anubhava. [pRithvIkAyik Adi jIvonko
sparshanendriyAvaraNakA [–bhAvasparshanendriyake AvaraNakA] kShayopasham hotA hai aur ve–ve kAyen bAhya sparshanendriyakI
rachanArUp hotI hain, isaliye ve–ve kAyen un–un jIvonko sparshakI upalabdhimen nimittabhUt hotI hain. un
jIvonko honevAlI sparshopalabdhi prabal moh sahit hI hotI hain, kyonki ve jIv karmaphalachetanApradhAn hote hain.]

2. vAyukAyik aur agnikAyik jIvonko chalanakriyA dekhakar vyavahArase tras kahA jAtA hai; nishchayase to ve bhI
sthAvaranAmakarmAdhInapaneke kAraN –yadyapi unhen vyavahArase chalan haie tathApi –sthAvar hI hain.

tyAn jIv traN sthAvaratanu, tras jIv agni–samIranA;
e sarva manapariNAmavirahit ek–indriy jANavA. 111.
A pRithvIkAyik Adi jIvanikAy pAnch prakAranA,
saghaLAy manapariNAmavirahit jIv ekendriy kahyA. 112.

Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
[
171
ete jIvanikAyA panychavidhA pRuthivIkAyikAdyA.
manapariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitA.. 112..
pRuthivIkAyikAdInAn panchAnAmekendriyatvaniyamoyam.
pRuthivIkAyikAdayo hi jIvA sparshanendriyAvaraNakShayopashamAt
sheShendriyAvaraNodaye
noindriyAvaraNodaye cha satyekendriyAamanaso bhavantIti.. 112..
anDesu pavaDDhantA gabbhatthA mANusA ya muchchhagayA.
jArisayA tArisayA jIvA egendiyA
NeyA.. 113..
anDeShu pravardhamAnA garbhasthA mAnuShAshcha mUrchchhAn gatA.
yAdrashAstAdrashA jIvA ekendriyA gneyA.. 113..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 112
anvayArtha– [ete] in [pRuthivIkAyikAdyA] pRithvIkAyik Adi [panychavidhA] pAnch prakArake
[jIvanikAyA] jIvanikAyonko [manapariNAmavirahitA] manapariNAmarahit [ekendriyA jIvA]
ekendriy jIv [bhaNitA] [sarvagnane] kahA hai.
TIkA– yah, pRithvIkAyik Adi pAnch [–panchavidh] jIvonke ekendriyapanekA niyam hai.
pRithvIkAyik Adi jIv, sparshanendriyake [–bhAvasparshanendriyake] AvaraNake kShayopashamake kAraN
tathA sheSh indriyonke [–chAr bhAvendriyonke] AvaraNakA uday tathA manake [–bhAvamanake] AvaraNakA
uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
gAthA 113
anvayArtha– [anDeShu pravardhamAnA] anDemen vRuddhi pAnevAle prANI, [garbhasthA] garbhamen rahe hue prANI
[cha] aur [mUrchchhA gatA mAnuShA] mUrchhA prApta manuShya, [yAdrashA] jaise [buddhipUrvak vyApAr rahit] hain,
[tAdrashA] vaise [ekendriyA jIvA] ekendriy jIv [gneyA] jAnanA.
TIkA– yah, ekendriyonko chaitanyakA astitva hone sambandhI draShTAntakA kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
jevA jIvo anDastha, mUrchhAvastha vA garbhastha chhe;
tevA badhA A panchavidh ekendri jIvo jANaje. 113.