Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
skandhatvamApannA kadAchitsUkShmatvamApannA kadAchitparamANutvamApannA indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd
gRuhyamANA agRuhyamANA vA mUrtA ityuchyante. sheShamitarat samastamapyarthajAtan sparsharas–
gandhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityuchyate. chittagrahaNayogyatAsadbhAv–
bhAgbhavati tadubhayamapi, chitan, hyaniyataviShayamaprApyakAri matishrutagnAnasAdhanIbhUtan mUrtamamUrtan cha
samAdadAtIti.. 99..
jinakA svabhAv hai aise padArtha] grahaN hote hain [–gnAt hote hain]; aur shrotrendriy dvArA vahI padArtha
usake [shrotraindriyake]
aur kadAchit paramANupaneko prApta hote hue indriyon dvArA grahaN hote hon yA na hote hon, indriyon
dvArA grahaN honekI yogyatAkA [sadaiv] sadbhAv honese ‘mUrta’ kahalAte hain.
hain.
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
doNhan es sahAvo kAlo khaNabhanguro Niyado.. 100..
dvayoreSh svabhAva kAla kShaNabhangguro niyata.. 100..
ityupagIyate, jIvapudgalAnAn pariNAmastu bahirangganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati sambhUtatvAdrravya–
utpanna hotA hai.– [dvayo eSha svabhAva] yah, dononkA svabhAv hai. [kAla kShaNabhunggura niyata] kAl
kShaNabhangur tathA nitya hai.
jIv–pudgalonke pariNAm bahirang–nimittabhUt dravyakAlake sadbhAvamen utpanna honeke kAraN ‘dravyakAlase
utpanna honevAle’ kahalAte hain. vahAn tAtparya yah hai ki – vyavahArakAl jIv–pudgalonke pariNAm dvArA
–A chhe svabhAvo ubhayanA; kShaNabhangI ne dhruv kAL chhe. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
kAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti. tatra kShaNabhanggI vyavahArakAla sUkShmaparyAyasya tAvanmAtratvAt,
nityo nishchayakAla khaguNaparyAyAdhAradravyatven sarvadaivAvinashvaratvAditi.. 100..
uppaNNappaddhansI avaro dIhantaraTThAI.. 101..
utpannapradhvansyaparo dIrdhAntarasthAyI.. 101..
jIv–pudgalonke pariNAm anya prakArase nahIn ban sakate isaliye] nishchit hotA hai.
dravyarUpase sadaiv avinAshI hai.. 100..
aisA jo dUsarA kAl [arthAt utpanna hote hI naShTa honevAlA jo vyavahArakAl] vah
[dIrdhAntarasthAyI] [kShaNik hone par bhI pravAhaapekShAse] dIrdha sthitikA bhI [kahA jAtA] hai.
utpannadhvansI anya je te dIrdhasthAyI paN Thare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
samayAkhya paryAy iti. sa tUtsangitakShaNabhangopyupadarshit–svasantAno
nayabalAdrIrdhAtarasthAyyupagIyamAno na duShyati; tato na khalvAvalikApalyopam–sAgaropamAdivyavahAro
vipratiShidhyate. tadatra nishchayakAlo nitya dravyarUpatvAt, vyavahArakAla kShaNika paryAyarUpatvAditi..
101..
labbhanti davvasaNNan kAlassa du Natthi kAyattan.. 102..
labhante dravyasangnAn kAlasya tu nAsti kAyatvam.. 102..
karatA huA nitya hai; aur jo utpanna hote hI naShTa hotA hai, vah [vyavahArakAl] sachamuch usI
dravyavisheShakI ‘samay’ nAmak paryAy hai. vah kShaNabhangur hone par bhI apanI santatiko [pravAhako]
darshAtA hai isaliye use nayake balase ‘dIrgha kAl tak TikanevAlA’ kahanemen doSh nahIn hai; isaliye
AvalikA, palyopam, sAgaropam ityAdi vyavahArakA niShedh nahIn kiyA jAtA.
chhe ‘dravya’ sangnA sarvane, kAyatva chhe nahi kALane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
astikAyatvan, na tathA lokAkAshapradeshasankhyAnAmapi kAlANUnAmek–pradeshatvAdastyastikAyatvam. at
ev cha panychAstikAyaprakaraNe na hIh mukhyatvenopanyasta kAla.
jIvapudgalapariNAmAvachchhidyamAnaparyAyatven tatpariNAmAnyathAnupapatyAnumIyamAnadravyatvenA–
traivAntarbhAvita.. 102..
lakShaNonkA sadbhAv honese] ‘dravya’ sangnAko prApta karatA hai. is prakAr chhah dravya hain. kintu jis
prakAr jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako
[asankhya] hai tathApi – ekapradeshIpaneke kAraN astikAyapanA nahIn hai. aur aisA honese hI [arthAt
kAl astikAy na honese hI] yahAn panchAstikAyake prakaraNamen mukhyarUpase kAlakA kathan nahIn kiyA
gayA hai; [parantu] jIv–pudgalonke pariNAm dvArA jo gnAt hotI hai – mApI jAtI hai aisI usakI
paryAy honese tathA jIv–pudgalonke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai
aisA vah dravya honese use yahAn
2. antarbhUt karanA=bhItar samA lenA; samAviShTa karanA; samAvesh karanA [is ‘panchAstikAyasangrah nAmak shAstramen
pudgalAstikAyake pariNAmonkA varNan karate hue, un pariNAmonn dvArA jisake pariNAm gnAt hote hai– mApe jAte
hain us padArthakA [kAlakA] tathA un pariNAmonkI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai us
padArthakA [kAlakA] gauNarUpase varNan karanA uchit hai – aisA mAnakar yahAn panchAstikAyaprakaraNamen gauNarUpase
kAlake varNanakA samAvesh kiyA gayA hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
jo muyadi rAgadAse so gAhadi dukkhaparimokkhan.. 103..
yo munychati rAgadveShau sa gAhate dukhaparimokSham.. 103..
rthitayAvabudhyAtraiv jIvAstikAyAntargatamAtmAnan svarUpeNAtyantavishuddhachaitanyasvabhAvan nishchitya par–
[sa] vah [dukhaparimokSham gAhate] dukhase parimukta hotA hai.
samastavastutattvakA kathan karanevAle is ‘panchAstikAyasangrah’ ko
2. arthIrUpase=garajIrUpase; yAchakarUpase; sevakarUpase; kuchh prApta karane ke prayojanase [arthAt hitaprAptike
je jIv chhoDe rAgadveSh, lahe sakaladukhamokShane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
tadAtvenubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyoti karmabandhasantati–pravartikAn
rAgadveShapariNatimatyasyati, sa khalu jIryamANasneho jaghanyasnehaguNAbhimukhaparamANu–
badbhAvibandhaparAngmukha pUrvabandhAtprachyavamAna shikhitaptodakadausthyAnukAriNo dukhasya parimokShan vigAhat
iti.. 103..
chaitanyasvabhAvakA aur vikArakA bhedagnAn usI kAl pragaT pravartamAn honese] karmabandhakI paramparAkA
pravartan karanevAlI rAgadveShapariNatiko chhoDatA hai, vah puruSh, vAstavamen jisakA
2. rAgadveShapariNAm aur karmabandha anAdi kAlase ek–dUsareko kAryakAraNarUp hain.
3. svarUpavikAr = svarUpakA vikAra. [svarUp do prakArakA hai [1] dravyArthik nayake viShayabhUt svarUp, aur
hotA hai, dravyArthik nayake viShayabhUt svarUpamen nahIn; vah [dravyArthik nayake viShayabhUt] svarUp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyAtmak hai.]
4. Aropit = [nayA arthAt aupAdhikarUpase] kiyA gayA. [sphaTikamaNimen aupAdhikarUpase honevAlI rangit
5. sneh = rAgAdirUp chikanAhaTa.
6. sneh = sparshaguNakI paryAyarUp chikanAhaTa. [jis prakAr jaghanya chikanAhaTake sanmukh vartatA huA paramANu
hai.]
7. dusthiti = ashAnt sthiti [arthAt tale–upar honA, khadbad honA] asthiratA; kharAb–burI sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAparo
prashamitarAgadveSho bhavati hataparAparo jIva.. 104..
rAgadveShau prashAmyata. tata uttara pUrvashcha bandho vinashyati. tata punarbandhahetutvAbhAvAt svarUpastho nityan
pratapatIti.. 104..
hatamoh hokar [–jise darshanamohakA kShay huA ho aisA hokar], [prashamitarAgadveSha] rAgadveShako
prashamit [nivRutta] karake, [hataparApara bhavati] uttar aur pUrva bandhakA jise nAsh huA hai aisA
hotA hai .
parichayake kAraN gnAnajyoti pragaT hotI hai; ata rAgadveSh prashamit hote hain – nivRutta hote hain; ata
uttar aur pUrva [–pIchhekA aur pahalekA] bandha vinaShTa hotA hai; ata puna bandha honeke hetutvakA
abhAv honese svarUpastharUpase sadaiv tapatA hai––pratApavanta vartatA hai [arthAt vah jIv sadaiv
svarUpasthit rahakar paramAnandagnAnAdirUp pariNamit hai].. 104..
prashamAvI rAgadveSh, jIv uttar–pUrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
shrutaskandha samApta huA.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
shuddhan budhAnAmih tattvamuktam.
padArthabhanggen kRutAvatAran
prakIrtyate samprati vartma tasya.. 7..
tesin payatthabhangan maggan mokkhassa
dvArA upodghAt karake [–nav padArtharUp bhed dvArA prArambha karake] usake mArgakA [–shuddhAtmatattvake
mArgakA arthAt usake mokShake mArgakA] varNan kiyA jAtA hai. [7]
bhAkhun padArthavikalpa tem ja mokSha kerA mArgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
teShAn padArthabhanggan mArgan mokShasya vakShyAmi.. 105..
padArthavikalpo mokShasya mArgashcha vaktavyatven pratignAt iti.. 105..
mokShasya bhavati mArgo bhavyAnAn labdhabuddhInAm.. 106..
nav padArtharUp bhed] tathA [mokShasya mArgan] mokShakA mArga [vakShyAmi] kahUngA.
panchAstikAyakA padArthabhed [arthAt chhah dravyonkA nav padArtharUp bhed] tathA mokShakA mArga kahanekI in
gAthAsUtramen pratignA kI gaI hai.. 105..
te hoy chhe nirvANamArag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
labdhabuddhInAmev nAlabdhabuddhInAn, kShINakaShAyatve bhavatyev na kaShAyasahitatvebhavatItyaShTadhA niyamotra
draShTavya.. 106..
bhavyajIvonko [mokShasya mArga] mokShakA mArga [bhavati] hotA hai.
hai aisA samajhanA].. 106..
2. labdhabuddhi = jinhonne buddhi prApta kI ho aise.
3. kShINakaShAyapanemen hI = kShINakaShAyapanA hote hI ; kShINakaShAyapanA ho tabhI. [samyaktvagnAnayukta chAritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
chArittan samabhAvo visayesu
chAritran samabhAvo viShayeShu virUDhamArgANAm.. 107..
tattvamen] jinakA mArga visheSh rUDh huA hai unhen [viShayeShu] viShayonke prati vartatA huA [samabhAva]
samabhAv [chAritram] vah chAritra hai.
hai aisA bhAvAntar [–nav padArthonke shraddhAnarUp bhAv] vah samyagdarshan hai.]
vadhu rUDh mArga thatAn viShayamAn sAmya te chAritra chhe. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
samyagdarshanagnAnasannidhAnAdamArgebhya samagrebhya parichyutya svatattve visheSheN rUDhamArgANAn satA–
mindriyAnindriyaviShayabhUteShvartheShu rAgadveShapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAva samabhAvashchAritran,
tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyasopunarbhavasaukhyasyaikabIjam. ityeSh trilakShaNo mokShamArga purastA–
nnishchayavyavahArAbhyAn vyAkhyAsyate. ih tu samyagdarshanagnAnayorviShayabhUtAnAn navapadArthAnAmu–
poddhAtahetutven sUchit iti.. 107..
Atmatattvake
hain] aise un ‘bhAvon’ kA hI [–nav padArthonkA hI], mithyAdarshanake udayakI nivRutti hone par, jo
samyak adhyavasAy [satya samajh, yathArtha avabhAs, sachchA avabodh] honA, vah samyaggnAn hai – jo
ki [samyaggnAn] kuchh anshamen gnAnachetanApradhAn AtmatattvakI upalabdhikA [anubhUtikA] bIj hai.
samyagdarshan aur samyaggnAnake sadbhAvake kAraN samasta amArgonse chhUTakar jo svatattvamen visheSharUpase
us kAlamen aur AgAmI kAlamen ramaNIy hai aur apunarbhavake [mokShake] mahA saukhyakA ek bIj hai.
1. vinishchay = nishchay; draDh nishchaya.
2. jis prakAr nAvamen baiThe hue kisI manuShyako nAvakI gatike sanskAravash, padArtha viparIt svarUpase samajhamen Ate
bhI gatimAn samajhamen Ate hain], usI prakAr jIvako mithyAdarshanake udayavash nav padArtha viparIt svarUpase
samajhamen Ate hain.
samabhAv vah chAritra hai ].
4. upodghAt = prastAvanA [samyagdarshan–gnAn–chAritra mokShamArga hai. mokShamArgake pratham do ang jo samyagdarshan
aur samyaggnAn unake viShay nav padArtha hain; isaliye ab agalI gAthAommen nav padArthonkA vyakhyAn kiyA jAtA
hai. mokShamArgakA vistRut vyakhyAn Age jAyegA. yahAn to nav padArthonke vyakhyAnakI prastAvanA ke heturUpase usakI
mAtra sUchanA dI gaI hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
samvaraNan NijjaraNan bandho
samvaranirjarabandhA mokShashcha te arthA.. 108..
pudgalAstika, dharmAstika, adharmAstika, AkAshAstika, kAladravyanycheti. imau hi jIvAjIvau
pRuthagbhUtAstitvanirvRuttatven
nirjarA, bandha [cha] aur [mokSha] mokSha–[te arthA ] vah [nav] padArtha hain.
pudgalAstik, dharmAstik, adharmAstik, AkAshAstik aur kAladravya. yah jIv aur ajIv
[donon] pRuthak astitva dvArA niShpanna honese bhinna jinake svabhAv hain aise [do] mUl padArtha hain .
Asarav, samvar, nirjarA, vaLI bandh, mokSha–padArtha chhe. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
jIvasya, tannimitta karmapariNAma pudgalAnAnycha puNyam. ashubhapariNAmo jIvasya, tannimitta karma–
pariNAma pudgalAnAnycha pApam. moharAgadveShapariNAmo jIvasya, tannimitta karmapariNAmo yogadvAreN
pravishatAn pudgalAnAnychAsrava. moharAgadveShapariNAmanirodho jIvasya, tannimitta karmapariNAmanirodho
yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAnycha samvara. karmavIryashAtanasamartho bahiranggAntaranggatapobhirbRunhit–shuddhopayogo
jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasankShaya samupAttakarmapudgalAnAnycha nirjarA.
moharAgadveShasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimitten karmatvapariNatAnAn jIven sahAnyonyasammUrchchhanan
pudgalAnAnycha bandha. atyantashuddhAtmopalambho jIvasya, jIven sahAtyant–
aise pudgalonke karmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] vah puNya hain. jIvake ashubh pariNAm [vah pAp
hain] tathA ve [ashubh pariNAm] jisakA nimitta hain aise pudgalonke karmapariNAm [–ashubhakarmarUp
pariNAm] vah pAp hain. jIvake moharAgadveSharUp pariNAm [vah Asrav hain] tathA ve [moharAgadveSharUp
pariNAm] jisakA nimitta hain aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalonke karmapariNAm vah Asrav
hain. jIvake moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh [vah samvar hain] tathA vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA
nirodh] jisakA nimitta hain aisA jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalonke karmapariNAmakA nirodh vah
samvar hai. karmake vIryakA [–karmakI shaktikA]
[–vRuddhiko prApta shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalonkA ekadesh
pariNAmake] nimittase karmarUp pariNat pudgalonkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti
sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah bandha hai. jIvakI atyanta shuddha Atmopalabdhi [vah mokSha hai] tathA
karmapudgalonkA jIvase atyanta vishleSh [viyog] vah mokSha hai.. 108..
2. sankShay = samyak prakArase kShaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
uvaogalakkhaNA vi ya dehAdehappavIchArA.. 109..
upayogalakShaNA api cha dehAdehapravIchArA.. 109..
iti.. 109..
upayogalakShaNavAle hain. [dehAdehapravIchArA] sansArI jIv dehamen vartanevAle arthAt dehasahit hain aur
siddha jIv dehamen nahIn vartanevAle arthAt deharahit hain.
dehamen nahIn vartanevAle arthAt deharahit hain.. 109
upayogalakShaN ubhay; ek sadeh, ek adeh chhe. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
denti khalu mohabahulan phAsan bahugA
dadati khalu mohabahulan sparshan bahukA api te teShAm.. 110..
bahiranggasparshanendriyanirvRuttibhUtA karmaphalachetanApradhAn–
-----------------------------------------------------------------------------
api te] [avAntar jAtiyonkI apekShAse] unakI bhArI sankhyA hone par bhI ve sabhI [teShAm] unamen
rahanevAle jIvonko [khalu] vAstavamen [mohabahulan] atyanta mohase sanyukta [sparshan dadati] sparsha detI
hain [arthAt sparshagnAnamen nimitta hotI hain].
bhU–jal–anal–vAyu–vanaspatikAy jIvasahit chhe;
bahu kAy te atimohasanyut sparsha Ape jIvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
maNapariNAmavirahidA jIvA eindiyA
manapariNAmavirahitA jIvA ekendriyA gneyA.. 111..
maNapariNAmavirahidA jIvA egendiyA bhaNiyA.. 112..
karAte hain.. 110..
vAyukAyik aur agnikAyik jIv [trasA] tras hain; [manapariNAmavirahitA] ve sab
manapariNAmarahit [ekendriyA jIvA] ekendriy jIv [gneyA] jAnanA.. 111..
rachanArUp hotI hain, isaliye ve–ve kAyen un–un jIvonko sparshakI upalabdhimen nimittabhUt hotI hain. un
jIvonko honevAlI sparshopalabdhi prabal moh sahit hI hotI hain, kyonki ve jIv karmaphalachetanApradhAn hote hain.]
2. vAyukAyik aur agnikAyik jIvonko chalanakriyA dekhakar vyavahArase tras kahA jAtA hai; nishchayase to ve bhI
tyAn jIv traN sthAvaratanu, tras jIv agni–samIranA;
e sarva manapariNAmavirahit ek–indriy jANavA. 111.
A pRithvIkAyik Adi jIvanikAy pAnch prakAranA,
saghaLAy manapariNAmavirahit jIv ekendriy kahyA. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
manapariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitA.. 112..
pRuthivIkAyikAdayo hi jIvA sparshanendriyAvaraNakShayopashamAt
jArisayA tArisayA jIvA egendiyA
yAdrashAstAdrashA jIvA ekendriyA gneyA.. 113..
ekendriy jIv [bhaNitA] [sarvagnane] kahA hai.
uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
[tAdrashA] vaise [ekendriyA jIvA] ekendriy jIv [gneyA] jAnanA.
tevA badhA A panchavidh ekendri jIvo jANaje. 113.