Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
paryAyotpattihetavonantA anantANuvargaNA, anantA asankhyeyANuvargaNA, anantA sankhyeyANuvargaNA dvay
NukaskandhaparyantA, paramANavashcha, yadanyadapi mUrtan tatsarvan pudgalavikalpatvenopasanhartavya–miti..82..
dravyaman, dravyakarma, nokarma, vichitra paryAyonnkI utpattike hetubhUt [arthAt anek prakArakI paryAyen utpanna
honeke kAraNabhUt]
pudgalake bhed rUpase sameTanA.
vikalpajAlarahit shuddhajIvAstikAyase viparIt man, karmarahit Atmadravyase pratikUl ATh karma aur
amUrta AtmasvabhAvase pratipakShabhUt anya bhI jo kuchh mUrta ho vah sab pudgal jAno.. 82..
is prakAr pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
[avibhAgI paramANu bhI ananta hain.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
legAgADhan puTThan pihulamasankhAdiyapadesan.. 83..
lekAvagADha spRuShTa pRuthulosankhyAtapradesha.. 83..
vistRutatvAtpRuthula. nishchayanayenaikapradeshopi vyavahAranayenAsankhyAtapradesh iti.. 83..
[pRuthula] vishAl aur [asankhyAtapradesha] asankhyAtapradeshI hai.
hai;
usamen bIchamen vyavadhAn–antar–avakAsh nahIn hai ; isaliye dharmAstikAy akhaNDa hai.]
2. ekapradeshI=avibhAjya–ekakShetravAlA. [nishchayanayase dharmAstikAy avibhAjya–ekapadArtha honese avibhAjya–
lokAvagAhI, akhanD chhe, vistRut, asankhyapradesha. 83.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
gadikiriyAjuttANan kAraNabhUdan sayamakajjan.. 84..
gatikriyAyuktAnAn kAraNabhUta svayamakArya.. 84..
vyayavattvepi svarUpAdaprachyavanAnnitya. gatikriyApariNatAnAmudA–
gatikriyAyuktako [kAraNabhUta] kAraNabhUt [nimittarUp] hai aur [svayam akArya] svayam akArya hai.
agurulaghu guN [–ansh] kahe hain.]
je aguruladhuk ananta te–rUp sarvadA e pariName,
chhe nitya, Ap akArya chhe, gatipariNamitane hetu chhe. 84.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
tha jIvapuggaloNan dhamman davvan viyANAhi.. 85..
tthA jIvapudgalAnAn dharmadravyan vijAnIhi.. 85..
honemen jIv–pudgalonko]
kisI anyase utpanna nahIn huA hai isaliye kisI anya kAraNake kAryarUp nahIn hai].. 84..
[jIvapudgalAnAn] jIv–pudgalonko gamanamen anugrah karatA hai [–nimittabhUt hotA hai] aisA
[vijAnIhi] jAno.
gatirUp pariNamit jIv–pudgalonko gatikA sahakArI kAraN hai.
2. yadi koI ek, kisI dUsareke binA na ho, to pahaleko dUsarekA avinAbhAvI kahA jAtA hai. yahAn dharmadravyako
na ho to vahAn dharmadravya unhen sahAyamAtrarUp bhI nahIn hai; jIv–pudgal svayam gatikriyArUpase pariNamit hote hon
tabhI dharmadravya unhene udAsIn sahAyamAtrarUp [nimittamAtrarUp] hai, anyathA nahIn.
tyam dharma paN anugrah kare jIv–pudgalone gamanamAn. 85.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
svayamev gachchhatAn jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven gamanamunagRuhNAti iti..85..
ThidikiriyAjuttANan kAraNabhUdan tu
sthitikriyAyuktAnAn kAraNabhUtan tu pRuthivIva.. 86..
hai, usI prakAr dharma [dharmAstikAy] bhI svayam gaman na karatA huA air [parako] gaman na karAtA
huA, svayamev gaman karate hue jIv–pudgalonko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrarUpase
gamanamen
[gatikriyAyuktako kAraNabhUt honeke badale] [sthitikriyAyuktAnAm] sthitikriyAyuktako [pRuthivI
iv] pRithvIkI bhAnti [kAraNabhUtam] kAraNabhUt hai [arthAt sthitikriyApariNat jIv–pudgalonko
nimittabhUt hai].
paN dravya A chhe pRithvI mAphak hetu thitipariNamitane. 86.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
yathA dharma pragnApitastathAdharmopi pragnApanIya. ayan tu visheSha. sa gatikriyAyuktA–
tiShThantI paramasthApayantI cha svayev tiShThatAmashvAdInA mudAsInA–vinAbhUtasahAyakAraNamAtratven
sthitimanugRuhNAti tathAdharmApi svayam pUrvamev tiShThan paramasthApayanshcha svayamev tiShThatAn
jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven sthitimanugRuhNAtIti..86..
do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya.. 87..
dvAvapi cha matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau cha.. 87..
kAraNabhUt hai aur yah [adharmAstikAy] sthitikriyAyuktako pRithvIkI bhAnti kAraNabhUt hai. jis prakAr
pRithvI svayam pahalese hI sthitirUp [–sthir] vartatI huI tathA parako sthiti [–sthiratA] nahIn
karAtI huI, svayamev sthitirUpase pariNamit hote hue ashvAdikako udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp
kAraNamAtrake rUpamen sthitimen anugrah karatI hai, usI prakAr adharma [adharmAstikAy] bhI svayam pahalese
hI sthitirUpase vartatA huA aur parako sthiti nahIn karAtA huA, svayamev sthitirUp pariNamit
hote hue jIv–pudgalonko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrake rUpamen sthitimen anugrah
karatA hai.. 86..
aur [dvau api] ve donon [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [cha] aur [lokamAtrau]
lokapramAN [matau] kahe gaye hain.
te ubhay bhinna–abhinna chhe ne sakaLalokapramAN chhe. 87.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
tayoryadi gatipariNAman tatpUrvasthitipariNAman vA svayamanubhavatorbahiranggahetU dharmAdharmo na bhavetAm, tadA
tayornirargalagatisthitipariNAmatvAdalokepi vRutti ken vAryeta. tato na lokAlokavibhAga sidhyeta.
dharmAdharmayostu jIvapudgalayorgatitatpUrvasthityorbahiranggahetutven sadbhAvebhyupagamyamAne lokAlokavibhAgo
jAyat iti. kinycha dharmAdharmo dvAvapi parasparan
rjIvapudgalayorgatisthityupagrahakaraNAllokamAtrAviti.. 87..
vahAn, jIv aur pudgal svarasase hI [svabhAvase hI] gatipariNAmako tathA gatipUrvak
sthitipariNAmako prApta hote hain. yadi gatipariNAm athavA gatipUrvak sthitipariNAmakA svayam anubhav
karanevAle un jIv–pudgalako bahirang hetu dharma aur adharma na ho, to jIv–pudgalake
nivArA jA sakatA hai? [kisIse nahIn nivArA jA sakatA.] isaliye lok aur alokakA vibhAg
siddha nahIn hotA. parantu yadi jIv–pudgalakI gatike aur gatipUrvak sthitike bahirang hetuonnke
rUpamen dharma aur adharmakA sadbhAv svIkAr kiyA jAye to lok aur alokakA vibhAg [siddha]
hotA hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamAn hai.] aur [unake sambandhamen visheSh vivaraN yah hai
ki], dharma aur adharma donon paraspar pRuthagbhUt astitvase niShpanna honese vibhakta [bhinna] hain;
ekakShetrAvagAhI honese avibhakta [abhinna] hain; samasta lokamen vidyamAn jIv –pudgalonko gatisthitimen
niShkriyarUpase anugrah karate hain isaliye [–nimittarUp hote hain isaliye] lokapramAN hain.. 87..
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
havadi gadi ssa ppasaro jIvANan puggalANan
bhavati gate sa prasaro jIvAnAn pudgalAnAn cha.. 88..
cha] jIvon tathA pudgalonko [gatipariNAmamen AshrayamAtrarUp honese] [gate prasara] gatikA udAsIn
prasArak [arthAt gatiprasAramen udAsIn nimittabhUt] [bhavati] hai.
jIv–pudgalonA gatiprasAr taNo udAsIn hetu chhe. 88.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
gatipUrvasthitipariNatastunggoshvavArasya sthitipariNAmasya hetukartAvalokyate na tathAdharma. sa khalu
niShkriyatvAt na kadAchidapi gatipUrvasthitipariNAmamevApadyate. kutosya sahasthAyitven pareShAn
gatipUrvasthitipariNAmasya hetukartRutvam. kin tu pRuthivIvatturanggasya jIvapudgalAnAmAshray–
kAraNamAtratvenodAsIn evAsau gatipUrvasthite prasaro bhavatIti.. 88..
[gatipariNAmamen] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpamen gatikA udAsIn hI prasArak haie, usI prakAr dharma
jIv–pudgalonkI [gatipariNAmamen] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpamen gatikA udAsIn hI prasArak
[arthAt gatiprasArakA udAsIn hI nimitta] hai.
pudgalonke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA] nahI hai. vah [adharma] vAstavamen niShkriy honese
kabhI gatipUrvak sthitipariNAmako hI prApta nahIn hotA; to phir use [parake]
ashvako [gatipUrvak sthitipariNAmamen] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpamen gatipUrvak sthitikI udAsIn
hI prasArak hai, usI prakAr adharma jIv–pudgalonko [gatipUrvak sthitipariNAmamen] mAtra AshrayarUp
kAraNake rUpamen gatipUrvak sthitikA udAsIn hI prasArak [arthAt gatipUrvak–sthitiprasArakA
udAsIn hI nimitta] hai.. 88..
gaman na karake [arthAt sahakArI na banakar], mAtra unheen [gatimen] AshrayarUp kAraN banatA hai isaliye
dharmAstikAyako udAsIn nimitta kahA hai. pavanako hetukartA kahA usakA yah artha kabhI nahIn samajhanA ki
pavan dhvajAonko gatipariNAm karAtA hogA. udAsIn nimitta ho yA hetukartA ho– donon paramen akinchitkar hain.
unamen mAtra uparoktAnusAr hI antar hai. ab agalI gAthAkI TIkAmen AchAryadev svayam hI kahenge ki ‘vAstavamen
samasta gatisthitimAn padArtha apane pariNAmonse hI nishchayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajA, savAr
ityAdi sab, apane pariNAmonse hI gatisthiti karate hai, usamen dharma tathA pavan, aur adharma tathA ashva
avisheSharUpase akinchitkar hain aisA nirNay karanA.]
sthitiko prApta hone vAle jIv–pudgalonke sAth sthiti nahIn karatA, pahalehI sthit haie; is prakAr vah
sahasthAyI na honese jIv–pudgalonke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA nahIn hai.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
te sagapariNAmehin du gamaNan ThANan cha kuvvanti.. 89..
te svakapariNAmaistu gamanan sthAnan cha kurvanti.. 89..
sthitirev na gati. tat ekeShAmapi gatisthitidarshanAdanumIyate na tau tayormukhyahetU. kin tu
vyavahAranayavyavasthApitau udAsInau. kathamevan gatisthitimatAn padArthonAn gatisthitI bhavat iti
sthiti hotI hai unhInko phir gati hotI hai]. [te tu] ve [gatisthitimAn padArtha] to
[svakapariNAmai] apane pariNAmonse [gamanan sthAnan cha] gati aur sthiti [kurvanti] karate hain.
gati hI rahanA chAhiye, sthiti nahIn honA chAhiye, aur jinhen sthiti ho unhen sthiti hI rahanA
chAhiye, gati nahIn honA chAhiye. kintu ekako hI [–usI ek padArthako] gati aur sthiti dekhaneme
AtI hai; isaliye anumAn ho sakatA hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahIn hain,
kintu vyavahAranayasthApit [vyavahAranay dvArA sthApit – kathit] udAsIn hetu hain.
te sarva nij pariNAmathI ja kare gatisthitibhAvane. 89.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
yadradAti vivaramakhilan talloke bhavatyAkAsham.. 90..
avakAsh [dadAti] detA hai, [tad] vah [AkAsham bhavati] AkAsh hai.
avakAsh de chhe pUrNa, te AkAshanAmak dravya chhe. 90.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
tatto aNaNNamaNNan AyAsan antavadirittan.. 91..
tatonanyadanyadAkAshamantavyatiriktam.. 91..
usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathA anya hai.
lokAkAshamen–yadyapi vah lokAkAsh mAtra asankhyapradeshI hI hai tathApi avakAsh prApta karate hain.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
uDDhangadippadhANA siddhA chiTThanti
UrdhvangatipradhAnA siddhA tiShThanti kathan tatra.. 92..
sthitihetu bhI ho] to [UrdhvangatipradhAnA siddhA] UrdhvagatipradhAn siddha [tatra] usamen [AkAshamen]
[katham] kyon [tiShThanti] sthir hon? [Age gaman kyon na karen?]
aur apane–apane lakShaNon dvArA Itar dravyonkA jIvonse bhinnapanA hai aisA samajhanA.
to UrdhvagatiparadhAn siddho kem temAn sthiti lahe? 92.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
kRutastatrAkAshe tiShThanti iti.. 92..
tamhA gamaNaTThANan AyAse
tasmAdgamanasthAnamAkAshe jAnIhi nAstIti.. 93..
sAdhanarUp sAmagrI hone par bhI kyon [–kis kAraN] usamen–AkAshamen–sthir hon? 92..
gati–sthiti AkAshamen nahIn hotI [arthAt gatisthitihetutva AkAshamen nahIn hai] [iti jAnIhi] aisA
jAno.
alokakA vibhAg karanevAle dharma tathA adharmako hI gati tathA sthitike hetu mAnanA.. 93..
te kAraNe jANo–gatisthiti AbhamAn hotI nathI. 93.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
prasajatyalokahAnirlokasya chAntaparivRuddhi.. 94..
nAkAshan gatisthitihetu lokAlokasImavyavasthAyAstathopapatte. yadi gati– sthityorAkAshamev
nimittamiShyet, tadA tasya sarvatra sadbhAvAjjIvapudgalAnAn gatisthityorni sImatvAtpratikShaNamaloko
hIyate, pUrvan pUrvan vyavasthApyamAnashchAnto lokasyottarottaraparivRuddhayA vighaTate. tato na tatra taddheturiti..
94..
[lokasya antaparivRuddhi] lokake antakI vRuddhikA [prasajati] prasang Ae.
sarvatra honeke kAraN jIv–pudgalonkI gatisthitikI koI sImA nahIn rahanese pratikShaN alokakI hAni
to hAni thAy alokanI, lokAnta
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
idi jiNavarehin bhaNidan logasahAvan suNantANan.. 95..
iti jinavarai bhaNitan lokasvabhAvan shRuNvatAm.. 95..
pudhaguvaladdhivisesA karinti
jAyegA [arthAt pahale–pahale nishchit huA lokakA anta phir–phir Age baDhate jAnese lokakA anta
hI nahI ban sakegA]. isaliye AkAshamen gati–sthitikA hetutva nahIn hai.. 94..
lokasvabhAvake shrotAonse [jinavarai bhaNitam] jinavaronne kahA hai.
bhAkhyun jinoe Am lokasvabhAvanA shrotA prati. 95.
vaLI bhinnabhinna visheShathI, ekatva ne anyatva chhe. 96.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
pRuthagupalabdhivisheShANi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
labhyamAnenAnyatvabhAnyjyev bhavantIti.. 96..
[bhinna–bhinna] visheShavAle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathA anyatvako [kurvanti] karate
aur avagAhahetutvarUp [pRuthak–upalabdha visheSh dvArA] tathA [2] nishchayase
aur avagAhahetutvarUp bhinna–bhinna hain tathA [2] unake pradesh bhI bhinna–bhinna hain.. 96..
2. visheSh=khAsiyat; vishiShTatA; visheShatA. [vyavahArase tathA nishchayase dharma, adharma aur AkAshake visheSh pRuthak
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
muttan puggaladavvan jIvo khalu chedaNo tesu.. 97..
mUrtan pudgaladravyan jIva khalu chetanasteShu.. 97..
pararUpAveshAnmUrtopi amUrto dharma amUrtAdharma, mUrta pudgal evaik iti. achetanamAkAshan,
[khalu] vAstavamen [chetana] chetan hai.
chaitanyakA abhAv jisakA svabhAv hai vah achetan hai. vahAn AkAsh amUrta hai, kAl amUrta hai, jIv
svarUpase amUrta hai,
chhe mUrta pudgaladravya temAn jIv chhe chetan khare. 97.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
puggalakaraNA jIvA khandhA khalu kAlakaraNA du.. 98..
pudgalakaraNA jIvA skandhA khalu kAlakaraNAstu.. 98..
pradeshAntaraprAptihetu parispandanarUpaparyAya kriyA. tatra sakriyA bahiranggasAdhanen sahabhUtA jIvA,
kAla. jIvAnAn sakriyatvasya bahirangga– sAdhanan karmanokarmopachayarUpA pudgalA iti te pudgalakaraNA.
achetan hai, pudgal achetan hai; jIv hI ek chetan hai.. 97..
[pudgalakaraNA] pudgalakaraNavAle [–jinhen sakriyapanemen pudgal bahirang sAdhan ho aise] hain[skandhA
khalu kAlakaraNA tu] aur skandha arthAt pudgal to kAlakaraNavAle [–jinhen sakriyapanemen kAl
bahirang sAdhan ho aise] hain.
pudgal sakriy hain. AkAsh niShkriy hai; dharma niShkriy hai; adharma niShkriy hai ; kAl niShkriy hai.
chhe kAl pudgalane karaN, pudgal karaN chhe jIvane. 98.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
kAlakaraNA na cha kArmAdInAmiv kAlasyAbhAva. tato na siddhAnAmiv niShkriyatvan pudgalAnAmiti..
98..
sesan havadi amUttan chittan ubhayan samAdiyadi.. 99..
sheShan bhavatyamUrtan chitamubhayan samAdadAti.. 99..
niShkriyapanA hai [arthAt siddhonko karma–nokarmake sanchayarUp pudgalonkA abhAv honese ve niShkriy hain.]
pudgalonko sakriyapanekA bahirang sAdhan
niShkriyapanA hotA hai us prakAr] pudgalonko niShkriyapanA nahIn hotA.. 98..
[ubhayan] un dononko [samAdadAti] grahaN karatA hai [jAnatA hai].
chhe jIvane je viShay indriyagrAhya, te sau mUrta chhe;
bAkI badhuy amUrta chhe; man jANatun te ubhay ne. 99.