Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Dharmadravya-astikay aur Adharmadravya-astikay ka vyakhyan; Gatha: 83-99 ; Akashdravya-astikay ka vyakhyan; Choolika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 15

 

Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version

132
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sakalapudgalavikalpopasanhAroyam.
indriyaviShayA sparsharasagandhavarNashabdAshcha, dravyendriyANi sparshanarasanaghrANachakShu–shrotrANi, kAyA
audArikavaikriyakAhArakataijasakArmaNAni, dravyamana, dravyakarmANi, nokarmANi, vichitra–
paryAyotpattihetavonantA anantANuvargaNA, anantA asankhyeyANuvargaNA, anantA sankhyeyANuvargaNA dvay
NukaskandhaparyantA, paramANavashcha, yadanyadapi mUrtan tatsarvan pudgalavikalpatvenopasanhartavya–miti..82..
–iti pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, sarva pudgalabhedonkA upasanhAr hai.
sparsha, ras, gandh, varNa aur shabdarUp [pAnch] indriyaviShay, sparshan, rasan, dhrAN, chakShu aur
shrotrarUp [pAnch] dravyendriyAn, audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaNarUp [pAnch] kAyA,
dravyaman, dravyakarma, nokarma, vichitra paryAyonnkI utpattike hetubhUt [arthAt anek prakArakI paryAyen utpanna
honeke kAraNabhUt]
ananta anantANuk vargaNAen, ananta asankhyAtANuk vargaNAen aur dvi–aNuk
skandha takakI ananta sankhyAtANuk vargaNAen tathA paramANu, tathA anya bhI jo kuchh mUrta ho vah sab
pudgalake bhed rUpase sameTanA.
bhAvArtha– vItarAg atIndriy sukhake svAdase rahit jIvonko upabhogya panchendriyaviShay, atIndriy
AtmasvarUpase viparIt pAnch indriyAn, asharIr AtmapadArthase pratipakShabhUt pAnch sharIr, manogat–
vikalpajAlarahit shuddhajIvAstikAyase viparIt man, karmarahit Atmadravyase pratikUl ATh karma aur
amUrta AtmasvabhAvase pratipakShabhUt anya bhI jo kuchh mUrta ho vah sab pudgal jAno.. 82..

is prakAr pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
lokamen ananta paramANuonkI banI huI vargaNAen ananta hain, asankhyAt paramANuonkI banI huI vargaNAen bhI ananta
hain aur [dvi–aNuk skandha, tri–aNuk skandha ityAdi] sankhyAt paramANuonkI banI huI vargaNAen bhI ananta hain.
[avibhAgI paramANu bhI ananta hain.]

Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
133
ath dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnam.
dhammatthikAyamarasan avaNNagandhan asaddamapphAsan.
legAgADhan puTThan pihulamasankhAdiyapadesan.. 83..
dharmAstikAyorasovarNagandhoshabdosparsha.
lekAvagADha spRuShTa pRuthulosankhyAtapradesha.. 83..
dharmasvarUpAkhyAnametat.
dharmo hi sparsharasagandhavarNAnAmatyantAbhAvAdamUrtasvabhAva. tta ev chAshabda. skal–
lokAkAshAbhivyApyAvasthitatvAllokAvagADha. ayutasiddhapradeshatvAt spaShTa. svabhAvAdev sarvato
vistRutatvAtpRuthula. nishchayanayenaikapradeshopi vyavahAranayenAsankhyAtapradesh iti.. 83..
-----------------------------------------------------------------------------
ab dharmadravyAstikAy aur adharmadravyAstikAyakA vyAkhyAn hai.
gAthA 83
anvayArtha– [dharmAstikAya] dharmAstikAy [asparsha] asparsha, [arasa] aras, [avarNagandha]
agandha, avarNa aur [ashabda] ashabda hai; [lokAvagADha] lokavyApak hai [spRuShTa] akhaNDa,
[pRuthula] vishAl aur [asankhyAtapradesha] asankhyAtapradeshI hai.
TIkA– yah, dharmake [dharmAstikAyake] svarUpakA kathan hai.
sparsha, ras, gandh aur varNakA atyanta abhAv honese dharma [dharmAstikAy] vAstavamen
amUrtasvabhAvavAlA hai; aur isIliye ashabda hai; samasta lokAkAshamen vyApta hokar rahanese lokavyApak
hai;
1ayutasiddha pradeshavAlA honese akhaNDa hai; svabhAvase hI sarvata vistRut honese vishAl hai;
nishchayanayase ‘ekapradeshI’ hon par bhI vyavahAranayase asankhyAtapradeshI hai.. 83..
--------------------------------------------------------------------------
1. yutasiddha=juDe hue; sanyogasiddha. [dharmAstikAyamen bhinna–bhinna pradeshonkA sanyog huA hai aisA nahIn hai, isaliye
usamen bIchamen vyavadhAn–antar–avakAsh nahIn hai ; isaliye dharmAstikAy akhaNDa hai.]

2. ekapradeshI=avibhAjya–ekakShetravAlA. [nishchayanayase dharmAstikAy avibhAjya–ekapadArtha honese avibhAjya–
ekakShetravAlA hai.]
dharmAstikAy avarNagandh, ashabdaras, asparsha chhe;
lokAvagAhI, akhanD chhe, vistRut, asankhyapradesha. 83.

Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version

134
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
agurugalaghugehin sayA tehin aNantehin pariNadan Nichchan.
gadikiriyAjuttANan kAraNabhUdan sayamakajjan.. 84..
agurukalaghukai sadA tai anantai pariNata nitya.
gatikriyAyuktAnAn kAraNabhUta svayamakArya.. 84..
dharmasyaivAvashiShTasvarUpAkhyAnametat.
api cha dharma agurulaghubhirguNairagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiShThatvanibandhanasya svabhAv–
syAvibhAgaparichchhedai pratisamayasambhavatShaTsthAnapatitavRuddhihAnibhiranantai sadA pariNatatvAdutpAd–
vyayavattvepi svarUpAdaprachyavanAnnitya. gatikriyApariNatAnAmudA–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 84
anvayArtha– [ananta tai agurukalaghukai] vah [dharmAstikAy] ananta aise jo agurulaghu [guN,
ansh] un–rUp [sadA pariNata] sadaiv pariNamit hotA hai, [nitya] nitya hai, [gatikriyAyuktAnAn]
gatikriyAyuktako [kAraNabhUta] kAraNabhUt [nimittarUp] hai aur [svayam akArya] svayam akArya hai.
TIkA– yah, dharmake hI sheSh svarUpakA kathan hai.
punashcha, dharma [dharmAstikAy] agurulaghu 1guNonrUpase arthAt agurulaghutva nAmakA jo
svarUpapratiShThatvake kAraNabhUt svabhAv usake avibhAg parichchhedonrUpase – jo ki pratisamay honevAlI
2ShaTsthAnapatit vRuddhihAnivAle ananta hain unake rUpase – sadA pariNamit honese utpAdavyayavAlA hai,
--------------------------------------------------------------------------
1. guN=ansh; avibhAg parichchhed [sarva dravyonkI bhAnti dharmAstikAyamen agurulaghutva nAmakA svabhAv hai. vah svabhAv
dharmAstikAyako svarUpapratiShThatvake [arthAt svarUpamen rahaneke] kAraNabhUt hai. usake avibhAg parichchhedonko yahAn
agurulaghu guN [–ansh] kahe hain.]
2. ShaTsthAnapatit vRuddhihAni=chhah sthAnamen samAvesh pAnevAlI vRuddhihAni; ShaTguN vRuddhihAni. [agurulaghutvasvabhAvake
ananta anshommen svabhAvase hI pratisamay ShaTguN vRuddhihAni hotI rahatI hai.]

je aguruladhuk ananta te–rUp sarvadA e pariName,
chhe nitya, Ap akArya chhe, gatipariNamitane hetu chhe. 84.

Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
135
sInAvinAbhUtasahAyamAtratvAtkAraNabhUta. svAstitvamAtranirvRuttatvAt svayamakArya iti.. 84..
udayan jah machchhANan gamaNANuggahakaran havadi loe.
tha jIvapuggaloNan dhamman davvan viyANAhi.. 85..
udakan yathA matsyAnAn gamanAnugrahakaran bhavati loke.
tthA jIvapudgalAnAn dharmadravyan vijAnIhi.. 85..
-----------------------------------------------------------------------------
tathApi svarUpase chyut nahIn hotA isaliye nitya hai; gatikriyApariNatako [gatikriyArUpase pariNamit
honemen jIv–pudgalonko]
1udAsIn 2avinAbhAvI sahAyamAtra honese [gatikriyApariNatako] kAraNabhUt
hai; apane astitvamAtrase niShpanna honeke kAraN svayam akArya hai [arthAt svayamsiddha honeke kAraN
kisI anyase utpanna nahIn huA hai isaliye kisI anya kAraNake kAryarUp nahIn hai].. 84..
gAthA 85
anvayArtha– [yathA] jis prakAr[loke] jagatamen [udakan] pAnI [matsyAnAn] machhaliyonko
[gamanAnugrahakaran bhavati] gamanamen anugrah karatA hai, [tathA] usI prakAr [dharmadravyan] dharmadravya
[jIvapudgalAnAn] jIv–pudgalonko gamanamen anugrah karatA hai [–nimittabhUt hotA hai] aisA
[vijAnIhi] jAno.
--------------------------------------------------------------------------
1. jis prakAr siddhabhagavAn, udAsIn hone par bhI, siddhaguNonke anurAgarUpase pariNamat bhavya jIvonko
siddhagatike sahakArI kAraNabhUt hai, usI prakAr dharma bhI, udAsIn hone par bhI, apane–apane bhAvonse hI
gatirUp pariNamit jIv–pudgalonko gatikA sahakArI kAraN hai.

2. yadi koI ek, kisI dUsareke binA na ho, to pahaleko dUsarekA avinAbhAvI kahA jAtA hai. yahAn dharmadravyako
‘gatikriyApariNatakA avinAbhAvI sahAyamAtra’ kahA hai. usakA artha hai ki – gatikriyApariNat jIv–pudgal
na ho to vahAn dharmadravya unhen sahAyamAtrarUp bhI nahIn hai; jIv–pudgal svayam gatikriyArUpase pariNamit hote hon
tabhI dharmadravya unhene udAsIn sahAyamAtrarUp [nimittamAtrarUp] hai, anyathA nahIn.
jyam jagatamAn jaL mInane anugrah kare chhe gamanamAn,
tyam dharma paN anugrah kare jIv–pudgalone gamanamAn. 85.

Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version

136
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dharmasya gatihetutve draShTAntoyam.
ythodakan svayamagachchhadagamayachcha svayamev gachchhatAn matsyAnAmudAsInAvinAbhUtasahAy–
kAraNamAtratven gamanamanugRuhNAti, tathA dharmopi svayamagachchhan agamayanshcha
svayamev gachchhatAn jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven gamanamunagRuhNAti iti..85..
jah havadi dhammadavvan tah tan jANeh davvamadhamakkhan.
ThidikiriyAjuttANan kAraNabhUdan tu
puDhavIva.. 86..
yathA bhavati dharmadravyan tathA tajjAnIhi dravyamadharmAkhyam.
sthitikriyAyuktAnAn kAraNabhUtan tu pRuthivIva.. 86..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, dharmake gatihetutvakA draShTAnta hai.
jis prakAr pAnI svayam gaman na karatA huA aur [parako] gaman na karAtA huA, svayamev
gaman karatI huI machhaliyonko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrarUpase gamanamen anugrah karatA
hai, usI prakAr dharma [dharmAstikAy] bhI svayam gaman na karatA huA air [parako] gaman na karAtA
huA, svayamev gaman karate hue jIv–pudgalonko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrarUpase
gamanamen
anugrah karatA hai.. 85..
gAthA 86
anvayArtha– [yathA] jis prakAr [dharmadravyan bhavati] dharmadravya hai [tathA] usI prakAr
[adharmAkhyam dravyam] adharma nAmakA dravya bhI [jAnIhi] jAno; [tat tu] parantu vah
[gatikriyAyuktako kAraNabhUt honeke badale] [sthitikriyAyuktAnAm] sthitikriyAyuktako [pRuthivI
iv] pRithvIkI bhAnti [kAraNabhUtam] kAraNabhUt hai [arthAt sthitikriyApariNat jIv–pudgalonko
nimittabhUt hai].
--------------------------------------------------------------------------
gamanamen anugrah karanA arthAt gamanamen udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp [nimittarUp] kAraNamAtra honA.
jyam dharmanAmak dravya tem adharmanAmak dravya chhe;
paN dravya A chhe pRithvI mAphak hetu thitipariNamitane. 86.

Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
137
adharmasvarUpAkhyAnametat.
yathA dharma pragnApitastathAdharmopi pragnApanIya. ayan tu visheSha. sa gatikriyAyuktA–
nAmudakavatkAraNabhUt; eSha puna sthitikriyAyuktAnAn pRuthivIvatkAraNabhUta. yathA pRuthivI svayam pUrvamev
tiShThantI paramasthApayantI cha svayev tiShThatAmashvAdInA mudAsInA–vinAbhUtasahAyakAraNamAtratven
sthitimanugRuhNAti tathAdharmApi svayam pUrvamev tiShThan paramasthApayanshcha svayamev tiShThatAn
jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven sthitimanugRuhNAtIti..86..
jAdo alogalogo jesin sabbhAvado ya gamaNaThidI.
do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya.. 87..
jAtamalokalokan yayo sadbhAvatashcha gamanasthitI.
dvAvapi cha matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau cha.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, adharmake svarUpakA kathan hai.
jis prakAr dharmakA pragnApan kiyA gayA, usI prakAr adharmakA bhI pragnApan karane yogya hai.
parantu yah [nimnoktAnusAr] antar hai vah [–dharmAstikAy] gatikriyAyuktako pAnIkI bhAnti
kAraNabhUt hai aur yah [adharmAstikAy] sthitikriyAyuktako pRithvIkI bhAnti kAraNabhUt hai. jis prakAr
pRithvI svayam pahalese hI sthitirUp [–sthir] vartatI huI tathA parako sthiti [–sthiratA] nahIn
karAtI huI, svayamev sthitirUpase pariNamit hote hue ashvAdikako udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp
kAraNamAtrake rUpamen sthitimen anugrah karatI hai, usI prakAr adharma [adharmAstikAy] bhI svayam pahalese
hI sthitirUpase vartatA huA aur parako sthiti nahIn karAtA huA, svayamev sthitirUp pariNamit
hote hue jIv–pudgalonko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrake rUpamen sthitimen anugrah
karatA hai.. 86..
gAthA 87
anvayArtha– [gamanasthitI] [jIv–pudgalakI] gati–sthiti [cha] tathA [alokalokan]
alok aur lokakA vibhAg, [yayo sadbhAvata] un do dravyonke sadbhAvase [jAtam] hotA hai. [cha]
aur [dvau api] ve donon [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [cha] aur [lokamAtrau]
lokapramAN [matau] kahe gaye hain.
--------------------------------------------------------------------------
dharmAdharam hovAthI lok–alok ne sthitigati bane;
te ubhay bhinna–abhinna chhe ne sakaLalokapramAN chhe. 87.

Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version

138
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dharmAdharmasadbhAve hetUpanyAsoyam
dharmAdharmau vidyete. lokAlokavibhAgAnyathAnupapatte. jIvAdisarvapadArthAnAmekatra vRuttirUpo
loka. shuddhaikAkAshavRuttirUpoloka. tatra jIvapudgalau svarasat ev gatitatpUrva–sthitipariNAmApannau.
tayoryadi gatipariNAman tatpUrvasthitipariNAman vA svayamanubhavatorbahiranggahetU dharmAdharmo na bhavetAm, tadA
tayornirargalagatisthitipariNAmatvAdalokepi vRutti ken vAryeta. tato na lokAlokavibhAga sidhyeta.
dharmAdharmayostu jIvapudgalayorgatitatpUrvasthityorbahiranggahetutven sadbhAvebhyupagamyamAne lokAlokavibhAgo
jAyat iti. kinycha dharmAdharmo dvAvapi parasparan
pRuthagbhUtAstitvanirvRuttatvAdvibhaktau.
ekakShetrAvagADhatvAdabhiktau. niShkriyatven sakalalokavartino–
rjIvapudgalayorgatisthityupagrahakaraNAllokamAtrAviti.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, dharma aur adharmake sadbhAvakI siddhi liye hetu darshAyA gayA hai.
dharma aur adharma vidyamAn hai, kyonki lok aur alokakA vibhAg anyathA nahIn ban sakatA.
jIvAdi sarva padArthonke ekatra–astitvarUp lok hai; shuddha ek AkAshake astitvarUp alok hai.
vahAn, jIv aur pudgal svarasase hI [svabhAvase hI] gatipariNAmako tathA gatipUrvak
sthitipariNAmako prApta hote hain. yadi gatipariNAm athavA gatipUrvak sthitipariNAmakA svayam anubhav
karanevAle un jIv–pudgalako bahirang hetu dharma aur adharma na ho, to jIv–pudgalake
nirargal
gatipariNAm aur sthitipariNAm honese alokamen bhI unakA [jIv –pudgalakA] honA kisase
nivArA jA sakatA hai? [kisIse nahIn nivArA jA sakatA.] isaliye lok aur alokakA vibhAg
siddha nahIn hotA. parantu yadi jIv–pudgalakI gatike aur gatipUrvak sthitike bahirang hetuonnke
rUpamen dharma aur adharmakA sadbhAv svIkAr kiyA jAye to lok aur alokakA vibhAg [siddha]
hotA hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamAn hai.] aur [unake sambandhamen visheSh vivaraN yah hai
ki], dharma aur adharma donon paraspar pRuthagbhUt astitvase niShpanna honese vibhakta [bhinna] hain;
ekakShetrAvagAhI honese avibhakta [abhinna] hain; samasta lokamen vidyamAn jIv –pudgalonko gatisthitimen
niShkriyarUpase anugrah karate hain isaliye [–nimittarUp hote hain isaliye] lokapramAN hain.. 87..
--------------------------------------------------------------------------
nirargal=nirankush; amaryAdita.

Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
139
Na ya gachchhadi dhammatthI gamaNan Na karedi aNNadaviyassa.
havadi gadi ssa ppasaro jIvANan puggalANan
cha.. 88..
na cha gachchhati dharmAstiko gamanan na karotyanyadravyasya.
bhavati gate sa prasaro jIvAnAn pudgalAnAn cha.. 88..
dharmAdharmayorgatisthitihetutvepyantaudAsInyAkhyApanametat.
yathA hi gatipariNata prabhanyjano vaijayantInAn gatipariNAmasya hetukartAvalokyate na tathA dharma.
sa khalu niShkriyatvAt na kadAchidapi gatipariNAmamevApadyate. kutosya sahakAritven pareShAn
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 88
anvayArtha– [dharmAstika] dharmAstikAy [na gachchhati] gaman nahIn karatA [cha] aur
[anyadravyasya] anya dravyako [gamanan na karoti] gaman nahIn karAtA; [sa] vah, [jIvAnAn pudgalAnAn
cha] jIvon tathA pudgalonko [gatipariNAmamen AshrayamAtrarUp honese] [gate prasara] gatikA udAsIn
prasArak [arthAt gatiprasAramen udAsIn nimittabhUt] [bhavati] hai.
TIkA– dharma aur adharma gati aur sthitike hetu hone par bhI ve atyanta udAsIn hain aisA yahAn
kathan hai.
jis prakAr gatipariNat pavan dhvajAonke gatipariNAmakA hetukartA dikhAI detA hai, usI
prakAr dharma [jIv–pudgalonke gatipariNAmakA hetukartA] nahIn hai. vah [dharma] vAstavamen niShkriy
--------------------------------------------------------------------------
dharmAsti gaman kare nahI, na karAvato paradravyane;
jIv–pudgalonA gatiprasAr taNo udAsIn hetu chhe. 88.

Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version

140
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
gatipariNAmasya hetukartRutvam. kintu salil–miv matsyAnAn
jIvapudgalAnAmAshrayakAraNamAtratvenodAsIn evAsau gate prasaro bhavati. api cha yathA
gatipUrvasthitipariNatastunggoshvavArasya sthitipariNAmasya hetukartAvalokyate na tathAdharma. sa khalu
niShkriyatvAt na kadAchidapi gatipUrvasthitipariNAmamevApadyate. kutosya sahasthAyitven pareShAn
gatipUrvasthitipariNAmasya hetukartRutvam. kin tu pRuthivIvatturanggasya jIvapudgalAnAmAshray–
kAraNamAtratvenodAsIn evAsau gatipUrvasthite prasaro bhavatIti.. 88..
-----------------------------------------------------------------------------
honese kabhI gatipariNAmako hI prApta nahIn hotA; to phir use [parake] 1sahakArIke rUpamen parake
gatipariNAmakA hetukatRutva kahAnse hogA? [nahIn ho sakatA.] kintu jis prakAr pAnI machhaliyonkA
[gatipariNAmamen] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpamen gatikA udAsIn hI prasArak haie, usI prakAr dharma
jIv–pudgalonkI [gatipariNAmamen] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpamen gatikA udAsIn hI prasArak
[arthAt gatiprasArakA udAsIn hI nimitta] hai.
aur [adharmAstikAyake sambandhamen bhI aisA hai ki] – jis prakAr gatipUrvakasthitipariNat ashva
savArake [gatipUrvak] sthitipariNAmakA hetukartA dikhAI detA hai, usI prakAr adharma [jIv–
pudgalonke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA] nahI hai. vah [adharma] vAstavamen niShkriy honese
kabhI gatipUrvak sthitipariNAmako hI prApta nahIn hotA; to phir use [parake]
2sahasthAyIke rUpamen
gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukatRutva kahAnse hogA? [nahIn ho sakatA.] kintu jis prakAr pRithvI
ashvako [gatipUrvak sthitipariNAmamen] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpamen gatipUrvak sthitikI udAsIn
hI prasArak hai, usI prakAr adharma jIv–pudgalonko [gatipUrvak sthitipariNAmamen] mAtra AshrayarUp
kAraNake rUpamen gatipUrvak sthitikA udAsIn hI prasArak [arthAt gatipUrvak–sthitiprasArakA
udAsIn hI nimitta] hai.. 88..
--------------------------------------------------------------------------
1. sahakArI=sAthamen kArya karanevAlA arthAt sAthamen gati karanevAlA. dhvajAke sAth pavan bhI gati karatA hai
isaliye yahAn pavanako [dhvajAke] sahakArIke rUpamen hetukartA kahA hai; aur jIv–pudgalonke sAth dharmAstikAy
gaman na karake [arthAt sahakArI na banakar], mAtra unheen [gatimen] AshrayarUp kAraN banatA hai isaliye
dharmAstikAyako udAsIn nimitta kahA hai. pavanako hetukartA kahA usakA yah artha kabhI nahIn samajhanA ki
pavan dhvajAonko gatipariNAm karAtA hogA. udAsIn nimitta ho yA hetukartA ho– donon paramen akinchitkar hain.
unamen mAtra uparoktAnusAr hI antar hai. ab agalI gAthAkI TIkAmen AchAryadev svayam hI kahenge ki ‘vAstavamen
samasta gatisthitimAn padArtha apane pariNAmonse hI nishchayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajA, savAr
ityAdi sab, apane pariNAmonse hI gatisthiti karate hai, usamen dharma tathA pavan, aur adharma tathA ashva
avisheSharUpase akinchitkar hain aisA nirNay karanA.]
2. sahasthAyI=sAthamen sthiti [sthiratA] karanevAlA. [ashva savArake sAth sthiti karatA hai, isaliye yahAn
ashvako savArake sahasthAyIke rUpamen savArake sthitipariNAmakA hetukartA kahA hai. adharmAstikAy to gatipUrvak
sthitiko prApta hone vAle jIv–pudgalonke sAth sthiti nahIn karatA, pahalehI sthit haie; is prakAr vah
sahasthAyI na honese jIv–pudgalonke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA nahIn hai.]

Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
141
vijjadi jesin gamaNan ThANan puN tesimev sambhavadi.
te sagapariNAmehin du gamaNan ThANan cha kuvvanti.. 89..
vidyate yeShAn gamanan sthAnan punasteShAmev sambhavati.
te svakapariNAmaistu gamanan sthAnan cha kurvanti.. 89..
dharmAdharmayoraudAsInye hetUpanyAsoyam.
dharma kil na jIvapudgalAnAn kadAchidgatihetutvamabhyasyati, na kadAchitsthitihetutvamadharma. tau hi
pareShAn gatisthityoryadi mukhyahetU syAtAn tadA yeShAn gatisteShAn gatirev na sthiti, yeShAn sthitisteShAn
sthitirev na gati. tat ekeShAmapi gatisthitidarshanAdanumIyate na tau tayormukhyahetU. kin tu
vyavahAranayavyavasthApitau udAsInau. kathamevan gatisthitimatAn padArthonAn gatisthitI bhavat iti

-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 89
anvayArtha– [yeShAn gamanan vidyate] [dharma–adharma gati–sthitike mukhya hetu nahIn hain, kyonki]
jinhen gati hotI hai [teShAm ev puna sthAnan sambhavati] unhInko phir sthiti hotI hai [aur jinhen
sthiti hotI hai unhInko phir gati hotI hai]. [te tu] ve [gatisthitimAn padArtha] to
[svakapariNAmai] apane pariNAmonse [gamanan sthAnan cha] gati aur sthiti [kurvanti] karate hain.
TIkA– yah, dharma aur adharmakI udAsInatAke sambandhamen hetu kahA gayA hai.
vAstavamen [nishchayase] dharma jIv–pudgalonko kabhI gatihetu nahIn hotA, adharma kabhI sthitihetu
nahIn hotA; kyonki ve parako gatisthitike yadi mukhya hetu [nishchayahetu] hon, to jinhen gati ho unhen
gati hI rahanA chAhiye, sthiti nahIn honA chAhiye, aur jinhen sthiti ho unhen sthiti hI rahanA
chAhiye, gati nahIn honA chAhiye. kintu ekako hI [–usI ek padArthako] gati aur sthiti dekhaneme
AtI hai; isaliye anumAn ho sakatA hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahIn hain,
kintu vyavahAranayasthApit [vyavahAranay dvArA sthApit – kathit] udAsIn hetu hain.
--------------------------------------------------------------------------
re! jemane gati hoy chhe, teo ja vaLI sthir thAy chhe;
te sarva nij pariNAmathI ja kare gatisthitibhAvane. 89.

Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version

142
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
chet, sarve hi gatisthitimanta padArthA svapariNAmairev nishchayen gatisthitI kurvantIti.. 89..
–iti dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnan samAptam.
ath AkAshadravyAstikAyavyAkhyAnam.
savvesin jIvANan sesAsan tah ya puggalANan cha.
jan dedi vivaramakhilan tan loge havadi AgAsan.. 90..
sarveShAn jIvAnAn sheShANAn tathaiv pudgalAnAn cha.
yadradAti vivaramakhilan talloke bhavatyAkAsham.. 90..
-----------------------------------------------------------------------------
prashna– aisA ho to gatisthitimAn padArthonko gatisthiti kis prakAr hotI hai?
uttara– vAstavamen samasta gatisthitimAn padArtha apane pariNAmonse hI nishchayase gatisthiti karate
hain.. 89..
is prakAr dharmadravyAstikAy aur adharmadravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
ab AkAshadravyAstikAyakA vyAkhyAn hai.
gAthA 90
anvayArtha– [loke] lokamen [jIvAnAm] jIvonko [cha] aur [pudgalAnAm] pudgalonko [tathA
ev] vaise hI [sarveShAm sheShANAm] sheSh samasta dravyonko [yad] jo [akhilan vivaran] sampUrNa
avakAsh [dadAti] detA hai, [tad] vah [AkAsham bhavati] AkAsh hai.
--------------------------------------------------------------------------
je lokamAn jIv–pudgalone, sheSh dravya samastane
avakAsh de chhe pUrNa, te AkAshanAmak dravya chhe. 90.

Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
143
AkAshasvarUpAkhyAnametat.
ShaDdravyAtmake loke sarveShAn sheShadravyANAn yatsamastAvakAshanimittan vishuddhakShetrarUpan
tadAkAshamiti.. 90..
jIvA puggalakAyA dhammAdhammA ya logadoNaNNA.
tatto aNaNNamaNNan AyAsan antavadirittan.. 91..
jIvA pudgalakAyA dharmAdharmonn cha lokatonanye.
tatonanyadanyadAkAshamantavyatiriktam.. 91..
lokAdbahirAkAshasUchaneyam.
jIvAdIni sheShadravyANyavadhRutaparimANatvAllokAdananyAnyeva. AkAshan tvanantatvAllokAd–
nanyadanyachcheti.. 91..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, AkAshake svarUpakA kathan hai.
ShaTdravyAtmak lokamen 1sheSh sabhI dravyonko jo paripUrNa avakAshakA nimitta
hai, vah AkAsh hai– jo ki [AkAsh] vishuddhakShetrarUp hai.. 90..
gAthA 91
anvayArtha– [jIvA pudgalakAyA dharmAdharmau cha] jIv, pudgalakAy, dharma , adharma [tathA kAl]
[lokata ananye] lokase ananya hai; [antavyatiriktam AkAsham] anta rahit aisA AkAsh [tata]
usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathA anya hai.
TIkA– yah, lokake bAhar [bhI] AkAsh honekI sUchanA hai.
jIvAdi sheSh dravya [–AkAshake atirikta dravya] maryAdit parimANavAle honeke kAraN lokase
--------------------------------------------------------------------------
1. nishchayanayase nityaniranjan–gnAnamay paramAnanda jinakA ek lakShaN hai aise anantAnanta jIv, unase anantagune
pudgal, asankhya kAlANu aur asankhyapradeshI dharma tathA adharma– yah sabhI dravya vishiShTa avagAhaguN dvArA
lokAkAshamen–yadyapi vah lokAkAsh mAtra asankhyapradeshI hI hai tathApi avakAsh prApta karate hain.

Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version

144
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
AgAsan avagAsan gamaNaTThidikAraNehin dedi jadi.
uDDhangadippadhANA siddhA chiTThanti
kidh tattha.. 92..
AkAshamavakAshan gamanasthitikAraNAbhyAn dadAti yadi.
UrdhvangatipradhAnA siddhA tiShThanti kathan tatra.. 92..
AkAshasyAvakAshaikahetorgatisthitihetutvashangkAyAn doShopanyAsoyam.
-----------------------------------------------------------------------------
ananya hI hain; AkAsh to ananta honeke kAraN lokase ananya tathA anya hai.. 91..
gAthA 92
anvayArtha– [yadi AkAsham] yadi AkAsh [gamanasthitikAraNAbhyAm] gati–sthitike kAraN
sahit [avakAshan dadAti] avakAsh detA ho [arthAt yadi AkAsh avakAshahetu bhI ho aur gati–
sthitihetu bhI ho] to [UrdhvangatipradhAnA siddhA] UrdhvagatipradhAn siddha [tatra] usamen [AkAshamen]
[katham] kyon [tiShThanti] sthir hon? [Age gaman kyon na karen?]
TIkA– jo mAtra avakAshakA hI hetu hai aisA jo AkAsh usamen gatisthitihetutva [bhI]
honekI shankA kI jAye to doSh AtA hai usakA yah kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
yahAn yadyapi sAmAnyarUpase padArthonkA lokase ananyapanA kahA hai. tathApi nishchayase amUrtapanA,
kevagnAnapanA,sahajaparamAnandapanA, nityaniranjanapanA ityAdi lakShaNon dvArA jIvonko Itar dravyonse anyapanA hai
aur apane–apane lakShaNon dvArA Itar dravyonkA jIvonse bhinnapanA hai aisA samajhanA.
avakAshadAyak Abh gati–thitihetutA paN jo dhare,
to UrdhvagatiparadhAn siddho kem temAn sthiti lahe? 92.

Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
145
yadi khalvAkAshamavagAhinAmavagAhaheturiv gatisthitimatAn gatisthitiheturapi syAt, tadA
sarvotkRuShTasvAbhAvikordhvagatipariNatA bhagavanta siddhA bahiranggAntaranggasAdhanasAmagrayAn satyAmapi
kRutastatrAkAshe tiShThanti iti.. 92..
jamhA uvariTThANan siddhANan jiNavarehin paNNattan.
tamhA gamaNaTThANan AyAse
jAN Natthi tti.. 93..
yasmAduparisthAnan siddhAnAn jinavarai pragnaptam.
tasmAdgamanasthAnamAkAshe jAnIhi nAstIti.. 93..
-----------------------------------------------------------------------------
yadi AkAsh, jis prakAr avagAhavAlonko avagAhahetu hai usI prakAr, gatisthitivAlonko
gati–sthitihetu bhI ho, to sarvotkRuShTa svAbhAvik Urdhvagatise pariNat siddhabhagavanta, bahirang–antarang
sAdhanarUp sAmagrI hone par bhI kyon [–kis kAraN] usamen–AkAshamen–sthir hon? 92..
gAthA 93
anvayArtha– [yasmAt] jisase [jinavarai] jinavaronnnne [siddhAnAm] siddhonkI [uparisthAnan]
lokake upar sthiti [pragnaptam] kahI hai, [tasmAt] isaliye [gamanasthAnam AkAshe na asti]
gati–sthiti AkAshamen nahIn hotI [arthAt gatisthitihetutva AkAshamen nahIn hai] [iti jAnIhi] aisA
jAno.
TIkA– [gatipakSha sambandhI kathan karaneke pashchAt] yah, sthitipakSha sambandhI kathan hai.
jisase siddhabhagavanta gaman karake lokake upar sthir hote hain [arthAt lokake upar gatipUrvak
sthiti karate hain], usase gatisthitihetutva AkAshamen nahIn hai aisA nishchay karanA; lok aur
alokakA vibhAg karanevAle dharma tathA adharmako hI gati tathA sthitike hetu mAnanA.. 93..
--------------------------------------------------------------------------
avagAh=lIn honA; majjit honA; avakAsh pAnA.
bhAkhI jinoe lokanA ager sthiti siddho taNI,
te kAraNe jANo–gatisthiti AbhamAn hotI nathI. 93.

Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version

146
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sthitipakShopanyAsoyam.
yato gatvA bhagavanta siddhA lokoparyavatiShThante, tato gatisthitihetutvamAkAshe nAstIti
nishchetavyam. lokAlokAvachchhedakau dharmAdharmAvev gatisthitihetu mantavyAviti.. 93..
jadi havadi gamaNahedU Agasan ThANakAraNan tesin.
pasajadi alogahANI logassa cha antaparivaDDhI.. 94..
yadi bhavati gamanaheturAkAshan sthAnakAraNan teShAm.
prasajatyalokahAnirlokasya chAntaparivRuddhi.. 94..
AkAshasya gatisthitihetutvAbhAve hetUpanyAsoyam.

nAkAshan gatisthitihetu lokAlokasImavyavasthAyAstathopapatte. yadi gati– sthityorAkAshamev
nimittamiShyet, tadA tasya sarvatra sadbhAvAjjIvapudgalAnAn gatisthityorni sImatvAtpratikShaNamaloko
hIyate, pUrvan pUrvan vyavasthApyamAnashchAnto lokasyottarottaraparivRuddhayA vighaTate. tato na tatra taddheturiti..
94..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 94
anvayArtha– [yadi] yadi [AkAshan] AkAsh [teShAm] jIv–pudgalonko [gamanahetu] gatihetu
aur [sthAnakAraNan] sthitihetu [bhavati] ho to [alokahAni] alokakI hAnikA [cha] aur
[lokasya antaparivRuddhi] lokake antakI vRuddhikA [prasajati] prasang Ae.
TIkA– yahAn, AkAshako gatisthitihetutvakA abhAv hone sambandhI hetu upasthit kiyA gayA hai.
AkAsh gati–sthitikA hetu nahIn hai, kyonki lok aur alokakI sImAkI vyavasthA isI
prakAr ban sakatI hai. yadi AkAshako hI gati–sthitikA nimitta mAnA jAe, to AkAshako sadbhAv
sarvatra honeke kAraN jIv–pudgalonkI gatisthitikI koI sImA nahIn rahanese pratikShaN alokakI hAni
--------------------------------------------------------------------------
nabh hoy jo gatihetu ne sthitihetu pudgal–jIvane.
to hAni thAy alokanI, lokAnta
pAme vRuddhine. 94.

Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
147
tamhA dhammAdhammA gamaNaTThidikAraNANi NAgAsan.
idi jiNavarehin bhaNidan logasahAvan suNantANan.. 95..
tasmAddharmAdharmau gamanasthitikAraNe nAkAsham.
iti jinavarai bhaNitan lokasvabhAvan shRuNvatAm.. 95..
AkAshasya gatisthitihetutvanirAsavyAkhyopasanhAroyam.
dharmAdharmAvev gatisthitikAraNe nAkAshamiti.. 95..
dhammAdhammAgAsA apudhabbhudA samANaparimANA.
pudhaguvaladdhivisesA karinti
egattamaNNattan.. 96..
-----------------------------------------------------------------------------
hogI aur pahale–pahale vyavasthApit huA lokakA anta uttarottar vRuddhi pAnese lokakA anta hI TUT
jAyegA [arthAt pahale–pahale nishchit huA lokakA anta phir–phir Age baDhate jAnese lokakA anta
hI nahI ban sakegA]. isaliye AkAshamen gati–sthitikA hetutva nahIn hai.. 94..
gAthA 95
anvayArtha– [tasmAt] isaliye [gamanasthitikAraNe] gati aur sthitike kAraN [dharmAdharmau]
dharma aur adharma hai, [na AkAsham] AkAsh nahIn hai. [iti] aisA [lokasvabhAvan shRuNvatAm]
lokasvabhAvake shrotAonse [jinavarai bhaNitam] jinavaronne kahA hai.
TIkA– yah, AkAshako gatisthitihetutva honeke khaNDan sambandhI kathanakA upasanhAr hai.
dharma aur adharma hI gati aur sthitike kAraN hain, AkAsh nahIn.. 95..
--------------------------------------------------------------------------
tethI gatisthitihetuo dharmAdharam chhe, nabh nahI;
bhAkhyun jinoe Am lokasvabhAvanA shrotA prati. 95.
dharmAdharam–nabhane samAnapramANayut apRuthaktvathI,
vaLI bhinnabhinna visheShathI, ekatva ne anyatva chhe. 96.

Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version

148
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dharmAdharmAkAshAnyapRuthagbhUtAni samAnaparimANAni.
pRuthagupalabdhivisheShANi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
dharmAdharmalokAkAshAnAmavagAhavashAdekatvepi vastutvenAnyatvamatroktam.
dharmAdharmalokAkAshAni hi samAnaparimANatvAtsahAvasthAnamAtreNaivaikatvabhAnyji. vastutastu
vyavahAreN gatisthityavagAhahetutvarUpeN nishchayen vibhaktapradeshatvarUpeN visheSheN pRuthagup–
labhyamAnenAnyatvabhAnyjyev bhavantIti.. 96..
–iti AkAshadravyAstikAyavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 96
anvayArtha– [dharmAdharmAkAshAni] dharma, adharma aur AkAsh [lokAkAsh] [samAnaparimANAni]
samAn parimANavAle [apRuthagbhUtAni] apRuthagbhUt honese tathA [pRuthagupalabdhivisheShANi] pRuthak–upalabdha
[bhinna–bhinna] visheShavAle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathA anyatvako [kurvanti] karate
hai.
TIkA– yahAn, dharma, adharma aur lokAkAshakA avagAhakI apekShAse ekatva hone par bhI
vasturUpase anyatva kahA gayA hai .
dharma, adharma aur lokAkAsh samAn parimANavAle honeke kAraN sAth rahane mAtrase hI [–mAtra
ekakShetrAvagAhakI apekShAse hI] ekatvavAle hain; vastuta to [1] vyavahArase gatihetutva, sthitihetutva
aur avagAhahetutvarUp [pRuthak–upalabdha visheSh dvArA] tathA [2] nishchayase
1vibhaktapradeshatvarUp
pRuthak–upalabdha 2visheSh dvArA, ve anyatvavAle hI hain.
bhAvArtha– dharma, adharma aur lokAkAshakA ekatva to mAtra ekakShetrAvagAhakI apekShAse hI kahA jA
sakatA hai; vasturUpase to unhen anyatva hI hai, kyonki [1] unake lakShaN gatihetutva, sthitihetutva
aur avagAhahetutvarUp bhinna–bhinna hain tathA [2] unake pradesh bhI bhinna–bhinna hain.. 96..
is prakAr AkAshadravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
1. vibhakta=bhinna. [dharma, adharma aur AkAshako bhinnapradeshapanA hai.]

2. visheSh=khAsiyat; vishiShTatA; visheShatA. [vyavahArase tathA nishchayase dharma, adharma aur AkAshake visheSh pRuthak
upalabdha hain arthAt bhinna–bhinna dikhAI dete hain.]

Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
149
ath chUlikA.
AgAsakAlajIvA dhammAdhammA ya muttiparihINA.
muttan puggaladavvan jIvo khalu chedaNo tesu.. 97..
AkAshakAlajIvA dharmAdharmau cha mUrtiparihInA.
mUrtan pudgaladravyan jIva khalu chetanasteShu.. 97..
atra dravyANAn mUrtAmUrtatvan chetanAchetanatvan choktam.
sparsharasagandhavarNasadbhAvasvabhAvan mUrtan, sparsharasagandhavarNAbhAvasvabhAvamamUrtam. chaitanyasadbhAv–svabhAvan
chetanan, chaitanyAbhAvasvabhAvamachetanam. tatrAmUrtamAkAshan, amUrta kAla, amUrta svarUpeN jIva
pararUpAveshAnmUrtopi amUrto dharma amUrtAdharma, mUrta pudgal evaik iti. achetanamAkAshan,
-----------------------------------------------------------------------------
ab, 1chUlikA hai.
gAthA 97
anvayArtha– [AkAshakAlajIvA] AkAsh, kAl jIv, [dharmAdharmau cha] dharma aur adharma
[mUrtiparihInA] amUrta hai, [pudgaladravyan mUrtan] pudgaladravya mUrta hai. [teShu] unamen [jIva] jIv
[khalu] vAstavamen [chetana] chetan hai.
TIkA– yahAn dravyonkA mUrtomUrtapanA [–mUrtapanA athavA amUrtapanA] aur chetanAchetanapanA [–
chetanapanA athavA achetanapanA] kahA gayA hai.
sparsha–ras–gandh–varNakA sadbhAv jisakA svabhAv hai vah mUrta hai; sparsha–ras–gandh–varNakA
abhAv jisakA svabhAv hai vah amUrta hai. chaitanyakA sadbhAv jisakA svabhAv hai vah chetan hai;
chaitanyakA abhAv jisakA svabhAv hai vah achetan hai. vahAn AkAsh amUrta hai, kAl amUrta hai, jIv
svarUpase amUrta hai,
--------------------------------------------------------------------------
1. chUlikA=shAstramen jisakA kathan na huA ho usakA vyAkhyAn karanA athavA jisakA kathan ho chukA ho usakA
visheSh vyAkhyAn karanA athavA dononkA yathAyogya vyAkhyAn karanA.
AtmA ane AkAsh, dharma adharma, kAL amUrta chhe,
chhe mUrta pudgaladravya temAn jIv chhe chetan khare. 97.

Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version

150
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
achetana kAla achetano dharma achetanodharma achetana pudgala, chetano jIv evaik iti.. 97..
jIvA puggalakAyA sah sakkiriyA havanti Na ya sesA.
puggalakaraNA jIvA khandhA khalu kAlakaraNA du.. 98..
jIvA pudgalakAyA sah sakriyA bhavanti na cha sheShA.
pudgalakaraNA jIvA skandhA khalu kAlakaraNAstu.. 98..
atra sakriyaniShkriyatvamuktam.
pradeshAntaraprAptihetu parispandanarUpaparyAya kriyA. tatra sakriyA bahiranggasAdhanen sahabhUtA jIvA,
sakriyA bahiranggasAdhanen sahabhUtA pudgalA. niShkriyamAkAshan, niShkriyo dharma, niShkriyodharma, niShkriya
kAla. jIvAnAn sakriyatvasya bahirangga– sAdhanan karmanokarmopachayarUpA pudgalA iti te pudgalakaraNA.
-----------------------------------------------------------------------------
pararUpamen 1pravesh dvArA [–mUrtadravyake sanyogakI apekShAse] mUrta bhI hai, dharma amUrta hai, adharma
amUrta haie; pudgal hI ek mUrta hai. AkAsh achetan hai, kAl achetan hai, dharma achetan hai, adharma
achetan hai, pudgal achetan hai; jIv hI ek chetan hai.. 97..
gAthA 98
anvayArtha– [sah jIvA pudgalakAyA] bAhya karaN sahit sthit jIv aur pudgal [sakriyA
bhavanti] sakriy hai, [na cha sheShA] sheSh dravya sakriy nahIn hain [niShkriy hain]; [jIvA] jIv
[pudgalakaraNA] pudgalakaraNavAle [–jinhen sakriyapanemen pudgal bahirang sAdhan ho aise] hain[skandhA
khalu kAlakaraNA tu] aur skandha arthAt pudgal to kAlakaraNavAle [–jinhen sakriyapanemen kAl
bahirang sAdhan ho aise] hain.
TIkA– yahAn [dravyonnkA] sakriy–niShkriyapanA kahA gayA hai.
pradeshAntaraprAptikA hetu [–anya pradeshakI prAptikA kAraN] aisI jo parispandarUp paryAy, vah
kriyA hai. vahAn, bahirang sAdhanake sAth rahanevAle jIv sakriy hain; bahirang sAdhanake sAth rahanevAle
pudgal sakriy hain. AkAsh niShkriy hai; dharma niShkriy hai; adharma niShkriy hai ; kAl niShkriy hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. jIv nishchayase amUrta–akhaNDa–ekapratibhAsamay honese amUrta hai, rAgAdirahit sahajAnanda jisakA ek svabhAv
hai aise AtmatattvakI bhAvanArahit jIv dvArA upArjit jo mUrta karma usake sansarga dvArA vyavahArase mUrta bhI hai.
jIv–pudgalo sahabhUt chhe sakriy, niShkriy sheSh chhe;
chhe kAl pudgalane karaN, pudgal karaN chhe jIvane. 98.

Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
151
tadabhAvAnnikriyatvan siddhAnAm. pudgalAnAn sakriyatvasya bahiranggasAdhanan pariNAmanirvartaka kAl iti te
kAlakaraNA na cha kArmAdInAmiv kAlasyAbhAva. tato na siddhAnAmiv niShkriyatvan pudgalAnAmiti..
98..
je khalu indiyagejjhA visayA jIvehi honti te muttA.
sesan havadi amUttan chittan ubhayan samAdiyadi.. 99..
ye khalu indriyagrAhyA viShayA jIvairbhavanti te mUrto.
sheShan bhavatyamUrtan chitamubhayan samAdadAti.. 99..
----------------------------------------------------------------------------
jIvonko sakriyapanekA bahirang sAdhan karma–nokarmake sanchayarUp pudgal hai; isaliye jIv
pudgalakaraNavAle hain. usake abhAvake kAraN [–pudgalakaraNake abhAvake kAraN] siddhonko
niShkriyapanA hai [arthAt siddhonko karma–nokarmake sanchayarUp pudgalonkA abhAv honese ve niShkriy hain.]
pudgalonko sakriyapanekA bahirang sAdhan
pariNAmaniShpAdak kAl hai; isaliye pudgal kAlakaraNavAle
hain.
karmAdikakI bhAnti [arthAt jis prakAr karma–nokarmarUp pudgalonkA abhAv hotA hai us
prakAr] kAlakA abhAv nahIn hotA; isaliye siddhonkI bhAnti [arthAt jis prakAr siddhonko
niShkriyapanA hotA hai us prakAr] pudgalonko niShkriyapanA nahIn hotA.. 98..
gAthA 99
anvayArtha– [ye khalu] jo padArtha [jIvai indriyagrAhyA viShayA] jIvonko indriyagrAhya viShay hai
[te mUrtA bhavanti] ve mUrta hain aur [sheShan] sheSh padArthasamUh [amUrtan bhavati] amUrta hain. [chittam] chitta
[ubhayan] un dononko [samAdadAti] grahaN karatA hai [jAnatA hai].
--------------------------------------------------------------------------
pariNAmaniShpAdak=pariNAmako utpanna karanevAlA; pariNAm utpanna honemen jo nimittabhUt [bahirang sAdhanabhUt]
hain aisA.

chhe jIvane je viShay indriyagrAhya, te sau mUrta chhe;
bAkI badhuy amUrta chhe; man jANatun te ubhay ne. 99.