Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
112
nishchayen sukhadukharUpAtmapariNAmAnAn vyavahAreNeShTA–niShTaviShayANAn nimittamAtratvAtpudgalakAyA sukhadukharUpan phalan prayachchhanti. jIvAshcha nishchayen nimittamAtrabhutadravyakarmanirvartitasukhadukharUpAtmapariNAmAnAn vyavahAreN ----------------------------------------------------------------------------- nimittamAtra honekI apekShAse nishchayase, aur IShTAniShTa viShayonke nimittamAtra honekI apekShAse vyavahArase sukhadukharUp phal dete hain; tathA jIv nimittamAtrabhUt dravyakarmase niShpanna honevAle sukhadukharUp AtmapariNAmonko bhoktA honekI apekShAse nishchayase, aur [nimittamAtrabhUt] dravyakarmake udayase sampAdit IShTAniShTa viShayonke bhoktA honekI apekShAse vyavahArase, usaprakArakA [sukhadukharUp] phal bhogate hain [arthAt nishchayase sukhadukhapariNAmarUp aur vyavahArase IShTAniShTA viShayarUp phal bhogate hain]. -------------------------------------------------------------------------- [1] sukhadukhapariNAmommen tathA [2] IShTAniShTa viShayonke sanyogamen shubhAshubh karma nimittabhUt hote hain, isaliye un
viShayarUp phal ‘denevAlA’ ’’ [upachArase] kahA jA sakatA hai. ab, [1] sukhadukhapariNAm to jIvakI
apanI hI paryAyarUp honese jIv sukhadukhapariNAmako to ‘nishchayase’ bhogatA hain, aur isaliye
sukhadukhapariNAmamen nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmommen bhI [–jinhenn ‘‘sukhadukhapariNAmarUp phal
denevAlA’’ kahA thA unamen bhI] us apekShAse aisA kahA jA sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘nishchayase’
sukhadukhapariNAmarUp phal dete hain;’’ tathA [2] IShTAniShTa viShay to jIvase bilakul bhinna honese jIv IShTAniShTa
viShayonko to ‘vyavahArase’ bhogatA hain, aur isaliye IShTAniShTa viShayommen nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmommen
bhI [–jinhenn ‘‘IShTAniShTa viShayarUp phal denevAlA ’’ kahA thA unamen bhI ] us apekShAse aisA kahA jA
sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘vyavahArase’ IShTAniShTa viShayarUp phal dete hain.’’
jIvase bilkul bhinna hain.’ parantu yahAn kahe hue nishchayarUpase bhangase aisA nahIn samajhanA chAhiye ki ‘paudgalik
karma jIvako vAstavamen phal detA hai aur jIv vAstavamen karmake diye hue phalako bhogatA hai.’
bhoge to donon dravya ek ho jAyen. yahAn yah dhyAn rakhanA khAs Avashyak hai ki TIkAke pahale pairemen sampUrNa
gAthAke kathanakA sAr kahate hue shrI TIkAkAr AchAryadev svayam hI jIvako karma dvArA diye gaye phalakA
upabhog vyavahArase hI kahA hai, nishchayase nahIn.
sukhadukhake do artha hote hai [1] sukhadukhapariNAm, aur [2] IShTAniShTa viShaya. jahAn ‘nishchayase’ kahA hai vahAn
aisA artha samajhanA chahiye.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
ormvyakarmodayApAditeShTAniShTaviShayANAn bhoktRutvAttathAvidhan phalan bhunyjante iti. eten jIvasya bhoktRutvaguNopi vyAkhyAta.. 67..
bhettA hu havadi jIvo chedagabhAveN kammaphalan.. 68..
bhektA tu bhavati jIvashchetakabhAven karmaphalam.. 68..
kartRutvabhoktRutvavyAkhyopasanhAroyam.
tta etat sthitta nishchayenAtmana karma kartRu, vyavahAreN jIvabhAvasya; jIvopi nishchayenAtmabhAvasya kartA, vyavahAraNe karmaN iti. yathAtrobhayanayAbhyAn karma kartRu, tathaikenApi nayen na -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [tasmAt] isaliye [ath jIvasya bhAven hi sanyuktam] jIvake bhAvase sanyukta aisA [karma] karma [dravyakarma] [kartRu] kartA hai. [–nishchayase apanA kartA aur vyavahArase jIvabhAvakA kartA; parantu vah bhoktA nahIn hai]. [bhoktA tu] bhoktA to [jIva bhavati] [mAtra] jIv hai [chetakabhAven] chetakabhAvake kAraN [karmaphalam] karmaphalakA.
isaliye [pUrvokta kathanase] aisA nishchit huA ki–karma nishchayase apanA kartA hai, vyavahArase jIvabhAvakA kartA hai; jIv bhI nishchayase apane bhAvakA kartA hai, vyavahArase karmakA kartA hai.
jis prakAr yah nayonse karma kartA hai, usI prakAr ek bhI nayase vah bhoktA nahIn hai. kisaliye? kyonki usee chaitanyapUrvak anubhUtikA sadbhAv nahIn hai. isaliye chetanApane ke kAraN
-------------------------------------------------------------------------- jo anubhUti chaitanyapUrvak ho usIko yahAn bhoktRutva kahA hai, usake atirikta anya anubhUtiko nahIn.
tethI karam, jIvabhAvase sanyukta kartA jANavun;
bhoktApaNun to jIvane chetakapaNe tatphal taNun 68.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
114
bhoktRu. kuta? chaitanyapUrvakAnubhUtisadbhAvAbhAvAt. tatashchet–natvAt keval ev jIva karmaphalabhUtAnAn kathanchidAtmana sukhadukhapariNAmAnAn kathanchidiShTA–niShTaviShayANAn bhoktA prasiddha iti.. 68..
hiDadi pAramapAran sansAran mohasanchhaNNo.. 69..
hinDate pAramapAran sansAran mohasanchhanna.. 69..
karmasanyuktatvamukhen prabhutvaguNavyAkhyAnametat. evamayamAtmA prakaTitaprabhutvashakti svakai karmabhirgRuhItakartRutvabhoktRutvAdhikAronAdimohA– vachchhannatvAdupajAtaviparItAbhinivesha pratyastamitasamyaggnAnajyoti sAntamanantan vA sansAran paribhramatIti.. 69.. ----------------------------------------------------------------------------- mAtra jIv hI karmaphalakA – kathanchit AtmAke sukhadukhapariNAmonkA aur kathanchit IShTAniShTa viShayonkA – bhoktA prasiddha hai.. 68..
anvayArtha– [evan] is prakAr [svakai karmabhi] apane karmonse [kartA bhoktA bhavan] kartA– bhoktA hotA huA [AtmA] AtmA [mohasanchhanna] mohAchchhAdit vartatA huA [pAram apAran sansAran] sAnta athavA ananta sansAramen [hinDate] paribhramaN karatA hai.
TIkA– yah, karmasanyuktapanekI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAn hai.
is prakAr pragaT prabhutvashaktike kAraN jisane apane karmon dvArA [–nishchayase bhAvakarmon aur vyavahArase dravyakarmon dvArA] kartRutva aur bhoktRutvakA adhikAr grahaN kiyA hai aise is AtmAko, anAdi mohAchchhAditapaneke kAraN viparIt abhiniveshakI utpatti honese samyaggnAnajyoti asta ho gaI hai, isaliye vah sAnta athavA ananta sansAramen paribhramaN karatA hai. [is prakAr jIvake karmasahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA..] 69.. -------------------------------------------------------------------------- abhinivesh =abhiprAy; Agraha.
kartA ane bhoktA thato e rIt nij karmo vaDe
jIv mohathI Achchhanna sAnta ananta sansAre bhame. 69.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
NANANumaggachArI NivvANapuran vajadi dhIro.. 70..
gnAnAnumArgachArI nirvANapuran vrajati dhIra.. 70..
karmaviyuktatvamukhen prabhutvaguNavyAkhyAnametat. ayamevAtmA yadi jinAgnayA mArgamupagamyopashAntakShINamohatvAtprahINaviparItAbhinivesha samudbhinnasamggnAnajyoti kartRutvabhoktRutvAdhikAran parisamApya samyakprakaTitaprabhutvashaktirgnAnasyai– vAnumArgeN charati, tadA vishuddhAtmatattvopalambharUpamapavarganagaran vigAhat iti.. 70.. -----------------------------------------------------------------------------
[upashAntakShINamoha] upashAntakShINamoh hotA huA [arthAt jise darshanamohakA upasham, kShay athavA kShayopasham huA hai aisA hotA huA] [gnAnAnumArgachArI] gnAnAnumArgamen vicharatA hai [–gnAnakA anusaraN karanevAle mArge vartatA hai], [dhIra] vah dhIr puruSh [nirvANapuran vrajati] nirvANapurako prApta hotA hai.
TIkA– yah, karmaviyuktapanekI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAn hai.
jab yahI AtmA jinAgnA dvArA mArgako prApta karake, upashAntakShINamohapaneke kAraN [darshanamohake upasham, kShay athavA kShayopashamake kAraN] jise viparIt abhinivesh naShTa ho jAnese samyaggnAnajyoti pragaT huI hai aisA hotA huA, kartRutva aur bhoktRutvake adhikArako samApta karake samyakrUpase pragaT prabhutvashaktivAn hotA huA gnAnakA hI anusaraN karanevAle mArgamen vicharatA hai --------------------------------------------------------------------------
gnAnAnumArga viShe chare, te dhIr shivapurane vare. 70.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
116
ath jIvavikalpA uchyante.
chaduchankamaNo bhaNido panchaggaguNappadhANo ya.. 71..
chhakkApakkamajuto uvautto sattabhanggasabbhAvo.
chatushchankramaNo bhaNita panychAgraguNapradhAnashcha.. 71..
ShaTkApakramayukta upayukta saptabhanggasadbhAva.
aShTAshrayo navArtho jIvo dashasthAnago bhaNita.. 72..
----------------------------------------------------------------------------- [–pravartatA hai, pariNamit hotA hai, AcharaN karatA hai], tab vah vishuddha AtmatattvakI upalabdhirUp apavarganagarako [mokShapurako] prApta karatA hai. [is prakAr jIvake karmarahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA ..] 70..
anvayArtha– [sa mahAtmA] vah mahAtmA [eka ev] ek hI hai, [dvivikalpa] do bhedavAlA hai aur [trilakShaNa bhavati] trilakShaN hai; [chatushchankramaNa] aur use chaturvidh bhramaNavAlA [cha] tathA [panychAgraguNapradhAna] pAnch mukhya guNose pradhAnatAvAlA [bhaNita] kahA hai. [upayukta jIva] upayogI aisA vah jIv [ShaTkApakramayukta] chhah apakram sahit, [saptabhangasadbhAva] sAt bhangapUrvak sadbhAvavAn, [aShTAshraya] AThake AshrayarUp, [navArtha] nau–artharUp aur [dashasthAnaga] dashasthAnagat [bhaNita] kahA gayA hai. -------------------------------------------------------------------------- apakram=[sansArI jIvako anya bhavamen jAte hue] anushreNI gaman arthAt vidishAonko chhoDakar gamana.
chaubhramaNayut, panchAgraguNaparadhAn jIv kahel chhe; 71.
upayogI ShaT–apakramasahit chhe, saptabhangIsattva chhe,
jIv aShTa–Ashray, nav–arath, dashasthAnagat bhAkhel chhe. 72.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
sa khalu jIvo mahAtmA nityachaitanyopayuktatvAdek ev, gnAnadarshanabhedAdvivikalpa, karmaphalakAryagnAnachetanAbheden lakShyamANatvAtrilakShaNa dhrauvyotpAdavinAshabheden vA, chatasRuShu gatiShu chankramaNatvAchchatushchankramaNa, panychabhi pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNai pradhAnatvAtpanychAgraguNapradhAna, chatasRuShu dikShUrdhvamadhashcheti bhavAntarasankramaNaShaTkenApakrameN yuktatvAtShaTkApakramayukta, asit– nAstyAdibhi saptabhanggai sadbhAvo yasyeti saptabhanggasadbhAva aShTAnAn karmaNAn guNAnAn vA AshrayatvAdaShTAshraya, navapadArtharUpeN vartanAnnavArtha, pRuthivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyek–dvitrichatu panychendriyarUpeShu dashasu sthAneShu gatatvAdrashasthAnag iti.. 71–72..
uDDhan gachchhadi sesA vidisAvajjan gadin janti.. 73..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– vah jIv mahAtmA [1] vAstavamen nityachaitanya–upayogI honese ‘ek ’ hI hai; [2] gnAn aur darshan aise bhedonke kAraN ‘do bhedavAlA’ hai; [3] karmaphalachetanA, kAryachetanA aur gnAnachetanA aise bhedonn dvArA athavA dhrauvya, utpAd aur vinAsh aise bhedon dvArA lakShit honese ‘trilakShaN [tIn lakShaNavAlA]’ hai; [4] chAr gatiyommen bhramaN karatA hai isaliye ‘chaturvidh bhramaNavAlA’ hai; [5] pAriNAmik audayik ityAdi pAnch mukhya guNon dvArA pradhAnatA honese ‘pAnch mukhya guNonse pradhAnatAvAlA’ hai; [6] chAr dishAommen, Upar aur nIche is prrakAr ShaDvidh bhavAntaragamanarUp apakramase yukta honeke kAraN [arthAt anya bhavamen jAte hue uparokta chhah dishAommen gaman hotA hai isaliye] ‘chhah apakram sahit’ hai; [7] asti, nAsti Adi sAt bhango dvArA jisakA sadbhAv hai aisA honese ‘sAt bhangapUrvak sadbhAvavAn’ hai; [8] [gnAnAvaraNIyAdi] ATh karmonke athavA [samyaktvAdi] ATh guNonke AshrayabhUt honese ‘AThake AshrayarUp’ hai; [9] nav padArtharUpase vartatA hai isaliye ‘nav–artharUp’ hai; [10] pRithvI, jal, agni, vAyu, sAdhAraN vanaspati, pratyek vanaspati, dvIndriy, trIndriy chaturindriy aur panchendriyarUp dash sthAnomen prApta honese ‘dashasthAnagat’ hai.. 71– 72.. --------------------------------------------------------------------------
gati hoy Unche; sheShane vidishA tajI gati hoy chhe. 73.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
118
Urdhva gachchhati sheShA vidigvarjAn gatin yAnti.. 73..
ath pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnam.
idi te chaduvviyappA puggalakAyA muNeyavvA.. 74..
iti te chaturvikalpA pudgalakAyA gnAtavyA.. 74..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [prakRitisthityanubhAgapradeshabandhai] prakRitibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aur pradeshabandhase [sarvata mukta] sarvata mukta jIv [Udhvan gachchhati] Urdhvagaman karatA hai; [sheShA] sheSh jIv [bhavAntaramen jAte hue] [vidigvarjA gatin yAnti] vidishAen chhoD kar gaman karate hain.
TIkA– baddha jIvako karmanimittak ShaDvidh gaman [arthAt karma jisamen nimittabhUt hain aisA chhah dishAonmmen gaman] hotA hai; mukta jIvako bhI svAbhAvik aisA ek Urdhvagaman hotA hai. – aisA yahAn kahA hai.
bhAvArtha– samasta rAgAdivibhAv rahit aisA jo shuddhAtmAnubhUtilakShaN dhyAn usake bal dvArA chaturvidh bandhase sarvathA mukta huA jIv bhI, svAbhAvik ananta gnAnAdi guNonse yukta vartatA huA, ekasamayavartI avigrahagati dvArA [lokAgraparyant] svAbhAvik Urdhvagaman karatA hai. sheSh sansArI jIv maraNAntamen vidishAen chhoDakar pUrvokta ShaT–apakramasvarUp [karmanimittak] anushreNIgaman karate hain.. 73..
is prakAr jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
ab pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn hai. --------------------------------------------------------------------------
te skandh teno desh, snkadhapradesh, paramANu kahyA. 74.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
pudgaladravyavikalpAdeshoyam.
pudgaladravyANi hi kadAchitskandhaparyAyeN, kadAchitskandhadeshaparyAyeN, kadAchitskandhapradeshaparyAyeN, kadAchitparamANutvenAtra tiShTanti. nAnyA gatirasti. iti teShAn chaturvikalpatvamiti.. 74..
addhaddhan cha padeso paramANU chev avibhAgI.. 75..
ardhArdha cha pradesha paramANushchaivAvibhAgI.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
[skandhA cha] skandh, [skandhadeshA] skandhadesh [skandhapradeshA] skandhapradesh [cha] aur [paramANava bhavanti iti] paramANuu.
pudgaladravya kadAchit skandhaparyAyase, kadAchit skandhadesharUp paryAyase, kadAchit skandhapradesharUp paryAyase aur kadAchit paramANurUpase yahAn [lokamen] hote hain; anya koI gati nahIn hai. is prakAr unake chAr bhed hain.. 74..
skandh hai. [tasya ardhan tu] usake ardhako [desha iti bhaNanti] desh kahate hain, [ardhAdhan cha] ardhakA ardha vah [pradesha] pradesh hai [cha] aur [avibhAgI] avibhAgI vah [paramANu ev] sachamuch paramANu hai. ------------------------------------------------------------------------
ardhArdha tenun ‘pradesh’ ne avibhAg te ‘paramANu’ chhe. 75.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
120
skandhapradesho nAm paryAya. evan bhedavashAt dvayaNukaskandhAdanantA skandhapradeshaparyAyA nirvibhAgaikapradesha skandhasyAntyo bheda paramANureka. punarapi dvayo paramANvo sandhAtAdeko dvayaNukaskandhaparyAya. evan sandhAtavashAdanantA skandhaparyAyA. evan bhedasandhAtAbhyAmapyanantA bhavantIti.. 75.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, pudgal bhedonkA varNan hai anantAnanta paramANuonse nirmit hone par bhI jo ek ho vah skandh nAmakI paryAy hai; usakI AdhI skandhadesh nAmak paryAy hai; AdhIkI AdhI skandhapradesh nAmakI paryAy hai. is prakAr bhedake kAraN [pRuthak honake kAraN] dvi–aNuk skandhaparyant ananta skandhapradesharUp paryAyen hotI hain. nirvibhAg–ek–pradeshavAlA, skandhakA antim ansh vah ek paramANu hai. [is prakAr bhedase honevAle pudgalavikalponkA varNan huA.]
punashcha, do paramANuonke sanghAtase [milanese] ek dviaNuk–skandharUp paryAy hotI hai. is prakAr sanghAtake kAraN [dviaNukaskandhakI bhAnti triaNuk–skandh, chaturaNuk–skandh ityAdi] ananta skandharUp paryAyen hotI hai. [is prakAr sanghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA. ]
is prakAr bhed–sanghAt dononse bhI [ek sAth bhed aur sanghAt dono honese bhI] ananta [skandharUp paryAyen] hotI hain. [is prakAr bhed–sanghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA..] 75.. -------------------------------------------------------------------------- bhedase honebhAle pudgalavikalponkA [pudgalabhedonkA] TIkAkAr shrI jayasenAchAryanee jo varNan kiyA hai usakA
haie. bhed dvArA usake jo pudgalavikalpa hote hain ve nimnokta draShTAntAnusAr samajhanA. mAnalo ki 16
paramANuonse nirmit ek pudgalapiNDa hai aur vah TUTakar usake TukaDe hote hai. vahAn 16 paramANuAonke pUrNa
pudgalapiNDako ‘skandh’ mAne to 8 paramANuomvAlA usakA ardhabhAgarUp TukaDA vah ‘desh’ hai, 4
paramANuomvAlA usakA chaturthabhAgarUp TukaDA vah ‘pradesh’ hai aur avibhAgI chhoTe–se–chhoTA TukaDA vah
‘paramANu’ hai. punashcha, jis prakAr 16 paramANuvAle pUrNa piNDako ‘skandh’ sangnA hai, usI prakAr 15 se lekar
9 paramANuon takake kisI bhI TukaDeko bhI ‘skandh’ sangnA haie; jis prakAr 8 paramANuomvAle usake
ardhabhAgarUp TukaDeko ‘desh’ sangnA haie, usI prakAr 7 se lekar 5 paramANaoun takake usake kisI bhI
TukaDeko bhI ‘desh’ sangnA hai; jis prakAr 4 paramANuvAle usake chaturthabhAgarUp TukaDeko ‘pradesh’ sangnA hai,
usI prakAr 3 se lekar 2 paramANu takake usake kisI bhI TukaDeko bhI ‘pradesh’ sangnA hai. – is draShTAntake
anusAr, bhed dvArA honevAle pudgalavikalpa samajhanA.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
te honti chhappayArA telokkan jehin NippaNNan.. 76..
te bhavanti ShaTprakArAstrailokyan yai niShpannam.. 76..
skandhAnAn pudgalavyavahArasamarthanametat.
sparsharasagandhavarNaguNavisheShai ShaTsthAnapatitavRuddhihAnibhi pUraNagalanadharmatvAt skandh– vyaktyAvirbhAvatirobhAvAbhyAmapi cha pUraNagalanopapatte paramANava pudgalA iti nishchIyante. skandhAstvanekapudgalamayaikaparyAyatven pudgalebhyonanyatvAtpudgalA iti -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [bAdarasaukShmyagatAnAn] bAdar aur sUkShmarUpase pariNat [skandhAnAn] skandhonko [pudgala] ‘pudgal’ [iti] aisA [vyavahAra] vyavahAr hai. [te] ve [ShaTprakArA bhavanti] chhah prakArake hain, [yai] jinase [trailokyan] tIn lok [niShpannam] niShpanna hai.
TIkA– skandhommen ‘pudgal’ aisA jo vyavahAr hai usakA yah samarthan hai.
[1] jinamen ShaTsthAnapatit [chhah sthAnommen samAvesh pAnevAlI] vRuddhihAni hotI hai aise sparsha– ras–gandh–varNarUp guNavisheShonke kAraN [paramANu] ‘pUraNagalan’ dharmavAle honese tathA [2] skandhavyaktike [–skandhaparyAyake] AvirbhAv aur tirobhAvakI apekShAse bhI [paramANuommen] --------------------------------------------------------------------------
chha vikalpa chhe skandho taNA, jethI trijag niShpanna chhe. 76.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
122
vyavahriyante, tathaiv cha bAdarasUkShmatvapariNAmavikalpai ShaTprakAratAmApadya trailokyarUpeN niShpadya sthitavant iti. tathA hi–bAdarabAdarA, bAdarA, bAdarasUkShmA, sUkShmabAdarA, sUkShmA, sUkShma–sUkShmA iti. tatra chhinnA svayam sandhAnAsamarthA kAShThapAShANadayo bAdarabAdarA. chhinnA svayam sandhAnasamarthA kShIradhRutatailatoyarasaprabhRutayo bAdarA. sthUlopalambhA api chhettun bhettumAdAtumashakyA chhAyAtapatamojyotstrAdayo bAdarasUkShmA. sUkShmatvepi sthUlopalambhA sparsharasagandhashabdA sUkShma–bAdarA. sUkShmatvepi hi karaNAnupalabhyA karmavargaNAdaya sUkShmA. atyantasUkShmA karmavargaNA–bhyodho dvayaNuk skandhaparyantA sUkShmasUkShmA iti.. 76.. ----------------------------------------------------------------------------- ‘pUraN – galan’ ghaTit honese paramANu nishchayase ‘1pudgal’ hain. skandh to 2anekapudgalamay ekaparyAyapaneke kAraN pudgalonse ananya honese vyavahArase ‘pudgal’ hai; tathA [ve] bAdaratva aur sUkShmatvarUp pariNAmonke bhedon dvArA chhah prakAronko prApta karake tIn lokarUp hokar rahe hain. ve chhah prakArake skandh is prakAr hain– [1] bAdarabAdar; [2] bAdar; [3] bAdarasUkShma; [4] sUkShmabAdar; [5] sUkShma; [6] sUkShmasUkShma. vahAn, [1] kAShThapAShANAdik [skandh] jo ki chhedan honepar svayam nahIn juD sakate ve [ghan padArtha] ‘bAdarabAdar’ hain; [2] dUdh, ghI, tel, jal, ras Adi [skandh] jo ki chhedan honepar svayam juD jAte hain ve [pravAhI padArtha] ‘bAdar’ hai; [3] chhAyA, dhUp, andhakAr, chAndanI Adi [skandh] jo ki sthUl gnAt honepar bhI jinakA chhedan, bhedan athavA [hastAdi dvArA] grahaN nahIn kiyA jA sakatA ve ‘bAdarasUkShma’ hain; [4] sparsha–ras–gandh–shabda jo ki sUkShma hone par bhI sthUl gnAt hote hain [arthAt chakShakou chhoDakar chAr indriyonnke viShayabhUt skandh jo ki Ankhase dikhAI na dene par bhI sparshanendriy dvArA sparsha kiyA jA sakatA haie] jIbh dvArA jinakA svAd liyA jA sakatA haie, nAkase sUnndhA jA sakatA haie athavA kAnase sunA jA sakatA haie ve ‘sUkShmabAdar’ hain; [5] karmavargaNAdi [skandh] ki jinhen sUkShmapanA hai tathA jo indriyonse gnAt na hon aise hain ve ‘sUkShma’ hain; [6] karmavargaNAse nIcheke [karmavargaNAtIt dviaNuk–skandh takake [skandh] jo ki atyanta sUkShma hain ve ‘sUkShmasUkShma’ hain.. 76.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jisamen [sparsha–ras–gandh–varNakI apekShAse tathA skandhaparyAyakI apekShAse] pUraN aur galan ho vah pudgal hai.
visheSh guN jo sparsha–ras–gandh–varNa hain unamen honevAlI ShaTsthAnapatit vRuddhi vah pUraN hai aur ShaTsthAnapatit
hAni vah galan hai; isaliye is prakAr paramANu pUraN–galanadharmavAle hain. [2] paramANuommen skandharUp paryAyakA
AvirbhAv honA so pUraN hai aur tirobhAv honA vah galan haie; is prakAr bhI paramANuommen pUraNagalan ghaTit
hotA hai.]
2. skandh anekaparamANumay hai isaliye vah paramANuonse ananya hai; aur paramANu to pudgal hain; isaliye skandh bhI
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhavo.. 77..
sa shAshvatoshabda ekovibhAgI bhUrtibhava.. 77..
paramANuvyAkhyeyam.
uktAnAn skandharUpaparyAyANAn yontyo bheda sa paramANu. sa tu punarvibhAgAbhAvAd–vibhAgI, nirvibhAgaikapradeshatvAdeka, mUrtadravyatven sadApyavinashvaratvAnnitya, anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhava, rUpAdipariNAmotpannatvepi shabdasya paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaskandhaparyAyatven vakShyamANatvAchchAshabdo nishchIyat iti.. 77.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [sarvaShAn skandhAnAn] sarva skandhonkA [ya antya] jo antim bhAg [tan] use [paramANum vijAnIhi] paramANu jAno. [sa] vah [avibhAgI] avibhAgI, [eka] ek, [shAshvata], shAshvat [mUrtibhava] mUrtiprabhav [mUrtarUpase utpanna honevAlA] aur [ashabda] ashabda hai.
pUrvokta skandharUp paryAyonkA jo antim bhed [chhoTe–se–chhoTA ansh] vah paramANu hai. aur vah to, vibhAgake abhAvake kAraN avibhAgI hai; nirvibhAg–ek–pradeshI honese ek hai; mUrtadravyarUpase sadaiv avinAshI honese nitya hai; anAdi–ananta rUpAdike pariNAmase utpanna honeke kAraN mUrtiprabhav hai; aur rUpAdike pariNAmase utpanna hone par bhI ashabda hai aisA nishchit hai, kyonki shabda paramANukA guN nahIn hai tathA usakA[shabdakA] ab [79 vIn gAthAmen] pudgalaskandhaparyAyarUpase kathan hai.. 77.. -------------------------------------------------------------------------- mUrtiprabhav = mUrtapanerUpase utpanna honevAlA arthAt rUp–gandha–ras sparshake pariNAmarUpase jisakA utpAd hotA hai aisA.[mUrti = mUrtapanA]
te ekane avibhAg, shAshvat, mUrtiprabhav, ashabda chhe. 77.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
124
so Neo paramANU pariNAmaguNo sayamasadre.. 78..
AdeshamAtramUrtta dhAtuchatuShkasya kAraNan yastu.
sa gneya paramANu. pariNAmaguNa svayamashabda.. 78..
paramANUnAn jAtyantaratvanirAsoyam.
paramaNorhi mUrtatvanibandhanabhUtA sparsharasangadhavarNA AdeshamAtreNaiv bhidyante; vastuvastu yathA tasya sa ev pradesh Adi sa ev madhyan, sa evAnta iti, evan dravyaguNayoravibhaktapradeshatvAt ya ev paramANo -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [ya tu] jo [AdeshamAtramUrta] AdeshamAtrase mUrta hai. [arthAt mAtra bhedavivakShAse mUrtatvavAlA kahalAtA hai] aur [dhAtuchatuShkasya kAraNan] jo [pRithvI Adi] chAr dhAtuonkA kAraN hai [sa] vah [paramANu gneya] paramANu jAnanA – [pariNAmaguNa] jo ki pariNAmaguNavAlA hai aur [svayam ashabda] svayam ashabda hai.
TIkA– paramANu bhinna bhinna jAtike honekA yah khaNDan hai.
mUrtatvake kAraNabhUt sparsha–ras–gandh–varNakA, paramANuse AdeshamAtra dvArA hI bhed kiyA jAtA haie; vastuta to jis prakAr paramANukA vahI pradesh Adi hai, vahI madhya hai aur vahI anta hai; usI prakAr dravya aur guNake abhinna pradesh honese, jo paramANukA pradesh hai, vahI sparshakA hai, vahI rasakA hai, vahI gandhakA hai, vahI rUpakA hai. isaliye kisI paramANumen gandhaguN kam ho, kisI paramANumen gandhaguN aur rasaguN kam ho, kisI paramANumen gandhaguN, rasaguN aur rUpaguN kam ho, -------------------------------------------------------------------------- Adesh=kathan [mAtra bhedakathan dvArA hI paramANuse sparsha–ras–gandh–varNakA bhed kiyA jAtA hai, paramArthata to
te jANavo paramANu– je pariNAmI, Ap ashabda chhe. 78.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
pradesha, sa ev sparshasya, sa ev rasasya, sa ev gandhasya, sa ev rUpasyeti. tata kvachitparamANau gandhaguNe, kvachit gandharasaguNayo, kvachit gandharasarUpaguNeShu apakRuShyamANeShu tadavibhaktapradesha paramANurev vinashyatIti. na tadapakarSho yukta. tata pRuthivyaptejovAyurUpasya dhAtuchatuShkasyaik ev paramANu kAraNan pariNAmavashAt vichitro hi paramANo pariNAmaguNa kvachitkasyachidguNasya vyaktAvyaktatven vichitrAn pariNatimAdadhAti. yathA cha tasya pariNAmavashAdavyakto gandhAdiguNostIti pratignAyate na tathA shabdopyavyaktostIti gnAtun shakyate shakyate tasyaikapradeshasyAnekapradeshAtmaken shabden sahaikatvavirodhAditi.. 78.. ----------------------------------------------------------------------------- to us guNase abhinna pradeshI paramANu hI vinaShTa ho jAyegA. isaliye us guNakI nyUnatA yukta [uchit] nahIn hai. [kisI bhI paramANumen ek bhI guN kam ho to us guNake sAth abhinna pradeshI paramANu hI naShTa ho jAyegA; isaliye samasta paramANu samAn guNavAle hI hai, arthAt ve bhinna bhinna jAtike nahIn hain.] isaliye pRithvI, jal, agni aur vAyurUp chAr dhAtuonkA, pariNAmake kAraN, ek hI paramANu kAraN hai [arthAt paramANu ek hI jAtike hone par bhI ve pariNAmake kAraN chAr dhAtuonke kAraN banate hain]; kyonki vichitra aisA paramANukA pariNAmaguN kahIn kisI guNakI 1vyaktAvyaktatA dvArA vichitra pariNatiko dhAraN karatA hai.
prakAr shabda bhI avyakta hai aisA nahIn jAnA jA sakatA, kyonki ekapradeshI paramANuko anekapradeshAtmak shabdake sAth ekatva honemen virodh hai.. 78.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vyaktAvyaktatA=vyaktatA athavA avyaktatA; pragaTatA athavA apragaTatA. [pRithvImen sparsha, ras, gandh aur varNa yah
avyakta hotA hai ; agnimen sparsha aur varNa vyakta hote hain aur sheSh do avyakta hote hain ; vAyumen sparsha vyakta
hotA hai aur sheSh tIn avyakta hote hain.]
2. jis prakAr paramANumen gandhAdiguN bhale hI avyaktarUpase bhI hote to avashya hain; usI prakAr paramANumen shabda bhI
hai.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
126
spRuShTeShu teShu jAyate shabda utpAdiko niyata.. 79..
shabdasya padgalaskandhaparyAyatvakhyApanametat.
ih hi bAhyashravaNendriyAvalambito bhAvendriyaparichchhedyo dhvani shabda. sa khalu sva– rUpeNAnantaparamANUnAmekaskandho nAm paryAya. bahiranggasAdhanIbhUtamahAskandhebhya tathAvidhapariNAmen samutpadyamAnatvAt skandhaprabhava, yato hi parasparAbhihateShu mahAskandheShu shabda samupajAyate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [shabda skandhaprabhava] shabda skandhajanya hai. [skandha paramANusanggasanggAta] skandh paramANudalakA sanghAt hai, [teShu spRuShTeShu] aur ve skandh sparshit honese– TakarAnese [shabda jAyate] shabda utpanna hotA hai; [niyata utpAdika] is prakAr vah [shabda] niyatarUpase utpAdya hain.
TIkA– shabda pudgalaskandhaparyAy hai aisA yahAn darshAyA hai.
is lokamen, bAhya shravaNendriy dvArA 1avalambit bhAvendriy dvArA jAnane–yogya aisI jo dhvani vah shabda hai. vah [shabda] vAstavamen svarUpase ananta paramANuonke ekaskandharUp paryAy hai. bahirang sAdhanabhUt [–bAhya kAraNabhUt] mahAskandhon dvArA tathAvidh pariNAmarUp [shabdapariNAmarUp] utpanna -------------------------------------------------------------------------- 1. shabda shravaNendriyakA viShay hai isaliye vah mUrta hai. kuchh log mAnate hain tadanusAr shabda AkAshakA guN nahIn hai,
skandhAbhidhAte shabda Upaje, niyamathI utpAdya chhe. 79.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
kin cha svabhAvanirvRuttAbhirevAnantaparamANumayIbhi shabdayogyavargaNAbhiranyonyamanupravishya samantatobhivyApya pUritepi sakale loke. yatra yatra bahiranggakAraNasAmagrI samadeti tatra tatra tA shabdatvenasvayam vyapariNamant iti shabdasya niyatamutpAdyatvAt skandhaprabhavatvamiti.. 79.. ----------------------------------------------------------------------------- honese vah skandhajanya hain, kyonki mahAskandha paraspar TakarAnese shabda utpanna hotA hai. punashcha yah bAt visheSh samajhAI jAtI hai– ekadUsaremen praviShTa hokar sarvatra vyApta hokar sthit aisI jo svabhAvaniShpanna hI [–apane svabhAvase hI nirmitta], anantaparamANumayI shabdayogya–vargaNAonse samasta lok bharapUr hone par bhI jahAn–jahAn bahirangakAraN sAmagrI udit hotI hai vahAn–vahAn ve vargaNAen 1shabdarUpase svayam pariNamit hotI hain; is prakAr shabda nityatarUpase [avashya] 2utpAdya hai; isaliye vah 3skandhajanya hai.. 79.. -------------------------------------------------------------------------- 1. shabdake do prakAr hain [1] prAyogik aur [2] vaishrasika. puruShAdike prayogase utpanna honevAle shabda vah
dvInndriyAdik jIvonke shabdarUp tathA [kevalIbhagavAnakI] divya dhvanirUpase vah anakSharAtmak hain. abhAShAtmak
shabda bhI dvividh hain – prAyogik aur vaishrisika. vINA, Dhol, jhAnjh, bansarI Adise utpanna hotA huA
prAyogik hai aur meghAdise utpanna hotA huA vaishrasik hai.
2. utpAdya=utpanna karAne yogya; jisakI utpattimen anya koI nimitta hotA hai aisA. 3. skandhajanya=skandhon dvArA utpanna ho aisA jisakI utpattimen skandha nimitta hote hain aisA. [samasta lokamen
jivhA–oShTha, dyanTA–mogarI Adi mahAskandhonkA TakarAnA vah bahirangakAraNasAmagrI hai arthAt shabdarUp
pariNamanamen ve mahAskandha nimittabhUt hain isaliye us apekShAse [nimitta–apekShAse] shabdako vyavahArase
skandhajanya kahA jAtA hai.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
128
khandhANan pi ya kattA pavihattA kAlasankhANan.. 80..
skandhAnAmapi cha kartA pravibhaktA kAlasankhyAyA.. 80..
paramANorekapradeshatvakhyApanametat.
paramANun sa khalveken pradeshen rUpAdiguNasAmAnyabhAjA sarvadaivAvinashvaratvAnnitya. eken pradeshen padavibhaktavRuttInAn sparshAdiguNAnAmavakAshadAnAnnAnavakAsha. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [pradeshata] pradesh dvArA [nitya] paramANu nitya hai, [na anavakAsha] anavakAsh nahIn hai, [na sAvakAsha] sAvakAsh nahIn hai, [skandhAnAm bhettA] skandhonkA bhedan karanevAlA [api cha kartA] tathA karanevAlA hai aur [kAlasankhyAyA pravibhaktA] kAl tathA sankhyAko vibhAjit karanevAlA hai [arthAt kAlakA vibhAjan karatA hai aur sankhyAkA mAp karatA hai].
TIkA– yah, paramANuke ekapradeshIpanekA kathan hai.
jo paramANu hai, vah vAstavamen ek pradesh dvArA – jo ki rUpAdiguNasAmAnyavAlA hai usake dvArA – sadaiv avinAshI honese nitya hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA usase [–pradeshase] abhinna astitvavAle sparshAdiguNonko avakAsh detA hai isaliye anavakAsh nahIn hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA [usamen] dvi–Adi pradeshonkA abhAv honese, svayam hI Adi, svayam hI madhya aur svayam hI ant honeke kAraN [arthAt niransh honeke kAraN], sAvakAsh nahIn hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA skandhonke bhedakA nimitta honese [arthAt skandhake bikharane – TUTanekA nimitta honese] skandhonkA bhedan karanevAlA hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA skandhake sanghAtakA nimitta honese [arthAt skandhake milanekA –rachanAkA nimitta honese] skandhonkA kartA hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA – jo ki ek --------------------------------------------------------------------------
bhettA rachayitA skandhano, pravibhAgI sankhyA–kALano. 80.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
eken pradeshen dvayAdipradeshAbhAvAdAtmAdinAtmamadhyenAtmAnten na sAvakAsha. eken pradeshen skandhAnAn bhedanimittatvAt skandhAnAn bhettA. aikan pradeshen skandhasanghAtanimittatvAtskandhAnAn kartA eken pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadnatipariNAmApannen samayalakShaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya pravibhaktA. eken pradeshen tatsUtratritadvayAdibhedapUrvikAyA skandheShu dravyasankhyAyA eken pradeshen tadavachchhinnaikAkAshapradesh– ----------------------------------------------------------------------------- AkAshapradeshakA atikramaN karanevAle [–lAnghanevAle] apane gatipariNAmako prApta hotA hai usake dvArA –‘samay’ nAmak kAlakA vibhAg karatA hai isaliye kAlakA vibhAjak hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA sankhyAkA bhI 1vibhAjak hai kyonki [1] vah ek pradesh dvArA usake rache jAnevAle do Adi bhedonse lekar [tIn aNu, chAr aNu, asankhya aNu ityAdi] dravyasankhyAke vibhAg skandhommen karatA hai, [2] vah ek pradesh dvArA usakI jitanI maryAdAvAle ek ‘2AkAshapradesh’ se lekar [do AkAshapradesh, tIn AkAshapradesh, asankhya AkAshapradesh ityAdi] kShetrasankhyAke vibhAg karatA hai, [3] vah ek pradesh dvArA, ek AkAshapradeshakA atikram karanevAle usake gatipariNAm jitanI maryAdAvAle ‘3samay’ se lekar [dosamay, tIn samay, asankhya samay ityAdi] kAlasankhyAke vibhAg karatA hai, aur [4] vah ek pradesh dvArA usamen vivartan pAnevAle [–parivartit, pariNamit] jaghanya varNAdibhAvako jAnanevAle gnAnase lekar bhAvasankhyAke vibhAg karatA hai.. 80.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vibhAjak = vibhAg karanevAlA; mApanevAlA. [skandhommen dravyasankhyAkA mAp [arthAt ve kitane aNuon–
dvArA hotA hai. kShetrakA mApakA ekak ‘AkAshapradesh’ hai aur AkAshapradeshakI vyAkhyAmen paramANukI apekShA AtI
hai; isaliye kSheLakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. kAlake mAp ekak ‘samay’ hai aur samayakI vyAkhyAmen
paramANukI apekShA AtI hai; isaliye kAlakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. gnAnabhAvake [gnAnaparyAyake]
mApakA ekak ‘paramANumenn pariNamit jaghanya varNAdibhAvako jAne utanA gnAn’ hai aur usamen paramANukI apekShA
AtI hai; isaliye bhAvakA [gnAnabhAvakA] mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. is prakAr paramANu dravya, kShetra, kAl
aur bhAv mAp karaneke liye gaj samAn hai]
2. ek paramANupradesh jitane AkAshake bhAgako [kShetrako] ‘AkAshapradesh’ kahA jAt hai. vah ‘AkAshapradesh’
parimANako us vastukA ‘ekak’ kahA jAtA hai.]
3. paramANuko ek AkAshapradeshese dUsare anantar AkAshapradeshamen [mandagatise] jAte hue jo kAl lagatA hai use
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
130
pUrvikAyA kShetrasankhyAyA eken pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadgatipariNAmAvachchhinnasamayapUrvikAyA kAlasankhyAyA aikan pradeshen padvivartijaghanyavarNAdibhAvAvabodhapUrvikAyA bhAvasankhyAyA pravibhAg– karaNAt pravibhaktA sankhyAyA apIti.. 80..
khandhantaridan davvan paramANu tan viyANAhi.. 81..
skandhAntaritan dravyan paramANun tan vijAnihi.. 81..
paramANudravye guNaparyAyavRuttiprarUpaNametat.
sarvatrApi paramANau rasavarNagandhasparshA sahabhuvo guNA. te cha kramapravRuttaistatra svaparyAyairvartante. tathA hi– panychAnAn rasaparyAyANAmanyatamenaikenaikadA raso vartate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [tan paramANun] vah paramANu [ekarasavarNagandh] ek rasavAlA, ek varNavAlA, ek gandhavAlA tathA [dvisparshe] do sparshavAlA hai, [shabdakAraNam] shabdakA kAraN hai, [ashabdam] ashabda hai aur [skandhAntaritan] skandhake bhItar ho tathApi [dravyan] [paripUrNa svatantra] dravya hai aisA [vijAnIhi] jAno.
TIkA– yah, paramANudravyamen guN–paryAy vartanekA [guN aur paryAy honekA] kathan hai.
sarvatra paramANumen ras–varNa–gandh–sparsha sahabhAvI guN hote hai; aur ve guN usamen kramavartI nij paryAyon sahit vartate hain. vah is prakAra– pAnch rasaparyAyomense ek samay koI ek [rasaparyAy] sahit ras vartatA hai; pAnch varNaparyAyommense ek samay kisI ek [varNaparyAy] sahit varNa vartatA hai ; --------------------------------------------------------------------------
te shabdahetu, ashabda chhe, ne skandhamAn paN dravya chhe. 81.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
panychAnAn varNaparyAyANAmanyatamenaikenaikadA varNo vartate. ubhayorgandhaparyAyayoranyatareNaikenaikadA gandho vartate. chaturNAn shItasnigdhashItarUkShoShNasnigdhoShNarUkSharUpANAn sparshaparyAyadvandvAnAmanyatamenaikenaikadA sparsho vartate. evamayamuktaguNavRutti paramANu shabdaskandhapariNatishaktisvabhAvAt shabdakAraNam. ekapradeshatven shabdaparyAyapariNativRuttyabhAvAdashabda. snigdharUkShatvapratyayabandhavashAdanekaparamANvek– tvapariNatirUpaskandhAntaritopi svabhAvamaparityajannupAttasankhyatvAdek ev dravyamiti.. 81..
jan havadi muttamaNNan tan savvan puggalan jANe.. 82..
yadbhavati mUrtamanyat tatsarvan pudgalan jAnIyAt.. 82..
----------------------------------------------------------------------------- do gandhaparyAyommense ek samay kisI ek [gandhaparyAy] sahit gandh vartatA hai; shIt–snigdha, shIt–rUkSha, uShNa–snigdha aur uShNa–rUkSha in chAr sparshaparyAyonke yugalamense ek samay kisI ek yugak sahit sparsha vartatA hai. is prakAr jisamen guNonkA vartan [–astitva] kahA gayA hai aisA yah paramANu shabdaskandharUpase pariNamit hone kI shaktirUp svabhAvavAlA honese shabdakA kAraN hai; ekapradeshI honeke kAraN shabdaparyAyarUp pariNati nahI vartatI honese ashabda hai; aur 1snigdha–rUkShatvake kAraN bandha honese anek paramANuonkI ekatvapariNatirUp skandhake bhItar rahA ho tathApi svabhAvako nahIn chhoDatA huA, sankhyAko prApta honese [arthAt paripUrNa ekake rUpamen pRuthak ginatImen Anese] 2akelA hI dravya hai.. 81..
anvayArtha– [indriyai upabhogyam cha] indriyonn dvArA upabhogya viShay, [indriyakAyA] indriyAn, sharIr, [mana] man, [karmANi] karma [cha] aur [anyat yat] anya jo kuchh [mUrttan bhavati] mUrta ho [tat sarvan] vah sab [pudgalan jAnIyAt] pudgal jAno. -------------------------------------------------------------------------- 1. snigdha–rUkShatva=chikanAI aur rUkShatA. 2. yahAn aisA batalAyA hai ki skandhamen bhI pratyek paramANu svayam paripUrNa hai, svatantra hai, parakI sahAyatAse rahit ,
indriy vaDe upabhogya, indriy, kAy, man ne karma je,
vaLI anya je kaI mUrta te saghaLuy pudgal jANaje. 82.