Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
sukhadukharUpan phalan prayachchhanti. jIvAshcha nishchayen
nimittamAtrabhutadravyakarmanirvartitasukhadukharUpAtmapariNAmAnAn vyavahAreN
nimittamAtra honekI apekShAse
udayase sampAdit IShTAniShTa viShayonke bhoktA honekI apekShAse vyavahArase, usaprakArakA [sukhadukharUp]
phal bhogate hain [arthAt nishchayase sukhadukhapariNAmarUp aur vyavahArase IShTAniShTA viShayarUp phal bhogate
hain].
viShayarUp phal ‘denevAlA’ ’’ [upachArase] kahA jA sakatA hai. ab, [1] sukhadukhapariNAm to jIvakI
apanI hI paryAyarUp honese jIv sukhadukhapariNAmako to ‘nishchayase’ bhogatA hain, aur isaliye
sukhadukhapariNAmamen nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmommen bhI [–jinhenn ‘‘sukhadukhapariNAmarUp phal
denevAlA’’ kahA thA unamen bhI] us apekShAse aisA kahA jA sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘nishchayase’
sukhadukhapariNAmarUp phal dete hain;’’ tathA [2] IShTAniShTa viShay to jIvase bilakul bhinna honese jIv IShTAniShTa
viShayonko to ‘vyavahArase’ bhogatA hain, aur isaliye IShTAniShTa viShayommen nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmommen
bhI [–jinhenn ‘‘IShTAniShTa viShayarUp phal denevAlA ’’ kahA thA unamen bhI ] us apekShAse aisA kahA jA
sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘vyavahArase’ IShTAniShTa viShayarUp phal dete hain.’’
jIvase bilkul bhinna hain.’ parantu yahAn kahe hue nishchayarUpase bhangase aisA nahIn samajhanA chAhiye ki ‘paudgalik
karma jIvako vAstavamen phal detA hai aur jIv vAstavamen karmake diye hue phalako bhogatA hai.’
bhoge to donon dravya ek ho jAyen. yahAn yah dhyAn rakhanA khAs Avashyak hai ki TIkAke pahale pairemen sampUrNa
gAthAke kathanakA sAr kahate hue shrI TIkAkAr AchAryadev svayam hI jIvako karma dvArA diye gaye phalakA
upabhog vyavahArase hI kahA hai, nishchayase nahIn.
aisA artha samajhanA chahiye.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
bhoktRutvaguNopi vyAkhyAta.. 67..
bhettA hu havadi jIvo
bhektA tu bhavati jIvashchetakabhAven karmaphalam.. 68..
parantu vah bhoktA nahIn hai]. [bhoktA tu] bhoktA to [jIva bhavati] [mAtra] jIv hai [chetakabhAven]
chetakabhAvake kAraN [karmaphalam] karmaphalakA.
tethI karam, jIvabhAvase sanyukta kartA jANavun;
bhoktApaNun to jIvane chetakapaNe tatphal taNun 68.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
kathanchidAtmana sukhadukhapariNAmAnAn kathanchidiShTA–niShTaviShayANAn bhoktA prasiddha iti.. 68..
hiDadi pAramapAran sansAran
hinDate pAramapAran sansAran mohasanchhanna.. 69..
vachchhannatvAdupajAtaviparItAbhinivesha pratyastamitasamyaggnAnajyoti sAntamanantan vA sansAran
paribhramatIti.. 69..
– bhoktA prasiddha hai.. 68..
sAnta athavA ananta sansAramen [hinDate] paribhramaN karatA hai.
anAdi mohAchchhAditapaneke kAraN viparIt
[is prakAr jIvake karmasahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA..] 69..
kartA ane bhoktA thato e rIt nij karmo vaDe
jIv mohathI Achchhanna sAnta ananta sansAre bhame. 69.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
NANANumaggachArI NivvANapuran vajadi
gnAnAnumArgachArI nirvANapuran vrajati dhIra.. 70..
ayamevAtmA yadi jinAgnayA mArgamupagamyopashAntakShINamohatvAtprahINaviparItAbhinivesha
samudbhinnasamggnAnajyoti kartRutvabhoktRutvAdhikAran parisamApya samyakprakaTitaprabhutvashaktirgnAnasyai–
vAnumArgeN charati, tadA vishuddhAtmatattvopalambharUpamapavarganagaran vigAhat iti.. 70..
kShayopasham huA hai aisA hotA huA] [gnAnAnumArgachArI] gnAnAnumArgamen vicharatA hai [–gnAnakA
anusaraN karanevAle mArge vartatA hai], [dhIra] vah dhIr puruSh [nirvANapuran vrajati] nirvANapurako prApta
hotA hai.
samyaggnAnajyoti pragaT huI hai aisA hotA huA, kartRutva aur bhoktRutvake adhikArako samApta karake
samyakrUpase pragaT prabhutvashaktivAn hotA huA gnAnakA hI anusaraN karanevAle mArgamen vicharatA hai
gnAnAnumArga viShe chare, te dhIr shivapurane vare. 70.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
chaduchankamaNo bhaNido panchaggaguNappadhANo ya.. 71..
chhakkApakkamajuto uvautto
chatushchankramaNo bhaNita panychAgraguNapradhAnashcha.. 71..
ShaTkApakramayukta upayukta saptabhanggasadbhAva.
aShTAshrayo navArtho jIvo dashasthAnago bhaNita.. 72..
[–pravartatA hai, pariNamit hotA hai, AcharaN karatA hai], tab vah vishuddha AtmatattvakI upalabdhirUp
apavarganagarako [mokShapurako] prApta karatA hai.
[is prakAr jIvake karmarahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA ..] 70..
[panychAgraguNapradhAna] pAnch mukhya guNose pradhAnatAvAlA [bhaNita] kahA hai. [upayukta jIva] upayogI
aisA vah jIv [ShaTkApakramayukta] chhah
dashasthAnagat [bhaNita] kahA gayA hai.
chaubhramaNayut, panchAgraguNaparadhAn jIv kahel chhe; 71.
upayogI ShaT–apakramasahit chhe, saptabhangIsattva chhe,
jIv aShTa–Ashray, nav–arath, dashasthAnagat bhAkhel chhe. 72.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
chankramaNatvAchchatushchankramaNa, panychabhi pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNai pradhAnatvAtpanychAgraguNapradhAna,
chatasRuShu dikShUrdhvamadhashcheti bhavAntarasankramaNaShaTkenApakrameN yuktatvAtShaTkApakramayukta, asit–
nAstyAdibhi saptabhanggai sadbhAvo yasyeti saptabhanggasadbhAva aShTAnAn karmaNAn guNAnAn vA AshrayatvAdaShTAshraya,
navapadArtharUpeN vartanAnnavArtha, pRuthivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyek–dvitrichatu panychendriyarUpeShu
dashasu sthAneShu gatatvAdrashasthAnag iti.. 71–72..
uDDhan gachchhadi sesA vidisAvajjan gadin
gnAnachetanA aise bhedonn dvArA athavA dhrauvya, utpAd aur vinAsh aise bhedon dvArA lakShit honese ‘trilakShaN
[tIn lakShaNavAlA]’ hai; [4] chAr gatiyommen bhramaN karatA hai isaliye ‘chaturvidh bhramaNavAlA’ hai; [5]
pAriNAmik audayik ityAdi pAnch mukhya guNon dvArA pradhAnatA honese ‘pAnch mukhya guNonse
pradhAnatAvAlA’ hai; [6] chAr dishAommen, Upar aur nIche is prrakAr ShaDvidh bhavAntaragamanarUp
apakramase yukta honeke kAraN [arthAt anya bhavamen jAte hue uparokta chhah dishAommen gaman hotA hai
isaliye] ‘chhah apakram sahit’ hai; [7] asti, nAsti Adi sAt bhango dvArA jisakA sadbhAv hai
aisA honese ‘sAt bhangapUrvak sadbhAvavAn’ hai; [8] [gnAnAvaraNIyAdi] ATh karmonke athavA
[samyaktvAdi] ATh guNonke AshrayabhUt honese ‘AThake AshrayarUp’ hai; [9] nav padArtharUpase vartatA
hai isaliye ‘nav–artharUp’ hai; [10] pRithvI, jal, agni, vAyu, sAdhAraN vanaspati, pratyek vanaspati,
dvIndriy, trIndriy chaturindriy aur panchendriyarUp dash sthAnomen prApta honese ‘dashasthAnagat’ hai.. 71–
72..
gati hoy Unche; sheShane vidishA tajI gati hoy chhe. 73.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
Urdhva gachchhati sheShA vidigvarjAn gatin yAnti.. 73..
idi te chaduvviyappA puggalakAyA
iti te chaturvikalpA pudgalakAyA gnAtavyA.. 74..
jIv [bhavAntaramen jAte hue] [vidigvarjA gatin yAnti] vidishAen chhoD kar gaman karate hain.
kahA hai.
ekasamayavartI avigrahagati dvArA [lokAgraparyant] svAbhAvik Urdhvagaman karatA hai. sheSh sansArI jIv
maraNAntamen vidishAen chhoDakar pUrvokta ShaT–apakramasvarUp [karmanimittak] anushreNIgaman karate hain..
73..
te skandh teno desh, snkadhapradesh, paramANu kahyA. 74.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
chaturvikalpatvamiti.. 74..
addhaddhan cha padeso paramANU chev avibhAgI.. 75..
ardhArdha cha pradesha paramANushchaivAvibhAgI.. 75..
bhavanti iti] paramANuu.
unake chAr bhed hain.. 74..
ardha vah [pradesha] pradesh hai [cha] aur [avibhAgI] avibhAgI vah [paramANu ev] sachamuch paramANu
hai.
ardhArdha tenun ‘pradesh’ ne avibhAg te ‘paramANu’ chhe. 75.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
skandhasyAntyo bheda paramANureka. punarapi dvayo paramANvo sandhAtAdeko dvayaNukaskandhaparyAya. evan
sandhAtavashAdanantA skandhaparyAyA. evan bhedasandhAtAbhyAmapyanantA bhavantIti.. 75..
anantAnanta paramANuonse nirmit hone par bhI jo ek ho vah skandh nAmakI paryAy hai; usakI
kAraN [pRuthak honake kAraN] dvi–aNuk skandhaparyant ananta skandhapradesharUp paryAyen hotI hain.
nirvibhAg–ek–pradeshavAlA, skandhakA antim ansh vah ek paramANu hai. [is prakAr
skandharUp paryAyen hotI hai. [is prakAr sanghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA. ]
75..
haie. bhed dvArA usake jo pudgalavikalpa hote hain ve nimnokta draShTAntAnusAr samajhanA. mAnalo ki 16
paramANuonse nirmit ek pudgalapiNDa hai aur vah TUTakar usake TukaDe hote hai. vahAn 16 paramANuAonke pUrNa
pudgalapiNDako ‘skandh’ mAne to 8 paramANuomvAlA usakA ardhabhAgarUp TukaDA vah ‘desh’ hai, 4
paramANuomvAlA usakA chaturthabhAgarUp TukaDA vah ‘pradesh’ hai aur avibhAgI chhoTe–se–chhoTA TukaDA vah
‘paramANu’ hai. punashcha, jis prakAr 16 paramANuvAle pUrNa piNDako ‘skandh’ sangnA hai, usI prakAr 15 se lekar
9 paramANuon takake kisI bhI TukaDeko bhI ‘skandh’ sangnA haie; jis prakAr 8 paramANuomvAle usake
ardhabhAgarUp TukaDeko ‘desh’ sangnA haie, usI prakAr 7 se lekar 5 paramANaoun takake usake kisI bhI
TukaDeko bhI ‘desh’ sangnA hai; jis prakAr 4 paramANuvAle usake chaturthabhAgarUp TukaDeko ‘pradesh’ sangnA hai,
usI prakAr 3 se lekar 2 paramANu takake usake kisI bhI TukaDeko bhI ‘pradesh’ sangnA hai. – is draShTAntake
anusAr, bhed dvArA honevAle pudgalavikalpa samajhanA.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
te honti chhappayArA telokkan jehin NippaNNan.. 76..
te bhavanti ShaTprakArAstrailokyan yai niShpannam.. 76..
skandhAstvanekapudgalamayaikaparyAyatven pudgalebhyonanyatvAtpudgalA iti
prakArake hain, [yai] jinase [trailokyan] tIn lok [niShpannam] niShpanna hai.
skandhavyaktike [–skandhaparyAyake] AvirbhAv aur tirobhAvakI apekShAse bhI [paramANuommen]
chha vikalpa chhe skandho taNA, jethI trijag niShpanna chhe. 76.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
sthitavant iti. tathA hi–bAdarabAdarA, bAdarA, bAdarasUkShmA, sUkShmabAdarA, sUkShmA, sUkShma–sUkShmA
iti. tatra chhinnA svayam sandhAnAsamarthA kAShThapAShANadayo bAdarabAdarA. chhinnA svayam sandhAnasamarthA
kShIradhRutatailatoyarasaprabhRutayo bAdarA. sthUlopalambhA api chhettun
sUkShmatvepi hi karaNAnupalabhyA karmavargaNAdaya sUkShmA. atyantasUkShmA karmavargaNA–bhyodho dvayaNuk
skandhaparyantA sUkShmasUkShmA iti.. 76..
‘pUraN – galan’ ghaTit honese paramANu nishchayase ‘
sUkShmatvarUp pariNAmonke bhedon dvArA chhah prakAronko prApta karake tIn lokarUp hokar rahe hain. ve chhah
prakArake skandh is prakAr hain– [1] bAdarabAdar; [2] bAdar; [3] bAdarasUkShma; [4] sUkShmabAdar; [5]
sUkShma; [6] sUkShmasUkShma. vahAn, [1] kAShThapAShANAdik [skandh] jo ki chhedan honepar svayam nahIn juD
sakate ve [ghan padArtha] ‘bAdarabAdar’ hain; [2] dUdh, ghI, tel, jal, ras Adi [skandh] jo ki
chhedan honepar svayam juD jAte hain ve [pravAhI padArtha] ‘bAdar’ hai; [3] chhAyA, dhUp, andhakAr, chAndanI
Adi [skandh] jo ki sthUl gnAt honepar bhI jinakA chhedan, bhedan athavA [hastAdi dvArA] grahaN
nahIn kiyA jA sakatA ve ‘bAdarasUkShma’ hain; [4] sparsha–ras–gandh–shabda jo ki sUkShma hone par bhI
sthUl gnAt hote hain [arthAt chakShakou chhoDakar chAr indriyonnke viShayabhUt skandh jo ki Ankhase dikhAI
na dene par bhI sparshanendriy dvArA sparsha kiyA jA sakatA haie] jIbh dvArA jinakA svAd liyA jA
sakatA haie, nAkase sUnndhA jA sakatA haie athavA kAnase sunA jA sakatA haie ve ‘sUkShmabAdar’ hain; [5]
karmavargaNAdi [skandh] ki jinhen sUkShmapanA hai tathA jo indriyonse gnAt na hon aise hain ve ‘sUkShma’ hain;
[6] karmavargaNAse nIcheke [karmavargaNAtIt dviaNuk–skandh takake [skandh] jo ki atyanta sUkShma hain ve
‘sUkShmasUkShma’ hain.. 76..
visheSh guN jo sparsha–ras–gandh–varNa hain unamen honevAlI ShaTsthAnapatit vRuddhi vah pUraN hai aur ShaTsthAnapatit
hAni vah galan hai; isaliye is prakAr paramANu pUraN–galanadharmavAle hain. [2] paramANuommen skandharUp paryAyakA
AvirbhAv honA so pUraN hai aur tirobhAv honA vah galan haie; is prakAr bhI paramANuommen pUraNagalan ghaTit
hotA hai.]
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhavo.. 77..
sa shAshvatoshabda ekovibhAgI bhUrtibhava.. 77..
anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhava, rUpAdipariNAmotpannatvepi shabdasya
paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaskandhaparyAyatven vakShyamANatvAchchAshabdo nishchIyat iti.. 77..
shAshvat [mUrtibhava] mUrtiprabhav [mUrtarUpase utpanna honevAlA] aur [ashabda] ashabda hai.
avinAshI honese nitya hai; anAdi–ananta rUpAdike pariNAmase utpanna honeke kAraN
nahIn hai tathA usakA[shabdakA] ab [79 vIn gAthAmen] pudgalaskandhaparyAyarUpase kathan hai.. 77..
hotA hai aisA.[mUrti = mUrtapanA]
te ekane avibhAg, shAshvat, mUrtiprabhav, ashabda chhe. 77.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
so Neo paramANU pariNAmaguNo sayamasadre.. 78..
AdeshamAtramUrtta dhAtuchatuShkasya kAraNan yastu.
sa gneya paramANu. pariNAmaguNa svayamashabda.. 78..
[sa] vah [paramANu gneya] paramANu jAnanA – [pariNAmaguNa] jo ki pariNAmaguNavAlA hai aur
[svayam ashabda] svayam ashabda hai.
prakAr dravya aur guNake abhinna pradesh honese, jo paramANukA pradesh hai, vahI sparshakA hai, vahI rasakA
hai, vahI gandhakA hai, vahI rUpakA hai. isaliye kisI paramANumen gandhaguN kam ho, kisI paramANumen
gandhaguN aur rasaguN kam ho, kisI paramANumen gandhaguN, rasaguN aur rUpaguN kam ho,
te jANavo paramANu– je pariNAmI, Ap ashabda chhe. 78.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
gandhaguNe, kvachit gandharasaguNayo, kvachit gandharasarUpaguNeShu apakRuShyamANeShu tadavibhaktapradesha paramANurev
vinashyatIti. na tadapakarSho yukta. tata pRuthivyaptejovAyurUpasya dhAtuchatuShkasyaik ev paramANu kAraNan
pariNAmavashAt vichitro hi paramANo pariNAmaguNa kvachitkasyachidguNasya vyaktAvyaktatven vichitrAn
pariNatimAdadhAti. yathA cha tasya pariNAmavashAdavyakto gandhAdiguNostIti pratignAyate na tathA
shabdopyavyaktostIti gnAtun shakyate shakyate tasyaikapradeshasyAnekapradeshAtmaken shabden
sahaikatvavirodhAditi.. 78..
to us guNase abhinna pradeshI paramANu hI vinaShTa ho jAyegA. isaliye us guNakI nyUnatA yukta
[uchit] nahIn hai. [kisI bhI paramANumen ek bhI guN kam ho to us guNake sAth abhinna pradeshI
paramANu hI naShTa ho jAyegA; isaliye samasta paramANu samAn guNavAle hI hai, arthAt ve bhinna bhinna
jAtike nahIn hain.] isaliye pRithvI, jal, agni aur vAyurUp chAr dhAtuonkA, pariNAmake kAraN, ek
hI paramANu kAraN hai [arthAt paramANu ek hI jAtike hone par bhI ve pariNAmake kAraN chAr
dhAtuonke kAraN banate hain]; kyonki vichitra aisA paramANukA pariNAmaguN kahIn kisI guNakI
shabdake sAth ekatva honemen virodh hai.. 78..
avyakta hotA hai ; agnimen sparsha aur varNa vyakta hote hain aur sheSh do avyakta hote hain ; vAyumen sparsha vyakta
hotA hai aur sheSh tIn avyakta hote hain.]
2. jis prakAr paramANumen gandhAdiguN bhale hI avyaktarUpase bhI hote to avashya hain; usI prakAr paramANumen shabda bhI
hai.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
spRuShTeShu teShu jAyate shabda utpAdiko niyata.. 79..
samutpadyamAnatvAt skandhaprabhava, yato hi parasparAbhihateShu mahAskandheShu shabda samupajAyate.
shabda utpanna hotA hai; [niyata utpAdika] is prakAr vah [shabda] niyatarUpase utpAdya hain.
sAdhanabhUt [–bAhya kAraNabhUt] mahAskandhon dvArA tathAvidh pariNAmarUp [shabdapariNAmarUp] utpanna
skandhAbhidhAte shabda Upaje, niyamathI utpAdya chhe. 79.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
shabdatvenasvayam vyapariNamant iti shabdasya niyatamutpAdyatvAt skandhaprabhavatvamiti.. 79..
bAt visheSh samajhAI jAtI hai– ekadUsaremen praviShTa hokar sarvatra vyApta hokar sthit aisI jo
svabhAvaniShpanna hI [–apane svabhAvase hI nirmitta], anantaparamANumayI shabdayogya–vargaNAonse samasta
lok bharapUr hone par bhI jahAn–jahAn bahirangakAraN sAmagrI udit hotI hai vahAn–vahAn ve vargaNAen
dvInndriyAdik jIvonke shabdarUp tathA [kevalIbhagavAnakI] divya dhvanirUpase vah anakSharAtmak hain. abhAShAtmak
shabda bhI dvividh hain – prAyogik aur vaishrisika. vINA, Dhol, jhAnjh, bansarI Adise utpanna hotA huA
prAyogik hai aur meghAdise utpanna hotA huA vaishrasik hai.
2. utpAdya=utpanna karAne yogya; jisakI utpattimen anya koI nimitta hotA hai aisA.
3. skandhajanya=skandhon dvArA utpanna ho aisA jisakI utpattimen skandha nimitta hote hain aisA. [samasta lokamen
jivhA–oShTha, dyanTA–mogarI Adi mahAskandhonkA TakarAnA vah bahirangakAraNasAmagrI hai arthAt shabdarUp
pariNamanamen ve mahAskandha nimittabhUt hain isaliye us apekShAse [nimitta–apekShAse] shabdako vyavahArase
skandhajanya kahA jAtA hai.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
khandhANan pi ya kattA
skandhAnAmapi cha kartA pravibhaktA kAlasankhyAyA.. 80..
kartA] tathA karanevAlA hai aur [kAlasankhyAyA pravibhaktA] kAl tathA sankhyAko vibhAjit karanevAlA
hai [arthAt kAlakA vibhAjan karatA hai aur sankhyAkA mAp karatA hai].
astitvavAle sparshAdiguNonko avakAsh detA hai isaliye
honeke kAraN [arthAt niransh honeke kAraN], sAvakAsh nahIn hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA
skandhonke bhedakA nimitta honese [arthAt skandhake bikharane – TUTanekA nimitta honese] skandhonkA bhedan
karanevAlA hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA skandhake sanghAtakA nimitta honese [arthAt skandhake
milanekA –rachanAkA nimitta honese] skandhonkA kartA hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA – jo ki
ek
bhettA rachayitA skandhano, pravibhAgI sankhyA–kALano. 80.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
bhedanimittatvAt skandhAnAn bhettA. aikan pradeshen skandhasanghAtanimittatvAtskandhAnAn kartA eken
pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadnatipariNAmApannen samayalakShaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya pravibhaktA.
eken pradeshen tatsUtratritadvayAdibhedapUrvikAyA skandheShu dravyasankhyAyA eken pradeshen
tadavachchhinnaikAkAshapradesh–
dvArA –‘samay’ nAmak kAlakA vibhAg karatA hai isaliye kAlakA vibhAjak hai; vah vAstavamen ek
pradesh dvArA sankhyAkA bhI
karatA hai, [2] vah ek pradesh dvArA usakI jitanI maryAdAvAle ek ‘
vah ek pradesh dvArA, ek AkAshapradeshakA atikram karanevAle usake gatipariNAm jitanI maryAdAvAle
‘
varNAdibhAvako jAnanevAle gnAnase lekar bhAvasankhyAke vibhAg karatA hai.. 80..
dvArA hotA hai. kShetrakA mApakA ekak ‘AkAshapradesh’ hai aur AkAshapradeshakI vyAkhyAmen paramANukI apekShA AtI
hai; isaliye kSheLakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. kAlake mAp ekak ‘samay’ hai aur samayakI vyAkhyAmen
paramANukI apekShA AtI hai; isaliye kAlakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. gnAnabhAvake [gnAnaparyAyake]
mApakA ekak ‘paramANumenn pariNamit jaghanya varNAdibhAvako jAne utanA gnAn’ hai aur usamen paramANukI apekShA
AtI hai; isaliye bhAvakA [gnAnabhAvakA] mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. is prakAr paramANu dravya, kShetra, kAl
aur bhAv mAp karaneke liye gaj samAn hai]
2. ek paramANupradesh jitane AkAshake bhAgako [kShetrako] ‘AkAshapradesh’ kahA jAt hai. vah ‘AkAshapradesh’
parimANako us vastukA ‘ekak’ kahA jAtA hai.]
3. paramANuko ek AkAshapradeshese dUsare anantar AkAshapradeshamen [mandagatise] jAte hue jo kAl lagatA hai use
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
kAlasankhyAyA aikan pradeshen padvivartijaghanyavarNAdibhAvAvabodhapUrvikAyA bhAvasankhyAyA pravibhAg–
karaNAt pravibhaktA sankhyAyA apIti.. 80..
khandhantaridan davvan paramANu
skandhAntaritan dravyan paramANun tan vijAnihi.. 81..
hai aur [skandhAntaritan] skandhake bhItar ho tathApi [dravyan] [paripUrNa svatantra] dravya hai aisA
[vijAnIhi] jAno.
sahit ras vartatA hai; pAnch varNaparyAyommense ek samay kisI ek [varNaparyAy] sahit varNa vartatA hai ;
te shabdahetu, ashabda chhe, ne skandhamAn paN dravya chhe. 81.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
chaturNAn shItasnigdhashItarUkShoShNasnigdhoShNarUkSharUpANAn sparshaparyAyadvandvAnAmanyatamenaikenaikadA sparsho vartate.
evamayamuktaguNavRutti paramANu shabdaskandhapariNatishaktisvabhAvAt shabdakAraNam. ekapradeshatven
shabdaparyAyapariNativRuttyabhAvAdashabda. snigdharUkShatvapratyayabandhavashAdanekaparamANvek–
tvapariNatirUpaskandhAntaritopi svabhAvamaparityajannupAttasankhyatvAdek ev dravyamiti.. 81..
jan havadi muttamaNNan tan savvan puggalan jANe.. 82..
yadbhavati mUrtamanyat tatsarvan pudgalan jAnIyAt.. 82..
uShNa–snigdha aur uShNa–rUkSha in chAr sparshaparyAyonke yugalamense ek samay kisI ek yugak sahit
sparsha vartatA hai. is prakAr jisamen guNonkA vartan [–astitva] kahA gayA hai aisA yah paramANu
shabdaskandharUpase pariNamit hone kI shaktirUp svabhAvavAlA honese shabdakA kAraN hai; ekapradeshI honeke
kAraN shabdaparyAyarUp pariNati nahI vartatI honese ashabda hai; aur
chhoDatA huA, sankhyAko prApta honese [arthAt paripUrNa ekake rUpamen pRuthak ginatImen Anese]
sarvan] vah sab [pudgalan jAnIyAt] pudgal jAno.
2. yahAn aisA batalAyA hai ki skandhamen bhI pratyek paramANu svayam paripUrNa hai, svatantra hai, parakI sahAyatAse rahit ,
indriy vaDe upabhogya, indriy, kAy, man ne karma je,
vaLI anya je kaI mUrta te saghaLuy pudgal jANaje. 82.