Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 68-82 ; Pudgaldravya-astikay ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 15

 

Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version

112
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nishchayen sukhadukharUpAtmapariNAmAnAn vyavahAreNeShTA–niShTaviShayANAn nimittamAtratvAtpudgalakAyA
sukhadukharUpan phalan prayachchhanti. jIvAshcha nishchayen
nimittamAtrabhutadravyakarmanirvartitasukhadukharUpAtmapariNAmAnAn vyavahAreN
-----------------------------------------------------------------------------

nimittamAtra honekI apekShAse
nishchayase, aur IShTAniShTa viShayonke nimittamAtra honekI apekShAse
vyavahArase sukhadukharUp phal dete hain; tathA jIv nimittamAtrabhUt dravyakarmase niShpanna honevAle
sukhadukharUp AtmapariNAmonko bhoktA honekI apekShAse nishchayase, aur [nimittamAtrabhUt] dravyakarmake
udayase sampAdit IShTAniShTa viShayonke bhoktA honekI apekShAse vyavahArase, usaprakArakA [sukhadukharUp]
phal bhogate hain [arthAt nishchayase sukhadukhapariNAmarUp aur vyavahArase IShTAniShTA viShayarUp phal bhogate
hain].
--------------------------------------------------------------------------
[1] sukhadukhapariNAmommen tathA [2] IShTAniShTa viShayonke sanyogamen shubhAshubh karma nimittabhUt hote hain, isaliye un
karmonko unake nimittamAtrapanekI apekShAse hI ‘‘[1] sukhadukhapariNAmarUp [phal] tathA [2] IShTAniShTa
viShayarUp phal ‘denevAlA’ ’’ [upachArase] kahA jA sakatA hai. ab, [1] sukhadukhapariNAm to jIvakI
apanI hI paryAyarUp honese jIv sukhadukhapariNAmako to ‘nishchayase’ bhogatA hain, aur isaliye
sukhadukhapariNAmamen nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmommen bhI [–jinhenn ‘‘sukhadukhapariNAmarUp phal
denevAlA’’ kahA thA unamen bhI] us apekShAse aisA kahA jA sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘nishchayase’
sukhadukhapariNAmarUp phal dete hain;’’ tathA [2] IShTAniShTa viShay to jIvase bilakul bhinna honese jIv IShTAniShTa
viShayonko to ‘vyavahArase’ bhogatA hain, aur isaliye IShTAniShTa viShayommen nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmommen
bhI [–jinhenn ‘‘IShTAniShTa viShayarUp phal denevAlA ’’ kahA thA unamen bhI ] us apekShAse aisA kahA jA
sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘vyavahArase’ IShTAniShTa viShayarUp phal dete hain.’’
yahAn [TIkAke dUsare pairemen] jo ‘nishchay’ aur ‘vyavahAr’ aise do bhang kiye hain vee mAtra itanA bhed sUchit
karaneke liye hI kiye hain ki ‘karmanimittak sukhadukhapariNAm jIvamen hote hain aur karmanimittak IShTAniShTa viShay
jIvase bilkul bhinna hain.’ parantu yahAn kahe hue nishchayarUpase bhangase aisA nahIn samajhanA chAhiye ki ‘paudgalik
karma jIvako vAstavamen phal detA hai aur jIv vAstavamen karmake diye hue phalako bhogatA hai.’
paramArthata koI dravya kisI anya dravyako phal nahIn de sakatA aur koI dravya kisI anya dravyake pAsase
phal prApta karake bhog nahIn sakatA. yadi paramArthata koI dravya anya dravyako phal de aur vah anya dravya use
bhoge to donon dravya ek ho jAyen. yahAn yah dhyAn rakhanA khAs Avashyak hai ki TIkAke pahale pairemen sampUrNa
gAthAke kathanakA sAr kahate hue shrI TIkAkAr AchAryadev svayam hI jIvako karma dvArA diye gaye phalakA
upabhog vyavahArase hI kahA hai, nishchayase nahIn.
sukhadukhake do artha hote hai [1] sukhadukhapariNAm, aur [2] IShTAniShTa viShaya. jahAn ‘nishchayase’ kahA hai vahAn
‘sukhadukhapariNAm’ aisA artha samajhanA chAhiye aur jahAn ‘vyavahAraseOM kahA hai vahAn ‘IShTAniShTa ‘viShayaOM
aisA artha samajhanA chahiye.

Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
113
ormvyakarmodayApAditeShTAniShTaviShayANAn bhoktRutvAttathAvidhan phalan bhunyjante iti. eten jIvasya
bhoktRutvaguNopi vyAkhyAta.. 67..
tamhA kamman kattA bhAveN hi sanjudodh jIvassa.
bhettA hu havadi jIvo
chedagabhAveN kammaphalan.. 68..
tasmAtkarma kartRu bhAven hi sanyutamath jIvasya.
bhektA tu bhavati jIvashchetakabhAven karmaphalam.. 68..
kartRutvabhoktRutvavyAkhyopasanhAroyam.
tta etat sthitta nishchayenAtmana karma kartRu, vyavahAreN jIvabhAvasya; jIvopi nishchayenAtmabhAvasya
kartA, vyavahAraNe karmaN iti. yathAtrobhayanayAbhyAn karma kartRu, tathaikenApi nayen na
-----------------------------------------------------------------------------
isase [is kathanase] jIvake bhoktRutvaguNakA bhI vyAkhyAn huA.. 67..
gAthA 68
anvayArtha– [tasmAt] isaliye [ath jIvasya bhAven hi sanyuktam] jIvake bhAvase sanyukta aisA
[karma] karma [dravyakarma] [kartRu] kartA hai. [–nishchayase apanA kartA aur vyavahArase jIvabhAvakA kartA;
parantu vah bhoktA nahIn hai]. [bhoktA tu] bhoktA to [jIva bhavati] [mAtra] jIv hai [chetakabhAven]
chetakabhAvake kAraN [karmaphalam] karmaphalakA.
TIkA– yah, kartRutva aurra bhoktRutvakI vyAkhyAkA upasanhAr hai.
isaliye [pUrvokta kathanase] aisA nishchit huA ki–karma nishchayase apanA kartA hai, vyavahArase
jIvabhAvakA kartA hai; jIv bhI nishchayase apane bhAvakA kartA hai, vyavahArase karmakA kartA hai.
jis prakAr yah nayonse karma kartA hai, usI prakAr ek bhI nayase vah bhoktA nahIn hai.
kisaliye? kyonki usee chaitanyapUrvak anubhUtikA sadbhAv nahIn hai. isaliye chetanApane ke kAraN
--------------------------------------------------------------------------
jo anubhUti chaitanyapUrvak ho usIko yahAn bhoktRutva kahA hai, usake atirikta anya anubhUtiko nahIn.

tethI karam, jIvabhAvase sanyukta kartA jANavun;
bhoktApaNun to jIvane chetakapaNe tatphal taNun 68.

Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version

114
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
bhoktRu. kuta? chaitanyapUrvakAnubhUtisadbhAvAbhAvAt. tatashchet–natvAt keval ev jIva karmaphalabhUtAnAn
kathanchidAtmana sukhadukhapariNAmAnAn kathanchidiShTA–niShTaviShayANAn bhoktA prasiddha iti.. 68..
emv kattA bhottA hojjan appA sagehin kammehin.
hiDadi pAramapAran sansAran
mohasanchhaNNo.. 69..
emv kartA bhoktA bhavannAtmA svakai karmabhi.
hinDate pAramapAran sansAran mohasanchhanna.. 69..
karmasanyuktatvamukhen prabhutvaguNavyAkhyAnametat.
evamayamAtmA prakaTitaprabhutvashakti svakai karmabhirgRuhItakartRutvabhoktRutvAdhikAronAdimohA–
vachchhannatvAdupajAtaviparItAbhinivesha pratyastamitasamyaggnAnajyoti sAntamanantan vA sansAran
paribhramatIti.. 69..
-----------------------------------------------------------------------------
mAtra jIv hI karmaphalakA – kathanchit AtmAke sukhadukhapariNAmonkA aur kathanchit IShTAniShTa viShayonkA
– bhoktA prasiddha hai.. 68..
gAthA 69
anvayArtha– [evan] is prakAr [svakai karmabhi] apane karmonse [kartA bhoktA bhavan] kartA–
bhoktA hotA huA [AtmA] AtmA [mohasanchhanna] mohAchchhAdit vartatA huA [pAram apAran sansAran]
sAnta athavA ananta sansAramen [hinDate] paribhramaN karatA hai.
TIkA– yah, karmasanyuktapanekI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAn hai.
is prakAr pragaT prabhutvashaktike kAraN jisane apane karmon dvArA [–nishchayase bhAvakarmon aur
vyavahArase dravyakarmon dvArA] kartRutva aur bhoktRutvakA adhikAr grahaN kiyA hai aise is AtmAko,
anAdi mohAchchhAditapaneke kAraN viparIt
abhiniveshakI utpatti honese samyaggnAnajyoti asta ho
gaI hai, isaliye vah sAnta athavA ananta sansAramen paribhramaN karatA hai.

[is prakAr jIvake karmasahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA..] 69..
--------------------------------------------------------------------------
abhinivesh =abhiprAy; Agraha.

kartA ane bhoktA thato e rIt nij karmo vaDe
jIv mohathI Achchhanna sAnta ananta sansAre bhame. 69.

Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
115
uvasantakhINamoho maggan jiNabhAsideN samuvagado.
NANANumaggachArI NivvANapuran vajadi
dhIro.. 70..
upashAntakShINamoho mArga jinabh Shiten samupagata.
gnAnAnumArgachArI nirvANapuran vrajati dhIra.. 70..
karmaviyuktatvamukhen prabhutvaguNavyAkhyAnametat.

ayamevAtmA yadi jinAgnayA mArgamupagamyopashAntakShINamohatvAtprahINaviparItAbhinivesha
samudbhinnasamggnAnajyoti kartRutvabhoktRutvAdhikAran parisamApya samyakprakaTitaprabhutvashaktirgnAnasyai–
vAnumArgeN charati, tadA vishuddhAtmatattvopalambharUpamapavarganagaran vigAhat iti.. 70..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 70
anvayArtha– [jinabhAShiten mArga samupagata] jo [puruSh] jinavachan dvArA mArgako prApta karake
[upashAntakShINamoha] upashAntakShINamoh hotA huA [arthAt jise darshanamohakA upasham, kShay athavA
kShayopasham huA hai aisA hotA huA] [gnAnAnumArgachArI] gnAnAnumArgamen vicharatA hai [–gnAnakA
anusaraN karanevAle mArge vartatA hai], [dhIra] vah dhIr puruSh [nirvANapuran vrajati] nirvANapurako prApta
hotA hai.
TIkA– yah, karmaviyuktapanekI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAn hai.
jab yahI AtmA jinAgnA dvArA mArgako prApta karake, upashAntakShINamohapaneke kAraN
[darshanamohake upasham, kShay athavA kShayopashamake kAraN] jise viparIt abhinivesh naShTa ho jAnese
samyaggnAnajyoti pragaT huI hai aisA hotA huA, kartRutva aur bhoktRutvake adhikArako samApta karake
samyakrUpase pragaT prabhutvashaktivAn hotA huA gnAnakA hI anusaraN karanevAle mArgamen vicharatA hai
--------------------------------------------------------------------------
jinavachanathI lahI mArga je, upashAntakShINamohI bane,
gnAnAnumArga viShe chare, te dhIr shivapurane vare. 70.

Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version

116
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ath jIvavikalpA uchyante.
eko chev mahappA so duviyappo tilakkhaNo hodi.
chaduchankamaNo bhaNido panchaggaguNappadhANo ya.. 71..
chhakkApakkamajuto uvautto
sattabhanggasabbhAvo.
aTThAsao NavaTTho jIvo dasaTThANago bhaNido.. 72..
ek ev mahAtmA sa dvivikalpastrilakShaNo bhavati.
chatushchankramaNo bhaNita panychAgraguNapradhAnashcha.. 71..
ShaTkApakramayukta upayukta saptabhanggasadbhAva.
aShTAshrayo navArtho jIvo dashasthAnago bhaNita.. 72..
-----------------------------------------------------------------------------

[–pravartatA hai, pariNamit hotA hai, AcharaN karatA hai], tab vah vishuddha AtmatattvakI upalabdhirUp
apavarganagarako [mokShapurako] prApta karatA hai.

[is prakAr jIvake karmarahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA ..] 70..
ab jIvake bhed kahe jAte hain.
gAthA 71–72
anvayArtha– [sa mahAtmA] vah mahAtmA [eka ev] ek hI hai, [dvivikalpa] do bhedavAlA hai
aur [trilakShaNa bhavati] trilakShaN hai; [chatushchankramaNa] aur use chaturvidh bhramaNavAlA [cha] tathA
[panychAgraguNapradhAna] pAnch mukhya guNose pradhAnatAvAlA [bhaNita] kahA hai. [upayukta jIva] upayogI
aisA vah jIv [ShaTkApakramayukta] chhah
apakram sahit, [saptabhangasadbhAva] sAt bhangapUrvak
sadbhAvavAn, [aShTAshraya] AThake AshrayarUp, [navArtha] nau–artharUp aur [dashasthAnaga]
dashasthAnagat [bhaNita] kahA gayA hai.
--------------------------------------------------------------------------
apakram=[sansArI jIvako anya bhavamen jAte hue] anushreNI gaman arthAt vidishAonko chhoDakar gamana.
ek ja mahAtmA te dvibhed ane trilakShaN ukta chhe,
chaubhramaNayut, panchAgraguNaparadhAn jIv kahel chhe; 71.
upayogI ShaT–apakramasahit chhe, saptabhangIsattva chhe,
jIv aShTa–Ashray, nav–arath, dashasthAnagat bhAkhel chhe. 72.

Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
117
sa khalu jIvo mahAtmA nityachaitanyopayuktatvAdek ev, gnAnadarshanabhedAdvivikalpa,
karmaphalakAryagnAnachetanAbheden lakShyamANatvAtrilakShaNa dhrauvyotpAdavinAshabheden vA, chatasRuShu gatiShu
chankramaNatvAchchatushchankramaNa, panychabhi pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNai pradhAnatvAtpanychAgraguNapradhAna,
chatasRuShu dikShUrdhvamadhashcheti bhavAntarasankramaNaShaTkenApakrameN yuktatvAtShaTkApakramayukta, asit–
nAstyAdibhi saptabhanggai sadbhAvo yasyeti saptabhanggasadbhAva aShTAnAn karmaNAn guNAnAn vA AshrayatvAdaShTAshraya,
navapadArtharUpeN vartanAnnavArtha, pRuthivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyek–dvitrichatu panychendriyarUpeShu
dashasu sthAneShu gatatvAdrashasthAnag iti.. 71–72..
payaDiTThidiaNubhAgappadesabandhehin savvado mukko.
uDDhan gachchhadi sesA vidisAvajjan gadin
janti.. 73..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– vah jIv mahAtmA [1] vAstavamen nityachaitanya–upayogI honese ‘ek ’ hI hai; [2]
gnAn aur darshan aise bhedonke kAraN ‘do bhedavAlA’ hai; [3] karmaphalachetanA, kAryachetanA aur
gnAnachetanA aise bhedonn dvArA athavA dhrauvya, utpAd aur vinAsh aise bhedon dvArA lakShit honese ‘trilakShaN
[tIn lakShaNavAlA]’ hai; [4] chAr gatiyommen bhramaN karatA hai isaliye ‘chaturvidh bhramaNavAlA’ hai; [5]
pAriNAmik audayik ityAdi pAnch mukhya guNon dvArA pradhAnatA honese ‘pAnch mukhya guNonse
pradhAnatAvAlA’ hai; [6] chAr dishAommen, Upar aur nIche is prrakAr ShaDvidh bhavAntaragamanarUp
apakramase yukta honeke kAraN [arthAt anya bhavamen jAte hue uparokta chhah dishAommen gaman hotA hai
isaliye] ‘chhah apakram sahit’ hai; [7] asti, nAsti Adi sAt bhango dvArA jisakA sadbhAv hai
aisA honese ‘sAt bhangapUrvak sadbhAvavAn’ hai; [8] [gnAnAvaraNIyAdi] ATh karmonke athavA
[samyaktvAdi] ATh guNonke AshrayabhUt honese ‘AThake AshrayarUp’ hai; [9] nav padArtharUpase vartatA
hai isaliye ‘nav–artharUp’ hai; [10] pRithvI, jal, agni, vAyu, sAdhAraN vanaspati, pratyek vanaspati,
dvIndriy, trIndriy chaturindriy aur panchendriyarUp dash sthAnomen prApta honese ‘dashasthAnagat’ hai.. 71–
72..
--------------------------------------------------------------------------
prakRiti–sthiti–paradesh– anubhavabandhathI parimuktane
gati hoy Unche; sheShane vidishA tajI gati hoy chhe. 73.

Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version

118
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
prakRitisthityanubhAgapradeshabandhai sarvato mukta.
Urdhva gachchhati sheShA vidigvarjAn gatin yAnti.. 73..
baddhajIvasya Shanggataya karmanimittA. muktasyApyUrdhvagatirekA svAbhAvikItyatroktam.. 73..
–iti jIvadravyAstikAyavyAkhyAnan samAptam.
ath pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnam.
khandhA ya khandhadesA khandhapadesA ya honti paramANU.
idi te chaduvviyappA puggalakAyA
muNeyavvA.. 74..
skandhAshcha skandhadeshA skandhapradeshAshcha bhavanti paramANava.
iti te chaturvikalpA pudgalakAyA gnAtavyA.. 74..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 73
anvayArtha– [prakRitisthityanubhAgapradeshabandhai] prakRitibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aur
pradeshabandhase [sarvata mukta] sarvata mukta jIv [Udhvan gachchhati] Urdhvagaman karatA hai; [sheShA] sheSh
jIv [bhavAntaramen jAte hue] [vidigvarjA gatin yAnti] vidishAen chhoD kar gaman karate hain.
TIkA– baddha jIvako karmanimittak ShaDvidh gaman [arthAt karma jisamen nimittabhUt hain aisA chhah
dishAonmmen gaman] hotA hai; mukta jIvako bhI svAbhAvik aisA ek Urdhvagaman hotA hai. – aisA yahAn
kahA hai.
bhAvArtha– samasta rAgAdivibhAv rahit aisA jo shuddhAtmAnubhUtilakShaN dhyAn usake bal dvArA
chaturvidh bandhase sarvathA mukta huA jIv bhI, svAbhAvik ananta gnAnAdi guNonse yukta vartatA huA,
ekasamayavartI avigrahagati dvArA [lokAgraparyant] svAbhAvik Urdhvagaman karatA hai. sheSh sansArI jIv
maraNAntamen vidishAen chhoDakar pUrvokta ShaT–apakramasvarUp [karmanimittak] anushreNIgaman karate hain..
73..
is prakAr jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
ab pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn hai.
--------------------------------------------------------------------------
jaDarUp pudgalakAy kerA chAr bhedo jANavA;
te skandh teno desh, snkadhapradesh, paramANu kahyA. 74.

Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
119
pudgaladravyavikalpAdeshoyam.
pudgaladravyANi hi kadAchitskandhaparyAyeN, kadAchitskandhadeshaparyAyeN,
kadAchitskandhapradeshaparyAyeN, kadAchitparamANutvenAtra tiShTanti. nAnyA gatirasti. iti teShAn
chaturvikalpatvamiti.. 74..
khandhan sayalasamatthan tassa du addhan bhaNanti deso tti.
addhaddhan cha padeso paramANU chev avibhAgI.. 75..
skandha sakalasamastastasya tvardhan bhaNanti desh iti.
ardhArdha cha pradesha paramANushchaivAvibhAgI.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 74
anvayArtha– [te pudgalakAyA] pudgalakAyake [chaturvikalpA] chAr bhed [gnAtavyA] jAnanA;
[skandhA cha] skandh, [skandhadeshA] skandhadesh [skandhapradeshA] skandhapradesh [cha] aur [paramANava
bhavanti iti] paramANuu.
TIkA– yah, pudgaladravyake bhedonkA kathan hai.
pudgaladravya kadAchit skandhaparyAyase, kadAchit skandhadesharUp paryAyase, kadAchit skandhapradesharUp
paryAyase aur kadAchit paramANurUpase yahAn [lokamen] hote hain; anya koI gati nahIn hai. is prakAr
unake chAr bhed hain.. 74..
gAthA 75
anvayArtha– [sakalasamasta] sakal–samasta [pudgalapiNDAtmak sampUrNa vastu] vah [skandha]
skandh hai. [tasya ardhan tu] usake ardhako [desha iti bhaNanti] desh kahate hain, [ardhAdhan cha] ardhakA
ardha vah [pradesha] pradesh hai [cha] aur [avibhAgI] avibhAgI vah [paramANu ev] sachamuch paramANu
hai.
------------------------------------------------------------------------
pUraN–sakaL te‘skandh’ chhe ne ardha tenun ‘desh’ chhe,
ardhArdha tenun ‘pradesh’ ne avibhAg te ‘paramANu’ chhe. 75.

Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version

120
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
pudgaladravyavikalpanirdeshoyam.
anantAnantaparamANvArabdhopyeka skandho nAm paryAya. tadardha skandhadesho nAm paryAya. tadardhArdhan
skandhapradesho nAm paryAya. evan bhedavashAt dvayaNukaskandhAdanantA skandhapradeshaparyAyA nirvibhAgaikapradesha
skandhasyAntyo bheda paramANureka. punarapi dvayo paramANvo sandhAtAdeko dvayaNukaskandhaparyAya. evan
sandhAtavashAdanantA skandhaparyAyA. evan bhedasandhAtAbhyAmapyanantA bhavantIti.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, pudgal bhedonkA varNan hai

anantAnanta paramANuonse nirmit hone par bhI jo ek ho vah skandh nAmakI paryAy hai; usakI
AdhI skandhadesh nAmak paryAy hai; AdhIkI AdhI skandhapradesh nAmakI paryAy hai. is prakAr bhedake
kAraN [pRuthak honake kAraN] dvi–aNuk skandhaparyant ananta skandhapradesharUp paryAyen hotI hain.
nirvibhAg–ek–pradeshavAlA, skandhakA antim ansh vah ek paramANu hai. [is prakAr
bhedase honevAle
pudgalavikalponkA varNan huA.]
punashcha, do paramANuonke sanghAtase [milanese] ek dviaNuk–skandharUp paryAy hotI hai. is
prakAr sanghAtake kAraN [dviaNukaskandhakI bhAnti triaNuk–skandh, chaturaNuk–skandh ityAdi] ananta
skandharUp paryAyen hotI hai. [is prakAr sanghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA. ]
is prakAr bhed–sanghAt dononse bhI [ek sAth bhed aur sanghAt dono honese bhI] ananta
[skandharUp paryAyen] hotI hain. [is prakAr bhed–sanghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA..]
75..
--------------------------------------------------------------------------
bhedase honebhAle pudgalavikalponkA [pudgalabhedonkA] TIkAkAr shrI jayasenAchAryanee jo varNan kiyA hai usakA
tAtparya nimnAnusAr hai– anantaparamANupinDAtmak ghaTapaTAdirUp jo vivakShit sampUrNa vastu use ‘skandh’ sangnA
haie. bhed dvArA usake jo pudgalavikalpa hote hain ve nimnokta draShTAntAnusAr samajhanA. mAnalo ki 16
paramANuonse nirmit ek pudgalapiNDa hai aur vah TUTakar usake TukaDe hote hai. vahAn 16 paramANuAonke pUrNa
pudgalapiNDako ‘skandh’ mAne to 8 paramANuomvAlA usakA ardhabhAgarUp TukaDA vah ‘desh’ hai, 4
paramANuomvAlA usakA chaturthabhAgarUp TukaDA vah ‘pradesh’ hai aur avibhAgI chhoTe–se–chhoTA TukaDA vah
‘paramANu’ hai. punashcha, jis prakAr 16 paramANuvAle pUrNa piNDako ‘skandh’ sangnA hai, usI prakAr 15 se lekar
9 paramANuon takake kisI bhI TukaDeko bhI ‘skandh’ sangnA haie; jis prakAr 8 paramANuomvAle usake
ardhabhAgarUp TukaDeko ‘desh’ sangnA haie, usI prakAr 7 se lekar 5 paramANaoun takake usake kisI bhI
TukaDeko bhI ‘desh’ sangnA hai; jis prakAr 4 paramANuvAle usake chaturthabhAgarUp TukaDeko ‘pradesh’ sangnA hai,
usI prakAr 3 se lekar 2 paramANu takake usake kisI bhI TukaDeko bhI ‘pradesh’ sangnA hai. – is draShTAntake
anusAr, bhed dvArA honevAle pudgalavikalpa samajhanA.

Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
121
bAdarasuhumagadANan khandhANan puggalo tti vavahAro.
te honti chhappayArA telokkan jehin NippaNNan.. 76..
bAdarasaukShmyagatAnAn skandhAnAn pudgala iti vyavahAra.
te bhavanti ShaTprakArAstrailokyan yai niShpannam.. 76..
skandhAnAn pudgalavyavahArasamarthanametat.
sparsharasagandhavarNaguNavisheShai ShaTsthAnapatitavRuddhihAnibhi pUraNagalanadharmatvAt skandh–
vyaktyAvirbhAvatirobhAvAbhyAmapi cha pUraNagalanopapatte paramANava pudgalA iti nishchIyante.
skandhAstvanekapudgalamayaikaparyAyatven pudgalebhyonanyatvAtpudgalA iti
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 76
anvayArtha– [bAdarasaukShmyagatAnAn] bAdar aur sUkShmarUpase pariNat [skandhAnAn] skandhonko
[pudgala] ‘pudgal’ [iti] aisA [vyavahAra] vyavahAr hai. [te] ve [ShaTprakArA bhavanti] chhah
prakArake hain, [yai] jinase [trailokyan] tIn lok [niShpannam] niShpanna hai.
TIkA– skandhommen ‘pudgal’ aisA jo vyavahAr hai usakA yah samarthan hai.
[1] jinamen ShaTsthAnapatit [chhah sthAnommen samAvesh pAnevAlI] vRuddhihAni hotI hai aise sparsha–
ras–gandh–varNarUp guNavisheShonke kAraN [paramANu] ‘pUraNagalan’ dharmavAle honese tathA [2]
skandhavyaktike [–skandhaparyAyake] AvirbhAv aur tirobhAvakI apekShAse bhI [paramANuommen]
--------------------------------------------------------------------------
sau skandh bAdar–sUkShmamAn ‘pudgal’ taNo vyavahAr chhe;
chha vikalpa chhe skandho taNA, jethI trijag niShpanna chhe. 76.

Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version

122
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vyavahriyante, tathaiv cha bAdarasUkShmatvapariNAmavikalpai ShaTprakAratAmApadya trailokyarUpeN niShpadya
sthitavant iti. tathA hi–bAdarabAdarA, bAdarA, bAdarasUkShmA, sUkShmabAdarA, sUkShmA, sUkShma–sUkShmA
iti. tatra chhinnA svayam sandhAnAsamarthA kAShThapAShANadayo bAdarabAdarA. chhinnA svayam sandhAnasamarthA
kShIradhRutatailatoyarasaprabhRutayo bAdarA. sthUlopalambhA api chhettun
bhettumAdAtumashakyA
chhAyAtapatamojyotstrAdayo bAdarasUkShmA. sUkShmatvepi sthUlopalambhA sparsharasagandhashabdA sUkShma–bAdarA.
sUkShmatvepi hi karaNAnupalabhyA karmavargaNAdaya sUkShmA. atyantasUkShmA karmavargaNA–bhyodho dvayaNuk
skandhaparyantA sUkShmasUkShmA iti.. 76..
-----------------------------------------------------------------------------

‘pUraN – galan’ ghaTit honese paramANu nishchayase ‘
1pudgal’ hain. skandh to 2anekapudgalamay
ekaparyAyapaneke kAraN pudgalonse ananya honese vyavahArase ‘pudgal’ hai; tathA [ve] bAdaratva aur
sUkShmatvarUp pariNAmonke bhedon dvArA chhah prakAronko prApta karake tIn lokarUp hokar rahe hain. ve chhah
prakArake skandh is prakAr hain– [1] bAdarabAdar; [2] bAdar; [3] bAdarasUkShma; [4] sUkShmabAdar; [5]
sUkShma; [6] sUkShmasUkShma. vahAn, [1] kAShThapAShANAdik [skandh] jo ki chhedan honepar svayam nahIn juD
sakate ve [ghan padArtha] ‘bAdarabAdar’ hain; [2] dUdh, ghI, tel, jal, ras Adi [skandh] jo ki
chhedan honepar svayam juD jAte hain ve [pravAhI padArtha] ‘bAdar’ hai; [3] chhAyA, dhUp, andhakAr, chAndanI
Adi [skandh] jo ki sthUl gnAt honepar bhI jinakA chhedan, bhedan athavA [hastAdi dvArA] grahaN
nahIn kiyA jA sakatA ve ‘bAdarasUkShma’ hain; [4] sparsha–ras–gandh–shabda jo ki sUkShma hone par bhI
sthUl gnAt hote hain [arthAt chakShakou chhoDakar chAr indriyonnke viShayabhUt skandh jo ki Ankhase dikhAI
na dene par bhI sparshanendriy dvArA sparsha kiyA jA sakatA haie] jIbh dvArA jinakA svAd liyA jA
sakatA haie, nAkase sUnndhA jA sakatA haie athavA kAnase sunA jA sakatA haie ve ‘sUkShmabAdar’ hain; [5]
karmavargaNAdi [skandh] ki jinhen sUkShmapanA hai tathA jo indriyonse gnAt na hon aise hain ve ‘sUkShma’ hain;
[6] karmavargaNAse nIcheke [karmavargaNAtIt dviaNuk–skandh takake [skandh] jo ki atyanta sUkShma hain ve
‘sUkShmasUkShma’ hain.. 76..
--------------------------------------------------------------------------
1. jisamen [sparsha–ras–gandh–varNakI apekShAse tathA skandhaparyAyakI apekShAse] pUraN aur galan ho vah pudgal hai.
pUraN=puranA; bharanA; pUrti; puShTi; vRuddhi. galan=galanA; kShIN honA; kRushatA; hAni nyUnatA [[1] paramANuonke
visheSh guN jo sparsha–ras–gandh–varNa hain unamen honevAlI ShaTsthAnapatit vRuddhi vah pUraN hai aur ShaTsthAnapatit
hAni vah galan hai; isaliye is prakAr paramANu pUraN–galanadharmavAle hain. [2] paramANuommen skandharUp paryAyakA
AvirbhAv honA so pUraN hai aur tirobhAv honA vah galan haie; is prakAr bhI paramANuommen pUraNagalan ghaTit
hotA hai.]
2. skandh anekaparamANumay hai isaliye vah paramANuonse ananya hai; aur paramANu to pudgal hain; isaliye skandh bhI
vyavahArase ‘pudgal’ hain.

Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
123
savvesin khandhANan jo anto tan viyAN paramANU.
so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhavo.. 77..
sarveShAn skandhAnAn yontyastan vijAnIhi paramANum.
sa shAshvatoshabda ekovibhAgI bhUrtibhava.. 77..
paramANuvyAkhyeyam.
uktAnAn skandharUpaparyAyANAn yontyo bheda sa paramANu. sa tu punarvibhAgAbhAvAd–vibhAgI,
nirvibhAgaikapradeshatvAdeka, mUrtadravyatven sadApyavinashvaratvAnnitya,
anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhava, rUpAdipariNAmotpannatvepi shabdasya
paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaskandhaparyAyatven vakShyamANatvAchchAshabdo nishchIyat iti.. 77..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 77
anvayArtha– [sarvaShAn skandhAnAn] sarva skandhonkA [ya antya] jo antim bhAg [tan] use
[paramANum vijAnIhi] paramANu jAno. [sa] vah [avibhAgI] avibhAgI, [eka] ek, [shAshvata],
shAshvat [mUrtibhava] mUrtiprabhav [mUrtarUpase utpanna honevAlA] aur [ashabda] ashabda hai.
TIkA– yah, paramANukI vyAkhyA hai.
pUrvokta skandharUp paryAyonkA jo antim bhed [chhoTe–se–chhoTA ansh] vah paramANu hai. aur vah
to, vibhAgake abhAvake kAraN avibhAgI hai; nirvibhAg–ek–pradeshI honese ek hai; mUrtadravyarUpase sadaiv
avinAshI honese nitya hai; anAdi–ananta rUpAdike pariNAmase utpanna honeke kAraN
mUrtiprabhav hai;
aur rUpAdike pariNAmase utpanna hone par bhI ashabda hai aisA nishchit hai, kyonki shabda paramANukA guN
nahIn hai tathA usakA[shabdakA] ab [79 vIn gAthAmen] pudgalaskandhaparyAyarUpase kathan hai.. 77..
--------------------------------------------------------------------------
mUrtiprabhav = mUrtapanerUpase utpanna honevAlA arthAt rUp–gandha–ras sparshake pariNAmarUpase jisakA utpAd
hotA hai aisA.[mUrti = mUrtapanA]
je ansh antim skandhono, paramANu jAno tehane;
te ekane avibhAg, shAshvat, mUrtiprabhav, ashabda chhe. 77.

Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version

124
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
Adesamettamutto dhAduchadukkassa kAraNan jo du.
so Neo paramANU pariNAmaguNo sayamasadre.. 78..

AdeshamAtramUrtta dhAtuchatuShkasya kAraNan yastu.
sa gneya paramANu. pariNAmaguNa svayamashabda.. 78..
paramANUnAn jAtyantaratvanirAsoyam.
paramaNorhi mUrtatvanibandhanabhUtA sparsharasangadhavarNA AdeshamAtreNaiv bhidyante; vastuvastu yathA tasya sa
ev pradesh Adi sa ev madhyan, sa evAnta iti, evan dravyaguNayoravibhaktapradeshatvAt ya ev paramANo
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 78
anvayArtha– [ya tu] jo [AdeshamAtramUrta] AdeshamAtrase mUrta hai. [arthAt mAtra bhedavivakShAse
mUrtatvavAlA kahalAtA hai] aur [dhAtuchatuShkasya kAraNan] jo [pRithvI Adi] chAr dhAtuonkA kAraN hai
[sa] vah [paramANu gneya] paramANu jAnanA – [pariNAmaguNa] jo ki pariNAmaguNavAlA hai aur
[svayam ashabda] svayam ashabda hai.
TIkA– paramANu bhinna bhinna jAtike honekA yah khaNDan hai.
mUrtatvake kAraNabhUt sparsha–ras–gandh–varNakA, paramANuse AdeshamAtra dvArA hI bhed kiyA jAtA
haie; vastuta to jis prakAr paramANukA vahI pradesh Adi hai, vahI madhya hai aur vahI anta hai; usI
prakAr dravya aur guNake abhinna pradesh honese, jo paramANukA pradesh hai, vahI sparshakA hai, vahI rasakA
hai, vahI gandhakA hai, vahI rUpakA hai. isaliye kisI paramANumen gandhaguN kam ho, kisI paramANumen
gandhaguN aur rasaguN kam ho, kisI paramANumen gandhaguN, rasaguN aur rUpaguN kam ho,
--------------------------------------------------------------------------
Adesh=kathan [mAtra bhedakathan dvArA hI paramANuse sparsha–ras–gandh–varNakA bhed kiyA jAtA hai, paramArthata to
paramANuse sparsha–ras–gandh–varNakA abhed hai.]
AdeshamatrashthI mUrta, dhAtuchatuShkano chhe hetu je,
te jANavo paramANu– je pariNAmI, Ap ashabda chhe. 78.

Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
125
pradesha, sa ev sparshasya, sa ev rasasya, sa ev gandhasya, sa ev rUpasyeti. tata kvachitparamANau
gandhaguNe, kvachit gandharasaguNayo, kvachit gandharasarUpaguNeShu apakRuShyamANeShu tadavibhaktapradesha paramANurev
vinashyatIti. na tadapakarSho yukta. tata pRuthivyaptejovAyurUpasya dhAtuchatuShkasyaik ev paramANu kAraNan
pariNAmavashAt vichitro hi paramANo pariNAmaguNa kvachitkasyachidguNasya vyaktAvyaktatven vichitrAn
pariNatimAdadhAti. yathA cha tasya pariNAmavashAdavyakto gandhAdiguNostIti pratignAyate na tathA
shabdopyavyaktostIti gnAtun shakyate shakyate tasyaikapradeshasyAnekapradeshAtmaken shabden
sahaikatvavirodhAditi.. 78..
-----------------------------------------------------------------------------

to us guNase abhinna pradeshI paramANu hI vinaShTa ho jAyegA. isaliye us guNakI nyUnatA yukta
[uchit] nahIn hai. [kisI bhI paramANumen ek bhI guN kam ho to us guNake sAth abhinna pradeshI
paramANu hI naShTa ho jAyegA; isaliye samasta paramANu samAn guNavAle hI hai, arthAt ve bhinna bhinna
jAtike nahIn hain.] isaliye pRithvI, jal, agni aur vAyurUp chAr dhAtuonkA, pariNAmake kAraN, ek
hI paramANu kAraN hai [arthAt paramANu ek hI jAtike hone par bhI ve pariNAmake kAraN chAr
dhAtuonke kAraN banate hain]; kyonki vichitra aisA paramANukA pariNAmaguN kahIn kisI guNakI
1vyaktAvyaktatA dvArA vichitra pariNatiko dhAraN karatA hai.
aur jis prakAr paramANuko pariNAmake kAraN 2avyakta gandhAdiguN hain aisA gnAt hotA hai usI
prakAr shabda bhI avyakta hai aisA nahIn jAnA jA sakatA, kyonki ekapradeshI paramANuko anekapradeshAtmak
shabdake sAth ekatva honemen virodh hai.. 78..
--------------------------------------------------------------------------
1. vyaktAvyaktatA=vyaktatA athavA avyaktatA; pragaTatA athavA apragaTatA. [pRithvImen sparsha, ras, gandh aur varNa yah
chAron guN vyakta [arthAt vyaktarUpase pariNat] hote hain; pAnImen sparsha, ras, aur varNa vyakta hote hain aur gandh
avyakta hotA hai ; agnimen sparsha aur varNa vyakta hote hain aur sheSh do avyakta hote hain ; vAyumen sparsha vyakta
hotA hai aur sheSh tIn avyakta hote hain.]

2. jis prakAr paramANumen gandhAdiguN bhale hI avyaktarUpase bhI hote to avashya hain; usI prakAr paramANumen shabda bhI
avyaktarUpase rahatA hogA aisA nahIn hai, shabda to paramANumen vyaktarUpase yA avyaktarUpase bilakul hotA hI nahIn
hai.

Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version

126
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sadre khandhappabhavo khandho paramANusangasandhAdo.
puTThesu tesu jAyadi saddo uppAdigo Niyado.. 79..
shabda skandhaprabhava skandha paramANusanggasanggAta.
spRuShTeShu teShu jAyate shabda utpAdiko niyata.. 79..
shabdasya padgalaskandhaparyAyatvakhyApanametat.
ih hi bAhyashravaNendriyAvalambito bhAvendriyaparichchhedyo dhvani shabda. sa khalu sva–
rUpeNAnantaparamANUnAmekaskandho nAm paryAya. bahiranggasAdhanIbhUtamahAskandhebhya tathAvidhapariNAmen
samutpadyamAnatvAt skandhaprabhava, yato hi parasparAbhihateShu mahAskandheShu shabda samupajAyate.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 79
anvayArtha [shabda skandhaprabhava] shabda skandhajanya hai. [skandha paramANusanggasanggAta] skandh
paramANudalakA sanghAt hai, [teShu spRuShTeShu] aur ve skandh sparshit honese– TakarAnese [shabda jAyate]
shabda utpanna hotA hai; [niyata utpAdika] is prakAr vah [shabda] niyatarUpase utpAdya hain.
TIkA– shabda pudgalaskandhaparyAy hai aisA yahAn darshAyA hai.
is lokamen, bAhya shravaNendriy dvArA 1avalambit bhAvendriy dvArA jAnane–yogya aisI jo dhvani
vah shabda hai. vah [shabda] vAstavamen svarUpase ananta paramANuonke ekaskandharUp paryAy hai. bahirang
sAdhanabhUt [–bAhya kAraNabhUt] mahAskandhon dvArA tathAvidh pariNAmarUp [shabdapariNAmarUp] utpanna
--------------------------------------------------------------------------
1. shabda shravaNendriyakA viShay hai isaliye vah mUrta hai. kuchh log mAnate hain tadanusAr shabda AkAshakA guN nahIn hai,
kyonki amUrta AkAshakA amUrta guN indriyakA viShay nahInn ho sakatA.
chhe shabda skandhotpanna; skandho aNusamUhasandhAt chhe,
skandhAbhidhAte shabda Upaje, niyamathI utpAdya chhe. 79.

Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
127
kin cha svabhAvanirvRuttAbhirevAnantaparamANumayIbhi shabdayogyavargaNAbhiranyonyamanupravishya
samantatobhivyApya pUritepi sakale loke. yatra yatra bahiranggakAraNasAmagrI samadeti tatra tatra tA
shabdatvenasvayam vyapariNamant iti shabdasya niyatamutpAdyatvAt skandhaprabhavatvamiti.. 79..
-----------------------------------------------------------------------------
honese vah skandhajanya hain, kyonki mahAskandha paraspar TakarAnese shabda utpanna hotA hai. punashcha yah
bAt visheSh samajhAI jAtI hai– ekadUsaremen praviShTa hokar sarvatra vyApta hokar sthit aisI jo
svabhAvaniShpanna hI [–apane svabhAvase hI nirmitta], anantaparamANumayI shabdayogya–vargaNAonse samasta
lok bharapUr hone par bhI jahAn–jahAn bahirangakAraN sAmagrI udit hotI hai vahAn–vahAn ve vargaNAen
1shabdarUpase svayam pariNamit hotI hain; is prakAr shabda nityatarUpase [avashya] 2utpAdya hai; isaliye
vah 3skandhajanya hai.. 79..
--------------------------------------------------------------------------
1. shabdake do prakAr hain [1] prAyogik aur [2] vaishrasika. puruShAdike prayogase utpanna honevAle shabda vah
prAyogik hain aur meghAdise utpanna honevAle shabda vaishrasik hain.
athavA nimnoktAnusAr bhI shabdake do prakAr hain– [1] bhAShAtmak aur [2] abhAShAtmaka. unamen bhAShAtmak
shabda dvividh hainn – akSharAtmak aur anakSharAtmaka. sanskRitaprAkRitAdibhAShArUpase vah akSharAtmak hain aur
dvInndriyAdik jIvonke shabdarUp tathA [kevalIbhagavAnakI] divya dhvanirUpase vah anakSharAtmak hain. abhAShAtmak
shabda bhI dvividh hain – prAyogik aur vaishrisika. vINA, Dhol, jhAnjh, bansarI Adise utpanna hotA huA
prAyogik hai aur meghAdise utpanna hotA huA vaishrasik hai.
kisI bhI prakArakA shabda ho kintu sarva shabdonkA upAdAnakAraN lokamen sarvatra vyApta shabdayogya vargaNAen hI
haie; ve vargaNAen hI svayamev shabdarUpase pariNamit hotI hain, jIbh–Dhol–medh Adi mAtra nimittabhUt hain.

2. utpAdya=utpanna karAne yogya; jisakI utpattimen anya koI nimitta hotA hai aisA.

3. skandhajanya=skandhon dvArA utpanna ho aisA jisakI utpattimen skandha nimitta hote hain aisA. [samasta lokamen
sarvatra vyApta anantaparamANumayI shabdayogya vargaNAen svayamev shabdarUp pariNamit hone par bhI vAyu–galA–tAlun–
jivhA–oShTha, dyanTA–mogarI Adi mahAskandhonkA TakarAnA vah bahirangakAraNasAmagrI hai arthAt shabdarUp
pariNamanamen ve mahAskandha nimittabhUt hain isaliye us apekShAse [nimitta–apekShAse] shabdako vyavahArase
skandhajanya kahA jAtA hai.]

Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version

128
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
Nichcho NANavakAso Na sAvakAso padesado bhedA.
khandhANan pi ya kattA
pavihattA kAlasankhANan.. 80..
nityo nAnavakAsho na sAvakAsha pradeshato bhettA.
skandhAnAmapi cha kartA pravibhaktA kAlasankhyAyA.. 80..
paramANorekapradeshatvakhyApanametat.
paramANun sa khalveken pradeshen rUpAdiguNasAmAnyabhAjA sarvadaivAvinashvaratvAnnitya. eken pradeshen
padavibhaktavRuttInAn sparshAdiguNAnAmavakAshadAnAnnAnavakAsha.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 80
anvayArtha– [pradeshata] pradesh dvArA [nitya] paramANu nitya hai, [na anavakAsha] anavakAsh
nahIn hai, [na sAvakAsha] sAvakAsh nahIn hai, [skandhAnAm bhettA] skandhonkA bhedan karanevAlA [api cha
kartA] tathA karanevAlA hai aur [kAlasankhyAyA pravibhaktA] kAl tathA sankhyAko vibhAjit karanevAlA
hai [arthAt kAlakA vibhAjan karatA hai aur sankhyAkA mAp karatA hai].
TIkA– yah, paramANuke ekapradeshIpanekA kathan hai.
jo paramANu hai, vah vAstavamen ek pradesh dvArA – jo ki rUpAdiguNasAmAnyavAlA hai usake
dvArA – sadaiv avinAshI honese nitya hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA usase [–pradeshase] abhinna
astitvavAle sparshAdiguNonko avakAsh detA hai isaliye
anavakAsh nahIn hai; vah vAstavamen ek pradesh
dvArA [usamen] dvi–Adi pradeshonkA abhAv honese, svayam hI Adi, svayam hI madhya aur svayam hI ant
honeke kAraN [arthAt niransh honeke kAraN], sAvakAsh nahIn hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA
skandhonke bhedakA nimitta honese [arthAt skandhake bikharane – TUTanekA nimitta honese] skandhonkA bhedan
karanevAlA hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA skandhake sanghAtakA nimitta honese [arthAt skandhake
milanekA –rachanAkA nimitta honese] skandhonkA kartA hai; vah vAstavamen ek pradesh dvArA – jo ki
ek
--------------------------------------------------------------------------
nahi anavakAsh, na sAvakAsh pradeshathI, aNu shAshvato,
bhettA rachayitA skandhano, pravibhAgI sankhyA–kALano. 80.

Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
129
eken pradeshen dvayAdipradeshAbhAvAdAtmAdinAtmamadhyenAtmAnten na sAvakAsha. eken pradeshen skandhAnAn
bhedanimittatvAt skandhAnAn bhettA. aikan pradeshen skandhasanghAtanimittatvAtskandhAnAn kartA eken
pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadnatipariNAmApannen samayalakShaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya pravibhaktA.
eken pradeshen tatsUtratritadvayAdibhedapUrvikAyA skandheShu dravyasankhyAyA eken pradeshen
tadavachchhinnaikAkAshapradesh–
-----------------------------------------------------------------------------
AkAshapradeshakA atikramaN karanevAle [–lAnghanevAle] apane gatipariNAmako prApta hotA hai usake
dvArA –‘samay’ nAmak kAlakA vibhAg karatA hai isaliye kAlakA vibhAjak hai; vah vAstavamen ek
pradesh dvArA sankhyAkA bhI
1vibhAjak hai kyonki [1] vah ek pradesh dvArA usake rache jAnevAle do
Adi bhedonse lekar [tIn aNu, chAr aNu, asankhya aNu ityAdi] dravyasankhyAke vibhAg skandhommen
karatA hai, [2] vah ek pradesh dvArA usakI jitanI maryAdAvAle ek ‘
2AkAshapradesh’ se lekar [do
AkAshapradesh, tIn AkAshapradesh, asankhya AkAshapradesh ityAdi] kShetrasankhyAke vibhAg karatA hai, [3]
vah ek pradesh dvArA, ek AkAshapradeshakA atikram karanevAle usake gatipariNAm jitanI maryAdAvAle
3samay’ se lekar [dosamay, tIn samay, asankhya samay ityAdi] kAlasankhyAke vibhAg karatA hai,
aur [4] vah ek pradesh dvArA usamen vivartan pAnevAle [–parivartit, pariNamit] jaghanya
varNAdibhAvako jAnanevAle gnAnase lekar bhAvasankhyAke vibhAg karatA hai.. 80..
--------------------------------------------------------------------------
1. vibhAjak = vibhAg karanevAlA; mApanevAlA. [skandhommen dravyasankhyAkA mAp [arthAt ve kitane aNuon–
paramANuonse bane hain aisA mAp] karanemen aNuonkI–paramANuonkI–apekShA AtI hai, arthAt vaisA mAp paramANu
dvArA hotA hai. kShetrakA mApakA ekak ‘AkAshapradesh’ hai aur AkAshapradeshakI vyAkhyAmen paramANukI apekShA AtI
hai; isaliye kSheLakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. kAlake mAp ekak ‘samay’ hai aur samayakI vyAkhyAmen
paramANukI apekShA AtI hai; isaliye kAlakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. gnAnabhAvake [gnAnaparyAyake]
mApakA ekak ‘paramANumenn pariNamit jaghanya varNAdibhAvako jAne utanA gnAn’ hai aur usamen paramANukI apekShA
AtI hai; isaliye bhAvakA [gnAnabhAvakA] mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. is prakAr paramANu dravya, kShetra, kAl
aur bhAv mAp karaneke liye gaj samAn hai]

2. ek paramANupradesh jitane AkAshake bhAgako [kShetrako] ‘AkAshapradesh’ kahA jAt hai. vah ‘AkAshapradesh’
kShetrakA ‘ekak’ hai. [ginatIke liye, kisI vastuke jitane parimANako ‘ek mAp’ mAnA jAye, utane
parimANako us vastukA ‘ekak’ kahA jAtA hai.]

3. paramANuko ek AkAshapradeshese dUsare anantar AkAshapradeshamen [mandagatise] jAte hue jo kAl lagatA hai use
‘samay’ kahA jAtA hai.

Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version

130
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
pUrvikAyA kShetrasankhyAyA eken pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadgatipariNAmAvachchhinnasamayapUrvikAyA
kAlasankhyAyA aikan pradeshen padvivartijaghanyavarNAdibhAvAvabodhapUrvikAyA bhAvasankhyAyA pravibhAg–
karaNAt pravibhaktA sankhyAyA apIti.. 80..
eyarasavaNNagandhan dophAsan saddakAraNamasaddan.
khandhantaridan davvan paramANu
tan viyANAhi.. 81..
ekarasavarNagandhan dvisparsha shabdakAraNamashabdam.
skandhAntaritan dravyan paramANun tan vijAnihi.. 81..
paramANudravye guNaparyAyavRuttiprarUpaNametat.
sarvatrApi paramANau rasavarNagandhasparshA sahabhuvo guNA. te cha kramapravRuttaistatra svaparyAyairvartante. tathA
hi– panychAnAn rasaparyAyANAmanyatamenaikenaikadA raso vartate.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 81
anvayArtha– [tan paramANun] vah paramANu [ekarasavarNagandh] ek rasavAlA, ek varNavAlA, ek
gandhavAlA tathA [dvisparshe] do sparshavAlA hai, [shabdakAraNam] shabdakA kAraN hai, [ashabdam] ashabda
hai aur [skandhAntaritan] skandhake bhItar ho tathApi [dravyan] [paripUrNa svatantra] dravya hai aisA
[vijAnIhi] jAno.
TIkA– yah, paramANudravyamen guN–paryAy vartanekA [guN aur paryAy honekA] kathan hai.
sarvatra paramANumen ras–varNa–gandh–sparsha sahabhAvI guN hote hai; aur ve guN usamen kramavartI nij
paryAyon sahit vartate hain. vah is prakAra– pAnch rasaparyAyomense ek samay koI ek [rasaparyAy]
sahit ras vartatA hai; pAnch varNaparyAyommense ek samay kisI ek [varNaparyAy] sahit varNa vartatA hai ;
--------------------------------------------------------------------------
ek ja varaN–ras–gandh ne be sparshayut paramANu chhe,
te shabdahetu, ashabda chhe, ne skandhamAn paN dravya chhe. 81.

Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
131
panychAnAn varNaparyAyANAmanyatamenaikenaikadA varNo vartate. ubhayorgandhaparyAyayoranyatareNaikenaikadA gandho vartate.
chaturNAn shItasnigdhashItarUkShoShNasnigdhoShNarUkSharUpANAn sparshaparyAyadvandvAnAmanyatamenaikenaikadA sparsho vartate.
evamayamuktaguNavRutti paramANu shabdaskandhapariNatishaktisvabhAvAt shabdakAraNam. ekapradeshatven
shabdaparyAyapariNativRuttyabhAvAdashabda. snigdharUkShatvapratyayabandhavashAdanekaparamANvek–
tvapariNatirUpaskandhAntaritopi svabhAvamaparityajannupAttasankhyatvAdek ev dravyamiti.. 81..
uvabhojjamindiehin ya indiyakAyA maNo ya kammANi.
jan havadi muttamaNNan tan savvan puggalan jANe.. 82..
upabhogyamindriyaishchendriyakAyA manashcha karmANi.
yadbhavati mUrtamanyat tatsarvan pudgalan jAnIyAt.. 82..
-----------------------------------------------------------------------------
do gandhaparyAyommense ek samay kisI ek [gandhaparyAy] sahit gandh vartatA hai; shIt–snigdha, shIt–rUkSha,
uShNa–snigdha aur uShNa–rUkSha in chAr sparshaparyAyonke yugalamense ek samay kisI ek yugak sahit
sparsha vartatA hai. is prakAr jisamen guNonkA vartan [–astitva] kahA gayA hai aisA yah paramANu
shabdaskandharUpase pariNamit hone kI shaktirUp svabhAvavAlA honese shabdakA kAraN hai; ekapradeshI honeke
kAraN shabdaparyAyarUp pariNati nahI vartatI honese ashabda hai; aur
1snigdha–rUkShatvake kAraN bandha
honese anek paramANuonkI ekatvapariNatirUp skandhake bhItar rahA ho tathApi svabhAvako nahIn
chhoDatA huA, sankhyAko prApta honese [arthAt paripUrNa ekake rUpamen pRuthak ginatImen Anese]
2akelA
hI dravya hai.. 81..
gAthA 82
anvayArtha– [indriyai upabhogyam cha] indriyonn dvArA upabhogya viShay, [indriyakAyA] indriyAn, sharIr,
[mana] man, [karmANi] karma [cha] aur [anyat yat] anya jo kuchh [mUrttan bhavati] mUrta ho [tat
sarvan] vah sab [pudgalan jAnIyAt] pudgal jAno.
--------------------------------------------------------------------------
1. snigdha–rUkShatva=chikanAI aur rUkShatA.

2. yahAn aisA batalAyA hai ki skandhamen bhI pratyek paramANu svayam paripUrNa hai, svatantra hai, parakI sahAyatAse rahit ,
aur apanese hI apane guNaparyAyamen sthitahai.

indriy vaDe upabhogya, indriy, kAy, man ne karma je,
vaLI anya je kaI mUrta te saghaLuy pudgal jANaje. 82.