Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 53-67.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 15

 

Page 92 of 264
PDF/HTML Page 121 of 293
single page version

92
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
varNarasagandhasparshA paramANuprarUpitA visheShai.
dravyAchcha ananyA anyatvaprakAshakA bhavanti.. 51..
darshanagnAne tathA jIvanibaddhe ananyabhUte.
vyapadeshata pRuthaktvan kurute hi no svabhAvAt.. 52..
draShTAntadArShTAntikArthapurassaro dravyaguNAnAmanarthAnntaratvavyAkhyopasanhAroyam.
varNarasagandhasparshA hi paramANo prarUpyante; te cha paramANoravibhaktapradeshatvenAnanyepi
sangnAdivyapadeshanibandhanairvisheShairanyatvan prakAshayanti. evan gnAnadarshane apyAtmani sambaddhe Atma–
dravyAdavibhaktapradeshatvenAnanyepi sangnAdivyapadeshanibandhanairvisheShai pRuthaktvamAsAdayata, svabhAvatastu
nityamapRuthaktvamev bibhrata.. 51–52..
–itiupayogaguNavyAkhyAnan samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 51–52
anvayArtha– [paramANuprarUpitA] paramANumen prarUpit kiye jAne vAle aise [varNarasagandhasparshA]
varNa–ras–gandh–sparsha [dravyAt ananyA cha] dravyase ananya vartate hue [visheShai] [vyapadeshake
kAraNabhUt] visheShon dvArA [anyatvaprakAshakA bhavanti] anyatvako prakAshit karanevAle hote hain [–
svabhAvase anyarUp nahIn hai]; [tathA] is prakAr [jIvanibaddhe] jIvamen sambaddha aise [darshanagnAne]
darshan–gnAn [ananyabhUte] [jIvadravyase] ananya vartate hue [vyapadeshata] vyapadesh dvArA [pRuthaktvan
kurute hi] pRuthaktva karate hain. [no svabhAvAt] svabhAvase nahIn.
TIkA– draShTAntarUp aur drArShTAntarUp padArthapUrvak, dravya tathA guNonke abhinna–padArthapaneke
vyAkhyAnakA yah upasanhAr hai.
varNa–ras–gandh–sparsha vAstavamen paramANumen prarUpit kiye jAte hain; ve paramANuse abhinna pradeshavAle
honeke kAraN ananya hone par bhI, sangnAdi vyapadeshake kAraNabhUt visheShon dvArA anyatvako prakAshit
karate hain. is prakAr AtmAmen sambaddha gnAn–darshan bhI Atmadravyase abhinna pradeshavAle honeke kAraN
ananya hone par bhI, sangnAdi vyapadeshake kAraNabhUt visheShon dvArA pRuthakpaneko prApta hote hain, parantu
svabhAvase sadaiv apRuthakpane ko hI dhAraN karate hain.. 51–52..
is prakAr upayogaguNakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
drArShTAnta = draShTAnta dvArA samajhAAn ho vah bAt; upameya. [yahAn paramANu aur varNAdik draShTAntarUp padArtha hain tathA
jIv aur gnAnAdik drArShTAnntarUp padArtha hain.]

Page 93 of 264
PDF/HTML Page 122 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
93
ath kartRutvaguNavyAkhyAnam. tatrAdigAthAtrayeN tadupoddhAta–
jIvA aNAiNihaNA santA NantA ya jIvabhAvAdo.
sabbhAvado aNantA panchaggaguNappadhANA ya.. 53..
jIvA anAdinidhanA sAntA anantAshcha jIvabhAvAt.
sadbhAvatonantA panychAgraguNapradhAnA cha.. 53..
jIvA hi nishchayen parabhAvAnAmakaraNAtsvabhAvAnAn kartAro bhaviShyanti. tAnshcha kurvANA
kimanAdinidhanA, kin sAdisanidhanA, kin sAdyanidhamA, kin tadAkAreN pariNatA, kimapariNatA
bhaviShyantItyAshangkayedamuktam.
-----------------------------------------------------------------------------
ab kartRutvaguNakA vyAkhyAn hai. usamen, prArambhakI tIn gAthAonse usakA upodghAt kiyA
jAtA hai.
gAthA 53
anvayArtha– [jIvA] jIv [anAdinidhanA] [pAriNAmikabhAvase] anAdi–ananta hai,
[sAntA] [tIn bhAvonnse] sAnt [arthAt sAdi–sAnt] hai [cha] aur [jIvabhAvAt anantA]
jIvabhAvase ananta hai [arthAt jIvake sadbhAvarUp kShAyikabhAvase sAdi–ananta hai] [sadbhAvata
anantA] kyonki sadbhAvase jIv ananta hI hote hain. [panychAgraguNapradhAnA cha] ve pAnch mukhya guNonse
pradhAnatAvAle hain.
TIkA– nishchayase par–bhAvonkA katRutva na honese jIv sva–bhAvonke kartA hote hain ; aur unhen
[–apane bhAvonko] karate hue, kyA ve anAdi–ananta hain? kyA sAdi–sAnt hain? kyA sAdi–ananta
hain? kyA tadAkArarUp [us–rUp] pariNat hai? kyA [tadAkArarUp] apariNat hain?– aisI AshankA
karake yah kahA gayA hai [arthAt un AshankAonke samAdhAnarUpase yah gAthA kahI gaI hai].
--------------------------------------------------------------------------
jIvo anAdi–anant, sAnt, anant chhe jIvabhAvathI,
sadbhAvathI nahi ant hoy; pradhAnatA guN pAnchathI. 53.

Page 94 of 264
PDF/HTML Page 123 of 293
single page version

94
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvA hi sahajachaitanyalakShaNapAriNAmikabhAvenAnAdinidhanA. ta evaudayik–
kShAyopashamikaupashamikabhAvai sAdisanidhanA. ta ev kShAyikabhAven sAdyanidhanA. na cha sAdi–
tvAtsanidhanatvan kShAyikabhAvasyAshangkayam. sa khalUpAdhinivRuttau pravartamAna siddhabhAv iv sadbhAv ev
jIvasya; sadbhAven chAnantA ev jIvA pratignAyante. na cha teShAmanAdinidhanasahajachaitanya–lakShaNaikabhAvAnAn
sAdisanidhanAni sAdyanidhanAni bhAvAntarANi nopapadyant iti vaktavyam; te khalvanAdikarmamalImasA
pankasampRuktatoyavattadAkAreN pariNatatvAtpanychapradhAnaguNapradhAnatvenaivAnubhUyant iti.. 53..
-----------------------------------------------------------------------------
jIv vAstavamen sahajachaitanyalakShaN pAriNAmik bhAvase anAdi–ananta hai. ve hI audayik,
kShAyopashamik aur aupashamik bhAvonse sAdi–sAnta hain. ve hI kShAyik bhAvase sAdi–ananta hain.
‘kShAyik bhAv sAdi honese vah sAnt hogA’ aisI AshankA karanA yogya nahIn hai. [kAraN is
prakAr hai–] vah vAstavamen upAdhikI nivRutti hone par pravartatA huA, siddhabhAvakI bhAnti, jIvakA
sadbhAv hI hai [arthAt karmopAdhike kShayamen pravartatA hai isaliye kShAyik bhAv jIvakA sadbhAv hI hai];
aur sadbhAvase to jIv ananta hI svIkAr kiye jAte hain. [isaliye kShAyik bhAvase jIv ananta hI
arthAt vinAsharahit hI hai.]
punashcha, ‘anAdi–ananta sahajachaitanyalakShaN ek bhAvavAle unhen sAdi–sAnt aur sAdi–ananta
bhAvAntar ghaTit nahIn hote [arthAt jIvonko ek pAriNAmik bhAvake atirikta anya bhAv ghaTit nahIn
hote]’ aisA kahanA yogya nahIn hai; [kyonki] ve vAstavamen anAdi karmase malin vartate hue kAdavase
1sampRukta jalakI bhAnti tadAkArarUp pariNat honeke kAraN, pAnch pradhAn 2guNonse pradhAnatAvAle hI
anubhavamen Ate hain.. 53..
--------------------------------------------------------------------------
jIvake pAriNAmik bhAvakA lakShaN arthAt svarUp sahaj–chaitanya hai. yah pAriNAmik bhAv anAdi ananta
honese is bhAvakI apekShAse jIv anAdi ananta hai.

1. kAdavase sampRukta = kAdavakA samparka prApta; kAdavake sansargavAlA. [yadyapi jIv dravyasvabhAvase shuddha hai tathApi
vyavahArase anAdi karmabandhanake vash, kAdavavAle jalakI bhAnti, audayik Adi bhAvarUp pariNat hain.]

2. audayik, aupashamik, kShAyopashamik, kShAyik aur pAriNAmik in pAnch bhAvonko jIvake pAnch pradhAn guN
kahA gayA hai.

Page 95 of 264
PDF/HTML Page 124 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
95
evan sado viNAso asado jIvassa hoi uppAdo.
idi jiNavarehin bhaNidan
aNNoNNaviruddhamaviruddhan.. 54..

evan sato vinAshosato jIvasya bhavatyutpAda.
iti jinavarairbhaNitamanyonyaviruddhamaviruddham.. 54..
jIvasya bhAvavashAtsAdisanidhanatve sAdyanidhanatve cha virodhaparihAroyam.
evan hi panychabhirbhAvai svayam pariNamamAnasyAsya jIvasya kadAchidaudayikenaiken manuShyatvAdilakShaNen
bhAven sato vinAshastathApareNaudayikenaiv devatvAdilakShaNen bhAven asat utpAdo bhavatyeva. etachcha ‘na
sato vinAsho nAsat utpAd’ iti pUrvoktasUtreN sah viruddhamapi na viruddham; yato jIvasya
dravyArthikanayAdeshen na satpraNAsho nAsadutpAda, tasyaiv paryAyArthikanayAdeshen satpraNAshosadutpAdashcha.
na chaitadanupapannam, nitye jale kallolAnAm–nityatvadarshanAditi.. 54..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 54
anvayArtha– [evan] is prakAr [jIvasya] jIvako [sata vinAsha] satkA vinAsh aur
[asata utpAda] asatkA utpAd [bhavati] hotA hai– [iti] aisA [jinavarai bhaNitam] jinavaronne
kahA hai, [anyonyaviruddham] jo ki anyonya viruddha [19 vIn gAthAke kathanake sAth virodhavAlA]
tathApi [aviruddham] aviruddha hai.
TIkA– yah, jIvako bhAvavashAt [audayik Adi bhAvonke kAraN] sAdi–sAntapanA aur
anAdi–anantapanA honemen virodhakA parihAr hai.
is prakAr vAstavamen pAnch bhAvarUpase svayam pariNamit honevAle is jIvako kadAchit audayik
aise ek manuShyatvAdisvarUp bhAvakI apekShAse satkA vinAsh aur audayik hI aise dUsare
devatvAdisvarUp bhAvakI apekShAse asatkA utpAd hotA hI hai. aur yah [kathan] ‘satkA vinAsh
nahIn hai tathA asatkA utpAd nahIn hai’ aise pUrvokta sUtrake [–19vIn gAthAke] sAth virodhavAlA hone
par bhI [vAstavamen] virodhavAlA nahIn hai; kyonki jIvako dravyArthikanayake kathanase satkA nAsh nahIn
hai aur asatkA utpAd nahIn hai tathA usIko paryAyArthikanayake kathanase satkA nAsh hai aur
asatkA utpAd hai. aur yah
1anupapanna nahIn hai, kyonki nitya aise jalamen kallolonkA anityapanA
dikhAI detA hai.
--------------------------------------------------------------------------
yahAn ‘sAdi’ke badale ‘anAdi’ honA chAhiye aisA lagatA hai; isaliye gujarAtImen ‘anAdi’ aisA anuvAd
kiyA hai.
1.anupapanna = ayukta; asangat; aghaTit; na ho sake aisA.
e rIt sat–vyay ne asat–utpAd jIvane hoy chhe
–bhAkhyun jine, je pUrva–apar viruddha paN aviruddha chhe. 54.

Page 96 of 264
PDF/HTML Page 125 of 293
single page version

96
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
NeraiyatiriyamaNuA devA idi NAmasanjudA payaDI.
kuvvanti sado NAsan asado bhAvassa
uppAdan.. 55..
nArakatiryangmanuShyA devA iti nAmasanyutA prakRutaya.
kurvanti sato nAshamasato bhAvasyotpAdam.. 55..
jIvasya sadasadbhAvochchhittyutpattinimittopAdhipratipAdanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– 53 vIn gAthAmen jIvako sAdi–sAntapanA tathA anAdi–anantapanA kahA gayA hai. vahAn
prashna sambhav hai ki–sAdi–sAntapanA aur anAdi–anantapanA paraspar viruddha hai; paraspar viruddha bhAv
ekasAth jIvako kaise ghaTit hote hain? usakA samAdhAn is prakAr hai jIv dravya–paryAyAtmak vastu
hai. use sAdi–sAntapanA aur anAdi–anantapanA donon ek hI apekShAse nahIn kahe gaye hain, bhinna–
bhinna apekShAse kahe gaye hain; sAdi–sAntapanA kahA gayA hai vah paryAy–apekShAse hai aur anAdi–
anantapanA dravya–apekShAse hai. isaliye is prakAr jIvako sAdi–sAntapanA tathA anAdi–anantapanA
ekasAth barAbar ghaTit hotA hai.
[yahAn yadyapi jIvako anAdi–ananta tathA sAdi–sAnta kahA gayA hai, tathApi aisA tAtparya
grahaN karanA chAhiye ki paryAyArthikanayake viShayabhUt sAdi–sAnta jIvakA Ashray karaneyogya nahIn hai
kintu dravyArthikanayake viShayabhUt aisA jo anAdi–ananta, TankotkIrNagnAyakasvabhAvI, nirvikAr,
nityAnandasvarUp jIvadravya usIkA Ashray karane yogya hai].. 54..
gAthA 55
anvayArtha– [nArakatiryanngmanuShyA devA] nArak, tiryanch, manuShya aur dev [iti nAmasanyutA]
aise nAmomvAlI [prakRutaya] [nAmakarmakI] prakRitiyAn [sata nAsham] sat bhAvakA nAsh aur [asata
bhAvasya utpAdam] asat bhAvakA utpAd [kurvanti] karatI hain.
--------------------------------------------------------------------------
tiryanch–nArak–dev–mAnav nAmanI chhe prakRiti je,
te vyay kare sat bhAvano, utpAd asat taNo kare. 55.

Page 97 of 264
PDF/HTML Page 126 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
97
yathA hi jalarAsherjalarAshitvenAsadutpAdan saduchchhedan chAnanubhavatashchaturbhya kakubvibhAgebhya krameN
vahamAnA pavamAnA kallolAnAmasadutpAdan saduchchhedan cha kurvanti, tathA jIvasyApi jIvatven
saduchchhedamasadutpattin chAnanubhavata krameNodIyamAnA nArakatiryangmanuShyadevanAmaprakRutaya
saduchchhedamasadutpAdan cha kurvantIti.. 55..
udayeN uvasameN ya khayeN duhin missidehin pariNAme.
juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vichchhiNNA.. 56..
udayenopashamen cha kShayeN dvAbhyAn mishritAbhyAn pariNAmena.
yuktAste jIvaguNA bahuShu chArtheShu vistIrNA.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– jIvako sat bhAvake uchchhed aur asat bhAvake utpAdamen nimittabhUt upAdhikA yah
pratipAdan hai.

jis prakAr samudrarUpase asatke utpAd aur satke uchchhedakA anubhav na karanevAle aise
samudrako chAron dishAommense kramasha bahatI huI havAen kallolonsambandhI asatkA utpAd aur satkA
uchchhed karatI hain [arthAt avidyamAn tarangake utpAdamen aur vidyamAn tarangake nAshamen nimitta banatI
hai], usI prakAr jIvarUpase satke uchchhed aur asatke utpAd anubhav na karanevAle aise jIvako
kramasha udayako prApta hone vAlI nArak–tiryanch–manuShya–dev nAmakI [nAmakarmakI] prakRitiyAn
[bhAvonsambandhI, paryAyonsambandhI] satkA uchchhed tathA asatkA utpAd karatI hain [arthAt vidyamAn
paryAyake nAshamen aur avidyamAn paryAyake utpAdamen nimitta banatI hain].. 55..
gAthA 56
anvayArtha– [udayen] udayase yukta, [upashamen] upashamase yukta, [kShayeN] kShayase yukta,
[dvAbhyAn mishritAbhyAn] kShayopashamase yukta [cha] aur [pariNAmen yuktA] pariNAmase yukta–[te] aise
[jIvaguNA] [pAnch] jIvaguN [–jIvake bhAv] hain; [cha] aur [bahuShu artheShu vistIrNA] unhen
anek prakArommen vistRut kiyA jAtA hai.
--------------------------------------------------------------------------
pariNAm, uday, kShayopasham, upasham, kShaye sanyukta je,
te pAnch jIvaguN jANavA; bahu bhedamAn vistIrNa chhe. 56.

Page 98 of 264
PDF/HTML Page 127 of 293
single page version

98
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvasya bhAvodayavarNanametat.
karmaNAn phaladAnasamarthatayodbhUtirudaya, anudbhUtirupashama, udbhUtyanudbhUtI kShayopashama,
atyantavishleSha kShaya, dravyAtmalAbhahetuka pariNAma. tatrodayen yukta audayika, upashamen yukta
aupashamika, kShayopashamen yukta kShAyopashamika, kShayeN yukta kShAyika, pariNAmen yukta pAriNAmika.
ta ete panycha jIvaguNA. tatropAdhichaturvidhatvanibandhanAshchatvAra, svabhAvanibandhan eka. ete
chopAdhibhedAtsvarUpabhedAchcha bhidyamAnA bahuShvartheShu vistAryant iti.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– jIvako bhAvonke udayakA [–pAnch bhAvonkI pragaTatAkA] yah varNan hai.

karmokA
1phaladAnasamartharUpase udbhav so ‘uday’ hai, anudbhav so ‘upasham’ hai, udbhav tathA
anudbhav so ‘kShayopasham’ hai, 2atyanta vishleSh so ‘kShay’ hai, dravyakA 3AtmalAbh [astitva] jisakA
hetu hai vah ‘pariNAm’ hai. vahAn, udayase yukta vah ‘audayik’ hai, upashamase yukta vah ‘aupashamik’
hai, kShayopashamase yukta vah ‘kShAyopashamik’ hai,
4kShayase yukta vah ‘kShAyik’ hai, 5pariNAmase yukta vah
‘pAriNAmik’ hai.– aise yah pAnch jIvaguN hain. unamen [–in pAnch guNommen] 6upAdhikA chaturvidhapanA
jinakA kAraN [nimitta] hai aise chAr hain, svabhAv jisakA kAraN hai aisA ek hai. upAdhike bhedase
aur svarUpake bhedase bhed karane par, unhen anek prakArommen vistRut kiyA jAtA hai.. 56..
--------------------------------------------------------------------------
1. phaladAnasamartha = phal denemen samartha.

2. atyanta vishleSh = atyanta viyog; Atyantik nivRutti.

3. AtmalAbh = svarUpaprApti; svarUpako dhAraN kar rakhanA; apaneko dhAraN kar rakhanA; astitva. [dravya apaneko
dhAraN kar rakhatA hai arthAt svayam banA rahatA hai isaliye use ‘pariNAm’ hai.]

4. kShayase yukta = kShay sahit; kShayake sAth sambandhavAlA. [vyavahArase karmoke kShayakI apekShA jIvake jis bhAvamen
Aye vah ‘kShAyik’ bhAv hai.]

5. pariNAmase yukta = pariNAmamay; pariNAmAtmak; pariNAmasvarUpa.

6. karmopAdhikI chAr prakArakI dashA [–uday, upasham, kShayopasham aur kShay] jinakA nimitta hai aise chAr bhAv
hain; jinamen karmopAdhirUp nimitta bilakul nahIn hai, mAtra dravyasvabhAv hI jisakA kAraN hai aisA ek pAriNAmik
bhAv haie.

Page 99 of 264
PDF/HTML Page 128 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
99
kamman vedayamANo jIvo bhAvan karedi jArisayan.
so tassa teN kattA havadi tti ya sAsaNe paDhidan.. 57..

karma vedayamAno jIvo bhAvan karoti yAdrashakam.
sa tasya ten kartA bhavatIti cha shAsane paThitam.. 57..
jIvasyaudayikAdibhAvAnAn kartRutvaprakAroktiriyam.
jIven hi dravyakarma vyavahAranayenAnubhUyate; tachchAnubhUyamAnan jIvabhAvAnAn nimittamAtramupavarNyate.
tasminnimittamAtrabhUte jIven kartRubhUtenAtmana karmabhUto bhAva kriyate. amunA yo yen prakAreN jIven
bhAva kriyate, sa jIvastasya bhAvasya ten prakAreN kartA bhavatIti.. 57..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 57
anvayArtha– [karma vedayamAna] karmako vedatA haA [jIva] jIv [yAdrash–kam bhAvan] jaise
bhAvako [karoti] karatA hai, [tasya] us bhAvakA [ten] us prakArase [sa] vah [kartA bhavati]
kartA hai–[iti cha] aisA [shAsane paThitam] shAsanamen kahA hai.
TIkA– yah, jIvake audayikAdi bhAvonke kartRutvaprakArakA kathan hai.
jIv dvArA dravyakarma vyavahAranayase anubhavamen AtA hai; aur vah anubhavamen AtA huA
jIvabhAvonkA nimittamAtra kahalAtA hai. vah [dravyakarma] nimittamAtra honese, jIv dvArA kartArUpase
apanA karmarUp [kAryarUp] bhAv kiyA jAtA hai. isaliye jo bhAv jis prakArase jIv dvArA kiyA
jAtA hai, us bhAvakA us prakArase vah jIv kartA hai.. 57..
--------------------------------------------------------------------------
pudgalakaramane vedatAn AtmA kare je bhAvane,
te bhAvano te jIv chhe kartA–kahyun jinashAsane. 57.

Page 100 of 264
PDF/HTML Page 129 of 293
single page version

100
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kammeN viNA udayan jIvassa Na vijjade uvasaman vA.
khaiyan khaovasamiyan tamhA bhAvan tu kammakadan.. 58..
karmaNA vinodayo jIvasya na vidyat upashamo vA.
kShAyika kShAyopashamikastasmAdbhAvastu karmakRuta.. 58..

dravyakarmaNAn nimittamAtratvenaudayikAdibhAvakartRutvamatroktam.
na khalu karmaNA vinA jIvasyodayopashamau kShayakShAyopashamAvapi vidyete; tata
kShAyikakShAyopashamikashchaudayikaupashamikashcha bhAva karmakRutonumantavya. pAriNAmikastvanAdinidhano
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 58
anvayArtha– [karmaNA vinA] karma binA [jIvasya] jIvako [udaya] uday, [upashama]
upasham, [kShAyika] kShAyik [vA] athavA [kShAyopashamika] kShAyopashamik [na vidyate] nahIn hotA,
[tasmAt tu] isaliye [bhAva] bhAv [–chaturvidh jIvabhAv] [karmakRuta] karmakRut hain.
TIkA– yahAn, [audayikAdi bhAvonke] nimittamAtra rUpase dravyakarmoko audayikAdi bhAvonkA
kartApanA kahA hai.
[ek prakArase vyAkhyA karane par–] karmake binA jIvako uday–upasham tathA kShay–kShayopasham
nahIn hote [arthAt dravyakarmake binA jIvako audayikAdi chAr bhAv nahIn hote]; isaliye kShAyik,
kShAyopashamik, audayik yA aupashamik bhAv karmakRut sammat karanA. pAriNAmik bhAv to anAdi–
ananta,
nirupAdhi, svAbhAvik hI hain. [audayik aur kShAyopashamik bhAv karmake binA nahIn hote
isaliye karmakRut kahe jA sakate hain– yah bAt to spaShTa samajhamen A sakatI hai; kShAyik aur
aupashamik bhAvonke sambandhamen nimnoktAnusAr spaShTatA kI jAtI hai] kShAyik bhAv, yadyapi svabhAvakI
vyaktirUp [–pragaTatArUp] honese ananta [–anta rahit] hai tathApi, karmakShay dvArA utpanna honeke
--------------------------------------------------------------------------
nirupAdhi = upAdhi rahit; aupAdhik na ho aisA. [jIvakA pAriNAmik bhAv sarva karmopAdhise nirapekSha honeke
kAraN nirupAdhi hai.]

pudgalakaram viN jIvane upasham, uday, kShAyik ane
kShAyopashamik na hoy, tethI karmakRut e bhAv chhe. 58.

Page 101 of 264
PDF/HTML Page 130 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
101
nirupAdhi svAbhAvik eva. kShAyikastu svabhAvavyaktirUpatvAdanantopi karmaNa kShayeNotpadya–
mAnatvAtsAdiriti karmakRut evokta. aupashamikastu karmaNAmupashame samutpadyamAnatvAdanupashame
samuchchhidyamAnatvAt karmakRut eveti.
athavA udayopashamakShayakShayopashamalakShaNAshchatasro dravyakarmaNAmevAvasthA, na puna pariNAm–
lakShaNaikAvasthasya jIvasya; tat udayAdisanjAtAnAmAtmano bhAvAnAn nimitta–
bhAvo jadi kammakado attA kammassa hodi kidh kattA.
Na kuNadi attA kinchi vi muttA aNNan
sagan bhAvan.. 59..
bhAvo yadi karmakRut AtmA karmaNo bhavati kathan kartA.
na karotyAtmA kinchidapi muktvAnyat svakan bhAvam.. 59..
-----------------------------------------------------------------------------

kAraN sAdi hai isaliye karmakRut hI kahA gayA hai. aupashamik bhAv karmake upashamase utpanna honeke
kAraN tathA anupashamase naShTa honeke kAraN karmakRut hI hai. [is prakAr audayikAdi chAr bhAvonko
karmakRut sammat karanA.]
athavA [dUsare prakArase vyAkhyA karane par]– uday, upasham, kShay aur kShayopashamasvarUp chAr
[avasthAen] dravyakarmakI hI avasthAen hain, pariNAmasvarUp ek avasthAvAle jIvakI nahIn hai [arthAt
uday Adi avasthAen dravyakarmakI hI hain, ‘pariNAm’ jisakA svarUp hai aisI ek avasthArUpase
avasthit jIvakI–pAriNAmik bhAvarUp sthit jIvakI –ve chAr avasthAen nahIn hain]; isaliye
udayAdik dvArA utpanna honevAle AtmAke bhAvonko nimittamAtrabhUt aisI us prakArakI avasthAonnrUp
[dravyakarma] svayam pariNamit honeke kAraN dravyakarma bhI vyavahAranayase AtmAke bhAvonke katRutvako prApta
hotA hai.. 58..
gAthA 59
anvayArtha– [yadi bhAva karmakRuta] yadi bhAv [–jIvabhAv] karmakRut hon to [AtmA karmaNA
kartA bhavati] AtmA karmakA [–dravyakarmakA] kartA honA chAhiye. [kathan] vah to kaise ho sakatA
hai? [AtmA] kyonki AtmA to [svakan bhAvan muktvA] apane bhAvako chhoDakar [anyat kinchit api]
anya kuchh bhI [na karoti] nahIn karatA.
--------------------------------------------------------------------------
jo bhAvakartA karma, to shun karmakartA jIv chhe?
jIv to kadI karato nathI nij bhAv viN kaI anyane. 59.

Page 102 of 264
PDF/HTML Page 131 of 293
single page version

102
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvabhAvasya karmakartRutve pUrvapakShoyam. yadi khalvaudayikAdirUpo jIvasya bhAva karmaNA kriyate, tadA
jIvastasya kartA na bhavati. na cha jIvasyAkartRutvAmiShyate. tata pArisheShyeN dravyakarmaNa kartApadyate.
tattu katham? yato nishchayanayenAtmA svan bhAvamujjhitvA nAnyatkimapi karotIti.. 59..
bhAvo kammaNimitto kamman puN bhAvakAraNan havadi.
Na du tesin khalu kattA Na viNA bhUdA du
kattAran.. 60..
bhAva karmanimitta karma punarbhAvakAraNan bhavati.
na tu teShAn khalu kartA na vinA bhUtAstu kartAram.. 60..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– karmakI jIvabhAvakA katRutva honeke sambandhamen yah pUrvapakSha hai.
yadi audayikAdirUp jIvakA bhAv karma dvArA kiyA jAtA ho, to jIv usakA [–
audayikAdirUp jIvabhAvakA] kartA nahIn hai aisA siddha hotA hai. aur jIvakA akatRutva to iShTa [–
mAnya] nahIn hai. isaliye, sheSh yah rahA ki jIv dravyakarmakA kartA honA chAhiye. lekin vah to
kaise ho sakatA hai? kyonki nishchayanayase AtmA apane bhAvako chhoDakar anya kuchh bhI nahIn karatA.

[is prakAr pUrvapakSha upasthit kiyA gayA] .. 59..
gAthA 60
anvayArtha– [bhAva karmanimitta] jIvabhAvakA karma nimitta hai [puna] aur [karma bhAvakAraNan
bhavati] karmakA jIvabhAv nimitta hai, [na tu teShAn khalu kartA] parantu vAstavamen ek dUsareke kartA nahIn
hai; [na tu kartAram vinA bhUtA] kartAke binA hote hain aisA bhI nahIn hai.
--------------------------------------------------------------------------
pUrvapakSha = charchA yA nirNayake liye kisI shAstrIy viShayake sambandhamen upasthit kiyA huA pakSha tA prashna.

re! bhAv karmanimitta chhe ne karma bhAvanimitta chhe,
anyonya nahi kartA khare; kartA vinA nahi thAy chhe. 60.

Page 103 of 264
PDF/HTML Page 132 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
103
pUrvasUtroditapUrvapakShasiddhAntoyam.
vyavahAreN nimittamAtratvAjjIvabhAvasya karma kartRu, karmaNopi jIvabhAva kartA; nishchayen tu na
jIvabhAvAnAn karma kartRu, na karmaNo jIvabhAva. na cha te kartAramantareN sambhUyete; yato nishchayen
jIvapariNAmAnAn jIva kartA, karmapariNAmAnAn karma kartRu iti.. 60..
kuvvan sagan sahAvan attA kattA sagassa bhAvassa.
Na hi poggalakammANan iti jiNavayaNan muNeyavvan.. 61..
kurvan svakan svabhAvan AtmA kartA svakasya bhAvasya.
na hi pudgalakarmaNAmiti jinavachanan gnAtavyam.. 61..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, pUrva sUtramen [59 vIn gAthAmen] kahe hue pUrvapakShake samAdhAnarUp siddhAnta hai.
vyavahArase nimittamAtrapaneke kAraN jIvabhAvakA karma kartA hai [–audayikAdi jIvabhAvakA kartA
dravyakarma hai], karmakA bhI jIvabhAv kartA hai; nishchayase to jIvabhAvonkA na to karma kartA hai aur na
karmakA jIvabhAv kartA hai. ve [jIvabhAv aur dravyakarma] kartAke binA hote hain aisA bhI nahIn hai;
kyonki nishchayase jIvapariNAmonkA jIv kartA hai aur karmapariNAmonkA karma [–pudgal] kartA hai..
60..
gAthA 61
anvayArtha– [svakan svabhAvan] apane svabhAvako [kurvan] karatA huA [AtmA] AtmA [hi]
vAstavamen [svakasya bhAvasya] apane bhAvakA [kartA] kartA hai, [na pudgalakarmaNAm] pudgalakarmokA
nahIn; [iti] aisA [jinavachanan] jinavachan [gnAtavyam] jAnanA.
--------------------------------------------------------------------------
yadyapi shuddhanishchayase kevagnAnAdi shuddhabhAv ‘svabhAv’ kahalAte hain tathApi ashuddhanishchayase rAgAdik bhI ‘svabhAv’
kahalAte hain.
nij bhAv karato AtamA kartA khare nij bhAvano,
kartA na pudgalakarmano; –upadesh jinano jANavo. 61.

Page 104 of 264
PDF/HTML Page 133 of 293
single page version

104
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nishchayen jIvasya svabhAvAnAn kartRutvan pudgalakarmaNAmakartRutvan chAgamenopadarshitamatra iti..61..
kamman pi sagan kuvvadi seN sahAveN sammamappANan.
jIvo vi ya tArisao kammasahAveN
bhAveNa.. 62..
karmApi svakan karoti sven svabhAven samyagAtmAnam.
jIvopi cha tAdrashaka karmasvabhAven bhAvena.. 62..
atra nishchayanayenAbhinnakArakatvAtkarmaNo jIvasya cha svayam svarUpakartRutvamuktam.
karma khalu karmatvapravartamAnapudgalaskandharUpeN kartRutAmanubibhrANan, karmatvagamanashaktirUpeN
karaNatAmAtmasAtkurvat, prApyakarmatvapariNAmarUpeN karmatAn kalayat, pUrvabhAvavyapAyepi dhruvatvA–
lambanAdupAttApAdAnatvam, upajAyamAnapariNAmarUpakarmaNAshrIyamANatvAdupoDhasampradAnatvam, AdhIy–
mAnapariNAmAdhAratvAdgRuhItAdhikaraNatvan, svayamev ShaTkArakIrUpeN vyavatiShThamAnan na kArakAntaram–
pekShate.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– nishchayase jIvako apane bhAvonkA kartRutva hai aur pudgalakarmonkA akartRutva hai aisA yahAn
Agam dvArA darshAyA gayA hai.. 61..
gAthA 62
anvayArtha– [karma api] karma bhI [sven svabhAven] apane svabhAvase [svakan karoti] apaneko
karate hain [cha] aur [tAdrashaka jIva api] vaisA jIv bhI [karmasvabhAven bhAven] karmasvabhAv bhAvase
[–audayikAdi bhAvase] [samyak AtmAnam] barAbar apaneko karatA hai.
TIkA– nishchayanayase abhinna kArak honese karma aur jIv svayam svarUpake [–apane–apane
rUpake] kartA hai aisA yahAn kahA hai.
karma vAstavamen [1] karmarUpase pravartamAn pudgalaskandharUpase kartRutvako dhAraN karatA huA, [2]
karmapanA prApta karanekI shaktirUp karaNapaneko angIkRut karatA huA, [3] prApya aise
karmatvapariNAmarUpase karmapanekA anubhav karatA huA, [4] pUrva bhAvakA nAsh ho jAne par bhI dhruvatvako
avalamban karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, [5] utpanna hone vAle pariNAmarUp
karma dvArA samAshrit honese [arthAt utpanna hone vAle pariNAmarUp kArya apaneko
diyA jAnese]
--------------------------------------------------------------------------
re! karma ApasvabhAvathI nij karmaparyayane kare,
AtmAy karmasvabhAvarUp nij bhAvathI nijane kare. 62.

Page 105 of 264
PDF/HTML Page 134 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
105
evan jIvopi bhAvaparyAyeN pravartamAnAtmadravyarUpeN kartRutAmanubibhrANo, bhAvaparyAyagaman–
shaktirUpeN karaNatAmAtmasAtkurvan, prApyabhAvaparyAyarUpeN karmatAn kalayan, pUrvabhAvaparyAy–vyapAyepi
dhruvatvAlambanAdupAttApAdAnatvam, upajAyamAnabhAvaparyAyarUpakarmaNAshrIyamANatvAdupoDh–sampradAnatva;,

AdhIyamAnabhAvaparyAyAdhAratvAdgRuhItAdhikaraNatva, svayamev ShaTkArakIrUpeN vyavatiShThamAno na
kArakAntaramapekShate. ata karmaNa karturnAsti jIva kartA, jIvasya karturnAsti karma kartRu nishchayeneti..
62..
-----------------------------------------------------------------------------
sampradAnapaneko prApta aur [6] dhAraN kiye hue pariNAmakA AdhAr honese jisane adhikaraNapaneko
grahaN kiyA hai aisA – svayamev ShaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekShA nahIn rakhatA.
is prakAr jIv bhI [1] bhAvaparyAyarUpase pravartamAn AtmadravyarUpase kartRutvako dhAraN karatA
huA, [2] bhAvaparyAy prApta karanekI shaktirUpase karaNapaneko angIkRut karatA huA, [3] prApya aisI
bhAvaparyAyarUpase karmapanekA anubhav karatA huA, [4] pUrva bhAvaparyAyakA nAsh hone par dhruvatvakA
avalamban karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, [5] utpanna hone vAle bhAvaparyAyarUp
karma dvArA samAshrit honese [arthAt utpanna hone vAlA bhAvaparyAyarUp kArya apaneko diyA jAnese]
sampradAnapaneko prApta aur [6] dhAraN kI huI bhAvaparyAyakA AdhAr honese jisane adhikaraNapaneko
grahaN kiyA hai aisA – svayamev ShaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekShA nahIn rakhatA.
isaliye nishchayase karmarUp kartAko jIv kartA nahIn hai aur jIvarUp kartAko karma kartA nahIn
hai. [jahAn karma kartA hai vahAn jIv kartA nahIn hai aur jahAn jIv kartA hai vahAn karma kartA nahIn hai.]
bhAvArtha– [1] pudgal svatantrarUpase dravyakarmako karatA honese pudgal svayam hI kartA hai; [2]
svayam dravyakarmarUpase pariNamit honekI shaktivAlA honese pudgal svayam hI karaN hai; [3] dravyakarmako
prApta karatA – pahunchatA honese dravyakarma karma hai, athavA dravyakarmase svayam abhinna honese pudgal svayam
hI karma [–kArya] hai; [4] apanemese pUrva pariNAmakA vyay karake dravyakarmarUp pariNAm karatA honese
aur pudgaladravyarUpase dhruv rahatA honese pudgal svayam hI apAdAn hai; [5] apaneko dravyakarmarUp
pariNAm detA honese pudgal svayam hI sampradAn hai; [6] apanemen arthAt apane AdhArase dravyakarma
karatA honese pudgal svayam hI adhikaraN hai.

Page 106 of 264
PDF/HTML Page 135 of 293
single page version

106
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kamman kamman kuvvadi jadi so appA karedi appANan.
kidh tassa phalan bhujadi appA kamman cha dedi
phalan.. 63..
karma karma karoti yadi sa AtmA karotyAtmAnam.
kanth tasya phalan bhuDkte AtmA karma cha dadAti phalam.. 63..
-----------------------------------------------------------------------------
isI prakAr [1] jIv svatantrarUpase jIvabhAvako karatA honese jIv svayam hI kartA hai; [2]
svayam jIvabhAvarUpase pariNamit honakI shaktivAlA honese jIv svayam hI karaN hai; [3] jIvabhAvako
prApta karatA– pahunchatA honese jIvabhAv karma hai, athavA jIvabhAvase svayam abhinna honese jIv svayam hI
karma hai; [4] apanemense pUrva bhAvakA vyay karake [navIn] jIvabhAv karatA honese aur jIvadravyarUpase
dhruv rahanese jIv svayam hI apAdAn hai; [5] apaneko jIvabhAv detA honese jIv svayam hI sampradAn
hai; [6] apanemen arthAt apane AdhArase jIvabhAv karatA honese jIv svayam hI adhikaraN hai.
is prakAr, pudgalakI karmodayAdirUpase yA karmabandhAdirUpase pariNamit honekI kriyAmenn
vAstavamen pudgal hI svayamev chhah kArakarUpase vartatA hai isaliye use anya kArakokI apekShA nahIn hai
tathA jIvakI audayikAdi bhAvarUpase pariNamit honekI kriyAmen vAstavamen jIv svayam hI chhah
kArakarUpase vartatA hai isaliye use anya kArakonkI apekShA nahIn hai. pudgalakI aur jIvakI uparokta
kriyAen ek hI kAlamen vartatI hai tathApi paudgalik kriyAmen vartate hue pudgalake chhah kArak
jIvakArakonse bilakul bhinna aur nirapekSha hain tathA jIvabhAvarUp kriyAmen vartate hue jIvake chhah kArak
pudgalakArakonse bilakul bhinna aur nirapekSha hain. vAstavamen kisI dravyake kArakonko kisI anya dravyake
kArakonkI apekShA nahIn hotI.. 62..
--------------------------------------------------------------------------
jo karma karma kare ane AtmA kare bas Atmane,
kyam karma phaL de jIvane? kyam jIv te phaL bhogave? 63.

Page 107 of 264
PDF/HTML Page 136 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
107
karmajIvayoranyonyAkartRutvenyadattaphalAnyopabhogalakShaNadUShaNapurasara pUrvapakShoyam..63..
ath siddhAntasutrANi–
ogADhagADhaNichido poggalakAyehi savvado logo.
suhamehin bAdarehin ya NantANantehin vividhehin.. 64..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 63
anvayArtha– [yadi] yadi [karma] karma [karma karoti] karmako kare aur [sa AtmA] AtmA
[AtmAnam karoti] AtmAko kare to [karma] karma [phalam kathan dadAti] AtmAko phal kyon degA
[cha] aur [AtmA] AtmA [tasya phalan bhuDkte] usakA phal kyon bhogegA?
TIkA– yadi karma aur jIvako anyonya akartApanA ho, to ‘anyakA diyA huA phal anya
bhoge’ aisA prasang AyegA; – aisA doSh batalAkar yahAn pUrvapakSha upasthit kiyA gayA hai.
bhAvArtha– shAstrommen kahA hai ki [paudgalik] karma jIvako phal dete hain aur jIv [paudgalik]
karmakA phal bhogatA hai. ab yadi jIv karmako karatA hI na ho to jIvase nahIn kiyA gayA karma
jIvako phal kyon degA aur jIv apanese nahIn kiye gaye karmake phalakoe kyon bhogegA? jIvase nahIn
kiyA karma jIvako phal de aur jIv us phalako bhoge yah kisI prakAr nyAyayukta nahIn hai.
--------------------------------------------------------------------------
shrI pravachanasAramen 168 vIn gAthA is gAthAse milatI hai.

avagADh gADh bharel chhe sarvatra pudgalakAyathI
A lok bAdar–sukShmathI, vidhavidh anantAnantathI. 64.

Page 108 of 264
PDF/HTML Page 137 of 293
single page version

108
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
avagADhagADhanichita pudgalakAyai sarvato loka.
sukShmairbAdaraishchAnantAnantairvividhai.. 64..
karmayogyapudgalA anyjanachUrNapUrNasamudgakanyAyen sarvalokavyApitvAdyatrAtmA tatrAnAnItA
evAvatiShThant ityatrauktam.. 64..
attA kuNadi sabhAvan tattha gadA poggalA sabhAvehin.
gachchhanti kammabhAvan aNNoNNAgAhamavagADhA.. 65..
AtmA karoti svabhAvan tatra gatA pudgalA svabhAvai.
gachchhanti karmabhAvamanyonyAvagAhAvagADhA.. 65..
-----------------------------------------------------------------------------

is prakAr, ‘karma’ karmako hI karatA hai aur AtmA AtmAko hI karatA hai’ is bAtamen pUrvokta doSh
Anese yah bAt ghaTit nahIn hotI – is prakAr yahAn pUrvapakSha upasthit kiyA gayA hai.. 63..
ab siddhAntasUtra hai [arthAt ab 63vIn gAthAmen kahe gaye pUrvapakShake nirAkaraNapUrvak siddhAntakA
pratipAdan karane vAlI gAthAen kahI jAtI hai].
gAthA 64
anvayArtha– [loka] lok [sarvata] sarvata [vividhai] vividh prakArake, [anantAnantai]
anantAnanta [sUkShmai bAdarai cha] sUkShma tathA bAdar [pudgalakAyai] pudgalakAyon [pudgalaskandhon] dvArA
[avagADhagADhanichita] [vishiShTa rItise] avagAhit hokar gADh bharA huA hai.
TIkA– yahAn aisA kahA hai ki – karmayogya pudgal [kArmANavargaNArUp pudgalaskandh]
anjanachUrNase [anjanake bArIk chUrNase] bharI huI DibbIke nyAyase samasta lokamen vyApta hai; isaliye
jahAn AtmA hai vahAn, binA lAye hI [kahInse lAye binA hI], ve sthit hain.. 64..
--------------------------------------------------------------------------
AtmA kare nij bhAv jyAn, tyAn pudgalo nij bhAvathI
karmatvarUpe pariName anyonya–avagAhit thaI. 65.

Page 109 of 264
PDF/HTML Page 138 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
109
anyAkRutakarmasambhUtiprakAroktiriyam.
AtmA hi sansArAvasthAyAn pAriNAmikachaitanyasvabhAvamaparityajannevAnAdibandhanabaddhatvAd–
nAdimoharAgadveShasnigdhairavishuddhairev bhAvairvivartate. sa khalu yatra yadA moharUpan rAgarUpan dveSharUpan vA svasya
bhAvamArabhate, tatra tadA tamev nimittIkRutya jIvapradesheShu parasparAvagAhenAnupraviShTA svabhAvairev pudgalA
karmabhAvamApadyant iti.. 65..
jah puggaladavvANan bahuppayArehin khandhaNivvattI.
akadA parehin diTThA tah kammANan
viyANAhi.. 66..
yathA pudgaladavyANAn bahuprakArai skandhanivRutti.
akRutA parairdraShTA tathA karmaNAn vijAnIhi.. 66..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 65
anvayArtha– [AtmA] AtmA [svabhAvan] [moharAgadveSharUp] apane bhAvako [karoti] karatA hai;
[tatra gatA pudgalA] [tab] vahAn rahanevAle pudgal [svabhAvai] apane bhAvonse
[anyonyAvagAhAvagADhA] jIvamen [vishiShTa prakArase] anyonya–avagAharUpase praviShTa hue [karmabhAvam
gachchhanti] karmabhAvako prApta hote hain.
TIkA– anya dvArA kiye gaye binA karmakI utpatti kis prakAr hotI hai usakA yah kathan hai.
AtmA vAstavamen sansAr–avasthAmen pAriNAmik chaitanyasvabhAvako chhoDe binA hI anAdi bandhan
dvArA baddha honese anAdi moharAgadveSh dvArA snigdha aise avishuddha bhAvonnrUpase hI vivartanako prApta
hotA hai [– pariNamit hotA hai]. vah [sansArastha AtmA] vAstavamen jahAn aur jab moharUp,
rAgarUp yA dveSharUp aise apane bhAvako karatA hai. vahAn aur us samay usI bhAvako nimitta banAkar
pudgal apane bhAvonse hI jIvake pradeshommen [vishiShTatApUrvak] paraspar avagAharUpase praviShTa hue
karmabhAvako prApta hote hain.
bhAvArtha– AtmA jis kShetramen aur jis kAlamen ashuddha bhAvarUp pariNamit hotA hai, usI kShetramen
sthit kArmANavargaNArUp pudgalaskandh usI kAlamen svayam apane bhAvonse hI jIvake pradeshommen visheSh
prakArase paraspar– avagAharUpase praviShTa hue karmapaneko prApta hote hain.
--------------------------------------------------------------------------
snigdha=chIkane; chIkanAIvAle. [moharAgadveSh karmabandhamen nimitabhUt honeke kAraN unhen snigdhatAkI upamA dI
jAtI hai. isaliye yahAn avishuddha bhAvonko ‘moharAgadveSh dvArA snigdha’ kahA hai.]
jyam skandharachanA bahuvidhA dekhAy chhe pudgal taNI
parathI akRut, te rIt jANo vividhatA karmo taNI. 66.

Page 110 of 264
PDF/HTML Page 139 of 293
single page version

110
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ananyakRutatvan karmaNAn vaichikryasyAtroktam.
yathA hi svayogyachandrArkaprabhopalambhe. sandhyAbhrendrachApapariveShaprabhRutibhirbahubhi prakArai pudgal–
skandhavikalpA kanrtrataranirapekShA evotpadyante, tathA svayogyajIvapariNAmopalambhe gnAnAvaraNaprabhRuti–
bhirbahubhi prakArai karmANyapi kanrtrataranirapekShANyevotpadyante iti.. 66..
jIvA puggalakAyA aNNoNNAgADhagahaNapaDibaddhA.
kAle vijujjamANA sahadukkhan dinti bhunjanti.. 67..
jIvA pudgalakAyA anyonyAvagADhagrahaNapratibaddhA.
kAle viyujyamAnA sukhadukhan dadati bhunyjanti.. 67..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr, jIvase kiye gaye binA hI pudgal svayam karmarUpase pariNamit hote hain.. 65..
gAthA 66
anvayArtha– [yathA] jis prakAr [pudgaladravyANAn] pudgaladravyonnkI [bahuprakArai] anek prakArakI
[skandhanirvRutti] skandharachanA [parai akRutA] parase kiye gaye binA [draShTA] hotI dikhAI detI hai,
[tathA] usI prakAr [karmaNAn] karmonkI bahuprakAratA [vijAnIhi] parase akRut jAno.
TIkA– karmonkI vichitratA [bahuprakAratA] anya dvArA nahIn kI jAtI aisA yahAn kahA hai.
jis prakAr apaneko yogya chandra–sUryake prakAshakI upalabdhi hone par, sandhyA–bAdal
indradhanuSh–prabhAmaNDaL ityAdi anek prakArase pudgalaskandhabhed anya kartAkI apekShAke binA hI utpanna
hote hain, usI prakAr apaneko yogya jIv–pariNAmakI upalabdhi hone par, gnAnAvaraNAdi anek
prakArake karma bhI anya kartAkI apekShAke binA hI utpanna hote hain.
bhAvArtha– karmokI vividh prakRiti–pradesh–sthiti–anubhAgarUp vichitratA bhI jIvakRut nahIn hai,
pudgalakRut hI hai.. 66..
--------------------------------------------------------------------------
jIv–pudgalo anyonyamAn avagAh grahIne baddha chhe;
kALe viyog lahe tadA sukhadukh Ape–bhogave. 67.

Page 111 of 264
PDF/HTML Page 140 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
111
nishchayen jIvakarmaNoshchaikakartRutvepi vyavahAreN karmadattaphalopalambho jIvasya na virudhyat
ityatroktam.
jIvA hi moharAgadveShasnigdhatvAtpudgalaskandhAshcha svabhAvasnigdhatvAdbandhAvasthAyAn paramANu–
dvandvAnIvAnyonyAvagAhagrahaNapratibaddhatvenAvatiShThante. yadA tu te parasparan viyujyante, tadodit–prachyavamAnA
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 67
anvayArtha– [jIvA pudgalakAyA] jIv aur pudgalakAy [anyonyAvagADh–grahaNapratibaddhA]
[vishiShTa prakArase] anyonya–avagAhake grahaN dvArA [paraspar] baddha hain; [kAle viyujyamAnA] kAlamen
pRuthak hone par [sukhadukhan dadati bhunyjanti] sukhadukh dete hain aur bhogate hain [arthAt pudgalakAy
sukhadukh dete hain aur jIv bhogate hain].
TIkA– nishchayase jIv aur karmako ekakA [nij–nij rUpakA hI] kartRutva hone par bhI,
vyavahArase jIvako karme dvArA diye gaye phalakA upabhog virodhako prApta nahIn hotA [arthAt ‘karma
jIvakoe phal detA hai aur jIv use bhogatA hai’ yah bAt bhI vyavahArase ghaTit hotI hai] aisA yahAn
kahA hai.
jIv moharAgadveSh dvArA snigdha honeke kAraN tathA pudgalaskandh svabhAvase snigdha honeke kAraN,
[ve] bandha–avasthAmen– paramANudvandvonkI bhAnti–[vishiShTa prakArase] anyonya–avagAhake grahaN dvArA
baddharUpase rahate hain. jab ve paraspar pRuthak hote hain tab [pudgalaskandha nimnAnusAr phal dete hain aur
jIv use bhogate hain]– uday pAkar khir jAnevAle pudgalakAy sukhadukharUp AtmapariNAmonke
--------------------------------------------------------------------------
paramANudvandva= do paramANuonkA joDA; do paramANuonse nirmit skandh; dvi–aNuk skandha.