Page 92 of 264
PDF/HTML Page 121 of 293
single page version
dravyAchcha ananyA anyatvaprakAshakA bhavanti.. 51..
darshanagnAne tathA jIvanibaddhe ananyabhUte.
vyapadeshata pRuthaktvan kurute hi no svabhAvAt.. 52..
dravyAdavibhaktapradeshatvenAnanyepi sangnAdivyapadeshanibandhanairvisheShai pRuthaktvamAsAdayata, svabhAvatastu
nityamapRuthaktvamev bibhrata.. 51–52..
kAraNabhUt] visheShon dvArA [anyatvaprakAshakA bhavanti] anyatvako prakAshit karanevAle hote hain [–
svabhAvase anyarUp nahIn hai]; [tathA] is prakAr [jIvanibaddhe] jIvamen sambaddha aise [darshanagnAne]
darshan–gnAn [ananyabhUte] [jIvadravyase] ananya vartate hue [vyapadeshata] vyapadesh dvArA [pRuthaktvan
kurute hi] pRuthaktva karate hain. [no svabhAvAt] svabhAvase nahIn.
karate hain. is prakAr AtmAmen sambaddha gnAn–darshan bhI Atmadravyase abhinna pradeshavAle honeke kAraN
ananya hone par bhI, sangnAdi vyapadeshake kAraNabhUt visheShon dvArA pRuthakpaneko prApta hote hain, parantu
svabhAvase sadaiv apRuthakpane ko hI dhAraN karate hain.. 51–52..
Page 93 of 264
PDF/HTML Page 122 of 293
single page version
sabbhAvado aNantA panchaggaguNappadhANA ya.. 53..
sadbhAvatonantA panychAgraguNapradhAnA cha.. 53..
bhaviShyantItyAshangkayedamuktam.
jIvabhAvase ananta hai [arthAt jIvake sadbhAvarUp kShAyikabhAvase sAdi–ananta hai] [sadbhAvata
anantA] kyonki sadbhAvase jIv ananta hI hote hain. [panychAgraguNapradhAnA cha] ve pAnch mukhya guNonse
pradhAnatAvAle hain.
hain? kyA tadAkArarUp [us–rUp] pariNat hai? kyA [tadAkArarUp] apariNat hain?– aisI AshankA
karake yah kahA gayA hai [arthAt un AshankAonke samAdhAnarUpase yah gAthA kahI gaI hai].
sadbhAvathI nahi ant hoy; pradhAnatA guN pAnchathI. 53.
Page 94 of 264
PDF/HTML Page 123 of 293
single page version
tvAtsanidhanatvan kShAyikabhAvasyAshangkayam. sa khalUpAdhinivRuttau pravartamAna siddhabhAv iv sadbhAv ev
jIvasya; sadbhAven chAnantA ev jIvA pratignAyante. na cha teShAmanAdinidhanasahajachaitanya–lakShaNaikabhAvAnAn
sAdisanidhanAni sAdyanidhanAni bhAvAntarANi nopapadyant iti vaktavyam; te khalvanAdikarmamalImasA
pankasampRuktatoyavattadAkAreN pariNatatvAtpanychapradhAnaguNapradhAnatvenaivAnubhUyant iti.. 53..
sadbhAv hI hai [arthAt karmopAdhike kShayamen pravartatA hai isaliye kShAyik bhAv jIvakA sadbhAv hI hai];
aur sadbhAvase to jIv ananta hI svIkAr kiye jAte hain. [isaliye kShAyik bhAvase jIv ananta hI
arthAt vinAsharahit hI hai.]
hote]’ aisA kahanA yogya nahIn hai; [kyonki] ve vAstavamen anAdi karmase malin vartate hue kAdavase
1. kAdavase sampRukta = kAdavakA samparka prApta; kAdavake sansargavAlA. [yadyapi jIv dravyasvabhAvase shuddha hai tathApi
2. audayik, aupashamik, kShAyopashamik, kShAyik aur pAriNAmik in pAnch bhAvonko jIvake pAnch pradhAn guN
Page 95 of 264
PDF/HTML Page 124 of 293
single page version
idi jiNavarehin bhaNidan
evan sato vinAshosato jIvasya bhavatyutpAda.
iti jinavarairbhaNitamanyonyaviruddhamaviruddham.. 54..
sato vinAsho nAsat utpAd’ iti pUrvoktasUtreN sah viruddhamapi na viruddham; yato jIvasya
dravyArthikanayAdeshen na satpraNAsho nAsadutpAda, tasyaiv paryAyArthikanayAdeshen satpraNAshosadutpAdashcha.
na chaitadanupapannam, nitye jale kallolAnAm–nityatvadarshanAditi.. 54..
kahA hai, [anyonyaviruddham] jo ki anyonya viruddha [19 vIn gAthAke kathanake sAth virodhavAlA]
tathApi [aviruddham] aviruddha hai.
devatvAdisvarUp bhAvakI apekShAse asatkA utpAd hotA hI hai. aur yah [kathan] ‘satkA vinAsh
nahIn hai tathA asatkA utpAd nahIn hai’ aise pUrvokta sUtrake [–19vIn gAthAke] sAth virodhavAlA hone
par bhI [vAstavamen] virodhavAlA nahIn hai; kyonki jIvako dravyArthikanayake kathanase satkA nAsh nahIn
hai aur asatkA utpAd nahIn hai tathA usIko paryAyArthikanayake kathanase satkA nAsh hai aur
asatkA utpAd hai. aur yah
–bhAkhyun jine, je pUrva–apar viruddha paN aviruddha chhe. 54.
Page 96 of 264
PDF/HTML Page 125 of 293
single page version
kuvvanti sado NAsan asado bhAvassa
kurvanti sato nAshamasato bhAvasyotpAdam.. 55..
ekasAth jIvako kaise ghaTit hote hain? usakA samAdhAn is prakAr hai jIv dravya–paryAyAtmak vastu
hai. use sAdi–sAntapanA aur anAdi–anantapanA donon ek hI apekShAse nahIn kahe gaye hain, bhinna–
bhinna apekShAse kahe gaye hain; sAdi–sAntapanA kahA gayA hai vah paryAy–apekShAse hai aur anAdi–
anantapanA dravya–apekShAse hai. isaliye is prakAr jIvako sAdi–sAntapanA tathA anAdi–anantapanA
ekasAth barAbar ghaTit hotA hai.
nityAnandasvarUp jIvadravya usIkA Ashray karane yogya hai].. 54..
bhAvasya utpAdam] asat bhAvakA utpAd [kurvanti] karatI hain.
te vyay kare sat bhAvano, utpAd asat taNo kare. 55.
Page 97 of 264
PDF/HTML Page 126 of 293
single page version
saduchchhedamasadutpattin chAnanubhavata krameNodIyamAnA nArakatiryangmanuShyadevanAmaprakRutaya
saduchchhedamasadutpAdan cha kurvantIti.. 55..
juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vichchhiNNA.. 56..
yuktAste jIvaguNA bahuShu chArtheShu vistIrNA.. 56..
jis prakAr samudrarUpase asatke utpAd aur satke uchchhedakA anubhav na karanevAle aise
uchchhed karatI hain [arthAt avidyamAn tarangake utpAdamen aur vidyamAn tarangake nAshamen nimitta banatI
hai], usI prakAr jIvarUpase satke uchchhed aur asatke utpAd anubhav na karanevAle aise jIvako
kramasha udayako prApta hone vAlI nArak–tiryanch–manuShya–dev nAmakI [nAmakarmakI] prakRitiyAn
[bhAvonsambandhI, paryAyonsambandhI] satkA uchchhed tathA asatkA utpAd karatI hain [arthAt vidyamAn
paryAyake nAshamen aur avidyamAn paryAyake utpAdamen nimitta banatI hain].. 55..
[jIvaguNA] [pAnch] jIvaguN [–jIvake bhAv] hain; [cha] aur [bahuShu artheShu vistIrNA] unhen
anek prakArommen vistRut kiyA jAtA hai.
te pAnch jIvaguN jANavA; bahu bhedamAn vistIrNa chhe. 56.
Page 98 of 264
PDF/HTML Page 127 of 293
single page version
karmaNAn phaladAnasamarthatayodbhUtirudaya, anudbhUtirupashama, udbhUtyanudbhUtI kShayopashama,
aupashamika, kShayopashamen yukta kShAyopashamika, kShayeN yukta kShAyika, pariNAmen yukta pAriNAmika.
ta ete panycha jIvaguNA. tatropAdhichaturvidhatvanibandhanAshchatvAra, svabhAvanibandhan eka. ete
chopAdhibhedAtsvarUpabhedAchcha bhidyamAnA bahuShvartheShu vistAryant iti.. 56..
karmokA
hai, kShayopashamase yukta vah ‘kShAyopashamik’ hai,
aur svarUpake bhedase bhed karane par, unhen anek prakArommen vistRut kiyA jAtA hai.. 56..
2. atyanta vishleSh = atyanta viyog; Atyantik nivRutti.
3. AtmalAbh = svarUpaprApti; svarUpako dhAraN kar rakhanA; apaneko dhAraN kar rakhanA; astitva. [dravya apaneko
4. kShayase yukta = kShay sahit; kShayake sAth sambandhavAlA. [vyavahArase karmoke kShayakI apekShA jIvake jis bhAvamen
5. pariNAmase yukta = pariNAmamay; pariNAmAtmak; pariNAmasvarUpa.
6. karmopAdhikI chAr prakArakI dashA [–uday, upasham, kShayopasham aur kShay] jinakA nimitta hai aise chAr bhAv
bhAv haie.
Page 99 of 264
PDF/HTML Page 128 of 293
single page version
so tassa teN kattA havadi tti ya sAsaNe paDhidan.. 57..
karma vedayamAno jIvo bhAvan karoti yAdrashakam.
sa tasya ten kartA bhavatIti cha shAsane paThitam.. 57..
bhAva kriyate, sa jIvastasya bhAvasya ten prakAreN kartA bhavatIti.. 57..
kartA hai–[iti cha] aisA [shAsane paThitam] shAsanamen kahA hai.
apanA karmarUp [kAryarUp] bhAv kiyA jAtA hai. isaliye jo bhAv jis prakArase jIv dvArA kiyA
jAtA hai, us bhAvakA us prakArase vah jIv kartA hai.. 57..
te bhAvano te jIv chhe kartA–kahyun jinashAsane. 57.
Page 100 of 264
PDF/HTML Page 129 of 293
single page version
khaiyan khaovasamiyan tamhA bhAvan tu kammakadan.. 58..
kShAyika kShAyopashamikastasmAdbhAvastu karmakRuta.. 58..
dravyakarmaNAn nimittamAtratvenaudayikAdibhAvakartRutvamatroktam.
na khalu karmaNA vinA jIvasyodayopashamau kShayakShAyopashamAvapi vidyete; tata
[tasmAt tu] isaliye [bhAva] bhAv [–chaturvidh jIvabhAv] [karmakRuta] karmakRut hain.
kShAyopashamik, audayik yA aupashamik bhAv karmakRut sammat karanA. pAriNAmik bhAv to anAdi–
ananta,
aupashamik bhAvonke sambandhamen nimnoktAnusAr spaShTatA kI jAtI hai] kShAyik bhAv, yadyapi svabhAvakI
vyaktirUp [–pragaTatArUp] honese ananta [–anta rahit] hai tathApi, karmakShay dvArA utpanna honeke
pudgalakaram viN jIvane upasham, uday, kShAyik ane
kShAyopashamik na hoy, tethI karmakRut e bhAv chhe. 58.
Page 101 of 264
PDF/HTML Page 130 of 293
single page version
samuchchhidyamAnatvAt karmakRut eveti.
Na kuNadi attA kinchi vi muttA aNNan
na karotyAtmA kinchidapi muktvAnyat svakan bhAvam.. 59..
kAraN sAdi hai isaliye karmakRut hI kahA gayA hai. aupashamik bhAv karmake upashamase utpanna honeke
kAraN tathA anupashamase naShTa honeke kAraN karmakRut hI hai. [is prakAr audayikAdi chAr bhAvonko
karmakRut sammat karanA.]
uday Adi avasthAen dravyakarmakI hI hain, ‘pariNAm’ jisakA svarUp hai aisI ek avasthArUpase
avasthit jIvakI–pAriNAmik bhAvarUp sthit jIvakI –ve chAr avasthAen nahIn hain]; isaliye
udayAdik dvArA utpanna honevAle AtmAke bhAvonko nimittamAtrabhUt aisI us prakArakI avasthAonnrUp
[dravyakarma] svayam pariNamit honeke kAraN dravyakarma bhI vyavahAranayase AtmAke bhAvonke katRutvako prApta
hotA hai.. 58..
hai? [AtmA] kyonki AtmA to [svakan bhAvan muktvA] apane bhAvako chhoDakar [anyat kinchit api]
anya kuchh bhI [na karoti] nahIn karatA.
jIv to kadI karato nathI nij bhAv viN kaI anyane. 59.
Page 102 of 264
PDF/HTML Page 131 of 293
single page version
jIvastasya kartA na bhavati. na cha jIvasyAkartRutvAmiShyate. tata pArisheShyeN dravyakarmaNa kartApadyate.
tattu katham? yato nishchayanayenAtmA svan bhAvamujjhitvA nAnyatkimapi karotIti.. 59..
Na du tesin khalu kattA Na viNA bhUdA du
na tu teShAn khalu kartA na vinA bhUtAstu kartAram.. 60..
mAnya] nahIn hai. isaliye, sheSh yah rahA ki jIv dravyakarmakA kartA honA chAhiye. lekin vah to
kaise ho sakatA hai? kyonki nishchayanayase AtmA apane bhAvako chhoDakar anya kuchh bhI nahIn karatA.
[is prakAr pUrvapakSha upasthit kiyA gayA] .. 59..
hai; [na tu kartAram vinA bhUtA] kartAke binA hote hain aisA bhI nahIn hai.
re! bhAv karmanimitta chhe ne karma bhAvanimitta chhe,
anyonya nahi kartA khare; kartA vinA nahi thAy chhe. 60.
Page 103 of 264
PDF/HTML Page 132 of 293
single page version
jIvapariNAmAnAn jIva kartA, karmapariNAmAnAn karma kartRu iti.. 60..
na hi pudgalakarmaNAmiti jinavachanan gnAtavyam.. 61..
karmakA jIvabhAv kartA hai. ve [jIvabhAv aur dravyakarma] kartAke binA hote hain aisA bhI nahIn hai;
kyonki nishchayase jIvapariNAmonkA jIv kartA hai aur karmapariNAmonkA karma [–pudgal] kartA hai..
60..
nahIn; [iti] aisA [jinavachanan] jinavachan [gnAtavyam] jAnanA.
kartA na pudgalakarmano; –upadesh jinano jANavo. 61.
Page 104 of 264
PDF/HTML Page 133 of 293
single page version
jIvo vi ya tArisao kammasahAveN
jIvopi cha tAdrashaka karmasvabhAven bhAvena.. 62..
lambanAdupAttApAdAnatvam, upajAyamAnapariNAmarUpakarmaNAshrIyamANatvAdupoDhasampradAnatvam, AdhIy–
mAnapariNAmAdhAratvAdgRuhItAdhikaraNatvan, svayamev ShaTkArakIrUpeN vyavatiShThamAnan na kArakAntaram–
pekShate.
[–audayikAdi bhAvase] [samyak AtmAnam] barAbar apaneko karatA hai.
karmatvapariNAmarUpase karmapanekA anubhav karatA huA, [4] pUrva bhAvakA nAsh ho jAne par bhI dhruvatvako
avalamban karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, [5] utpanna hone vAle pariNAmarUp
karma dvArA samAshrit honese [arthAt utpanna hone vAle pariNAmarUp kArya apaneko
AtmAy karmasvabhAvarUp nij bhAvathI nijane kare. 62.
Page 105 of 264
PDF/HTML Page 134 of 293
single page version
dhruvatvAlambanAdupAttApAdAnatvam, upajAyamAnabhAvaparyAyarUpakarmaNAshrIyamANatvAdupoDh–sampradAnatva;,
AdhIyamAnabhAvaparyAyAdhAratvAdgRuhItAdhikaraNatva, svayamev ShaTkArakIrUpeN vyavatiShThamAno na
kArakAntaramapekShate. ata karmaNa karturnAsti jIva kartA, jIvasya karturnAsti karma kartRu nishchayeneti..
62..
grahaN kiyA hai aisA – svayamev ShaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekShA nahIn rakhatA.
bhAvaparyAyarUpase karmapanekA anubhav karatA huA, [4] pUrva bhAvaparyAyakA nAsh hone par dhruvatvakA
avalamban karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, [5] utpanna hone vAle bhAvaparyAyarUp
karma dvArA samAshrit honese [arthAt utpanna hone vAlA bhAvaparyAyarUp kArya apaneko diyA jAnese]
sampradAnapaneko prApta aur [6] dhAraN kI huI bhAvaparyAyakA AdhAr honese jisane adhikaraNapaneko
grahaN kiyA hai aisA – svayamev ShaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekShA nahIn rakhatA.
prApta karatA – pahunchatA honese dravyakarma karma hai, athavA dravyakarmase svayam abhinna honese pudgal svayam
hI karma [–kArya] hai; [4] apanemese pUrva pariNAmakA vyay karake dravyakarmarUp pariNAm karatA honese
aur pudgaladravyarUpase dhruv rahatA honese pudgal svayam hI apAdAn hai; [5] apaneko dravyakarmarUp
pariNAm detA honese pudgal svayam hI sampradAn hai; [6] apanemen arthAt apane AdhArase dravyakarma
karatA honese pudgal svayam hI adhikaraN hai.
Page 106 of 264
PDF/HTML Page 135 of 293
single page version
kidh tassa phalan bhujadi appA kamman cha dedi
kanth tasya phalan bhuDkte AtmA karma cha dadAti phalam.. 63..
prApta karatA– pahunchatA honese jIvabhAv karma hai, athavA jIvabhAvase svayam abhinna honese jIv svayam hI
karma hai; [4] apanemense pUrva bhAvakA vyay karake [navIn] jIvabhAv karatA honese aur jIvadravyarUpase
dhruv rahanese jIv svayam hI apAdAn hai; [5] apaneko jIvabhAv detA honese jIv svayam hI sampradAn
hai; [6] apanemen arthAt apane AdhArase jIvabhAv karatA honese jIv svayam hI adhikaraN hai.
tathA jIvakI audayikAdi bhAvarUpase pariNamit honekI kriyAmen vAstavamen jIv svayam hI chhah
kArakarUpase vartatA hai isaliye use anya kArakonkI apekShA nahIn hai. pudgalakI aur jIvakI uparokta
kriyAen ek hI kAlamen vartatI hai tathApi paudgalik kriyAmen vartate hue pudgalake chhah kArak
jIvakArakonse bilakul bhinna aur nirapekSha hain tathA jIvabhAvarUp kriyAmen vartate hue jIvake chhah kArak
pudgalakArakonse bilakul bhinna aur nirapekSha hain. vAstavamen kisI dravyake kArakonko kisI anya dravyake
kArakonkI apekShA nahIn hotI.. 62..
kyam karma phaL de jIvane? kyam jIv te phaL bhogave? 63.
Page 107 of 264
PDF/HTML Page 136 of 293
single page version
ath siddhAntasutrANi–
[cha] aur [AtmA] AtmA [tasya phalan bhuDkte] usakA phal kyon bhogegA?
jIvako phal kyon degA aur jIv apanese nahIn kiye gaye karmake phalakoe kyon bhogegA? jIvase nahIn
kiyA karma jIvako phal de aur jIv us phalako bhoge yah kisI prakAr nyAyayukta nahIn hai.
avagADh gADh bharel chhe sarvatra pudgalakAyathI
A lok bAdar–sukShmathI, vidhavidh anantAnantathI. 64.
Page 108 of 264
PDF/HTML Page 137 of 293
single page version
sukShmairbAdaraishchAnantAnantairvividhai.. 64..
gachchhanti kammabhAvan aNNoNNAgAhamavagADhA.. 65..
gachchhanti karmabhAvamanyonyAvagAhAvagADhA.. 65..
is prakAr, ‘karma’ karmako hI karatA hai aur AtmA AtmAko hI karatA hai’ is bAtamen pUrvokta doSh
Anese yah bAt ghaTit nahIn hotI – is prakAr yahAn pUrvapakSha upasthit kiyA gayA hai.. 63..
[avagADhagADhanichita] [vishiShTa rItise] avagAhit hokar gADh bharA huA hai.
jahAn AtmA hai vahAn, binA lAye hI [kahInse lAye binA hI], ve sthit hain.. 64..
karmatvarUpe pariName anyonya–avagAhit thaI. 65.
Page 109 of 264
PDF/HTML Page 138 of 293
single page version
AtmA hi sansArAvasthAyAn pAriNAmikachaitanyasvabhAvamaparityajannevAnAdibandhanabaddhatvAd–
bhAvamArabhate, tatra tadA tamev nimittIkRutya jIvapradesheShu parasparAvagAhenAnupraviShTA svabhAvairev pudgalA
karmabhAvamApadyant iti.. 65..
akadA parehin diTThA tah kammANan
akRutA parairdraShTA tathA karmaNAn vijAnIhi.. 66..
[anyonyAvagAhAvagADhA] jIvamen [vishiShTa prakArase] anyonya–avagAharUpase praviShTa hue [karmabhAvam
gachchhanti] karmabhAvako prApta hote hain.
rAgarUp yA dveSharUp aise apane bhAvako karatA hai. vahAn aur us samay usI bhAvako nimitta banAkar
pudgal apane bhAvonse hI jIvake pradeshommen [vishiShTatApUrvak] paraspar avagAharUpase praviShTa hue
karmabhAvako prApta hote hain.
prakArase paraspar– avagAharUpase praviShTa hue karmapaneko prApta hote hain.
parathI akRut, te rIt jANo vividhatA karmo taNI. 66.
Page 110 of 264
PDF/HTML Page 139 of 293
single page version
bhirbahubhi prakArai karmANyapi kanrtrataranirapekShANyevotpadyante iti.. 66..
kAle vijujjamANA sahadukkhan dinti bhunjanti.. 67..
kAle viyujyamAnA sukhadukhan dadati bhunyjanti.. 67..
[tathA] usI prakAr [karmaNAn] karmonkI bahuprakAratA [vijAnIhi] parase akRut jAno.
hote hain, usI prakAr apaneko yogya jIv–pariNAmakI upalabdhi hone par, gnAnAvaraNAdi anek
prakArake karma bhI anya kartAkI apekShAke binA hI utpanna hote hain.
kALe viyog lahe tadA sukhadukh Ape–bhogave. 67.
Page 111 of 264
PDF/HTML Page 140 of 293
single page version
pRuthak hone par [sukhadukhan dadati bhunyjanti] sukhadukh dete hain aur bhogate hain [arthAt pudgalakAy
sukhadukh dete hain aur jIv bhogate hain].
jIvakoe phal detA hai aur jIv use bhogatA hai’ yah bAt bhI vyavahArase ghaTit hotI hai] aisA yahAn
kahA hai.
jIv use bhogate hain]– uday pAkar khir jAnevAle pudgalakAy sukhadukharUp AtmapariNAmonke