Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 39-52.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 15

 

Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version

72
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
chetakasvabhAven prakRuShTataravIryAntarAyAvasAditakAryakAraNasAmarthyA sukhadukharUpan karmaphalamev prAdhAnyen
chetayante. anye tu prakRuShTataramohamalImasenApi prakRuShTagnAnAvaraNamudritAnubhAven chetak–svabhAven
manAgvIryAntarAyakShayopashamAsAditakAryakAraNasAmarthyA sukhadukharUpakarmaphalAnubhavan–samvalitamapi
kAryamev prAdhAnyen chetayante. anyatare
tu prakShAlitasakalamohakalangken samuchchhinna–
kRutsnagnAnAvaraNatayAtyantamunmudritasamastAnubhAven chetakasvabhAven samastavIryAntarAyakShayAsAditAnant–
vIryA api nirjIrNakarmaphalatvAdatyant–
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, 1chetayitRutvaguNakI vyAkhyA hai.
koI chetayitA arthAt AtmA to, jo ati prakRuShTa mohase malin hai aur jisakA prabhAv
[shakti] ati prakRuShTa gnAnAvaraNase mund gayA hai aise chetak–svabhAv dvArA sukhadukharUp ‘karmaphal’ ko
hI pradhAnata chetate hain, kyonki unakA ati prakRuShTa vIryAntarAyase kArya karanekA [–karmachetanArUp
pariNamit honekA] sAmarthya naShTa gayA hai.
dUsare chetayitA arthAt AtmA, jo ati prakRuShTa mohase malin chhe aur jisakA prabhAv 2prakRuShTa
gnAnAvaraNase mund gayA hai aise chetakasvabhAv dvArA – bhale hI sukhadukharUp karmaphalake anubhavase
mishritarUpasee bhI – ‘kArya’ ko hI pradhAnata chetate hain, kyonki unhonne alpa vIryAntarAyake kShayopashamase
3kArya karanekA sAmarthya prApta kiyA hai.
aur dUsare chetayitA arthAt AtmA, jisamense sakal mohakalank dhul gayA hai tathA samasta
gnAnAvaraNake vinAshake kAraN jisakA samasta prabhAv atyanta vikasit ho gayA hai aise chetakasvabhAv
--------------------------------------------------------------------------

1. chetayitRutva = chetayitApanA; chetanevAlApanA ; chetakapanA.

2. karmachetanAvAle jIvako gnAnAvaraN ‘prakRuShTa’ hotA hai aur karmaphalachetanAvAleko ‘ati prakRuShTa’ hotA hai.

3. kArya = [jIv dvArA] kiyA jAtA ho vah; ichchhApUrvak iShTAniShTa vikalparUp karma. [jin jIvonko vIryakA
kinchat vikAs huA hai unako karmachetanArUpase pariNamit sAmarthya pragaT huA hai isaliye ve mukhyata
karmachetanArUpase pariNamit hote hain. vah karmachetanA karmaphalachetanAse mishrit hotI hai.]

Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
73
kRutakRutyatvAchcha svatovyatiriktasvAbhAvikasukhan gnAnamev chetayant iti.. 38..
savve khalu kammaphalan thAvarakAyA tasA hi kajjajudan.
pANittamadikkantA
NANan vindanti te jIvA.. 39..
sarve khalu karmaphalan sthAvarakAyAstrasA hi kAryayutam.
prANitvamatikrAntA gnAnan vindanti te jIvA.. 39..
-----------------------------------------------------------------------------

dvArA ‘gnAn’ ko hI – ki jo gnAn apanese
1avyatirikta svAbhAvik sukhavAlA hai usIko –chetate
hain, kyonki unhonne samasta vIryAntarAyake kShayase ananta vIryako prApta kiyA hai isaliye unako [vikArI
sukhadukharUp] karmaphal nirjarit ho gayA hai aur atyanta
2kRutakRutyapanA huA hai [arthAt kuchh bhI
karanA leshamAtra bhI nahIn rahA hai].. 38..
gAthA 39
anvayArtha– [sarve sthAvarakAyA] sarva sthAvar jIvasamUh [khalu] vAstavamen [karmaphalan]
karmaphalako vedate hain, [trasA] tras [hi] vAstavamen [kAryayutam] kAryasahit karmaphalako vedate hain
aur [prANitvam atikrAntA] jo prANitvakA [–prANonkA] atikram kar gaye hain [te jIvA] ve jIv
[gnAnan] gnAnako [vindanti] vedate hain.
TIkA– yahAn, kaun kyA chetatA hai [arthAt kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai] vah kahA
hai.
chetatA hai, anubhav karatA hai, upalabdha karatA hai aur vedatA hai –ye ekArtha hain [arthAt yah sab
shabda ek arthavAle hain], kyonki chetanA, anubhUti, upalabdhi aur vedanAkA ek artha hai. vahAn, sthAvar
--------------------------------------------------------------------------
1. avyatirikta = abhinna. [svAbhAvik sukh gnAnase abhinna hai isaliye gnAnachetanA svAbhAvik sukhake sanchetan–
anubhavan–sahit hI hotI hai.]

2. kRutakRutya = kRutakArya. [paripUrNa gnAnavAle AtmA atyanta kRutakArya hain isaliye, yadyapi unhen anant vIrya pragaT
huA hai tathApi, unakA vIrya kAryachetanAko [karmachetanAko] nahIn rachatA, [aur vikArI sukhadukh vinaShTa ho gaye
hain isaliye unakA vIrya karmaphal chetaneAko bhI nahIn rachatA,] gnAnachetanAko hI rachatA hai.]
vede karamaphal sthAvaro, tras kAryayut phal anubhave,
prANitvathI atikrAnta je te jIv vede gnAnane. 39.

Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version

74
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra ka kin chetayat ityuktam.

chetayante anubhavanti upalabhante vindantItyekArthAshchetanAnubhUtyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt. tatra sthAvarA
karmaphalan chetayante, trasA kAryan chetayante, kevalagnAninognAnan chetayant iti.. 39..
athopayogaguNavyAkhyAnam.
uvaogo khalu duviho NANeN ya dansaNeN sanjutto.
jIvassa savvakAlan aNaNNabhUdan viyANIhi.. 40..
upayoga khalu dvividho gnAnen cha darshanen sanyukta.
jIvasya sarvakAlamananyabhUtan vijAnIhi.. 40..
-----------------------------------------------------------------------------

karmaphalako chetate hain, tras kAryako chetate hain, kevalagnAnI gnAnako chetate hain.
bhAvArtha– pAnch prakArake sthAvar jIv avyakta sukhadukhAnubhavarUp shubhAshubhakarmaphalako chetate hain.
dvIindriy Adi tras jIv usI karmaphalako ichchhApUrvak iShTAniShTa vikalparUp kArya sahit chetate hain.
1paripUrNa gnAnavanta bhagavanta [ananta saukhya sahit] gnAnako hI chetate hain.. 39..
ab upayogaguNakA vyAkhyAn hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. yahA paripUrNa gnAnachetanAkI vivakShA honese, kevalIbhagavanton aur siddhabhagavantonko hI gnAnachetanA kahI gaI
hai. Anshik gnAnachetanAkI vivakShAse to muni, shrAvak tathA avirat samyagdraShTiko bhI gnAnachetanA kahI jA
sakatI haie; unakA yahAn niShedh nahIn samajhanA, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye.
chhe gnAn ne darshan sahit upayog yugal prakArano;
jIvadravyane te sarva kAL ananyarUpe jANavo. 40
.

Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
75
AtmanashchaitanyAnuvidhAyI pariNAm upayoga. sopi dvividha–gnAnopayogo darshano–payogashcha. tatra
visheShagrAhi gnAnan, sAmAnyagrAhi darshanam. upayogashcha sarvadA jIvAdapRuthagbhUt ev,
ekAstitvanirvRuttatvAditi.. 40..

AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi panchabheyANi.
kumadisudavibhangANi ya tiNNi vi NANehin sanjutte.. 41..
AbhinibodhikashrutAvadhimanaparyayakevalAni gnAnAni panychabhedAni.
kumatishrutavibhanggAni cha trINyapi gnAnai sanyuktAni.. 41..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 40
anvayArtha– [gnAnen cha darshanen sanyukta] gnAn aur darshanase sanyukta aisA [khalu dvividha]
vAstavamen do prakArakA [upayoga] upayog [jIvasya] jIvako [sarvakAlam] sarva kAl [ananyabhUtan]
ananyarUpase [vijAnIhi] jAno.
TIkA– AtmakA chaitanya–anuvidhAyI [arthAt chaitanyakA anusaraN karanevAlA] pariNAm so
upayog hai. vah bhI doe prakArakA hai–gnAnopayog aur darshanopayoga. vahAn, visheShako grahaN karanevAlA
gnAn hai aur sAmAnyako grahaN karanevAlA darshan hai [arthAt visheSh jisamen pratibhAsit ho vah gnAn
hai aur sAmAnya jisamen pratibhAsit ho vah darshan hai]. aur upayog sarvadA jIvase
apRuthagbhUt hI
hai, kyonki ek astitvase rachit hai.. 40..
gAthA 41
anvayArtha– [AbhinibodhikashrutAvadhimanaparyayakevalAni] Abhinibodhik [–mati], shrut, avadhi,
manaparyay aur keval–[gnAnAni panychabhedAni] is prakAr gnAnake pAnch bhed hain; [kumatishrutavibhanggAni cha]
aur kumati, kushrut aur vibhang–[trINi api] yah tIn [agnAn] bhI [gnAnai] [pAnch] gnAnake sAth
[sanyuktAni] sanyukta kiye gaye hain. [is prakAr gnAnopayogake ATh bhed hain.]
--------------------------------------------------------------------------
apRuthagbhUt = abhinna. [upayog sadaiv jIvase abhinna hI hai, kyonki ve ek astitvase niShpanna hai.
mati, shrut, avadhi, mana, keval–pAnch bhedo gnAnanA;
kumati, kushrut, vibhang–traN paN gnAn sAthe joDavAn. 41.

Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version

76
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
gnAnopayogavisheShANAn nAmasvarUpAbhidhAnametat.
tatrAbhinibodhikagnAnan shrutagnAnamavadhignAnan manaparyayagnAnan kevalagnAnan kumatignAnan kushrut–gnAnan
vibhanggagnAnamiti nAmAbhidhAnam. AtmA hyanantasarvAtmapradeshavyApivishuddha gnAnasAmAnyAtmA. sa
khalvanAdignAnAvaraNakarmAvachchhannapradesha san, yattadAvaraNakShayopashamAdindri–yAnindriyAvalambAchcha
mUrtAmUrtadravyan vikalan visheSheNAvabudhyate tadAbhinibodhikagnAnam, yattadA–
varaNakShayopashamAdanindriyAvalambAchcha mUrtAmUrtadravyan vikalan visheSheNAvabudhyate tat shrutagnAnam,
yattadAvaraNakShayopashamAdev mUrtadravyan vikalan visheSheNAvabudhyate tadavadhignAnam, yattadA–varaNakShayopashamAdev
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, gnAnopayogake bhedonke nAm aur svarUpakA kathan hai.
vahAn, [1] AbhinibodhikagnAn, [2] shrutagnAn, [3] avadhignAn, [4] manaparyayagnAn, [5]
kevalagnAn, [6] kumatignAn, [7] kushrutagnAn aur [8] vibhangagnAn–is prakAr [gnAnopayogake
bhedonke] nAmakA kathan hai.
[ab unake svarUpakA kathan kiyA jAtA hai–] AtmA vAstavamen ananta, sarva Atmapradeshommen
vyApak, vishuddha gnAnasAmAnyasvarUp hai. vah [AtmA] vAstavamen anAdi gnAnAvaraNakarmase AchchhAdit
pradeshavAlA vartatA huA, [1] us prakArake [arthAt matignAnake] AvaraNake kShayopashamase aur
indriy–manake avalambanase mUrta–amUrta dravyakA
1vikalarUpase 2visheShata avabodhan karatA hai vah
AbhinibodhikagnAn hai, [2] us prakArake [arthAt shrutagnAnake] AvaraNake kShayopashamase aur manake
avalambanase mUrta–amUrta dravyakA vikalarUpase visheShata avabodhan karatA hai vah shrutagnAn hai, [3] us
prakArake AvaraNake kShayopashamase hI mUrta dravyakA vikalarUpase visheShata avabodhan karatA hai vah
avadhignAn hai, [4] us prakArake AvaraNake kShayopashamase hI paramanogat [–dUsaronke manake sAth
sambandhavAle] mUrta dravyakA vikalarUpase visheShata avabodhan karatA hai vah manaparyayagnAn hai, [5]
samasta AvaraNake atyanta kShayase, keval hI [–AtmA akelA hI], mUrta–amUrta dravyakA sakalarUpase
--------------------------------------------------------------------------
1. vikalarUpase = apUrNarUpase; anshata.

2. visheShata avabodhan karanA = jAnanA. [visheSh avabodh arthAt visheSh pratibhAs so gnAn hai.]

Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
77
paramanogatan mUrtadravyan vikalan visheSheNAvabudhyate tanmanaparyayagnAnam, yatsakalAvaraNAtyantakShaye
keval ev mUrtAmUrtadravyan sakalan visheSheNAvabudhyate tatsvAbhAvikan kevalagnAnam.
mithyAdarshanodayasahacharitamAbhinibodhikagnAnamev kumatignAnam, mithyAdarshanoday–sahacharitan
shrutagnAnamev kushrutagnAnam, mithyAdarshanodayasahacharitamavadhignAnamev vibhanggagnAnamiti svarUpAbhidhAnam.
itthan matignAnAdignAnopayogAShTakan vyAkhyAtam.. 41..
-----------------------------------------------------------------------------
visheShata avabodhan karatA hai vah svAbhAvik kevalagnAn hai, [6] mithyAdarshanake udayake sAthakA
AbhinibodhikagnAn hI kumatignAn hai, [7] mithyAdarshanake udayake sAthakA shrutagnAn hI kushrutagnAn hai,
[8] mithyAdarshanake udayake sAthakA avadhignAn hI vibhangagnAn hai. – is prakAr [gnAnopayogake
bhedonke] svarUpakA kathan hai.
is prakAr matignAnAdi ATh gnAnopayogonkA vyAkhyAn kiyA gayA.
bhAvArtha– pratham to, nimnAnusAr pAnch gnAnonkA svarUp hai–

nishchayanayase akhaNDa–ek–vishuddhagnAnamay aisA yah AtmA vyavahAranayase sansArAvasthAmen karmAvRutta
vartatA huA, matignAnAvaraNakA kShayopasham hone par, pAnch indriyon aur manase mUrta–amUrta vastuko
vikalparUpase jo jAnatA hai vah matignAn hai. vah tIn prakArakA hai upalabdhirUp, bhAvanArUp aur
upayogarUpa. matignAnAvaraNake kShayopashamase janit arthagrahaNashakti [–padArthako jAnanekI shakti] vah
upalabdhi hai, jAne hue padArthakA puna puna chintan vah bhAvanA hai aur ‘yah kAlA hai,’ ‘yah pIlA hai
’ ityAdirUpase arthagrahaNavyApAr [–padArthako jAnanekA vyApAr] vah upayog hai. usI prakAr vah
[matignAn] avagrah, IhA, avAy aur dhAraNArUp bhedon dvArA athavA koShThabuddhi, bIjabuddhi,
padAnusArIbuddhi tathA sambhinnashrotRutAbuddhi aise bhedon dvArA chAr prakArakA hai. [yahAn, aisA tAtparya grahaN
karanA chAhiye ki nirvikAr shuddha anubhUtike prati abhimukh jo matignAn vahI upAdeyabhUt ananta
sukhakA sAdhak honese nishchayase upAdey hai, usake sAdhanabhUt bahirang matignAn to vyavahArase upAdey
hai.]

Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version

78
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vahI pUrvokta AtmA, shrutagnAnAvaraNakA kShayopasham hone par, mUrta–amUrta vastuko parokSharUpase jo
jAnatA hai use gnAnI shrutagnAn kahate hain. vah labdhirUp aur bhAvanArUp haie tathA upayogarUp aur
nayarUp hai. ‘upayog’ shabdase yahAn vastuko grahaN karanevAlA pramAN samajhanA chAhiye arthAt sampUrNa
vastuko jAnanevAlA gnAn samajhanA chAhiye aur ‘nay’ shabdase vastuke [guNaparyAyarUp] ek deshako
grahaN karanevAlA aisA gnAtAkA abhiprAy samajhanA chAhiye. [yahAn aisA tAtparya grahaN karanA chAhiye
ki vishuddhagnAnadarshan jisakA svabhAv hai aise shuddha Atmatattvake samyak shraddhAn–gnAn–anucharaNarUp
abhedaratnatrayAtmak jo bhAvashrut vahI upAdeyabhUt paramAtmatattvakA sAdhak honese nishchayase upAdey hai
kintu usake sAdhanabhUt bahirang shrutagnAn to vyavahArase upAdey hai.]
yah AtmA, avadhignAnAvaraNakA kShayopasham hone par, mUrta vastuko jo pratyakSharUpase jAnatA hai
vah avadhignAn hai. vah avadhignAn labdhirUp tathA upayogarUp aisA do prakArakA jAnanA. athavA
avadhignAn deshAvadhi, paramAvadhi aur sarvAvadhi aise bhedon dvArA tIn prakArase hai. usamen, paramAvadhi aur
sarvAvadhi chaitanyake uchhalanese bharapUr AnandarUp paramasukhAmRutake rasAsvAdarUp samarasIbhAvase pariNat
charamadehI tapodhanonko hotA hai. tInon prakArake avadhignAn nishchayase vishiShTa samyaktvAdi guNase hote
hain. devon aur nArakonke honevAle bhavapratyayI jo avadhignAn vah niyamase deshAvadhi hI hotA hai.

yah AtmA, manaparyayagnAnAvaraNakA kShayopasham hone par, paramanogat mUrta vastuko jo
pratyakSharUpase jAnatA hai vah manaparyayagnAn hai. Rujumati aur vipulamati aise bhedon dvArA manaparyayagnAn
do prakArakA hai. vahAn, vipulamati manaparyayagnAn parake manavachanakAy sambandhI padArthonko, vakra tathA
avakra dononko, jAnatA hai aur Rujumati manaparyayagnAn to Rujuko [avakrako] hI jAnatA hai.
nirvikAr AtmAkI upalabdhi aur bhAvanA sahit charamadehI muniyonko vipulamati manaparyayagnAn hotA
hai. yah donon manaparyayagnAn vItarAg Atmatattvake samyak shraddhAn–gnAn–anuShThAnakI bhAvanA sahit,
pandrah pramAd rahit apramatta muniko upayogamen–vishuddha pariNAmamen–utpanna hote hain. yahAn manaparyayagnAnake
utpAdakAlamen hI apramattapanekA niyam hai, phir pramattapanemen bhI vah sambhavit hotA hai.

Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
79
dansaNamavi chakkhujudan achakkhujudamavi ya ohiNA sahiyan.
aNidhaNamaNantavisayan kevaliyan chAvi paNNattan.. 42..
-----------------------------------------------------------------------------
jo gnAn ghaTapaTAdi gney padArthonkA avalamban lekar utpanna nahIn hotA vah kevalagnAn hai. vah
shrutagnAnasvarUp bhI nahIn hai. yadyapi divyadhvanikAlamen usake AdhArase gaNadharadev Adiko shrutagnAn
pariNamit hotA hai tathApi vah shrutagnAn gaNadharadev Adiko hI hotA hai, kevalIbhagavantonko to
kevalagnAn hI hotA hai. punashcha, kevalIbhagavantonko shrutagnAn nahIn hai itanA hI nahIn, kintu unhen
gnAn–agnAn bhI nahIn hai arthAt unhen kisI viShayakA gnAn tathA kisI viShayakA agnAn ho aisA bhI
nahIn hai – sarva viShayonkA gnAn hI hotA hai; athavA, unhen mati–gnAnAdi anek bhedavAlA gnAn nahIn
hai – ek kevalagnAn hI hai.
yahAn jo pAnch gnAnonkA varNan kiyA gayA hai vah vyavahArase kiyA gayA hai. nishchayase to bAdal
rahit sUryakI bhAnti AtmA akhaNDa–ek–gnAn–pratibhAsamay hI hai.
ab agnAnatrayake sambandhamen kahate hain–
mithyAtva dvArA arthAt bhAv–AvaraN dvArA agnAn [–kumatignAn, kushrutagnAn tathA vibhangagnAn]
aur aviratibhAv hotA hai tathA gneyakA avalamban lenese [–gney sambandhI vichAr athavA gnAn
karanese] us–us kAl dunay aur dupramAN hote hain. [mithyAdarshanake sadbhAvamen vartatA huA
matignAn vah kumatignAn hai, shrutagnAn vah kushrutagnAn hai, avadhignAn vah vibhangagnAn hai; usake
sadbhAvamen vartate hue nay ve dunay hain aur pramAN vah dupramAN hai.] isaliye aisA bhAvArtha samajhanA
chAhiye ki nirvikAr shuddha AtmAkI anubhUtisvarUp nishchay samyaktva upAdeyahai.
is prakAr gnAnopayogakA varNan kiyA gayA.. 41..
--------------------------------------------------------------------------
darshan taNA chakShu–achakShurUp, avadhirUp ne
nisImaviShay anidhan kevaLarUp bhed kahel chhe. 42.

Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version

80
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
darshanamapi chakShuryutamachakShuryutamapi chAvadhinA sahitam.
anidhanamanantaviShayan kaivalyan chApi pragnaptam.. 42..
darshanopayogavisheShANAn nAmasvarUpAbhidhAnametat.
chakShurdarshanamachakShurdarshanamavadhidarshanan kevaladarshanamiti nAmAbhidhAnam. AtmA hyanant–
sarvAtmapradeshavyApivishuddhadarshanasAmAnyAtmA. sa khalvanAdidarshanAvaraNakarmAvachchhannapradesha san,
yattadAvaraNakShayopashamAchchakShurindriyAvalambAchcha mUrtadravyan vikalan sAmAnye
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 42
anvayArtha– [darshanam api] darshan bhI [chakShuryutam] chakShudarshan, [achakShuryutam api cha]
achakShudarshan, [avadhinA sahitam] avadhidarshan [cha api] aur [anantaviShayam] ananta jisakA viShay
hai aisA [anidhanam] avinAshI [kaivalyan] kevaladarshan [pragnaptam] – aise chAr bhedavAlA kahA hai.
TIkA– yah, darshanopayogake bhedonke nAm aur svarUpakA kathan hai.
[1] chakShudarshan, [2] achakShudarshan, [3] avadhidarshan aur [4] kevaladarshan – is prakAr
[darshanopayogake bhedonke] nAmakA kathan hai.
[ab usake svarUpakA kathan kiyA jAtA hai–] AtmA vAstavamen ananta, sarva Atmapradeshommen
vyApak, vishuddha darshanasAmAnyasvarUp hai. vah [AtmA] vAstavamen anAdi darshanAvaraNakarmase AchchhAdit
pradeshomvAlA vartatA huA, [1] us prakArake [arthAt chakShudarshanake] AvaraNake kShayopashamase aur chakShu–
indriyake avalambanase mUrta dravyako vikalarUpase
1sAmAnyata avabodhan karatA hai
--------------------------------------------------------------------------
1. sAmAnyata avabodhan karanA = dekhanA. [sAmAnya avabodh arthAt sAmAnya pratibhAs vah darshan hai.]

Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
81
nAvabudhyate tachchakShurdarshanam, yattadAvaraNakShayopashamAchchakShurvarjitetarachaturindriyAnindriyAvalambAchcha mUrtA–
mUrtadravyan vikalan sAmAnyenAvabudhyate tadachakShurdarshanam, yattadAvaraNakShayopashamAdev mUrtadravyan vikalan
sAmAnyenAvabudhyate tadavadhidarshanam, yatsakalAvaraNAtyantakShaye keval ev mUrtAmUrtadravyan sakalan
sAmAnyenAvabudhyate tatsvAbhAvikan kevaladarshanamiti svarUpAbhidhAnam.. 42..
Na viyappadi NANAdo NANI NANANi honti NegANi.
tamhA du vissarUvan bhaNiyan daviyatti NANIhin.. 43..
na vikalpyate gnAnAt gnAnI gnAnAni bhavantyanekAni.
tasmAttu vishvarUpan bhaNitan dravyamiti gnAnibhi.. 43..
ekasyAtmanonekagnAnAtmakatvasamarthanametat.
na tAvajgnAnI gnAnAtpRuthagbhavati, dvayorapyekAstitvanirvRuttatvenaikadravyatvAt,
-----------------------------------------------------------------------------

vah chakShudarshan hai, [2] us prakArake AvaraNake kShayopashamase tathA chakShuke atirikta sheSh chAr indrayonnn
aur manake avalambanase mUrta–amUrta dravyako vikarUpase sAmAnyata avabodhan karatA hai vah achakShudarshan
haie, [3] us prakArake AvaraNake kShayopashamase hI mUrta dravyako vikarUpase sAmAnyata avabodhan karatA
hai vah avadhidarshan hai, [4] samasta AvaraNake atyanta kShayase, keval hI [–AtmA akelA hI],
mUrta–amUrta dravyako sakalarUpasee sAmAnyata avabodhan karatA hai vah svAbhAvik kevaladarshan hai. –is
prakAr [darshanopayogake bhedonke] svarUpakA kathan hai.. 42..
gAthA 43
anvayArtha– [gnAnAt] gnAnase [gnAnI na vikalpyate] gnAnIkA [–AtmAkA] bhed nahIn kiyA
jAtA; [gnAnAni anekAni bhavanti] tathApi gnAn anek hai. [tasmAt tu] isaliye to [gnAnibhi]
gnAniyonne [dravyan] dravyako [vishvarUpam iti bhaNitam] vishvarUp [–anekarUp] kahA hai.
TIkA– ek AtmA anek gnAnAtmak honekA yah samarthan hai.
pratham to gnAnI [–AtmA] gnAnase pRuthak nahIn hai; kyonki donoen ek astitvase rachit honese
--------------------------------------------------------------------------
chhe gnAnathI nahi bhinna gnAnI, gnAn toy anek chhe;
te kAraNe to vishvarUp kahyun daravane gnAnIe. 43.

Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version

82
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvayorapyabhinnapradeshatvenaikakShetratvAt, dvayorapyekasamayanirvRuttatvenaikakAlatvAt, dvayorapyekasvabhAv–
tvenaikabhAvatvAt. na chaivamuchyamAnepyekasminnAtmanyAbhinibodhikAdInyanekAni gnAnAni virudhyante,
dravyasya vishvarUpatvAt. dravyan hi sahakramapravRuttAnantaguNaparyAyAdhAratayAnantarUpatvAdekamapi vishva–
rUpamabhidhIyat iti.. 43..
jadi havadi davvamaNNan guNado ya guNA ya davvado aNNe.
davvANantiyamadhavA
davvAbhAvan pakuvvanti.. 44..
yadi bhavati dravyamanyadguNatashcha guNAshcha dravyatonye.
dravyAnantyamathavA dravyAbhAvan prakRurvanti.. 44..
dravyasya guNebhyo bhede, guNAnAn cha dravyAdbhede doShopanyAsoyam.
-----------------------------------------------------------------------------

dononko ekadravyapanA hai, dononke abhinna pradesh honese dononko ekakShetrapanA hai, donon ek samayameen rache
jAte honese dononko ekakAlapanA hai, dononkA ek svabhAv honese dononko ekabhAvapanA hai. kintu
aisA kahA jAne par bhI, ek AtmAmen Abhinibodhik [–mati] Adi anek gnAn virodh nahIn pAte,
kyonki dravya vishvarUp hai. dravya vAstavamen sahavartI aur kramavartI aise ananta guNon tathA paryAyonkA
AdhAr honeke kAraN anantarUpavAlA honese, ek hone par bhI,
1vishvarUp kahA jAtA hai .. 43..
gAthA 44
anvayArtha– [yadi] yadi [dravyan] dravya [guNata] guNonse [anyat cha bhavati] anya [–bhinna]
ho [guNA cha] aur guN [dravyata anye] dravyase anya ho to [dravyAnantyam] dravyakI anantatA ho
[athavA] athavA [dravyAbhAvan] dravyakA abhAv [prakurvanti] ho.
TIkA– dravyakA guNonse bhinnatva ho aur guNonkA dravyase bhinnatva ho to doSh AtA hai usakA
yah kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. vishvarUp = anekarUpa. [ek dravya sahavartI ananta guNonkA aur kramavartI ananta paryAyonkA AdhAr honeke
kAraN anantarUpavAlA bhI hai , isaliye use vishvarUp [anekarUp] bhI kahA jAtA hai. isaliye ek AtmA
anek gnAnAtmak honemen virodh nahIn hai.]
jo dravya guNathI anya ne guN anya mAno dravyathI,
to thAy dravya–anantatA vA thAy nAsti dravyanI. 44.

Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
83
guNA hi kvachidAshritA. yatrAshritAstadrravyam. tachchedanyadguNebhya. punarapi guNA kvachidAshritA.
yatrAshritAstadrravyam. tadapi anyachchedguNebhya. punarapi guNA kvachidAshritA. yatrAshritA tadrravyam.
tadapyanyadev guNebhya. evan dravyasya guNebhyo bhede bhavati dravyA nantyam. dravyan hi guNAnAn samudAya.
guNAshchedanye samudAyAt, ko nAm samudAya. ev guNAnAn dravyAdbhede bhavati dravyAbhAv iti.. 44..
avibhattamaNaNNattan davvaguNANan vibhattamaNNattan.
Nichchhanti NichchayaNhU tavvivarIdan hi vA tesin.. 45..
avibhaktamananyatvan dravyaguNAnAn vibhaktamanyatvam.
nechchhanti nishchayagnAstadviparItan hi vA teShAm.. 45..
dravyaguNAnAn svochitAnanyatvoktiriyam.
-----------------------------------------------------------------------------
guN vAstavamen kisIke Ashrayase hote hain; [ve] jisake Ashrit hon vah dravya hotA hai. vah
[–dravya] yadi guNonse anya [–bhinna] ho to–phir bhI, guN kisIke Ashrit honge; [ve] jisake
Ashrit hon vah dravya hotA hai. vah yadi guNonse anya ho to– phir bhI guN kisIke Ashrit honge;
[ve] jisake Ashrit hon vah dravya hotA hai. vah bhI guNose anya hI ho.–– is prakAr, yadi
dravyakA guNonse bhinnatva ho to, dravyakI anantatA ho.
vAstavamen dravya arthAt guNonkA samudAya. guN yadi samudAyase anya ho to samudAy kaisA?
[arthAt yadi guNonko samudAyase bhinna mAnA jAye to samudAy kahAnse ghaTit hogA? arthAt dravya hI
kahAnse ghaTit hogA?] is prakAr, yadi guNonkA dravyase bhinnatva ho to, dravyakA abhAv ho.. 44..
gAthA 45
anvayArtha– [dravyaguNAnAm] dravya aur guNonko [avibhaktam ananyatvam] avibhaktapanerUp
ananyapanA hai; [nishchayagnA hi] nishchayake gnAtA [teShAm] unhen [vibhaktam anyatvam] vibhaktapanerUp
anyapanA [vA] yA [tadviparItan] [vibhaktapanerUp] ananyapanA [na ichchhanti] nahIn mAnate.
--------------------------------------------------------------------------
guN–dravyane avibhaktarUp ananyatA budhamAnya chhe;
paN tyAn vibhakta ananyatA vA anyatA nahi mAnya chhe. 45.

Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version

84
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
avibhaktapradeshatvalakShaNan dravyaguNAnAmananyatvamabhyupagamyate. vibhaktapradeshatvalakShaNan tvanyatva–
mananyatvan cha nAbhyupagamyate. tathA hi–yathaikasya paramANorekenAtmapradeshen sahAvibhaktatvAdananya–tvan,
tathaikasya paramANostadvartinAn sparsharasagandhavarNAdiguNAnAn chAvibhaktapradeshatvAdananyatvam. yathA
tvatyantaviprakRuShTayo sahyavindhyayoratyantasannikRuShTayoshcha mishritayostoyapayasorvibhaktapradeshatvalakShaN–
manyatvamananyatvan cha, na tathA dravyaguNAnAn vibhaktapradeshatvAbhAvAdanyatvamananyatvan cheti.. 45..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, dravya aur guNonke svochit ananyapanekA kathan hai [arthAt dravya aur guNonko
kaisA ananyapanA ghaTit hotA hai vah yahAn kahA hai].
dravya aur guNonko 1avibhaktapradeshatvasvarUp ananyapanA svIkAr kiyA jAtA hai; parantu
vibhaktapradeshatvasvarUp anyapanA tathA [vibhaktapradeshatvasvarUp] ananyapanA svIkAr nahIn kiyA jAtA.
vah spaShTa samajhAyA jAtA hai– jis prakAr ek paramANuko ek svapradeshake sAth avibhaktapanA honese
ananyapanA hai, usI prakAr ek paramANuko tathA usamen rahanevAle sparsha–ras–gandh–varNa Adi guNonko
avibhakta pradesh honese [avibhakta–pradeshatvasvarUp] ananyapanA hai; parantu jis prakAr atyanta dUr aise
2sahya aur vindhyako vibhaktapradeshatvasvarUp anyapanA hai tathA atyanta nikaT aise mishrit 3kShIr–nIrako
vibhaktapradeshatvasvarUp ananyapanA hai, usI prakAr dravya aur guNonko vibhakta pradesh na honese
[vibhaktapradeshatvasvarUp] anyapanA tathA [vibhaktapradeshatvasvarUp] ananyapanA nahIn hai.. 45..
--------------------------------------------------------------------------
1. avibhakta = abhinna. [dravya aur guNonke pradesh abhinna hai isaliye dravya aur guNonko abhinnapradeshatvasvarUp
ananyapanA hai.]

2. atyanta dUr sthit sahya aur vindhya nAmake parvatonko bhinnapradeshatvasvarUp anyapanA hai.
3. atyanta nikaT sthit mishrit dUdh–jalako bhinnapradeshatvasvarUp ananyapanA hai. dravya aur guNonko aisA
ananyapanA nahIn hai, kintu abhinnapradeshatvasvarUp ananyapanA hai.

Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
85
vavadesA sanThANA sankhA visayA ya honti te bahugA.
te tesimaNaNNatte aNNatte chAvi
vijjante.. 46..
vyapadeshA sansthAnAni sankhyA viShayAshcha bhavanti te bahukA.
te teShAmananyatve anyatve chApi vidyante.. 46..
vyapadeshAdInAmekAnten dravyaguNAnyatvanibandhanatvamatra pratyAkhyAtam.
yathA devadattasya gaurityanyatve ShaShThIvyapadesha, tathA vRukShasya shAkhA dravyasya guNA ityananyatvepi.
yathA devadatta phalamangkushen dhanadattAy vRukShAdvATikAyAmavachinotItyanyatve kArakavyapadesha, tathA mRuttikA
ghaTabhAvan svayam sven svasmai svasmAt svasmin karotItyAtmAtmAnamAtmanAtmane Atman Atmani
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 46
anvayArtha– [vyapadeshA] vyapadesh, [sansthAnAni] sansthAn, [sankhyA] sankhyAen [cha] aur
[viShayA] viShay [te bahukA bhavanti] anek hote hain. [te] ve [vyapadesh Adi], [teShAm] dravya–
guNonke [anyatve] anyapanemen [ananyatve cha api] tathA ananyapanemen bhI [vidyante] ho sakate hain.

TIkA–
yahAn vyapadesh Adi ekAntase dravya–guNonke anyapanekA kAraN honekA khaNDan kiyA
hai.
jis prakAr ‘devadattakI gAy’ is prakAr anyapanemen ShaShThIvyapadesh [–chhaThavIn vibhaktikA kathan]
hotA haie, usI prakAr ‘vRukShakI shAkhA,’ ‘dravyake guN’ aise ananyapanemen bhI [ShaShThIvyapadesh] hotA haie.
jis prakAr‘devadatta phalako ankush dvArA dhanadattake liyee vRukSha parase bagIchemen toDatA hai’ aise anyapanemen
kArakavyapadesh hotA haie, usI prakAr
miTTI svayam ghaTabhAvako [–ghaDArUp pariNAmako] apane dvArA
apane liye apanemense apanemen karatI hai’, ‘AtmA Atmako AtmA dvArA AtmAke liye AtmAmense
AtmAmen jAnatA hai’ aise ananyapanemen bhI [kArakavyapadesh] hotA haie. jis prakAr ‘Unche devadattakI
UnchI gAy’ aisA anyapanemen sansthAn hotA haie, usI prakAr ‘vishAl vRukShakA vishAl shAkhAsamudAy’,
mUrta dravyake mUrta guN’ aise ananyapanemen bhI [sansthAn] hotA haie. jis prakAr ‘ek devadattakI das
--------------------------------------------------------------------------
vyapadesh = kathan; abhidhAna. [is gAthAmen aisA samajhAyA hai ki–jahAn bhed ho vahIn vyapadesh Adi ghaTit hon
aisA kuchh nahIn hai; jahAn abhed ho vahAn bhI ve ghaTit hote hain. isaliye dravya–guNommen jo vyapadesh Adi hote hain ve
kahIn ekAntase dravya–guNonke bhedako siddha nahIn karate.]

vyapadesh ne sansthAn, sankhyA, viShay bahu ye hoy chhe;
te temanA anyatva tem ananyatAmAn paN ghaTe. 46.

Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version

86
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jAnAtItyananyatvepi. yathA prAnshordevadattasya prAnshurgaurityanyatve sansthAnan, tathA prAnshorvRukShasya
prAnshu shAkhAbharo mUrtadravyasya mUrtA guNA ityananyatvepi. yathaikasya devadattasya dash gAv
jAnAtItyananyatvepi. yathA prAnshordevadattasya prAnshurgaurityanyatve sansthAnan, tathA prAnshorvRukShasya prAnshu
shAkhAbharo mUrtadravyasya mUrtA guNA ityananyatvepi. yathaikasya devadattasya dash gAv ityanyatve sankhyA,
tathaikasya vRukShasya dash shAkhA ekasya dravyasyAnantA guNA ityananyatvepi. yathA goShThe gAv ityanyatve
viShaya, tathA vRukShe shAkhA dravye guNA ityananyatvepi. tato na vyapadeshAdayo dravyaguNAnAn vastutven bhedan
sAdhayantIti.. 46..
NANan dhaNan cha kuvvadi dhaNiNan jah NANiNan cha duvidhehin.
bhaNNanti tah pudhattan eyattan chAvi tachchaNhU.. 47..
gnAnan dhanan cha karoti dhaninan yathA gnAninan cha dvividhAbhyAm.
bhaNanti tathA pRuthaktvamekatvan chApi tattvagnA.. 47..
-----------------------------------------------------------------------------
gAyen, aise anyapanemen sankhyA hotI hai, usI prakAr ‘ek vRukShakI das shAkhAyen’, ‘ek dravyake ananta
guN’ aise ananyapanemen bhI [sankhyA] hotI hai. jis prakAr ‘bADee men gAyen’ aise anyapanemen viShay [–
AdhAr] hotA hai, usI prakAr ‘vRukShamen shAkhAyen’, ‘dravyamen guN’ aise ananyapanemen bhI [viShay] hotA
hai. isaliye [aisA samajhanA chAhiye ki] vyapadesh Adi, dravya–guNommen vasturUpase bhed siddha nahIn
karate.. 46..
gAthA 47
anvayArtha– [yathA] jis prakAr [dhanan] dhan [cha] aur [gnAnan] gnAn [dhaninan] [puruShako]
‘dhanI’ [cha] aur [gnAninan] ‘gnAnI’ [karoti] karate hain– [dvividhAbhyAm bhaNanti] aise do prakArase
kahA jAtA hai, [tathA] usI prakAr [tattvagnA] tattvagna [pRuthaktvam] pRuthaktva [cha api] tathA
[ekatvam] ekatvako kahate hain.
--------------------------------------------------------------------------
dhanathI ‘dhanI’ ne gnAnathI ‘gnAnI’–dvidhA vyapadesh chhe,
te rIt tattvagno kahe ekatva tem pRuthaktvane. 47.

Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
87
nasya, bhinnasankhyan bhinnasankhyasya, bhinnaviShayalabdhavRuttikan bhinnaviShayalabdhavRuttikasya puruShasya dhanIti
vyapadeshan pRuthaktvaprakAreN kurute, yathA cha gnAnamabhinnAstitvanirvRuttamabhinnAstitvanirvRuttasyAbhinna–
sansthAnamabhinnasansthAnasyAbhinnasankhyamabhinnasankhyasyAbhinnaviShayalabdhavRuttikamabhinnaviShayalabdhavRuttikasya
puruShasya gnAnIti vyapadeshamekatvaprakAreN kurute; tathAnyatrApi. yatra dravyasya bheden vyapadeshAdi tatra
pRuthaktvan, yatrAbheden tatraikatvamiti.. 47..
NANI NANan cha sadA atthantaridA du aNNamaNNassa.
doNhan achedaNattan pasajadi samman jiNAvamadan.. 48..
gnAnI gnAnan cha sadArthAntarite tvanyonyasya.
dvayorachetanatvan prasajati samyag jinAvamatam.. 48..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, vasturUpase bhed aur [vasturUpase] abhedakA udAharaN hai.
jis prakAr[1] bhinna astitvase rachit, [2] bhinna sansthAnavAlA, [3] bhinna sankhyAvAlA aur
[4] bhinna viShayamen sthit aisA dhan [1] bhinna astitvase rachit, [2] bhinna sansthAnavAle, [3] bhinna
sankhyAvAle aur [4] bhinna viShayamen sthit aise puruShako ‘dhanI’ aisA vyapadesh pRuthaktvaprakArase karatA
hain, tathA jis prakAr [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna sansthAnavAlA, [3] abhinna
sankhyAvAlA aur [4] abhinna viShayamen sthit aisA gnAn [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna
sansthAnavAle, [3] abhinna sankhyAvAle aur [4] abhinna viShayamen sthit aise puruShako ‘gnAnI’ aisA
vyapadesh ekatvaprakArase karatA hai, usI prakAr anyatra bhI samajhanA chAhiye. jahAn dravyake bhedase
vyapadesh Adi hon vahAn pRuthaktva hai, jahAn [dravyake] abhedase [vyapadesh Adi] hon vahAn ekatva hai..
47..
gAthA 48
anvayArtha– [gnAnI] yadi gnAnI [–AtmA] [cha] aur [gnAnan] gnAn [sadA] sadA
[anyonyasya] paraspar [arthAntarite tu] arthAntarabhUt [bhinnapadArthabhUt] hon to [dvayo] dononko
[achetanatvan prasajati] achetanapanekA prasang Aye– [samyag jinAvamatam] jo ki jinonko samyak
prakArase asammat hai.
--------------------------------------------------------------------------
jo hoy arthAntarapaNun anyonya gnAnI–gnAnane,
banne achetanatA lahe–jinadevane nahi mAnya je. 48.

Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version

88
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyaguNAnAmarthAntarabhUtatve doShoyam.
gnAnI gnAnAdyadyarthAntarabhUtastadA svakaraNAnshamantareN parashurahitadevadattavatkaraNavyApArA–
samarthatvAdachetayamAnochetan ev syAt. gnAnanycha yadi gnAninorthAntarabhUtan tadA tatkartranshamantareN
devadattarahitaparashuvattatkartRutvavyApArAsamarthatvAdachetayamAnamachetanamev syAt. na cha gnAnagnAnino–
ryutasiddhayossanyogen chetanatvan dravyasya nirvisheShasya guNAnAn nirAshrayANAn shUnyatvAditi.. 48..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– dravya aur guNonko arthAntarapanA ho to yah [nimnAnusAr] doSh AyegA.
yadi gnAnI [–AtmA] gnAnase arthAntarabhUt ho to [AtmA] apane karaN–ansh binA, kulhADI
rahit devadattakI bhAnti, 1karaNakA vyApAr karanemen asamartha honese nahIn chetatA [–jAnatA] huA
achetan hI hogA. aur yadi gnAn gnAnIse [–AtmAse] arthAntarabhUt ho to gnAn apane kartRu–anshake
binA, devadatta rahit kulhADIkI bhAnti, apane
2kartAkA vyApAr karanemen asamartha honese nahIn chetatA
[–jAnatA] huA achetan hI hogA. punashcha, 3yutasiddha aise gnAn aur gnAnIko [–gnAn aur
AtmAko] sanyogase chetanapanA ho aisA bhI nahIn hai, kyonki nirvisheSh dravya aur nirAshray guN shUnya
hote hain.. 48..
--------------------------------------------------------------------------
1. karaNakA vyApAr = sAdhanakA kArya. [AtmA kartA hai aur gnAn karaN hai. yadi AtmA gnAnase bhinna hI ho to
AtmA sAdhanakA vyApAr arthAt gnAnakA kArya karanemen asamartha honese jAn nahIn sakegA isaliye AtmAko
achetanatva A jAyegA.]
2. kartAkA vyApAr = kartAkA kArya. [gnAn karaN haie aur AtmA kartA hai. yadi gnAn AtmAse bhinna hI ho to
gnAn kartAkA vyApAr arthAt AtmAkA kArya karanemen asamartha honese jAn nahIn sakegA isaliye gnAnako
achetanapanA A jAvegA.]
3. yutasiddha = juDakar siddha hue; samavAyase–sanyogase siddha hue. [jis prakAr lakaDI aur manuShya pRuthak hone
par bhI lakaDIke yogase manuShya ‘lakaDIvAlA’ hotA hai usI prakAr gnAn aur AtmA pRuthak hone par bhI
gnAnake sAth yukta hokar AtmA ‘gnAnavAlA [–gnAnI]’ hotA hai aisA bhI nahIn hai. lakaDI aur manuShyakI
bhAnti gnAn aur AtmA kabhI pRuthak honge hI kaise? visheSharahit dravya ho hI nahIn sakatA, isaliye gnAn rahit
AtmA kaisA? aur Ashray binA guN ho hI nahIn sakatA, isaliye AtmAke binA gnAn kaisA? isaliye
‘lakaDI’ aur ‘lakaDIvAle’kI bhAnti ‘gnAn’ aur ‘gnAnI’kA yutasiddhapanA ghaTit nahIn hotA.]

Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
89
Na hi so samavAyAdo atthantarido du NANado NANI.
aNNANIti cha vayaNan egattappasAdhagan hodi.. 49..
na hi sa samavAyAdArthantaritastu gnAnato gnAnI.
agnAnIti cha vachanamekatvaprasAdhakan bhavati.. 49..
gnAnagnAnino samavAyasambandhanirAsoyam.
na khalugnAnAdarthAntarabhUta puruSho gnAnasamavAyAt gnAnI bhavatItyupapannam. sa khalu
gnAnasamavAyAtpUrvan kin gnAnI kimagnAnI? yadi gnAnI tadA gnAnasamavAyo niShphala. athAgnAnI tadA
kimagnAnasamavAyAt, kimagnAnen sahaikatvAt? na tAvadagnAnasamavAyAt; agnAnino hyagnAnasamavAyo
niShphala, gnAnitvan tu gnAnasamavAyAbhAvAnnAstyeva. tatognAnIti vachanamagnAnen sahaikatvamavashyan
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 49
anvayArtha– [gnAnata arthAntarita tu] gnAnase arthAntarabhUt [sa] aisA vah [–AtmA]
[samavAyAt] samavAyase [gnAnI] gnAnI hotA hai [na hi] aisA vAstavamen nahIn hai. [agnAnI]
‘agnAnI’ [iti cha vachanam] aisA vachan [ekatvaprasAdhakan bhavati] [guN–guNIke] ekatvako siddha
karatA hai.
TIkA– yah, gnAn aur gnAnIko samavAyasambandha honekA nirAkaraN [khaNDan] hai.

gnAnase arthAntarabhUt AtmA gnAnake samavAyase gnAnI hotA hai aisA mAnanA vAstavamen yogya nahIn hai.
[AtmAko gnAnake samavAyase gnAnI honA mAnA jAye to ham pUchhate hain ki] vah [–AtmA] gnAnakA
samavAy honese pahale vAstavamen gnAnI hai ki agnAnI? yadi gnAnI hai [aisA kahA jAye] to gnAnakA
samavAy niShphal hai. ab yadi agnAnI hai [aisA kahA jAye] to [pUchhate hain ki] agnAnake samavAyase
agnAnI hai ki agnAnake sAth ekatvase agnAnI hai? pratham, agnAnake samavAyase agnAnI ho nahIn
sakatA; kyonki agnAnIko agnAnakA samavAy niShphal hai aur gnAnIpanA to gnAnake samavAyakA abhAv
honese hai hI nahInn. isaliye ‘agnAnI’ aisA vachan agnAnake sAth ekatvako avashya siddha karatA hI
hai. aur is prakAr agnAnake sAth ekatva siddha honese gnAnake sAth bhI ekatva avashya siddha hotA
hai.
--------------------------------------------------------------------------
re! jIv gnAnavibhinna nahi samavAyathI gnAnI bane;
‘agnAnI’ evun vachan te ekatvanI siddhi kare. 49.

Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version

90
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sAdhayatyeva. siddhe chaivamagnAnen sahaikatve gnAnenApi sahaikatvamavashyan sidhyatIti.. 49..
samavattI samavAo apudhabbhUdo ya ajudasiddho ya.
tamhA davvaguNANan ajudA siddhi tti NiddiThThA.. 50..
samavartitvan samavAya apRuthagbhUtatvamayutasiddhatvan cha.
tasmAdrravyaguNAnAn ayutA siddhiriti nirdiShTA.. 50..
samavAyasya padArthAntaratvanirAsoyam.
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– AtmAko aur gnAnako ekatva hai aisA yahAn yuktise samajhAyA hai.
prashna– chhadmasthadashAmen jIvako mAtra alpagnAn hI hotA hai aur kevalIdashAmen to paripUrNa gnAn–
kevalagnAn hotA hai; isaliye vahAn to kevalIbhagavAnako gnAnakA samavAy [–kevalagnAnakA sanyog]
huA na?
uttara– nahIn, aisA nahIn hai. jIvako aur gnAnaguNako sadaiv ekatva hai, abhinnatA hai.
chhadmasthadashAmen bhI us abhinna gnAnaguNamen shaktirUpase kevalagnAn hotA hai. kevalIdashAmen, us abhinna
gnAnaguNamen shaktirUpase sthit kevalagnAn vyakta hotA hai; kevalagnAn kahIn bAharase Akar
kevalIbhagavAnake AtmAke sAth samavAyako prApta hotA ho aisA nahIn hai. chhadmasthadashAmen aur
kevalIdashAmen jo gnAnakA antar dikhAI detA hai vah mAtra shakti–vyaktirUp antar samajhanA chAhiye..
49..
gAthA 50
anvayArtha– [samavartitvan samavAya] samavartIpanA vah samavAy hai; [apRuthagbhUtatvam] vahI,
apRuthakpanA [cha] aur [ayutasiddhatvam] ayutasiddhapanA hai. [tasmAt] isaliye [dravyaguNAnAm]
dravya aur guNonkI [ayutA siddhi iti] ayutasiddhi [nirdiShTA] [jinonne] kahI hai.
--------------------------------------------------------------------------
samavartitA samavAy chhe, apRuthaktva te, ayutatva te;
te kAraNe bhAkhI ayutasiddhi guNo ne dravyane. 50.

Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
91
dravyaguNAnAmekAstitvanirvRuttitvAdanAdiranidhanA sahavRuttirhi samavartitvam; sa ev samavAyo
jainAnAm; tadev sangnAdibhyo bhedepi vastutvenAbhedAdapRuthagbhUtatvam; tadev yutasiddhi–
nibandhanasyAstitvAntarasyAbhAvAdayutasiddhatvam. tato dravyaguNAnAn samavartitvalakShaNasamavAyabhAjAm–
yutasiddhirev, na pRuthagbhUtatvamiti.. 50..
vaNNarasagandhaphAsA paramANuparUvidA visesehin.
davvAdo ya aNaNNA aNNattapagAsagA
honti.. 51..
dansaNaNANANi tahA jIvaNibaddhANi NaNNabhUdANi.
vavadesado pudhattan kuvvanti hi No
sabhAvAdo.. 52..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, samavAyamen padArthAntarapanA honekA nirAkaraN [khaNDan] hai.

dravya aur guN ek astitvase rachit hain unakI jo anAdi–ananta sahavRutti [–ek sAth
rahanA] vah vAstavamen samavartIpanA hai; vahI, jainonke matamen samavAy hai; vahI, sangnAdi bhed hone par bhI
[–dravya aur guNonko sangnA– lakShaN–prayojan AdikI apekShAse bhed hone par bhI] vasturUpase abhed
honese apRuthakpanA hai; vahI, yutasiddhike kAraNabhUt
1astitvAntarakA abhAv honese ayutasiddhapanA hai.
isaliye 2samavartitvasvarUp samavAyavAle dravya aur guNonko ayutasiddhi hI hai, pRuthakpanA nahIn hai..
50..
--------------------------------------------------------------------------
1. astitvAntar = bhinna astitva. [yutasiddhikA kAraN bhinna–bhinna astitva hai. lakaDI aur lakaDIvAlekI bhAnti
guN aur dravyake astitva kabhI bhinna na honese unhen yutasiddhapanA nahIn ho sakatA.]

2. samavAyakA svarUp samavartIpanA arthAt anAdi–ananta sahavRutti hai. dravya aur guNoenko aisA samavAy [anAdi–
ananta tAdAtmyamay sahavRutti] honese unhen ayutasiddhi hai, kabhI bhI pRuthakpanA nahIn hai.

paramANumAn prarUpit varaN, ras, gandh tem ja sparsha je,
aNuthI abhinna rahI visheSh vaDe prakAshe bhedane; 51.
tyam gnAnadarshan jIvaniyat ananya rahIne jIvathI,
anyatvanA kartA bane vyapadeshathI–na svabhAvathI. 52.