Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version
chetayante. anye tu prakRuShTataramohamalImasenApi prakRuShTagnAnAvaraNamudritAnubhAven chetak–svabhAven
manAgvIryAntarAyakShayopashamAsAditakAryakAraNasAmarthyA sukhadukharUpakarmaphalAnubhavan–samvalitamapi
kAryamev prAdhAnyen chetayante. anyatare
vIryA api nirjIrNakarmaphalatvAdatyant–
hI pradhAnata chetate hain, kyonki unakA ati prakRuShTa vIryAntarAyase kArya karanekA [–karmachetanArUp
pariNamit honekA] sAmarthya naShTa gayA hai.
mishritarUpasee bhI – ‘kArya’ ko hI pradhAnata chetate hain, kyonki unhonne alpa vIryAntarAyake kShayopashamase
1. chetayitRutva = chetayitApanA; chetanevAlApanA ; chetakapanA.
2. karmachetanAvAle jIvako gnAnAvaraN ‘prakRuShTa’ hotA hai aur karmaphalachetanAvAleko ‘ati prakRuShTa’ hotA hai.
3. kArya = [jIv dvArA] kiyA jAtA ho vah; ichchhApUrvak iShTAniShTa vikalparUp karma. [jin jIvonko vIryakA
karmachetanArUpase pariNamit hote hain. vah karmachetanA karmaphalachetanAse mishrit hotI hai.]
Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version
pANittamadikkantA
prANitvamatikrAntA gnAnan vindanti te jIvA.. 39..
dvArA ‘gnAn’ ko hI – ki jo gnAn apanese
sukhadukharUp] karmaphal nirjarit ho gayA hai aur atyanta
aur [prANitvam atikrAntA] jo prANitvakA [–prANonkA] atikram kar gaye hain [te jIvA] ve jIv
[gnAnan] gnAnako [vindanti] vedate hain.
2. kRutakRutya = kRutakArya. [paripUrNa gnAnavAle AtmA atyanta kRutakArya hain isaliye, yadyapi unhen anant vIrya pragaT
huA hai tathApi, unakA vIrya kAryachetanAko [karmachetanAko] nahIn rachatA, [aur vikArI sukhadukh vinaShTa ho gaye
hain isaliye unakA vIrya karmaphal chetaneAko bhI nahIn rachatA,] gnAnachetanAko hI rachatA hai.]
prANitvathI atikrAnta je te jIv vede gnAnane. 39.
Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version
chetayante anubhavanti upalabhante vindantItyekArthAshchetanAnubhUtyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt. tatra sthAvarA
karmaphalan chetayante, trasA kAryan chetayante, kevalagnAninognAnan chetayant iti.. 39..
jIvassa savvakAlan aNaNNabhUdan viyANIhi.. 40..
jIvasya sarvakAlamananyabhUtan vijAnIhi.. 40..
karmaphalako chetate hain, tras kAryako chetate hain, kevalagnAnI gnAnako chetate hain.
sakatI haie; unakA yahAn niShedh nahIn samajhanA, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye.
jIvadravyane te sarva kAL ananyarUpe jANavo. 40
Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version
visheShagrAhi gnAnan, sAmAnyagrAhi darshanam. upayogashcha sarvadA jIvAdapRuthagbhUt ev,
ekAstitvanirvRuttatvAditi.. 40..
AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi panchabheyANi.
kumatishrutavibhanggAni cha trINyapi gnAnai sanyuktAni.. 41..
ananyarUpase [vijAnIhi] jAno.
gnAn hai aur sAmAnyako grahaN karanevAlA darshan hai [arthAt visheSh jisamen pratibhAsit ho vah gnAn
hai aur sAmAnya jisamen pratibhAsit ho vah darshan hai]. aur upayog sarvadA jIvase
aur kumati, kushrut aur vibhang–[trINi api] yah tIn [agnAn] bhI [gnAnai] [pAnch] gnAnake sAth
[sanyuktAni] sanyukta kiye gaye hain. [is prakAr gnAnopayogake ATh bhed hain.]
Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version
khalvanAdignAnAvaraNakarmAvachchhannapradesha san, yattadAvaraNakShayopashamAdindri–yAnindriyAvalambAchcha
mUrtAmUrtadravyan vikalan visheSheNAvabudhyate tadAbhinibodhikagnAnam, yattadA–
varaNakShayopashamAdanindriyAvalambAchcha mUrtAmUrtadravyan vikalan visheSheNAvabudhyate tat shrutagnAnam,
yattadAvaraNakShayopashamAdev mUrtadravyan vikalan visheSheNAvabudhyate tadavadhignAnam, yattadA–varaNakShayopashamAdev
bhedonke] nAmakA kathan hai.
pradeshavAlA vartatA huA, [1] us prakArake [arthAt matignAnake] AvaraNake kShayopashamase aur
indriy–manake avalambanase mUrta–amUrta dravyakA
avalambanase mUrta–amUrta dravyakA vikalarUpase visheShata avabodhan karatA hai vah shrutagnAn hai, [3] us
prakArake AvaraNake kShayopashamase hI mUrta dravyakA vikalarUpase visheShata avabodhan karatA hai vah
avadhignAn hai, [4] us prakArake AvaraNake kShayopashamase hI paramanogat [–dUsaronke manake sAth
sambandhavAle] mUrta dravyakA vikalarUpase visheShata avabodhan karatA hai vah manaparyayagnAn hai, [5]
samasta AvaraNake atyanta kShayase, keval hI [–AtmA akelA hI], mUrta–amUrta dravyakA sakalarUpase
2. visheShata avabodhan karanA = jAnanA. [visheSh avabodh arthAt visheSh pratibhAs so gnAn hai.]
Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version
shrutagnAnamev kushrutagnAnam, mithyAdarshanodayasahacharitamavadhignAnamev vibhanggagnAnamiti svarUpAbhidhAnam.
itthan matignAnAdignAnopayogAShTakan vyAkhyAtam.. 41..
AbhinibodhikagnAn hI kumatignAn hai, [7] mithyAdarshanake udayake sAthakA shrutagnAn hI kushrutagnAn hai,
[8] mithyAdarshanake udayake sAthakA avadhignAn hI vibhangagnAn hai. – is prakAr [gnAnopayogake
bhedonke] svarUpakA kathan hai.
nishchayanayase akhaNDa–ek–vishuddhagnAnamay aisA yah AtmA vyavahAranayase sansArAvasthAmen karmAvRutta
vikalparUpase jo jAnatA hai vah matignAn hai. vah tIn prakArakA hai upalabdhirUp, bhAvanArUp aur
upayogarUpa. matignAnAvaraNake kShayopashamase janit arthagrahaNashakti [–padArthako jAnanekI shakti] vah
upalabdhi hai, jAne hue padArthakA puna puna chintan vah bhAvanA hai aur ‘yah kAlA hai,’ ‘yah pIlA hai
’ ityAdirUpase arthagrahaNavyApAr [–padArthako jAnanekA vyApAr] vah upayog hai. usI prakAr vah
[matignAn] avagrah, IhA, avAy aur dhAraNArUp bhedon dvArA athavA koShThabuddhi, bIjabuddhi,
padAnusArIbuddhi tathA sambhinnashrotRutAbuddhi aise bhedon dvArA chAr prakArakA hai. [yahAn, aisA tAtparya grahaN
karanA chAhiye ki nirvikAr shuddha anubhUtike prati abhimukh jo matignAn vahI upAdeyabhUt ananta
sukhakA sAdhak honese nishchayase upAdey hai, usake sAdhanabhUt bahirang matignAn to vyavahArase upAdey
hai.]
Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version
nayarUp hai. ‘upayog’ shabdase yahAn vastuko grahaN karanevAlA pramAN samajhanA chAhiye arthAt sampUrNa
vastuko jAnanevAlA gnAn samajhanA chAhiye aur ‘nay’ shabdase vastuke [guNaparyAyarUp] ek deshako
grahaN karanevAlA aisA gnAtAkA abhiprAy samajhanA chAhiye. [yahAn aisA tAtparya grahaN karanA chAhiye
ki vishuddhagnAnadarshan jisakA svabhAv hai aise shuddha Atmatattvake samyak shraddhAn–gnAn–anucharaNarUp
abhedaratnatrayAtmak jo bhAvashrut vahI upAdeyabhUt paramAtmatattvakA sAdhak honese nishchayase upAdey hai
kintu usake sAdhanabhUt bahirang shrutagnAn to vyavahArase upAdey hai.]
avadhignAn deshAvadhi, paramAvadhi aur sarvAvadhi aise bhedon dvArA tIn prakArase hai. usamen, paramAvadhi aur
sarvAvadhi chaitanyake uchhalanese bharapUr AnandarUp paramasukhAmRutake rasAsvAdarUp samarasIbhAvase pariNat
charamadehI tapodhanonko hotA hai. tInon prakArake avadhignAn nishchayase vishiShTa samyaktvAdi guNase hote
hain. devon aur nArakonke honevAle bhavapratyayI jo avadhignAn vah niyamase deshAvadhi hI hotA hai.
yah AtmA, manaparyayagnAnAvaraNakA kShayopasham hone par, paramanogat mUrta vastuko jo
do prakArakA hai. vahAn, vipulamati manaparyayagnAn parake manavachanakAy sambandhI padArthonko, vakra tathA
avakra dononko, jAnatA hai aur Rujumati manaparyayagnAn to Rujuko [avakrako] hI jAnatA hai.
nirvikAr AtmAkI upalabdhi aur bhAvanA sahit charamadehI muniyonko vipulamati manaparyayagnAn hotA
hai. yah donon manaparyayagnAn vItarAg Atmatattvake samyak shraddhAn–gnAn–anuShThAnakI bhAvanA sahit,
pandrah pramAd rahit apramatta muniko upayogamen–vishuddha pariNAmamen–utpanna hote hain. yahAn manaparyayagnAnake
utpAdakAlamen hI apramattapanekA niyam hai, phir pramattapanemen bhI vah sambhavit hotA hai.
Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version
aNidhaNamaNantavisayan kevaliyan chAvi paNNattan.. 42..
pariNamit hotA hai tathApi vah shrutagnAn gaNadharadev Adiko hI hotA hai, kevalIbhagavantonko to
kevalagnAn hI hotA hai. punashcha, kevalIbhagavantonko shrutagnAn nahIn hai itanA hI nahIn, kintu unhen
gnAn–agnAn bhI nahIn hai arthAt unhen kisI viShayakA gnAn tathA kisI viShayakA agnAn ho aisA bhI
nahIn hai – sarva viShayonkA gnAn hI hotA hai; athavA, unhen mati–gnAnAdi anek bhedavAlA gnAn nahIn
hai – ek kevalagnAn hI hai.
karanese] us–us kAl dunay aur dupramAN hote hain. [mithyAdarshanake sadbhAvamen vartatA huA
matignAn vah kumatignAn hai, shrutagnAn vah kushrutagnAn hai, avadhignAn vah vibhangagnAn hai; usake
sadbhAvamen vartate hue nay ve dunay hain aur pramAN vah dupramAN hai.] isaliye aisA bhAvArtha samajhanA
chAhiye ki nirvikAr shuddha AtmAkI anubhUtisvarUp nishchay samyaktva upAdeyahai.
nisImaviShay anidhan kevaLarUp bhed kahel chhe. 42.
Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version
anidhanamanantaviShayan kaivalyan chApi pragnaptam.. 42..
yattadAvaraNakShayopashamAchchakShurindriyAvalambAchcha mUrtadravyan vikalan sAmAnye
hai aisA [anidhanam] avinAshI [kaivalyan] kevaladarshan [pragnaptam] – aise chAr bhedavAlA kahA hai.
pradeshomvAlA vartatA huA, [1] us prakArake [arthAt chakShudarshanake] AvaraNake kShayopashamase aur chakShu–
indriyake avalambanase mUrta dravyako vikalarUpase
Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version
mUrtadravyan vikalan sAmAnyenAvabudhyate tadachakShurdarshanam, yattadAvaraNakShayopashamAdev mUrtadravyan vikalan
sAmAnyenAvabudhyate tadavadhidarshanam, yatsakalAvaraNAtyantakShaye keval ev mUrtAmUrtadravyan sakalan
sAmAnyenAvabudhyate tatsvAbhAvikan kevaladarshanamiti svarUpAbhidhAnam.. 42..
tamhA du vissarUvan bhaNiyan daviyatti NANIhin.. 43..
tasmAttu vishvarUpan bhaNitan dravyamiti gnAnibhi.. 43..
vah chakShudarshan hai, [2] us prakArake AvaraNake kShayopashamase tathA chakShuke atirikta sheSh chAr indrayonnn
aur manake avalambanase mUrta–amUrta dravyako vikarUpase sAmAnyata avabodhan karatA hai vah achakShudarshan
haie, [3] us prakArake AvaraNake kShayopashamase hI mUrta dravyako vikarUpase sAmAnyata avabodhan karatA
hai vah avadhidarshan hai, [4] samasta AvaraNake atyanta kShayase, keval hI [–AtmA akelA hI],
mUrta–amUrta dravyako sakalarUpasee sAmAnyata avabodhan karatA hai vah svAbhAvik kevaladarshan hai. –is
prakAr [darshanopayogake bhedonke] svarUpakA kathan hai.. 42..
gnAniyonne [dravyan] dravyako [vishvarUpam iti bhaNitam] vishvarUp [–anekarUp] kahA hai.
te kAraNe to vishvarUp kahyun daravane gnAnIe. 43.
Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version
tvenaikabhAvatvAt. na chaivamuchyamAnepyekasminnAtmanyAbhinibodhikAdInyanekAni gnAnAni virudhyante,
dravyasya vishvarUpatvAt. dravyan hi sahakramapravRuttAnantaguNaparyAyAdhAratayAnantarUpatvAdekamapi vishva–
rUpamabhidhIyat iti.. 43..
davvANantiyamadhavA
dravyAnantyamathavA dravyAbhAvan prakRurvanti.. 44..
dononko ekadravyapanA hai, dononke abhinna pradesh honese dononko ekakShetrapanA hai, donon ek samayameen rache
jAte honese dononko ekakAlapanA hai, dononkA ek svabhAv honese dononko ekabhAvapanA hai. kintu
aisA kahA jAne par bhI, ek AtmAmen Abhinibodhik [–mati] Adi anek gnAn virodh nahIn pAte,
kyonki dravya vishvarUp hai. dravya vAstavamen sahavartI aur kramavartI aise ananta guNon tathA paryAyonkA
AdhAr honeke kAraN anantarUpavAlA honese, ek hone par bhI,
[athavA] athavA [dravyAbhAvan] dravyakA abhAv [prakurvanti] ho.
anek gnAnAtmak honemen virodh nahIn hai.]
to thAy dravya–anantatA vA thAy nAsti dravyanI. 44.
Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version
yatrAshritAstadrravyam. tadapi anyachchedguNebhya. punarapi guNA kvachidAshritA. yatrAshritA tadrravyam.
tadapyanyadev guNebhya. evan dravyasya guNebhyo bhede bhavati dravyA nantyam. dravyan hi guNAnAn samudAya.
guNAshchedanye samudAyAt, ko nAm samudAya. ev guNAnAn dravyAdbhede bhavati dravyAbhAv iti.. 44..
nechchhanti nishchayagnAstadviparItan hi vA teShAm.. 45..
Ashrit hon vah dravya hotA hai. vah yadi guNonse anya ho to– phir bhI guN kisIke Ashrit honge;
[ve] jisake Ashrit hon vah dravya hotA hai. vah bhI guNose anya hI ho.–– is prakAr, yadi
dravyakA guNonse bhinnatva ho to, dravyakI anantatA ho.
kahAnse ghaTit hogA?] is prakAr, yadi guNonkA dravyase bhinnatva ho to, dravyakA abhAv ho.. 44..
anyapanA [vA] yA [tadviparItan] [vibhaktapanerUp] ananyapanA [na ichchhanti] nahIn mAnate.
paN tyAn vibhakta ananyatA vA anyatA nahi mAnya chhe. 45.
Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version
tathaikasya paramANostadvartinAn sparsharasagandhavarNAdiguNAnAn chAvibhaktapradeshatvAdananyatvam. yathA
tvatyantaviprakRuShTayo sahyavindhyayoratyantasannikRuShTayoshcha mishritayostoyapayasorvibhaktapradeshatvalakShaN–
manyatvamananyatvan cha, na tathA dravyaguNAnAn vibhaktapradeshatvAbhAvAdanyatvamananyatvan cheti.. 45..
vah spaShTa samajhAyA jAtA hai– jis prakAr ek paramANuko ek svapradeshake sAth avibhaktapanA honese
ananyapanA hai, usI prakAr ek paramANuko tathA usamen rahanevAle sparsha–ras–gandh–varNa Adi guNonko
avibhakta pradesh honese [avibhakta–pradeshatvasvarUp] ananyapanA hai; parantu jis prakAr atyanta dUr aise
[vibhaktapradeshatvasvarUp] anyapanA tathA [vibhaktapradeshatvasvarUp] ananyapanA nahIn hai.. 45..
2. atyanta dUr sthit sahya aur vindhya nAmake parvatonko bhinnapradeshatvasvarUp anyapanA hai.
Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version
te tesimaNaNNatte aNNatte chAvi
te teShAmananyatve anyatve chApi vidyante.. 46..
yathA devadattasya gaurityanyatve ShaShThIvyapadesha, tathA vRukShasya shAkhA dravyasya guNA ityananyatvepi.
ghaTabhAvan svayam sven svasmai svasmAt svasmin karotItyAtmAtmAnamAtmanAtmane Atman Atmani
guNonke [anyatve] anyapanemen [ananyatve cha api] tathA ananyapanemen bhI [vidyante] ho sakate hain.
TIkA–
jis prakAr‘devadatta phalako ankush dvArA dhanadattake liyee vRukSha parase bagIchemen toDatA hai’ aise anyapanemen
kArakavyapadesh hotA haie, usI prakAr
AtmAmen jAnatA hai’ aise ananyapanemen bhI [kArakavyapadesh] hotA haie. jis prakAr ‘Unche devadattakI
UnchI gAy’ aisA anyapanemen sansthAn hotA haie, usI prakAr ‘vishAl vRukShakA vishAl shAkhAsamudAy’,
mUrta dravyake mUrta guN’ aise ananyapanemen bhI [sansthAn] hotA haie. jis prakAr ‘ek devadattakI das
aisA kuchh nahIn hai; jahAn abhed ho vahAn bhI ve ghaTit hote hain. isaliye dravya–guNommen jo vyapadesh Adi hote hain ve
kahIn ekAntase dravya–guNonke bhedako siddha nahIn karate.]
vyapadesh ne sansthAn, sankhyA, viShay bahu ye hoy chhe;
te temanA anyatva tem ananyatAmAn paN ghaTe. 46.
Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version
jAnAtItyananyatvepi. yathA prAnshordevadattasya prAnshurgaurityanyatve sansthAnan, tathA prAnshorvRukShasya prAnshu
shAkhAbharo mUrtadravyasya mUrtA guNA ityananyatvepi. yathaikasya devadattasya dash gAv ityanyatve sankhyA,
tathaikasya vRukShasya dash shAkhA ekasya dravyasyAnantA guNA ityananyatvepi. yathA goShThe gAv ityanyatve
viShaya, tathA vRukShe shAkhA dravye guNA ityananyatvepi. tato na vyapadeshAdayo dravyaguNAnAn vastutven bhedan
sAdhayantIti.. 46..
bhaNNanti tah pudhattan eyattan chAvi tachchaNhU.. 47..
bhaNanti tathA pRuthaktvamekatvan chApi tattvagnA.. 47..
guN’ aise ananyapanemen bhI [sankhyA] hotI hai. jis prakAr ‘bADee men gAyen’ aise anyapanemen viShay [–
AdhAr] hotA hai, usI prakAr ‘vRukShamen shAkhAyen’, ‘dravyamen guN’ aise ananyapanemen bhI [viShay] hotA
hai. isaliye [aisA samajhanA chAhiye ki] vyapadesh Adi, dravya–guNommen vasturUpase bhed siddha nahIn
karate.. 46..
kahA jAtA hai, [tathA] usI prakAr [tattvagnA] tattvagna [pRuthaktvam] pRuthaktva [cha api] tathA
[ekatvam] ekatvako kahate hain.
te rIt tattvagno kahe ekatva tem pRuthaktvane. 47.
Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version
vyapadeshan pRuthaktvaprakAreN kurute, yathA cha gnAnamabhinnAstitvanirvRuttamabhinnAstitvanirvRuttasyAbhinna–
sansthAnamabhinnasansthAnasyAbhinnasankhyamabhinnasankhyasyAbhinnaviShayalabdhavRuttikamabhinnaviShayalabdhavRuttikasya
puruShasya gnAnIti vyapadeshamekatvaprakAreN kurute; tathAnyatrApi. yatra dravyasya bheden vyapadeshAdi tatra
pRuthaktvan, yatrAbheden tatraikatvamiti.. 47..
doNhan achedaNattan pasajadi samman jiNAvamadan.. 48..
dvayorachetanatvan prasajati samyag jinAvamatam.. 48..
sankhyAvAle aur [4] bhinna viShayamen sthit aise puruShako ‘dhanI’ aisA vyapadesh pRuthaktvaprakArase karatA
hain, tathA jis prakAr [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna sansthAnavAlA, [3] abhinna
sankhyAvAlA aur [4] abhinna viShayamen sthit aisA gnAn [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna
sansthAnavAle, [3] abhinna sankhyAvAle aur [4] abhinna viShayamen sthit aise puruShako ‘gnAnI’ aisA
vyapadesh ekatvaprakArase karatA hai, usI prakAr anyatra bhI samajhanA chAhiye. jahAn dravyake bhedase
vyapadesh Adi hon vahAn pRuthaktva hai, jahAn [dravyake] abhedase [vyapadesh Adi] hon vahAn ekatva hai..
47..
[achetanatvan prasajati] achetanapanekA prasang Aye– [samyag jinAvamatam] jo ki jinonko samyak
prakArase asammat hai.
banne achetanatA lahe–jinadevane nahi mAnya je. 48.
Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version
devadattarahitaparashuvattatkartRutvavyApArAsamarthatvAdachetayamAnamachetanamev syAt. na cha gnAnagnAnino–
ryutasiddhayossanyogen chetanatvan dravyasya nirvisheShasya guNAnAn nirAshrayANAn shUnyatvAditi.. 48..
binA, devadatta rahit kulhADIkI bhAnti, apane
hote hain.. 48..
achetanatva A jAyegA.]
achetanapanA A jAvegA.]
gnAnake sAth yukta hokar AtmA ‘gnAnavAlA [–gnAnI]’ hotA hai aisA bhI nahIn hai. lakaDI aur manuShyakI
bhAnti gnAn aur AtmA kabhI pRuthak honge hI kaise? visheSharahit dravya ho hI nahIn sakatA, isaliye gnAn rahit
AtmA kaisA? aur Ashray binA guN ho hI nahIn sakatA, isaliye AtmAke binA gnAn kaisA? isaliye
‘lakaDI’ aur ‘lakaDIvAle’kI bhAnti ‘gnAn’ aur ‘gnAnI’kA yutasiddhapanA ghaTit nahIn hotA.]
Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version
aNNANIti cha vayaNan egattappasAdhagan hodi.. 49..
agnAnIti cha vachanamekatvaprasAdhakan bhavati.. 49..
kimagnAnasamavAyAt, kimagnAnen sahaikatvAt? na tAvadagnAnasamavAyAt; agnAnino hyagnAnasamavAyo
niShphala, gnAnitvan tu gnAnasamavAyAbhAvAnnAstyeva. tatognAnIti vachanamagnAnen sahaikatvamavashyan
‘agnAnI’ [iti cha vachanam] aisA vachan [ekatvaprasAdhakan bhavati] [guN–guNIke] ekatvako siddha
karatA hai.
gnAnase arthAntarabhUt AtmA gnAnake samavAyase gnAnI hotA hai aisA mAnanA vAstavamen yogya nahIn hai.
[AtmAko gnAnake samavAyase gnAnI honA mAnA jAye to ham pUchhate hain ki] vah [–AtmA] gnAnakA
samavAy honese pahale vAstavamen gnAnI hai ki agnAnI? yadi gnAnI hai [aisA kahA jAye] to gnAnakA
samavAy niShphal hai. ab yadi agnAnI hai [aisA kahA jAye] to [pUchhate hain ki] agnAnake samavAyase
agnAnI hai ki agnAnake sAth ekatvase agnAnI hai? pratham, agnAnake samavAyase agnAnI ho nahIn
sakatA; kyonki agnAnIko agnAnakA samavAy niShphal hai aur gnAnIpanA to gnAnake samavAyakA abhAv
honese hai hI nahInn. isaliye ‘agnAnI’ aisA vachan agnAnake sAth ekatvako avashya siddha karatA hI
hai. aur is prakAr agnAnake sAth ekatva siddha honese gnAnake sAth bhI ekatva avashya siddha hotA
hai.
‘agnAnI’ evun vachan te ekatvanI siddhi kare. 49.
Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version
tamhA davvaguNANan ajudA siddhi tti NiddiThThA.. 50..
tasmAdrravyaguNAnAn ayutA siddhiriti nirdiShTA.. 50..
huA na?
gnAnaguNamen shaktirUpase sthit kevalagnAn vyakta hotA hai; kevalagnAn kahIn bAharase Akar
kevalIbhagavAnake AtmAke sAth samavAyako prApta hotA ho aisA nahIn hai. chhadmasthadashAmen aur
kevalIdashAmen jo gnAnakA antar dikhAI detA hai vah mAtra shakti–vyaktirUp antar samajhanA chAhiye..
49..
dravya aur guNonkI [ayutA siddhi iti] ayutasiddhi [nirdiShTA] [jinonne] kahI hai.
te kAraNe bhAkhI ayutasiddhi guNo ne dravyane. 50.
Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version
nibandhanasyAstitvAntarasyAbhAvAdayutasiddhatvam. tato dravyaguNAnAn samavartitvalakShaNasamavAyabhAjAm–
yutasiddhirev, na pRuthagbhUtatvamiti.. 50..
davvAdo ya aNaNNA aNNattapagAsagA
vavadesado pudhattan kuvvanti hi No
dravya aur guN ek astitvase rachit hain unakI jo anAdi–ananta sahavRutti [–ek sAth
[–dravya aur guNonko sangnA– lakShaN–prayojan AdikI apekShAse bhed hone par bhI] vasturUpase abhed
honese apRuthakpanA hai; vahI, yutasiddhike kAraNabhUt
2. samavAyakA svarUp samavartIpanA arthAt anAdi–ananta sahavRutti hai. dravya aur guNoenko aisA samavAy [anAdi–
paramANumAn prarUpit varaN, ras, gandh tem ja sparsha je,
aNuthI abhinna rahI visheSh vaDe prakAshe bhedane; 51.
tyam gnAnadarshan jIvaniyat ananya rahIne jIvathI,
anyatvanA kartA bane vyapadeshathI–na svabhAvathI. 52.