Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Shaddravya-panchastikayka vishesh varnan; Jivdravya-astikay ka varnan; Gatha: 27-38.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version

52
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra vyavahArakAlasya kathanchit parAyattatve sadupapattiruktA.
ih hi vyavahArakAle nimiShasamayAdau asti tAvat chir iti kShipra iti sampratyaya. sa khalu
dIrdhahrasvakAlanibandhanan pramANamantareN na sambhAvyate. tadapi pramANan pudgaladravyapariNAmamantareN nAvadhAryate.
tataparapariNAmadyotamAnatvAdvayavahArakAlo nishchayenAnanyAshritopi pratItyabhav ityabhi–dhIyate.
tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAbhAvAtsAkShAdanupanyasyamAnopi
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 26
anvayArtha– [chiran vA kShipran] ‘chir’ athavA ‘kShipra’ aisA gnAn [–adhik kAl athavA alpa
kAl aisA gnAn] [mAtrArahitan tu] parimAN binA [–kAlake mAp binA] [na asti] nahIn hotA;
[sA mAtrA api] aur vah parimAN [khalu] vAstavamen [pudgaladravyeN vinA] pudgaladravyake nahIn hotA;
[tasmAt] isaliye [kAla pratItyabhava] kAl AshritarUpase upajanevAlA hai [arthAt vyavahArakAl
parakA Ashray karake utpanna hotA hai aisA upachArase kahA jAtA hai].
TIkA– yahAn vyavahArakAlake kathanchit parAshritapaneke viShayamen satya yukti kahI gaI hai.
pratham to, nimeSh–samayAdi vyavahArakAlamen ‘chir’ aur ‘kShipra’ aisA gnAn [–adhik kAl aur
alpa kAl aisA gnAn hotA hai]. vah gnAn vAstavamen adhik aur alpa kAl sAth sambandha
rakhanevAle pramAN [–kAlaparimAN] binA sambhavit nahIn hotA; aur vah pramAN pudgaladravyake pariNAm
binA nishchit nahIn hotA. isaliye, vyavahArakAl parake pariNAm dvArA gnAt honeke kAraN – yadyapi
nishchayase vah anyake Ashrit nahIn hai tathApi – AshritarUpase utpanna honevAlA [–parake avalambanase
upajanevAlA] kahA jAtA hai.
isaliye yadyapi kAlako astikAyapaneke abhAvake kAraN yahAn astikAyakI sAmAnya prarUpaNAmen
usakA sAkShAt kathan nahInn hai tathApi, jIv–pudgalake pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA siddha
honevAlA nishchayarUp kAl aur unake pariNAmake Ashrit nishchit honevAlA vyavahArarUp kAl
panchAstikAyakI bhAnti lokarUpase pariNat hai– aisA, atyanta tIkShNa daShTise jAnA jA sakatA hai.
--------------------------------------------------------------------------

sAkShAt =sIdhA [kAlakA vistRut sIdhA kathan shrI pravachanasArake dvitIy–shrutaskandhamen kiyA gayA hai; isaliye
kAlakA svarUp vistArase jAnaneke ichchhuk jignAsukoe pravachanasAramense te jAn lenA chAhiye.]

Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
53
jIv–pudgalapariNAmAnyathAnupapattyA nishchayarUpastatpariNAmAyattatayA vyavahArarUpa kAlostikAyapanycha–
kavallokarUpeN pariNat iti kharataradraShTayAbhyupagamyat iti.. 26..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– ‘samay’ alpa hai, ‘nimeSh’ adhik hai aur ‘muhurta’ usase bhI adhik hai aisA jo
gnAn hotA hai vah ‘samay’, ‘nimeSh’ AdikA parimAN jAnanese hotA hai; aur vah kAlaparimAN
pudgalon dvArA nishchit hotA hai. isaliye vyavahArakAlakI utpatti pudgalon dvArA hotI [upachArase]
kahI jAtI hai.
is prakAr yadyapi vyavahArakAlakA mAp pudgal dvArA hotA hai isaliye use upachArase
pudgalAshrit kahA jAtA hai tathApi nishchayase vah keval kAladravyakI hI paryAyarUp hai, pudgalase sarvathA
bhinna hai–aisA samajhanA. jis prakAr das ser pAnIke miTTImay ghaDekA mAp pAnI dvArA hotA hai
tathApi ghaDA miTTIkI hI paryAyarUp hai, pAnIkI paryAyarUp nahIn hai, usI prakAr samay–nimeShAdi
vyavahArakAlakA mAp pudgal dvArA hotA hai tathApi vyavahArakAl kAladravyakI hI paryAyarUp hai,
pudgalakI paryAyarUp nahIn hai.
kAlasambandhI gAthAsUtronnke kathanakA sankShep is prakAr hai– jIvapudgalonke pariNAmamen
[samayavishiShTa vRuttimen] vyavahArase samayakI apekShA AtI hai; isaliye samayako utpanna karanevAlA koI
padArtha avashya honA chAhiye. vah padArtha so kAladravya hai. kAladravya pariNamit honese vyavahArakAl
hotA hai aur vah vyavahArakAl pudgal dvArA mApA jAnese use upachArase parAshrit kahA jAtA hai.
panchAstikAyakI bhAnti nishchayavyavahArarUp kAl bhI lokarUpase pariNat hai aisA sarvagnonne dekhA hai aur
ati tIkShNa draShTi dvArA spaShTa samyak anumAn bhI ho sakatA hai.
kAlasambandhI kathanakA tAtparyArtha nimnoktAnusAr grahaN karane yogya haie– atIt ananta kAlamen
jIvako ek chidAnandarUp kAl hI [svakAl hI] jisakA svabhAv hai aise jIvAstikAyakI
upalabdhi nahIn huI hai; us jIvAstikAyakA hI samyak shraddhAn, usIkA rAgAdise bhinnarUp bhedagnAn
aur usImen rAgAdivibhAvarUp samasta sankalpa–vikalpajAlake tyAg dvArA sthir pariNati kartavya hai
.. 26..

Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version

54
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
iti samayavyAkhyAyAmantanIntaShaDdravyapanychAstikAyasAmAnyavyAkhyAnarUpa pIThabandha samApta..
athAmIShAmev visheShavyAkhyAnam. tatra tAvat jIvadravyAstikAyavyAkhyAnam.
jIvo tti havadi chedA uvaogavisesido pahU kattA.
bhottA ya dehametto Na hi
mutto kammasanjutto.. 27..
jIv iti bhavati chetayitopayogavisheShita prabhu kartA.
bhoktA cha dehamAtro na hi mUrta karmasanyukta.. 27..
atra sansArAvasthasyAtmana sopAdhi nirupAdhi cha svarUpamuktam.
AtmA hi nishchayen bhAvaprANadhAraNAjjIva, vyavahAreN dravyaprANadhAraNAjjIva. nishchayen
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrah shAstrakI shrI
amRutachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmakI TIkAmen ShaDdravya–panchAstikAyake sAmAnya vyAkhyAnarUp
pIThikA samApta huI.
ab unhInkA [–ShaDdravya aur panchAstikAyakA hI] visheSh vyAkhyAn kiyA jAtA hai. usamen
pratham, jIvadravyAstikAyake vyAkhyAn hain.
gAthA 27
anvayArtha– [jIva iti bhavati] [sansArasthit] AtmA jIv hai, [chetayitA] chetayitA
[chetanevAlA] hai, [upayogavisheShita] upayogalakShit hai, [prabhu] prabhu hai, [kartA] kartA haie, [bhoktA]
bhoktA hai, [dehamAtra] dehapramAN hai, [na hi mUrta] amUrta hai [cha] aur [karmasanyukta] karmasanyukta hai.
TIkA– yahAn [is gAthAmen] sansAr–dashAvAle AtmAkA sopAdhi aur nirupAdhi svarUp kahA
hai.
AtmA nishchayase bhAvaprANako dhAraN karatA hai isaliye ‘jIv’ hai, vyavahArase [asadbhUt
vyavahAranayase] dravyaprANako dhAraN karatA hai isaliye ‘jIv’ hai; 2nishchayase chitsvarUp honeke kAraN
‘chetayitA’ [chetanevAlA] hai, vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] chitshaktiyukta honese ‘chetayitA’
--------------------------------------------------------------------------

1. sopAdhi = upAdhi sahit; jisamen parakI apekShA AtI ho aisA.
2. nishchayase chitshaktiko AtmAke sAth abhed hai aur vyavahArase bhed hai; isaliye nishchayase AtmA chitshaktisvarUp
hai aur vyavahArase chitshaktivAn hai.
chhe jIv, chetayitA, prabhu, upayogachihna, amUrta chhe,
kartA ane bhoktA, sharIrapramAN, karme yukta chhe. 27.

Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
55
chidAtmakatvAt, vyavahAreN chichchhaktiyuktatvAchchetayitA. nishchayenApRuthagbhUten, vyavahAreN pRuthagbhUten
chaitanyapariNAmalakShaNenopayogenopalakShitatvAdupayogavisheShita.
nishchayen bhAvakarmaNAn, vyavahAreN
dravyakarmaNAmAsravaNabandhanasamvaraNanirjaraNamokShaNeShu svayamIshatvAt prabhu. nishchayen
paudgalikakarmanimittAtmapariNAmAnAn, vyavahAreNAtmapariNAmanimittapaudgalikakarmaNAn kartRutvAtkartA.
nishchayenashubhAshubhakarmanimittasukhadukhapariNAmAnAn, vyavahAreN shubhAshubhakarmasampAdi–teShTAniShTaviShayANAn
bhoktRutvAdbhoktA. nishchayen lokamAtropi vishiShTAvagAhapariNAmashaktiyukta–tvAnnAmakarmanirvRuttamaNu mahachcha
sharIramadhitiShThan vyavahAreN dehamAtra. vyavahAreN karmabhi sahaikatvapariNAmAnmUrtopi nishchayen
-----------------------------------------------------------------------------
hai; nishchayase 1apRuthagbhUt aise chaitanyapariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honese ‘upayogalakShit’ hai,
vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] pRuthagbhUt aise chaitanyapariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honese
‘upayogalakShit’ hai; nishchayase bhAvakarmonke Asrav, bandh, samvar, nirjarA aur mokSha karanemen svayam Ish
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] dravyakarmonke Asrav, bandh, samvar,
nirjarA aur mokSha karanemen svayam Ish honese ‘prabhu’ hai; nishchayase paudgalik karma jinakA nimitta hai
aise AtmapariNAmonkA kartRutva honese ‘kartA’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] AtmapariNAm
jinakA nimitta hai aise paudgalik karmonkA kartRutva honese ‘kartA’ hai; nishchayase shubhAshubh karma
jinakA nimitta hai aise sukhadukhapariNAmonkA bhoktRutva honese ‘bhoktA’ hai, vyavahArase [asadbhUt
vyavahAranayase] shubhAshubh karmonse sampAdit [prApta] iShTAniShTa viShayonkA bhoktRutva honese ‘bhoktA’ hai;
nishchayase lokapramAN hone par bhI, vishiShTa avagAhapariNAmakI shaktivAlA honese nAmakarmase rachit
chhoTe–baDe sharIramen rahatA huA vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] ‘dehapramAN’ hai; vyavahArase
[asadbhUt vyavahAranayase] karmonke sAth ekatvapariNAmake kAraN mUrta hone par bhI, nishchayase arUpI–
svabhAvavAlA honeke kAraN ‘amUrta’ hai;
2nishchayase pudgalapariNAmako anurUp chaitanyapariNAmAtmak
--------------------------------------------------------------------------
1. apRuthagbhUt = apRuthak; abhinna. [nishchayase upayog AtmAse apRuthak hai aur vyavahArase pRuthak hai.]
2. sansArI AtmA nishchayase nimittabhUt pudgalakarmonko anurUp aise naimittik Atma pariNAmonke sAth [arthAt
bhAvakarmonke sAth] sanyukta honese karmasanyukta hai aur vyavahArase nimittabhUt AtmapariNAmonko anurUp aisen
naimittik pudgalakarmonke sAth [arthAt dravyakarmonke sAth] sanyukta honese karmasanyukta hai.

Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version

56
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nIrUpasvabhAvatvAnna hi mUrta. nishchayen pudgal–pariNAmAnurUpachaitanyapariNAmAtmabhi, vyavahAreN
chaitanyapariNAmAnurUpapudgalapariNAmAtmabhi karmabhi sanyuktatvAtkarmasanyukta iti.. 27..

kammamalavippamukko uDDhan
logassa antamadhigantA.
so savvaNANadarisI lahadi suhamaNindiyamaNantan.. 28..
karmamalavipramukta Urdhvan lokasyAntamadhigamya.
sa sarvagnAnadarshI labhate sukhamanindriyamanantam.. 28..
-----------------------------------------------------------------------------
karmonke sAth sanyukta honese ‘karmasanyukta’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] chaitanyapariNAmako
anurUp pudgalapariNAmAtmak karmonke sAth sanyukta honese ‘karmasanyukta’ hai.
bhAvArtha– pahalI 26 gAthAommen ShaDdravya aur panchAstikAyakA sAmAnya nirUpaN karake, ab is
27vIn gAthAse unakA visheSh nirUpaN prArambha kiyA gayA hai. usamen pratham, jIvakA [AtmAkA]
nirUpaN prArambha karate hue is gAthAmen sansArasthit AtmAko jIv [arthAt jIvatvavAlA], chetayitA,
upayogalakShaNavAlA, prabhu, kartA ityAdi kahA hai. jIvatva, chetayitRutva, upayog, prabhutva, kartRutva,
ityAdikA vivaraN agalI gAthAommen AyegA.. 27..
gAthA 28
anvayArtha– [karmamalavipramukta] karmamalase mukta AtmA [Urdhvan] Upar [lokasya antam]
lokake antako [adhigamya] prApta karake [sa sarvagnAnadarshI] vah sarvagna–sarvadarshI [anantam] ananta
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakA [labhate] anubhav karatA hai.
--------------------------------------------------------------------------
sau karmamaLathI mukta AtmA pAmIne lokAgrane,
sarvagnadarshI te anant anindri sukhane anubhave. 28.

Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
57
atra muktAvasthasyAtmano nirupAdhisvarUpamuktam.

AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sAkalyen yasminnev kShaNe
muchyate tasmi–
nnevordhvagamanasvabhAvatvAllokAntamadhigamya parato gatihetorabhAvAdavasthita kevalagnAnadarshanAbhyAn
svarUpabhUtatvAdamuktonantamatIndriyan sukhamanubhavati. muktasya chAsya bhAvaprANadhAraNalakShaNan jIvatvan,
chidrUpalakShaNan chetayitRutvan, chitpariNAmalakShaN upayoga, nirvartitasamastAdhikArashaktimAtran prabhutvan,
samastavastvasAdhAraNasvarUpanirvartanamAtran kartRutvan, svarUpabhUtasvAtankryalakShaNasukhopalambha–rUpan
bhoktRutvan, atItAnantarasharIraparimANAvagAhapariNAmarUpan
dehamAtratvan, upAdhisambandhavivikta–
mAtyantikamamUrtatvam. karmasanyuktatvan tu dravyabhAvakarmavipramokShAnna bhavatyeva. dravyakarmANi hi pudgalaskandhA
bhAvakarmANi tu
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yahAn muktAvasthAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp kahA hai.
AtmA [karmarajake] paradravyapaneke kAraN karmarajase sampUrNarUpase jis kShaN chhUTatA hai [–mukta
hotA hai], usI kShaN [apane] UrdhvagamanasvabhAvake kAraN lokake antako pAkar Age gatihetukA
abhAv honese [vahAn] sthir rahatA huA, kevalagnAn aur kevaladarshan [nij] svarUpabhUt honeke
kAraN unase na chhUTatA huA ananta atIndriy sukhakA anubhav karatA hai. us mukta AtmAko,
bhAvaprANadhAraN jisakA lakShaN
[–svarUp] hai aisA ‘jIvatva’ hotA hai; chidrUp jisakA lakShaN [–
svarUp] hai aisA ‘chetayitRutva’ hotA hai ; chitpariNAm jisakA lakShaN [–svarUp] hai aisA ‘upayog’
hotA hai; prApta kiye hue samasta [Atmik] adhikAronkI
1shaktimAtrarUp ‘prabhutva’ hotA hai; samasta
vastuonse asAdhAraN aise svarUpakI niShpattimAtrarUp [–nij svarUpako rachanerUp] ‘kartRutva’ hotA hai;
svarUpabhUt svAtankrya jisakA lakShaN [–svarUp] hai aise sukhakI upalabdhirUp ‘bhoktRutva’ hotA hai;
atIt anantar [–antim] sharIr pramAN avagAhapariNAmarUp ‘
2dehapramANapanA’ hotA hai; aur
upAdhike sambandhase 3vivikta aisA Atyantik [sarvathA] ‘amUrtapanA’ hotA hai. [mukta AtmAko]
--------------------------------------------------------------------------
1. shakti = sAmarthya; Ishatva. [mukta AtmA samasta Atmik adhikAronko bhoganemen arthAt unakA upayog karanemen
svayam samartha hai isaliye vah prabhu hai.]

2. mukta AtmAkI avagAhanA charamasharIrapramAN hotI hai isaliye us antim sharIrakI apekShA lekar unako
‘dehapramANapanA’ kahA jA sakatA hai.

3. vivikta = bhinna; rahita.

Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version

58
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
chidvivartA. vivartate hi chichchhaktiranAdignAnAvaraNAdi–karmasamparkakUNitaprachArA parichchhedyasya
vishvasyaikadesheShu krameN vyApriyamANA. yadA tu gnAnAvaraNAdikarmasamparka praNashyati tadA parichchhedyasya
vishvasya
sarvadesheShu yugapadvayApRutA kathanchitkauTasthyamavApya viShayAntaramanApnuvantI na vivartate. sa khalveSh
nishchita sarvagnasarvadarshitvopalambha. ayamev dravyakarmanibandhanabhUtAnAn bhAvakarmaNAn kartRutvochchheda. ayamev
-----------------------------------------------------------------------------
1karmasanyuktapanA’ to hotA hI nahIn , kyonki dravyakarmo aur bhAvakarmose vimukti huI hai. dravyakarma ve
pudgalaskandh hai aur bhAvakarma ve 2chidvivarta hain. chitshakti anAdi gnAnAvaraNAdikarmonke samparkase
[sambandhase] sankuchit vyApAravAlI honeke kAraN gneyabhUt vishvake [–samasta padArthonke] ek–ek
deshamen kramasha vyApAr karatI huI vivartanako prApta hotI hai. kintu jab gnAnAvaraNAdikarmonkA samparka
vinaShTa hotA hai, tab
vah gneyabhUt vishvake sarva deshommen yugapad vyApAr karatI huI kathanchit 3kUTastha
hokar, anya viShayako prApta na hotI huI vivartan nahIn karatI. vah yah [chitshaktike vivartanakA
abhAv], vAstavamen nishchit [–niyat, achal] sarvagnapanekI aur sarvadarshIpanekI upalabdhi hai. yahI,
dravyakarmonke nimittabhUt bhAvakarmonke kartRutvakA vinAsh hai; yahI, vikArapUrvak anubhavake abhAvake kAraN
4aupAdhik sukhadukhapariNAmonke bhoktRutvakA vinAsh hai; aur yahI, anAdi vivartanake khedake vinAshase
--------------------------------------------------------------------------
1. pUrva sUtramen kahe hue ‘jIvatva’ Adi nav visheShomense pratham ATh visheSh muktAtmAko bhI yathAsambhav hote hain, mAtra
ek ‘karmasanyuktapanA’ nahIn hotA.

2. chidvivarta = chaitanyakA parivartan arthAt chaitanyakA ek viShayako chhoDakar anya viShayako jAnanerUp badalanA;
chitshaktikA anya anya gneyonko jAnanerUp parivartit honA.

3. kUTastha = sarvakAl ek rUp rahanevAlI; achala. [gnAnAvaraNAdikarmokA sambandha naShTa hone par kahIn chitshakti
sarvathA apariNAmI nahIn ho jAtI; kintu vah anya–anya gneyonko jAnanerUp parivartit nahIn hotI–sarvadA tInon
kAlake samasta gneyonko jAnatI rahatI hai, isaliye use kathanchit kUTastha kahA hai.]

4. aupAdhik = dravyakarmarUp upAdhike sAth sambandhavAle; jinamen dravyakarmarUpI upAdhi nimitta hotI hai aise;
asvAbhAvik; vaibhAvik; vikArI.

Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
59
cha vikArapUrvakAnubhavAbhAvAdaupAdhikasukhadukhapariNAmAnAn bhoktRutvochchheda. idamev
chAnAdivivartakhedavichchhittisusthitAnantachaitanyasyAtmana svatantrasvarUpAnubhUtilakShaNasukhasya bhoktRu–
tvamiti.. 28..
jAdo sayan sa chedA savvaNhU savvalogadarasI ya.
pappodi suhamaNantan avvAbAdhan sagamamuttan.. 29..
jAta svayam sa chetayitA sarvagna sarvalokadarshI cha.
prApnoti sukhamanantamavyAbAdhan svakamamUrtam.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------

jisakA ananta chaitanya susthit huA hai aise AtmAko svatantrasvarUpAnubhUtilakShaN sukhakA [–svatantra
svarUpakI anubhUti jisakA lakShaN hai aise sukhakA] bhoktRutva hai.. 28..
gAthA 29
anvayArtha– [sa chetayitA] vah chetayitA [chetanevAlA AtmA] [sarvagna] sarvagna [cha] aur
[sarvalokadarshI] sarvalokadarshI [svayam jAta] svayam hotA huA, [svakam] svakIy [amUrtam] amUrta
[avyAbAdham] avyAbAdh [anantam] ananta [sukham] sukhako [prApnoti] upalabdha karatA hai.
TIkA– yah, siddhake nirupAdhi gnAn, darshan aur sukhakA samarthan hai.
vAstavamen gnAn, darshan aur sukh jisakA svabhAv hai aisA AtmA sansAradashAmen, anAdi
karmaklesh dvArA Atmashakti sankuchit kI gaI honese, paradravyake samparka dvArA [–indriyAdike sambandha
dvArA] kramasha kuchh–kuchh jAnatA hai aur dekhatA hai tathA parAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth
sambandhavAlA, savyAbAdh [–bAdhA sahit] aur sAnta sukhakA anubhav karatA hai; kintu jab usake
karmaklesh samastarUpase vinAshako prApta hote hain tab, Atmashakti anargal [–nirankush] aur
asankuchit honese, vah asahAyarUpase [–kisIkI sahAyatAke binA] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakShetrakAlabhAv] jAnatA hai aur dekhatA hai tathA svAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth sambandha
rahit, avyAbAdh aur ananta sukhakA anubhav karatA hai. isaliye sab svayamev jAnane aur
dekhanevAle tathA svakIy sukhakA anubhavan karanevAle siddhako parase [kuchhabhI] prayojan nahIn hai.
--------------------------------------------------------------------------

svayamev chetak sarvagnAnI–sarvadarshI thAy chhe,
ne nij amUrta anant avyAbAdh sukhane anubhave. 29.

Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version

60
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
idan siddhasya nirupAdhignAnadarshanasukhasamarthanam.

AtmA hi gnAnadarshanasukhasvabhAva sansArAvasthAyAmanAdikarmakLrueshasankochitAtmashakti
paradravyasamparkeN krameN kinchit kinchijjAnAti pashyati, parapratyayan mUrtasambaddhan savyAbAdhan sAntan
sukhamanubhavati cha. yadA tvasya karmakLrueshA sAmastyen praNashyanti, tadAnargalAsankuchitAtma–
shaktirasahAya svayamev yugapatsamagran jAnAti pashyati, svapratyayamamUrtasambaddhamavyAbAdhamanantan sukh
manubhavati cha. tata siddhasya samastan svayamev jAnata pashyata, sukhamanubhavatashcha svan, na pareN
prayojanamiti.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– siddhabhagavAn [tathA kevalIbhagavAn] svayamev sarvagnatvAdirUpase pariNamit hote hain;
unake us pariNamanamen leshamAtra bhI [indriyAdi] parakA Alamban nahIn hai.
yahAn koI sarvagnakA niShedh karanevAlA jIv kahe ki– ‘sarvagna hai hI nahIn, kyonki dekhanemen
nahIn Ate,’ to use nimnoktAnusAr samajhAte hain–
he bhAI! yadi tum kahate ho ki ‘sarvagna nahIn hai,’ to ham pUchhate hain ki sarvagna kahAn nahIn hai?
is kShetramen aur is kAlamen athavA tInon lokamen aur tInon kAlamen? yadi ‘is kShetramen aur is
kAlamen sarvagna nahIn hai’ aisA kaho, to vah sammat hI hai. kintu yadi ‘ tInon lokamen aur tInon
kAlamen sarvagna nahIn hai ’ aisA kaho to ham pUchhate hain ki vah tumane kaise jAnA? ydi tInon lokako
aur tInon kAlako sarvagna rahit tumane dekh–jAn liyA to tumhIn sarvagna ho gaye, kyonki jo tIn
lok aur tIn kAlako jAne vahI sarvagna hai. aur yadi sarvagna rahit tInon lok aur tInon kAlako
tumane nahIn dekhA–jAnA hai to phir ‘ tIn lok aur tIn kAlamen sarvagna nahIn hai ’ aisA tum kaise
kah sakate ho? is prakAr siddha hotA hai ki tumhArA kiyA huA sarvagnakA niShedh yogya nahIn hai.
he bhAI! AtmA ek padArtha haie aur gnAn usakA svabhAv hai; isaliye us gnAnakA sampUrNa
vikAs hone par aisA kuchh nahIn rahatA ki jo us gnAnamen agnAt rahe. jis prakAr paripUrNa
uShNatArUp pariNamit agni samasta dAhyako jalAtI hai, usI prakAr paripUrNa gnAnarUp pariNamit

Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
61
pANehin chaduhin jIvadi jIvissadi jo hu jIvido puvvan.
so jIvo pANA puN balamindiyamAu ussAso.. 30..
prANaishchaturbhirjIvati jIviShyati ya khalu jIvita pUrvam.
sa jIva prANA punarbalamindriyamAyuruchchhavAsa.. 30..
jIvatvaguNavyAkhyeyam.
-----------------------------------------------------------------------------
AtmA samasta gneyako jAnatA hai. aisI sarvagnadashA is kShetramen is kAlamen [arthAt is kShetramen is
kAlamen janma lene vAle jIvonko ] prApta nahIn hotI tathApi sarvagnatvashaktivAle nij AtmAkA spaShTa
anubhav is kShetramen is kAlamen bhI ho sakatA hai.

yah shAstra adhyAtma shAstra honese yahAn sarvagnasiddhikA vistAr nahIn kiyA gayA hai; jignAsuko
vah anya shAstromen dekh lenA chAhiye.. 29..
gAthA 30
anvayArtha– [ya khalu] jo [chaturbhi prANai] chAr prANonse [jIvati] jItA hai, [jIviShyati]
jiyegA aur [jIvita pUrvam] pUrvakAlamen jItA thA, [sa jIva] vah jIv hai; [puna prANA] aur
prAN [indriyam] indriy, [balam] bal, [Ayu] Ayu tathA [uchchhavAsa] uchchhvAs hai.
TIkA– yah, jIvatvaguNakI vyAkhyA hai.
prAN indriy, bal, Ayu aur uchchhvAsasvarUp hai. unamen [–prANommen], chitsAmAnyarUp
anvayavAle ve bhAvaprAN hai aur pudgalasAmAnyarUp anvayavAle ve dravyaprAN hain. un donon prANonko
trikAl achchhinna–santAnarUpase [aTUT dhArAse] dhAraN karatA hai isaliye sansArIko jIvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhAvaprAN hI dhAraN honese jIvatva hai aisA samajhanA.. 30..
--------------------------------------------------------------------------
jin prANommen chitsAmAnyarUp anvay hotA hai ve bhAvaprAN hain arthAt jin prANommen sadaiv ‘chitsAmAnya,
chitsAmAnya, chitsAmAnya’ aisI ekarUpatA–sadrashatA hotI hai vee bhAvaprAN hain. [jin prANommen sadaiv
‘pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya ’ aisI ekarUpatA–sadrashatA hotI hai ve dravyaprAN hain.]

je chAr prANe jIvato pUrve, jIve chhe, jIvashe,
te jIv chhe; ne prAN indriy–Ayu–bal–uchchhvAs chhe. 30.

Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version

62
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
indriyabalAyuruchchhavAsalakShaNA hi prANA. teShu chitsAmAnyAnvayino bhAvaprANA,
pudgalasAmAnyAnvayino dravyaprANA. teShAmubhayeShAmapi triShvapi kAleShvanavachchhinnasantAnatven
dhAraNAtsansAriNo jIvatvam. muktasya tu kevalAnAmev bhAvaprANAnAn dhAraNAttadavaseyamiti.. 30..
agurulahugA aNantA tehin aNantehin pariNadA savve.
desehin asankhAdA siy logan savvamAvaNNA.. 31..
kechittu aNAvaNNA michchhAdansaNakasAyajogajudA.
vijudA ya tehin bahugA
siddhA sansAriNo jIvA.. 32..
agurulaghukA anantAstairanantai pariNatA sarve.
deshairasankhyAtA syAllokan sarvamApannA.. 31..
kechittu anApannA mithyAdarshanakaShAyayogayutA.
viyutAshcha tairbahava siddhA sansAriNo jIvA.. 32..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 31–32
anvayArtha– [anantA agurulaghukA] ananta aise jo agurulaghu [guN, ansh] [tai anantai] un
ananta agurulaghu [guN] rUpase [sarve] sarva jIv [pariNatA] pariNat hain; [deshai asankhyAtA] ve
asankhyAt pradeshavAle hain. [syAt sarvam lokam ApannA] katipay kathanchit samasta lokako prApta hote
hain [kechit tu] aur katipay [anApannA] aprApta hote hain. [bahava jIvA] anek [–ananta] jIv
[mithyAdarshanakaShAyayogayutA] mithyAdarshan–kaShAy–yogasahit [sansAriNa] sansArI hain [cha] aur
anek [–ananta jIv] [tai viyutA] mithyAdarshan–kaShAy–yogarahit [siddhA] siddha hain.
--------------------------------------------------------------------------

je agurulaghuk ananta te–rUp sarva jIvo pariName;
saunA pradesh asankhya; katipay lokavyApI hoy chhe; 31.
avyApI chhe katipay; valI nirdoSh siddha jIvo ghaNA;
mithyAtva–yog–kaShAyayut sansArI jIv bahu jANavA. 32.

Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
63
atra jIvAnAn svAbhAvikan pramANan muktAmuktavibhAgashchokta.
jIvA hyavibhAgaikadravyatvAllokapramANaikapradeshA. agurulaghavo guNAstu teShAmagurulaghu–
tvAbhidhAnasya svarUpapratiShThatvanibandhanasya svabhAvasyAvibhAgaparichchhedA pratisamay–
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yahAn jIvonkA svAbhAvik 1pramAN tathA unakA mukta aur amukta aisA vibhAg kahA hai.
jIv vAstavamen avibhAgI–ekadravyapaneke kAraN lokapramAN–ekapradeshavAle hain. unake [–
jIvonke] 2agurulaghuguN–agurulaghutva nAmakA jo svarUpapratiShThatvake kAraNabhUt svabhAv usakA
3avibhAg parichchhed–pratisamay hone vAlI 4ShaTsthAnapatit vRuddhihAnivAle ananta hain; aur [unake
arthAt jIvonke] pradesh– jo ki avibhAg paramANu jitane mApavAle sUkShma ansharUp hain ve–asankhya hain.
aise un jIvommen katipay kathanchit [kevalasamudghAtake kAraN] lokapUraN–avasthAke prakAr dvArA
samasta lokamen vyApta hote hain aur katipay samasta lokamen avyApta hote hain. aur un jIvommen jo
anAdi
--------------------------------------------------------------------------
1. pramAN = mAp; parimANa. [jIvake agurulaghutvasvabhAvake chhoTese chhoTe ansh [avibhAg parichchhed] karane par
svabhAvase hI sadaiv ananta ansh hote hain, isaliye jIv sadaiv aise [ShaTguNavRuddhihAniyukta] ananta anshon
jitanA hain. aur jIvake svakShetrake chhoTese chhoTe ansh karane par svabhAvase hI sadaiv asankhya ansh hote hain,
isaliye jIv sadaiv aise asankhya anshon jitanA hai.]

2. guN = ansh; avibhAg parichchheda. [jIvamen agurulaghutva nAmakA svabhAv hai. vah svabhAv jIvako
svarUpapratiShThatvake [arthAt svarUpamen rahaneke] kAraNabhUt hai. usake avibhAg parichchhedonko yahAn agurulaghu guN
[–ansh] kahe hain.]

3. kisI guNamen [arthAt guNakI paryAyamen] anshakalpanA kI jAnepar, usakA jo chhoTese chhoTA [jaghanya mAtrArUp,
niransh] ansh hotA haie use us guNakA [arthAt guNakI paryAyakA] avibhAg parichchhed kahA jAtA hai.

4. ShaTsthAnapatit vRuddhihAni = chhah sthAnamen samAvesh pAnevAlI vRuddhihAni; ShaTguN vRuddhihAni.
[agurulaghutvasvabhAvakee ananta anshomen svabhAvase hI pratisamay ShaTguN vRuddhihAni hotI rahatI hai.]

Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version

64
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sambhavatShaTsthAnapatitavRuddhihAnayonantA. pradeshAstu avibhAgaparamANuparichchhinnasUkShmAnsharUpA
asankhyeyA. evamvidheShu teShu kechitkathanchillokapUraNAvasthAprakAreN sarvalokavyApina, kechittu
tadavyApin iti. ath ye teShu mithyAdarshanakaShAyayogairanAdisantatipravRuttairyuktAste sansAriNa, ye
vimuktAste siddhA, te cha pratyekan bahav iti.. 31–32..
jah paumarAyarayaNan khittan khIre pabhAsayadi khIran.
tah dehI dehattho sadehamittan pabhAsayadi.. 33..
yathA padmarAgaratnan kShiptan kShIre prabhAsayati kShIram.
tathA dehI dehastha svadehamAtran prabhAyasati.. 33..
eSh dehamAtratvadraShTAntopanyAsa.
-----------------------------------------------------------------------------

pravAharUpase pravartamAn mithyAdarshan–kaShAy–yog sahit hain ve sansArI hain, jo unase vimukta hain [arthAt
mithyAdarshan–kaShAy–yogase rahit hain] ve siddha hain; aur ve har prakArake jIv bahut hain [arthAt
sansArI tathA siddha jIvommense haraek prakArake jIv ananta hain].. 31–32..
gAthA 33
anvayArtha– [yathA] jis prakAr [padmarAgaratnan] padmarAgaratna [kShIre kShiptan] dUdhamen DAlA jAne
par [kShIram prabhAsayati] dUdhako prakAshit karatA hai, [tathA] usI prakAr [dehI] dehI [jIv]
[dehastha] dehamen rahatA huA [svadehamAtran prabhAsayati] svadehapramAN prakAshit hotA hai.
TIkA– yah dehapramANapaneke draShTAntakA kathan hai [arthAt yahAn jIvakA dehapramANapanA samajhAneke
liye draShTAnta kahA hai].
--------------------------------------------------------------------------
yahAn yah dhyAn rakhanAn chAhiye ki draShTAnta aur dArShTAnnta amuk anshomen hI ek–dUsareke sAth milate hain [–
samAnatAvAle] hote hain, sarva anshomen nahIn.

jyam dUdhamAn sthit padmarAgamaNi prakAshe dUdhane,
tyam dehamAn sthit dehI dehapramAN vyApakatA lahe. 33.

Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
65
yathaiv hi padmarAgaratnan kShIre kShiptan svatovyatiriktaprabhAskandhen tadvayApnoti kShIran, tathaiv hi jIva
anAdikaShAyamalImasatvamUle sharIrevatiShThamAna svapradeshaistadabhivyApnoti sharIram. yathaiv cha tatra
kShIregnisanyogAdudvalamAne tasya padmarAgaratnasya prabhAskandh udvalate punarnivishamAne nivishate cha, tathaiv
cha tatra sharIre vishiShTAhArAdivashAdutsarpati tasya jIvasya pradeshA utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
cha. yathaiv cha tatpadmarAgaratnamanyatra prabhUtakShIre kShiptan svaprabhA–skandhavistAreN tadvayApnoti prabhUtakShIran,
tathaiv hi jIvonyatra mahati sharIrevatiShThamAna svapradeshavistAreN tadvayApnoti mahachchharIram. yathaiv cha
tatpadmarAgaratnamanyatra stokakShIre nikShiptan svaprabhAskandhopasanhAreN tadvayApnoti stokakShIran, tathaiv cha
jIvonyatrANusharIrevatiShThamAna
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakAr padmarAgaratna dUdhamen DAlA jAne par apanese avyatirikta prabhAsamUh dvArA us dUdhamen
vyApta hotA hai, usI prakAr jIv anAdi kAlase kaShAy dvArA malinatA honeke kAraN sharIramen rahatA
huA svapradeshon dvArA us sharIramen vyApta hotA hai. aur jis prakAr agnike sanyogase us dUdhamen
uphAn Ane par us padmarAgaratnake prabhAsamUhamen uphAn AtA hai [arthAt vah vistArako vyApta hotA
hai] aur dUdh phir baiTh jAne par prabhAsamUh bhI baiTh jAtA hai, usI prakAr vishiShTa AhArAdike vash
us sharIramen vRuddhi hone par us jIvake pradesh vistRut hote hain aur sharIr phir sUkh jAne par pradesh
bhI sankuchit ho jAte hain. punashcha, jis prakAr vah padmarAgaratna dUsare adhik dUdhamen DAlA jAne par
svaprabhAsamUhake vistAr dvArA us adhik dUdhamen vyApta hotA hai, usI prakAr jIv dUsare baDe sharIramen
sthitiko prApta hone par svapradeshonke vistAr dvArA us baDe sharIramen vyApta hotA hai. aur jis
prakAr vah padmarAgaratna dUsare kam dUdhamen DAlane par svaprabhAsamUhake sankoch dvArA us thoDe dUdhamen
--------------------------------------------------------------------------
avyatirikta = abhinna [jis prakAr ‘mishrI ek dravya hai aur miThAs usakA guN hai’ aisA kahIn draShTAntamen kahA
ho to use siddhAntarUp nahIn samajhanA chAhiye; usI prakAr yahAn bhI jIvake sankochavistArarUp dArShTAntako
samajhaneke liye ratna aur
(dUdhamen phailI huI) usakI prabhAko jo avyatiriktapanA kahA hai yah siddhAntarUp nahIn
samajhanA chAhiye. pudgalAtmak ratnako draShTAnt banAkar asankhyapradeshI jIvadravyake sankochavistArako kisI prakAr
samajhAneke hetu yahAn ratnakI prabhAko ratnase abhinna kahA hai.
(arthAt ratnakI prabhA sankochavistArako prApta hone
par mAnon ratnake ansh hI–ratna hI–sankochavistArako prApta hue aisA samajhaneko kahA hai).]

Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version

66
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
svapradeshopasanhAreN tadvayApnotyaNusharIramiti.. 33..
savvattha atthi jIvo Na ya ekko ekkakAy ekkaTTho.
ajjhavasANavisiTTho chiTThadi
maliNo rajamalehin.. 34..
sarvatrAsti jIvo na chaik ekakAye aikyastha.
adhyavasAnavishiShTashcheShTate malino rajomalai.. 34..
atra jIvasya dehAddehAntarestitvan, dehAtpRuthagbhUtatvan, dehAntarasancharaNakAraNan chopanyastam.
-----------------------------------------------------------------------------

vyApta hotA hai, usI prakAr jIv anya chhoTe sharIramen sthitiko prApta hone par svapradeshonke sankoch
dvArA us chhoTe sharIramen vyApta hotA hai.
bhAvArtha– tIn lok aur tIn kAlake samasta dravya–guN–paryAyonko ek samayamen prakAshit
karanemen samartha aise vishuddha–darshanagnAnasvabhAvavAle chaitanyachamatkAramAtra shuddhakvavAstikAyase vilakShaN
mithyAtvarAgAdi vikalpon dvArA upArjit jo sharIranAmakarma usase janit [arthAt us
sharIranAmakarmakA uday jisamen nimitta hai aise] sankochavistArake AdhInarUpase jIv sarvotkRuShTa
avagAharUpase pariNamit hotA huA sahasrayojanapramAN mahAmatsyake sharIramen vyApta hotA hai, jaghanya
avagAharUpase pariNamit hotA huA utsedh ghanAngulake asankhyAtaven bhAg jitane labdhyaparyApta
sUkShmanigodake sharIramen vyApta hotA hai aur madhyam avagAharUpase pariNamit hotA huA madhyam sharIramen
vyApta hotA hai.. 33..
gAthA 34

anvayArtha–
[jIva] jIv [sarvatra] sarvatra [kramavartI sarva sharIromen] [asti] hai [cha] aur
[ekakAye] kisI ek sharIramen [aikyastha] [kShIranIravat] ekarUpase rahatA hai tathApi [na eka]
usake sAth ek nahIn hai; [adhyavasAnavishiShTa] adhyavasAyavishiShTa vartatA huA [rajomalai malina]
rajamal [karmamal] dvArA malin honese [cheShTate] vah bhamaN karatA hai.
TIkA– yahAn jIvakA dehase dehAntaramen [–ek sharIrase anya sharIramen] astitva, dehase pRuthaktva
tathA dehAntaramen gamanakA kAraN kahA hai.
--------------------------------------------------------------------------
tan tan dhare jIv, tan mahIn aikayastha paN nahi ek chhe,
jIv vividh adhyavasAyayut, rajamaLamalin thaIne bhame. 34.

Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
67
AtmA hi sansArAvasthAyAn kramavartinyanavachchhinnasharIrasantAne yathaikasmin sharIre vRutta tathA
krameNAnyeShvapi sharIreShu vartat iti tasya sarvatrAstitvam. na chaikasmin sharIre nIre kShIramivaikyen
sthitopi bhinnasvabhAvatvAtten sahaik iti tasya dehAtpRuthagbhUtatvam. anAdi–
bandhanopAdhivivartitavividhAdhyavasAyavishiShTatvAtanmUlakarmajAlamalImasatvAchcha cheShTamAnasyAtmanasta–
thAvidhAdhyavasAyakarmanirvartitetarasharIrapravesho bhavatIti tasya dehAntarasancharaNakAraNopanyAs
iti..34..
jesin jIvasahAvo Natthi abhAvo ya savvahA tassa.
te honti bhiNNadehA siddhA vachigoyaramadIdA.. 35..
yeShAn jIvasvabhAvo nAstyabhAvashcha sarvathA tasya.
te bhavanti bhinnadehA siddhA vAggocharamatItA.. 35..
-----------------------------------------------------------------------------
AtmA sansAr–avasthAmen kramavartI achchhinna [–aTUT] sharIrapravAhamen jis prakAr ek sharIramen
vartatA hai usI prakAr kramase anya sharIrommen bhI vartatA hai; is prakAr use sarvatra [–sarva sharIrommen]
astitva hai. aur kisI ek sharIramen, pAnImen dUdhakI bhAnti ekarUpase rahane par bhI, bhinna svabhAvake
kAraN usake sAth ek [tadrUp] nahIn hai; is prakAr use dehase pRuthakpanA hai. anAdi bandhanarUp
upAdhise vivartan [parivartan] pAnevAle vividh adhyavasAyonse vishiShTa honeke kAraN [–anek prakArake
adhyavasAyavAlA honeke kAraN] tathA ve adhyavasAy jisakA nimitta hain aise karmasamUhase malin honeke
kAraN bhramaN karate hue AtmAko tathAvidh adhyavasAyon tathA karmonse rache jAne vAle [–us prakArake
mithyAtvarAgAdirUp bhAvakarmon tathA dravyakarmonse rache jAne vAle] anya sharIramen pravesh hotA hai; is
prakAr use dehAntaramen gaman honekA kAraN kahA gayA.. 34..
gAthA 35
anvayArtha– [yeShAn] jinake [jIvasvabhAva] jIvasvabhAv [–prANadhAraNarUp jIvatva] [na
asti] nahIn hai aur [sarvathA] sarvathA [tasya abhAva cha] usakA abhAv bhI nahIn hai, [te] ve
[bhinnadehA] deharahit [vAggocharam atItA] vachanagocharAtIt [siddhA bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] hain.
--------------------------------------------------------------------------

jIvatva nahi ne sarvathA tadabhAv paN nahi jemane,
te siddha chhe–je dehavirahit vachanaviShayAtIt chhe. 35.

Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version

68
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
siddhAnAn jIvatvadehamAtratvavyavastheyam.
siddhAnAn hin dravyaprANadhAraNAtmako mukhyatven jIvasvabhAvo nAsti. na cha jIvasvabhAvasya
sarvathAbhAvosti bhAvaprANadhAraNAtmakasya jIvasvabhAvasya mukhyatven sadbhAvAt. na cha teShAn sharIreN sah
nIrakShIrayorivaikyen vRutti, yataste tatsamparkahetubhUtakaShAyayogaviprayogAdatI–
tAnantarasharIramAtrAvagAhapariNatatvepyatyantabhinnadehA. vAchAn gocharamatItashcha tanmahimA, yataste
laukikaprANadhAraNamantareN sharIrasambandhamantareN cha pariprAptanirupAdhisvarUpA satatan prat–pantIti..35..
Na kudochi vi uppaNNo jamhA kajjan Na teN so siddho.
uppAdedi Na kinchi vi kAraNamavi teN Na sa hodi.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah siddhonke [siddhabhagavantonke] jIvatva aur dehapramANatvakI vyavasthA hai.
siddhonko vAstavamen dravyaprANake dhAraNasvarUp jIvasvabhAv mukhyarUpase nahIn hai; [unhen]
jIvasvabhAvakA sarvathA abhAv bhI nahIn hai, kyonki bhAvaprANake dhAraNasvarUp jIvasvabhAvakA mukhyarUpase
sadbhAv hai. aur unhen sharIrake sAth, nIrakShIrakI bhAnti, ekarUp
1vRutti nahIn hai; kyonki
sharIrasanyogase hetubhUt kaShAy aur yogakA viyog huA hai isaliye ve 2atIt anantar sharIrapramAN
avagAharUp pariNat hone par bhI atyant deharahit hain. aur 3vachanagocharAtIt unakI mahimA hai; kyonki
laukik prANake dhAraN binA aur sharIrake sambandha binA, sampUrNarUpase prApta kiye hue nirupAdhi svarUp
dvArA ve satat pratapate hain [–pratApavanta vartate hain].. 35..
--------------------------------------------------------------------------
1. vRutti = vartan; astitva.

2. atIt anantar = bhUt kAlakA sabase antim; charama. [siddhabhagavantonkI avagAhanA charamasharIrapramAN hone ke
kAraN us antim sharIrakI apekShA lekar unhen ‘dehapramANapanA’ kahA jA sakatA hai tathApi, vAstavamen ve
atyanta deharahit hain.]

3. vachanagocharAtIt = vachanagocharatAko atikrAnta ; vachanaviShayAtIt; vachan–agochara.

Upaje nahIn ko kAraNe te siddha tethI na kArya chhe,
upajAvatA nathI kAI paN tethI na kAraN paN Thare. 36.

Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
69
na kutashchidapyutpanno yasmAt kAryan na ten sa siddha.
utpAdayati na kinchidapi kAraNamapi ten na sa bhavati.. 36..
siddhasya kAryakAraNabhAvanirAsoyam.
yathA sansArI jIvo bhAvakarmarUpayAtmapariNAmasantatyA dravyakarmarUpayA cha pudgalapariNAmasantatyA
kAraNabhUtayA ten ten devamanuShyatiryagnArakarUpeN kAryabhUt utpadyate na tathA siddharUpeNApIti. siddho
hyubhayakarmakShaye svayamutpadyamAno nAnyata kutashchidutpadyat iti. yathaiv cha sa ev sansArI
bhAvakarmarUpAmAtmapariNAmasantatin dravyakarmarUpAn cha pudgalapariNAmasantatin kAryabhUtAn kAraNabhUtatven
nirvartayan tAni tAni devamanuShyatiryagnArakarUpANi kAryANyutpAdayatyAtmano na tathA siddharUpamapIti.
siddho hyubhayakarmakShaye svayamAtmAnamutpAdayannAnyatkinychidutpAdayati.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 36
anvayArtha– [yasmAt sa siddha] ve siddha [kutashchit api] kisI [anya] kAraNase [na
utpanna] utpanna nahIn hote [ten] isaliye [kAryan na] kArya nahIn hain, aur [kinchit api] kuchh bhI
[anya kAryako] [na utpAdayati] utpanna nahIn karate [ten] isaliye [sa] ve [kAraNam api]
kAraN bhI [na bhavati] nahIn hain.
TIkA– yah, siddhako kAryakAraNabhAv honekA nirAs hai [arthAt siddhabhagavAnako kAryapanA aur
kAraNapanA honekA nirAkaraN–khaNDan hai].
jis prakAr sansArI jIv kAraNabhUt aisI bhAvakarmarUp AtmapariNAmasantati aur dravyakarmarUp
pudgalapariNAmasantati dvArA un–un dev–manuShya–tiryanch–nArakake rUpamen kAryabhUtarUpase utpanna hotA
hai, usI prakAr siddharUpase bhI utpanna hotA hai–– aiesA nahIn hai; [aur] siddha [–siddhabhagavAn]
vAstavamen, donon karmon kA kShay hone par, svayam [siddharUpase] utpanna hote hue anya kisI kAraNase
[–bhAvakarmase yA dravyakarmase] utpanna nahIn hote.
punashcha, jis prakAr vahI sansArI [jIv] kAraNabhUt hokar kAryabhUt aisI bhAvakarmarUp
AtmapariNAmasantati aur dravyakarmarUp pudgalapariNAmasantati rachatA huA kAryabhUt aise ve–ve dev–
manuShya–tiryanch–nArakake rUp apanemen utpanna karatA hai, usI prakAr siddhakA rUp bhI [apanemen] utpanna
karatA hai–– aiesA nahIn hai; [aur] siddha vAstavamen, donon karmonkA kShay hone par, svayam apaneko
[siddharUpase] utpanna karate hue anya kuchh bhI [bhAvadravyakarmasvarUp athavA devAdisvarUp kArya] utpanna
nahIn karate.. 36..
--------------------------------------------------------------------------
AtmapariNAmasantati = AtmAke pariNAmonkI paramparA.

Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version

70
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sassadamadh uchchhedan bhavvamabhavvan cha suNNamidaran cha.
viNNANamaviNNANan Na vi jujjadi asadi sabbhAve.. 37..
shAshvatamathochchhedo bhavyamabhavyan cha shUnyamitarachcha.
vignAnamavignAnan nApi yujyate asati sadbhAve.. 37..
atra jIvAbhAvo muktiriti nirastam.
dravyan dravyatayA shAshvatamiti, nitye dravye paryAyANAn pratisamayamuchchhed iti, dravyasya sarvadA
abhUtaparyAyai bhAvyamiti, dravyasya sarvadA bhUtaparyAyairabhAvyamiti, dravyamanyadravyai sadA shUnyamiti, dravyan
svadravyeN sadAshUnyamiti, kvachijjIvadravyenantan gnAnan kvachitsAntan gnAnamiti, kvachijjIvadravyenantan
kvachitsAntamagnAnamiti–etadanyathA–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 37
anvayArtha– [sadbhAve asati] yadi [mokShamen jIvakA] sadbhAv na ho to [shAshvatam] shAshvat,
[ath uchchheda] nAshavant, [bhavyam] bhavya [–honeyogya], [abhavyam cha] abhavya [–na honeyogya],
[shUnyam] shUnya, [itarat cha] ashUnya, [vignAnam] vignAn aur [avignAnam] avignAn [na api
yujyate] [jIvadravyamen] ghaTit nahIn ho sakate. [isaliye mokShamen jIvakA sadbhAv hai hI.]
TIkA– yahAn, ‘jIvakA abhAv so mukti hai’ is bAtakA khaNDan kiyA hai.
[1] dravya dravyarUpase shAshvat hai, [2] nitya dravyamen paryAyonkA prati samay nAsh hotA hai, [3]
dravya sarvadA abhUt paryAyarUsape bhAvya [–honeyogya, pariNamit honeyogya] hai, [4] dravya sarvadA bhUt
paryAyarUpase abhAvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyon se sadA shUnya hai, [6] dravya
svadravyase sadA ashUnya hai, [7]
1ikasI jIvadravyamen ananta gnAn aur kisImen sAnta gnAn hai, [8] 2
ikasI
--------------------------------------------------------------------------
1. jise samyaktvase chyut nahIn honA hai aise samyaktvI jIvako ananta gnAn hai aur jise samyaktvase chyut honA
hai aise samyaktvI jIvake sAnta gnAn hai.
2. abhavya jIvako ananta agnAn hai aur jise kisI kAl bhI gnAn hotA hai aise agnAnI bhavya jIvako sAnta
agnAn hai.
sadbhAv jo nahi hoy to dhruv, nAsh, bhavya, abhavya ne
vignAn, aNavignAn, shUnya, ashUnya–e kaI nav ghaTe. 37.

Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
71
nupapadyamAnan muktau jIvasya sadbhAvamAvedayatIti.. 37..
kammANan phalamekko ekko kajjan tu NANamadh ekko.
chedayadi jIvarAsI chedagabhAveN tiviheNa.. 38..
karmaNAn phalameka eka kAryan tu gnAnamathaika.
chetayati jIvarAshishchetakabhAven trividhena.. 38..
chetayitRutvaguNavyAkhyeyam.
eke hi chetayitAra prakRuShTataramohamalImasen prakRuShTataragnAnAvaraNamudritAnubhAven
-----------------------------------------------------------------------------

jIvadravyamen ananta agnAn aur kisImen sAnta agnAn hai – yah sab,
1anyathA ghaTit na hotA huA,
mokShamen jIvake sadbhAvako pragaT karatA hai.. 37..
gAthA 38
anvayArtha– [trividhen chetakabhAven] trividh chetakabhAv dvArA [eka jIvarAshi] ek jIvarAshi
[karmaNAn phalam] karmonke phalako, [eka tu] ek jIvarAshi [kAryan] kAryako [ath] aur [eka]
ek jIvarAshi [gnAnam] gnAnako [chetayati] chetatI [–vedatI] hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. anyathA = anya prakArase; dUsarI rItise. [mokShamen jIvakA astitva hI na rahatA ho to uparokta ATh
bhAv ghaTit ho hI nahIn sakate. yadi mokShamen jIvakA abhAv hI ho jAtA ho to, [1] pratyek dravya
dravyarUpase shAshvat hai–yah bAt kaise ghaTit hogI? [2] pratyek dravya nitya rahakar usamen paryAyakA nAsh
hotA rahatA hai– yah bAt kaise ghaTit hogI? [3–6] pratyek dravya sarvadA anAgat paryAyase bhAvya, sarvadA
atIt paryAyase abhAvya, sarvadA parase shUnya aur sarvadA svase ashUnya hai– yah bAten kaise ghaTit hongI?
[7] kisI jIvadravyamen ananta gnAn haie– yah bAt kaise ghaTit hogI? aur [8] kisI jIvadravyamen sAnta
agnAn hai [arthAt jIvadravya nitya rahakar usamen agnAnapariNAmakA anta AtA hai]– yah bAt kaise ghaTit
hogI? isaliye in ATh bhAvon dvArA mokShamen jIvakA astitva siddha hotA hai.]
traNavidh chetakabhAvathI ko jIvarAshi ‘kArya’ne,
ko jIvarAshi ‘karmaphaL’ne, koI chete ‘gnAn’ne. 38.