Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version
tataparapariNAmadyotamAnatvAdvayavahArakAlo nishchayenAnanyAshritopi pratItyabhav ityabhi–dhIyate.
tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAbhAvAtsAkShAdanupanyasyamAnopi
[sA mAtrA api] aur vah parimAN [khalu] vAstavamen [pudgaladravyeN vinA] pudgaladravyake nahIn hotA;
[tasmAt] isaliye [kAla pratItyabhava] kAl AshritarUpase upajanevAlA hai [arthAt vyavahArakAl
parakA Ashray karake utpanna hotA hai aisA upachArase kahA jAtA hai].
rakhanevAle pramAN [–kAlaparimAN] binA sambhavit nahIn hotA; aur vah pramAN pudgaladravyake pariNAm
binA nishchit nahIn hotA. isaliye, vyavahArakAl parake pariNAm dvArA gnAt honeke kAraN – yadyapi
nishchayase vah anyake Ashrit nahIn hai tathApi – AshritarUpase utpanna honevAlA [–parake avalambanase
upajanevAlA] kahA jAtA hai.
panchAstikAyakI bhAnti lokarUpase pariNat hai– aisA, atyanta tIkShNa daShTise jAnA jA sakatA hai.
sAkShAt =sIdhA [kAlakA vistRut sIdhA kathan shrI pravachanasArake dvitIy–shrutaskandhamen kiyA gayA hai; isaliye
Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version
pudgalon dvArA nishchit hotA hai. isaliye vyavahArakAlakI utpatti pudgalon dvArA hotI [upachArase]
kahI jAtI hai.
bhinna hai–aisA samajhanA. jis prakAr das ser pAnIke miTTImay ghaDekA mAp pAnI dvArA hotA hai
tathApi ghaDA miTTIkI hI paryAyarUp hai, pAnIkI paryAyarUp nahIn hai, usI prakAr samay–nimeShAdi
vyavahArakAlakA mAp pudgal dvArA hotA hai tathApi vyavahArakAl kAladravyakI hI paryAyarUp hai,
pudgalakI paryAyarUp nahIn hai.
padArtha avashya honA chAhiye. vah padArtha so kAladravya hai. kAladravya pariNamit honese vyavahArakAl
hotA hai aur vah vyavahArakAl pudgal dvArA mApA jAnese use upachArase parAshrit kahA jAtA hai.
panchAstikAyakI bhAnti nishchayavyavahArarUp kAl bhI lokarUpase pariNat hai aisA sarvagnonne dekhA hai aur
ati tIkShNa draShTi dvArA spaShTa samyak anumAn bhI ho sakatA hai.
upalabdhi nahIn huI hai; us jIvAstikAyakA hI samyak shraddhAn, usIkA rAgAdise bhinnarUp bhedagnAn
aur usImen rAgAdivibhAvarUp samasta sankalpa–vikalpajAlake tyAg dvArA sthir pariNati kartavya hai
.. 26..
Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version
bhottA ya dehametto Na hi
bhoktA cha dehamAtro na hi mUrta karmasanyukta.. 27..
AtmA hi nishchayen bhAvaprANadhAraNAjjIva, vyavahAreN dravyaprANadhAraNAjjIva. nishchayen
pIThikA samApta huI.
bhoktA hai, [dehamAtra] dehapramAN hai, [na hi mUrta] amUrta hai [cha] aur [karmasanyukta] karmasanyukta hai.
1. sopAdhi = upAdhi sahit; jisamen parakI apekShA AtI ho aisA.
2. nishchayase chitshaktiko AtmAke sAth abhed hai aur vyavahArase bhed hai; isaliye nishchayase AtmA chitshaktisvarUp
kartA ane bhoktA, sharIrapramAN, karme yukta chhe. 27.
Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version
chaitanyapariNAmalakShaNenopayogenopalakShitatvAdupayogavisheShita. nishchayen bhAvakarmaNAn, vyavahAreN
dravyakarmaNAmAsravaNabandhanasamvaraNanirjaraNamokShaNeShu svayamIshatvAt prabhu. nishchayen
paudgalikakarmanimittAtmapariNAmAnAn, vyavahAreNAtmapariNAmanimittapaudgalikakarmaNAn kartRutvAtkartA.
nishchayenashubhAshubhakarmanimittasukhadukhapariNAmAnAn, vyavahAreN shubhAshubhakarmasampAdi–teShTAniShTaviShayANAn
bhoktRutvAdbhoktA. nishchayen lokamAtropi vishiShTAvagAhapariNAmashaktiyukta–tvAnnAmakarmanirvRuttamaNu mahachcha
sharIramadhitiShThan vyavahAreN dehamAtra. vyavahAreN karmabhi sahaikatvapariNAmAnmUrtopi nishchayen
‘upayogalakShit’ hai; nishchayase bhAvakarmonke Asrav, bandh, samvar, nirjarA aur mokSha karanemen svayam Ish
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] dravyakarmonke Asrav, bandh, samvar,
nirjarA aur mokSha karanemen svayam Ish honese ‘prabhu’ hai; nishchayase paudgalik karma jinakA nimitta hai
aise AtmapariNAmonkA kartRutva honese ‘kartA’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] AtmapariNAm
jinakA nimitta hai aise paudgalik karmonkA kartRutva honese ‘kartA’ hai; nishchayase shubhAshubh karma
jinakA nimitta hai aise sukhadukhapariNAmonkA bhoktRutva honese ‘bhoktA’ hai, vyavahArase [asadbhUt
vyavahAranayase] shubhAshubh karmonse sampAdit [prApta] iShTAniShTa viShayonkA bhoktRutva honese ‘bhoktA’ hai;
nishchayase lokapramAN hone par bhI, vishiShTa avagAhapariNAmakI shaktivAlA honese nAmakarmase rachit
chhoTe–baDe sharIramen rahatA huA vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] ‘dehapramAN’ hai; vyavahArase
[asadbhUt vyavahAranayase] karmonke sAth ekatvapariNAmake kAraN mUrta hone par bhI, nishchayase arUpI–
svabhAvavAlA honeke kAraN ‘amUrta’ hai;
2. sansArI AtmA nishchayase nimittabhUt pudgalakarmonko anurUp aise naimittik Atma pariNAmonke sAth [arthAt
naimittik pudgalakarmonke sAth [arthAt dravyakarmonke sAth] sanyukta honese karmasanyukta hai.
Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version
chaitanyapariNAmAnurUpapudgalapariNAmAtmabhi karmabhi sanyuktatvAtkarmasanyukta iti.. 27..
kammamalavippamukko uDDhan
sa sarvagnAnadarshI labhate sukhamanindriyamanantam.. 28..
anurUp pudgalapariNAmAtmak karmonke sAth sanyukta honese ‘karmasanyukta’ hai.
nirUpaN prArambha karate hue is gAthAmen sansArasthit AtmAko jIv [arthAt jIvatvavAlA], chetayitA,
upayogalakShaNavAlA, prabhu, kartA ityAdi kahA hai. jIvatva, chetayitRutva, upayog, prabhutva, kartRutva,
ityAdikA vivaraN agalI gAthAommen AyegA.. 27..
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakA [labhate] anubhav karatA hai.
sarvagnadarshI te anant anindri sukhane anubhave. 28.
Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version
AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sAkalyen yasminnev kShaNe
svarUpabhUtatvAdamuktonantamatIndriyan sukhamanubhavati. muktasya chAsya bhAvaprANadhAraNalakShaNan jIvatvan,
chidrUpalakShaNan chetayitRutvan, chitpariNAmalakShaN upayoga, nirvartitasamastAdhikArashaktimAtran prabhutvan,
samastavastvasAdhAraNasvarUpanirvartanamAtran kartRutvan, svarUpabhUtasvAtankryalakShaNasukhopalambha–rUpan
bhoktRutvan, atItAnantarasharIraparimANAvagAhapariNAmarUpan
bhAvakarmANi tu
abhAv honese [vahAn] sthir rahatA huA, kevalagnAn aur kevaladarshan [nij] svarUpabhUt honeke
kAraN unase na chhUTatA huA ananta atIndriy sukhakA anubhav karatA hai. us mukta AtmAko,
bhAvaprANadhAraN jisakA lakShaN
hotA hai; prApta kiye hue samasta [Atmik] adhikAronkI
svarUpabhUt svAtankrya jisakA lakShaN [–svarUp] hai aise sukhakI upalabdhirUp ‘bhoktRutva’ hotA hai;
atIt anantar [–antim] sharIr pramAN avagAhapariNAmarUp ‘
svayam samartha hai isaliye vah prabhu hai.]
2. mukta AtmAkI avagAhanA charamasharIrapramAN hotI hai isaliye us antim sharIrakI apekShA lekar unako
3. vivikta = bhinna; rahita.
Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version
vishvasyaikadesheShu krameN vyApriyamANA. yadA tu gnAnAvaraNAdikarmasamparka praNashyati tadA parichchhedyasya
vishvasya
deshamen kramasha vyApAr karatI huI vivartanako prApta hotI hai. kintu jab gnAnAvaraNAdikarmonkA samparka
vinaShTa hotA hai, tab
abhAv], vAstavamen nishchit [–niyat, achal] sarvagnapanekI aur sarvadarshIpanekI upalabdhi hai. yahI,
dravyakarmonke nimittabhUt bhAvakarmonke kartRutvakA vinAsh hai; yahI, vikArapUrvak anubhavake abhAvake kAraN
2. chidvivarta = chaitanyakA parivartan arthAt chaitanyakA ek viShayako chhoDakar anya viShayako jAnanerUp badalanA;
3. kUTastha = sarvakAl ek rUp rahanevAlI; achala. [gnAnAvaraNAdikarmokA sambandha naShTa hone par kahIn chitshakti
kAlake samasta gneyonko jAnatI rahatI hai, isaliye use kathanchit kUTastha kahA hai.]
4. aupAdhik = dravyakarmarUp upAdhike sAth sambandhavAle; jinamen dravyakarmarUpI upAdhi nimitta hotI hai aise;
Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version
chAnAdivivartakhedavichchhittisusthitAnantachaitanyasyAtmana svatantrasvarUpAnubhUtilakShaNasukhasya bhoktRu–
tvamiti.. 28..
pappodi suhamaNantan avvAbAdhan sagamamuttan.. 29..
prApnoti sukhamanantamavyAbAdhan svakamamUrtam.. 29..
jisakA ananta chaitanya susthit huA hai aise AtmAko svatantrasvarUpAnubhUtilakShaN sukhakA [–svatantra
svarUpakI anubhUti jisakA lakShaN hai aise sukhakA] bhoktRutva hai.. 28..
[avyAbAdham] avyAbAdh [anantam] ananta [sukham] sukhako [prApnoti] upalabdha karatA hai.
dvArA] kramasha kuchh–kuchh jAnatA hai aur dekhatA hai tathA parAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth
sambandhavAlA, savyAbAdh [–bAdhA sahit] aur sAnta sukhakA anubhav karatA hai; kintu jab usake
karmaklesh samastarUpase vinAshako prApta hote hain tab, Atmashakti anargal [–nirankush] aur
asankuchit honese, vah asahAyarUpase [–kisIkI sahAyatAke binA] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakShetrakAlabhAv] jAnatA hai aur dekhatA hai tathA svAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth sambandha
rahit, avyAbAdh aur ananta sukhakA anubhav karatA hai. isaliye sab svayamev jAnane aur
dekhanevAle tathA svakIy sukhakA anubhavan karanevAle siddhako parase [kuchhabhI] prayojan nahIn hai.
svayamev chetak sarvagnAnI–sarvadarshI thAy chhe,
ne nij amUrta anant avyAbAdh sukhane anubhave. 29.
Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version
AtmA hi gnAnadarshanasukhasvabhAva sansArAvasthAyAmanAdikarmakLrueshasankochitAtmashakti
sukhamanubhavati cha. yadA tvasya karmakLrueshA sAmastyen praNashyanti, tadAnargalAsankuchitAtma–
shaktirasahAya svayamev yugapatsamagran jAnAti pashyati, svapratyayamamUrtasambaddhamavyAbAdhamanantan sukh
manubhavati cha. tata siddhasya samastan svayamev jAnata pashyata, sukhamanubhavatashcha svan, na pareN
prayojanamiti.. 29..
kAlamen sarvagna nahIn hai’ aisA kaho, to vah sammat hI hai. kintu yadi ‘ tInon lokamen aur tInon
kAlamen sarvagna nahIn hai ’ aisA kaho to ham pUchhate hain ki vah tumane kaise jAnA? ydi tInon lokako
aur tInon kAlako sarvagna rahit tumane dekh–jAn liyA to tumhIn sarvagna ho gaye, kyonki jo tIn
lok aur tIn kAlako jAne vahI sarvagna hai. aur yadi sarvagna rahit tInon lok aur tInon kAlako
tumane nahIn dekhA–jAnA hai to phir ‘ tIn lok aur tIn kAlamen sarvagna nahIn hai ’ aisA tum kaise
kah sakate ho? is prakAr siddha hotA hai ki tumhArA kiyA huA sarvagnakA niShedh yogya nahIn hai.
uShNatArUp pariNamit agni samasta dAhyako jalAtI hai, usI prakAr paripUrNa gnAnarUp pariNamit
Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version
so jIvo pANA puN balamindiyamAu ussAso.. 30..
sa jIva prANA punarbalamindriyamAyuruchchhavAsa.. 30..
kAlamen janma lene vAle jIvonko ] prApta nahIn hotI tathApi sarvagnatvashaktivAle nij AtmAkA spaShTa
anubhav is kShetramen is kAlamen bhI ho sakatA hai.
yah shAstra adhyAtma shAstra honese yahAn sarvagnasiddhikA vistAr nahIn kiyA gayA hai; jignAsuko
prAN [indriyam] indriy, [balam] bal, [Ayu] Ayu tathA [uchchhavAsa] uchchhvAs hai.
trikAl achchhinna–santAnarUpase [aTUT dhArAse] dhAraN karatA hai isaliye sansArIko jIvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhAvaprAN hI dhAraN honese jIvatva hai aisA samajhanA.. 30..
‘pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya ’ aisI ekarUpatA–sadrashatA hotI hai ve dravyaprAN hain.]
je chAr prANe jIvato pUrve, jIve chhe, jIvashe,
te jIv chhe; ne prAN indriy–Ayu–bal–uchchhvAs chhe. 30.
Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version
dhAraNAtsansAriNo jIvatvam. muktasya tu kevalAnAmev bhAvaprANAnAn dhAraNAttadavaseyamiti.. 30..
desehin asankhAdA siy logan savvamAvaNNA.. 31..
kechittu aNAvaNNA michchhAdansaNakasAyajogajudA.
vijudA ya tehin bahugA
deshairasankhyAtA syAllokan sarvamApannA.. 31..
kechittu anApannA mithyAdarshanakaShAyayogayutA.
viyutAshcha tairbahava siddhA sansAriNo jIvA.. 32..
asankhyAt pradeshavAle hain. [syAt sarvam lokam ApannA] katipay kathanchit samasta lokako prApta hote
hain [kechit tu] aur katipay [anApannA] aprApta hote hain. [bahava jIvA] anek [–ananta] jIv
[mithyAdarshanakaShAyayogayutA] mithyAdarshan–kaShAy–yogasahit [sansAriNa] sansArI hain [cha] aur
anek [–ananta jIv] [tai viyutA] mithyAdarshan–kaShAy–yogarahit [siddhA] siddha hain.
je agurulaghuk ananta te–rUp sarva jIvo pariName;
saunA pradesh asankhya; katipay lokavyApI hoy chhe; 31.
avyApI chhe katipay; valI nirdoSh siddha jIvo ghaNA;
mithyAtva–yog–kaShAyayut sansArI jIv bahu jANavA. 32.
Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version
aise un jIvommen katipay kathanchit [kevalasamudghAtake kAraN] lokapUraN–avasthAke prakAr dvArA
samasta lokamen vyApta hote hain aur katipay samasta lokamen avyApta hote hain. aur un jIvommen jo
anAdi
jitanA hain. aur jIvake svakShetrake chhoTese chhoTe ansh karane par svabhAvase hI sadaiv asankhya ansh hote hain,
isaliye jIv sadaiv aise asankhya anshon jitanA hai.]
2. guN = ansh; avibhAg parichchheda. [jIvamen agurulaghutva nAmakA svabhAv hai. vah svabhAv jIvako
[–ansh] kahe hain.]
3. kisI guNamen [arthAt guNakI paryAyamen] anshakalpanA kI jAnepar, usakA jo chhoTese chhoTA [jaghanya mAtrArUp,
4. ShaTsthAnapatit vRuddhihAni = chhah sthAnamen samAvesh pAnevAlI vRuddhihAni; ShaTguN vRuddhihAni.
Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version
asankhyeyA. evamvidheShu teShu kechitkathanchillokapUraNAvasthAprakAreN sarvalokavyApina, kechittu
tadavyApin iti. ath ye teShu mithyAdarshanakaShAyayogairanAdisantatipravRuttairyuktAste sansAriNa, ye
vimuktAste siddhA, te cha pratyekan bahav iti.. 31–32..
tah dehI dehattho sadehamittan pabhAsayadi.. 33..
tathA dehI dehastha svadehamAtran prabhAyasati.. 33..
pravAharUpase pravartamAn mithyAdarshan–kaShAy–yog sahit hain ve sansArI hain, jo unase vimukta hain [arthAt
mithyAdarshan–kaShAy–yogase rahit hain] ve siddha hain; aur ve har prakArake jIv bahut hain [arthAt
sansArI tathA siddha jIvommense haraek prakArake jIv ananta hain].. 31–32..
[dehastha] dehamen rahatA huA [svadehamAtran prabhAsayati] svadehapramAN prakAshit hotA hai.
jyam dUdhamAn sthit padmarAgamaNi prakAshe dUdhane,
tyam dehamAn sthit dehI dehapramAN vyApakatA lahe. 33.
Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version
kShIregnisanyogAdudvalamAne tasya padmarAgaratnasya prabhAskandh udvalate punarnivishamAne nivishate cha, tathaiv
cha tatra sharIre vishiShTAhArAdivashAdutsarpati tasya jIvasya pradeshA utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
cha. yathaiv cha tatpadmarAgaratnamanyatra prabhUtakShIre kShiptan svaprabhA–skandhavistAreN tadvayApnoti prabhUtakShIran,
tathaiv hi jIvonyatra mahati sharIrevatiShThamAna svapradeshavistAreN tadvayApnoti mahachchharIram. yathaiv cha
tatpadmarAgaratnamanyatra stokakShIre nikShiptan svaprabhAskandhopasanhAreN tadvayApnoti stokakShIran, tathaiv cha
jIvonyatrANusharIrevatiShThamAna
huA svapradeshon dvArA us sharIramen vyApta hotA hai. aur jis prakAr agnike sanyogase us dUdhamen
uphAn Ane par us padmarAgaratnake prabhAsamUhamen uphAn AtA hai [arthAt vah vistArako vyApta hotA
hai] aur dUdh phir baiTh jAne par prabhAsamUh bhI baiTh jAtA hai, usI prakAr vishiShTa AhArAdike vash
us sharIramen vRuddhi hone par us jIvake pradesh vistRut hote hain aur sharIr phir sUkh jAne par pradesh
bhI sankuchit ho jAte hain. punashcha, jis prakAr vah padmarAgaratna dUsare adhik dUdhamen DAlA jAne par
svaprabhAsamUhake vistAr dvArA us adhik dUdhamen vyApta hotA hai, usI prakAr jIv dUsare baDe sharIramen
sthitiko prApta hone par svapradeshonke vistAr dvArA us baDe sharIramen vyApta hotA hai. aur jis
prakAr vah padmarAgaratna dUsare kam dUdhamen DAlane par svaprabhAsamUhake sankoch dvArA us thoDe dUdhamen
samajhaneke liye ratna aur
samajhAneke hetu yahAn ratnakI prabhAko ratnase abhinna kahA hai.
Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version
ajjhavasANavisiTTho chiTThadi
adhyavasAnavishiShTashcheShTate malino rajomalai.. 34..
vyApta hotA hai, usI prakAr jIv anya chhoTe sharIramen sthitiko prApta hone par svapradeshonke sankoch
dvArA us chhoTe sharIramen vyApta hotA hai.
mithyAtvarAgAdi vikalpon dvArA upArjit jo sharIranAmakarma usase janit [arthAt us
sharIranAmakarmakA uday jisamen nimitta hai aise] sankochavistArake AdhInarUpase jIv sarvotkRuShTa
avagAharUpase pariNamit hotA huA sahasrayojanapramAN mahAmatsyake sharIramen vyApta hotA hai, jaghanya
avagAharUpase pariNamit hotA huA utsedh ghanAngulake asankhyAtaven bhAg jitane labdhyaparyApta
sUkShmanigodake sharIramen vyApta hotA hai aur madhyam avagAharUpase pariNamit hotA huA madhyam sharIramen
vyApta hotA hai.. 33..
anvayArtha–
usake sAth ek nahIn hai; [adhyavasAnavishiShTa] adhyavasAyavishiShTa vartatA huA [rajomalai malina]
rajamal [karmamal] dvArA malin honese [cheShTate] vah bhamaN karatA hai.
jIv vividh adhyavasAyayut, rajamaLamalin thaIne bhame. 34.
Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version
krameNAnyeShvapi sharIreShu vartat iti tasya sarvatrAstitvam. na chaikasmin sharIre nIre kShIramivaikyen
sthitopi bhinnasvabhAvatvAtten sahaik iti tasya dehAtpRuthagbhUtatvam. anAdi–
bandhanopAdhivivartitavividhAdhyavasAyavishiShTatvAtanmUlakarmajAlamalImasatvAchcha cheShTamAnasyAtmanasta–
thAvidhAdhyavasAyakarmanirvartitetarasharIrapravesho bhavatIti tasya dehAntarasancharaNakAraNopanyAs
iti..34..
te honti bhiNNadehA siddhA vachigoyaramadIdA.. 35..
te bhavanti bhinnadehA siddhA vAggocharamatItA.. 35..
astitva hai. aur kisI ek sharIramen, pAnImen dUdhakI bhAnti ekarUpase rahane par bhI, bhinna svabhAvake
kAraN usake sAth ek [tadrUp] nahIn hai; is prakAr use dehase pRuthakpanA hai. anAdi bandhanarUp
upAdhise vivartan [parivartan] pAnevAle vividh adhyavasAyonse vishiShTa honeke kAraN [–anek prakArake
adhyavasAyavAlA honeke kAraN] tathA ve adhyavasAy jisakA nimitta hain aise karmasamUhase malin honeke
kAraN bhramaN karate hue AtmAko tathAvidh adhyavasAyon tathA karmonse rache jAne vAle [–us prakArake
mithyAtvarAgAdirUp bhAvakarmon tathA dravyakarmonse rache jAne vAle] anya sharIramen pravesh hotA hai; is
prakAr use dehAntaramen gaman honekA kAraN kahA gayA.. 34..
[bhinnadehA] deharahit [vAggocharam atItA] vachanagocharAtIt [siddhA bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] hain.
jIvatva nahi ne sarvathA tadabhAv paN nahi jemane,
te siddha chhe–je dehavirahit vachanaviShayAtIt chhe. 35.
Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version
nIrakShIrayorivaikyen vRutti, yataste tatsamparkahetubhUtakaShAyayogaviprayogAdatI–
tAnantarasharIramAtrAvagAhapariNatatvepyatyantabhinnadehA. vAchAn gocharamatItashcha tanmahimA, yataste
laukikaprANadhAraNamantareN sharIrasambandhamantareN cha pariprAptanirupAdhisvarUpA satatan prat–pantIti..35..
uppAdedi Na kinchi vi kAraNamavi teN Na sa hodi.. 36..
sadbhAv hai. aur unhen sharIrake sAth, nIrakShIrakI bhAnti, ekarUp
dvArA ve satat pratapate hain [–pratApavanta vartate hain].. 35..
2. atIt anantar = bhUt kAlakA sabase antim; charama. [siddhabhagavantonkI avagAhanA charamasharIrapramAN hone ke
atyanta deharahit hain.]
3. vachanagocharAtIt = vachanagocharatAko atikrAnta ; vachanaviShayAtIt; vachan–agochara.
Upaje nahIn ko kAraNe te siddha tethI na kArya chhe,
upajAvatA nathI kAI paN tethI na kAraN paN Thare. 36.
Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version
utpAdayati na kinchidapi kAraNamapi ten na sa bhavati.. 36..
hyubhayakarmakShaye svayamutpadyamAno nAnyata kutashchidutpadyat iti. yathaiv cha sa ev sansArI
bhAvakarmarUpAmAtmapariNAmasantatin dravyakarmarUpAn cha pudgalapariNAmasantatin kAryabhUtAn kAraNabhUtatven
nirvartayan tAni tAni devamanuShyatiryagnArakarUpANi kAryANyutpAdayatyAtmano na tathA siddharUpamapIti.
siddho hyubhayakarmakShaye svayamAtmAnamutpAdayannAnyatkinychidutpAdayati.. 36..
[anya kAryako] [na utpAdayati] utpanna nahIn karate [ten] isaliye [sa] ve [kAraNam api]
kAraN bhI [na bhavati] nahIn hain.
hai, usI prakAr siddharUpase bhI utpanna hotA hai–– aiesA nahIn hai; [aur] siddha [–siddhabhagavAn]
vAstavamen, donon karmon kA kShay hone par, svayam [siddharUpase] utpanna hote hue anya kisI kAraNase
[–bhAvakarmase yA dravyakarmase] utpanna nahIn hote.
manuShya–tiryanch–nArakake rUp apanemen utpanna karatA hai, usI prakAr siddhakA rUp bhI [apanemen] utpanna
karatA hai–– aiesA nahIn hai; [aur] siddha vAstavamen, donon karmonkA kShay hone par, svayam apaneko
[siddharUpase] utpanna karate hue anya kuchh bhI [bhAvadravyakarmasvarUp athavA devAdisvarUp kArya] utpanna
nahIn karate.. 36..
Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version
viNNANamaviNNANan Na vi jujjadi asadi sabbhAve.. 37..
vignAnamavignAnan nApi yujyate asati sadbhAve.. 37..
svadravyeN sadAshUnyamiti, kvachijjIvadravyenantan gnAnan kvachitsAntan gnAnamiti, kvachijjIvadravyenantan
kvachitsAntamagnAnamiti–etadanyathA–
[shUnyam] shUnya, [itarat cha] ashUnya, [vignAnam] vignAn aur [avignAnam] avignAn [na api
yujyate] [jIvadravyamen] ghaTit nahIn ho sakate. [isaliye mokShamen jIvakA sadbhAv hai hI.]
paryAyarUpase abhAvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyon se sadA shUnya hai, [6] dravya
svadravyase sadA ashUnya hai, [7]
vignAn, aNavignAn, shUnya, ashUnya–e kaI nav ghaTe. 37.
Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version
chedayadi jIvarAsI chedagabhAveN tiviheNa.. 38..
chetayati jIvarAshishchetakabhAven trividhena.. 38..
jIvadravyamen ananta agnAn aur kisImen sAnta agnAn hai – yah sab,
ek jIvarAshi [gnAnam] gnAnako [chetayati] chetatI [–vedatI] hai.
dravyarUpase shAshvat hai–yah bAt kaise ghaTit hogI? [2] pratyek dravya nitya rahakar usamen paryAyakA nAsh
hotA rahatA hai– yah bAt kaise ghaTit hogI? [3–6] pratyek dravya sarvadA anAgat paryAyase bhAvya, sarvadA
atIt paryAyase abhAvya, sarvadA parase shUnya aur sarvadA svase ashUnya hai– yah bAten kaise ghaTit hongI?
[7] kisI jIvadravyamen ananta gnAn haie– yah bAt kaise ghaTit hogI? aur [8] kisI jIvadravyamen sAnta
agnAn hai [arthAt jIvadravya nitya rahakar usamen agnAnapariNAmakA anta AtA hai]– yah bAt kaise ghaTit
hogI? isaliye in ATh bhAvon dvArA mokShamen jIvakA astitva siddha hotA hai.]
ko jIvarAshi ‘karmaphaL’ne, koI chete ‘gnAn’ne. 38.