Page -28 of 264
PDF/HTML Page 1 of 293
single page version
Page -27 of 264
PDF/HTML Page 2 of 293
single page version
શ્રી દિગમ્બર જૈન સ્વાઘ્યાયમન્દિર ટ્રસ્ટ,
સોનગઢ – ૩૬૪૨૫૦ [સૌરાષ્ટ્ર]
મુદ્રકઃ
જ્ઞાનચન્દ જૈન,
કહાન મુદ્રણાલય, સોનગઢ – ૩૬૪૨૫૦ [સૌરાષ્ટ્ર]
Page -25 of 264
PDF/HTML Page 4 of 293
single page version
Page -24 of 264
PDF/HTML Page 5 of 293
single page version
અત્યન્ત ભક્તિભાવ
અનુવાદકઃ
Page -23 of 264
PDF/HTML Page 6 of 293
single page version
જ્ઞાની સુકાની મળયા બિના એ નાવ પણ તારે નહીં;
આ કાળમાં શુદ્ધાત્મજ્ઞાની સુકાની બહુ બહુ દોહ્યલો,
મુજ પુણ્યરાશિ ફળયો અહો! ગુરુ ક્હાન તું નાવિક મળયો.
બાહ્યાંતર વિભવો તારા, તારે નાવ મુમુક્ષુનાં.
અને જ્ઞપ્તિમાંહી દરવ–ગુણ–પર્યાય વિલસે;
નિજાલંબીભાવે પરિણતિ સ્વરૂપે જઈ ભળે,
નિમિત્તો વહેવારો ચિદઘન વિષે કાંઈ ન મળે.
જે વજ્રે સુમુમુક્ષુ સત્ત્વ ઝળકે; પરદ્રવ્ય નાતો તૂટે;
–રાગદ્વેષ રુચે ન, જંપ ન વળે ભાવેંદ્રિમાં–અંશમાં,
ટંકોત્કીર્ણ અકંપ જ્ઞાન મહિમા હૃદયે રહે સર્વદા.
કરુણા અકારણ સમુદ્ર! તને નમું હું;
હે જ્ઞાનપોષક સુમેઘ! તને નમું હું,
આ દાસના જીવનશિલ્પી! તને નમું હું.
Page -22 of 264
PDF/HTML Page 7 of 293
single page version
જિનવરકી સાક્ષાત વન્દના એવં દેશના શ્રવણસે પુષ્ટકર, ઉસે ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને સમયસારાદિ
પરમાગમરૂપ ભાજનમેં સંગ્રહિત કર આધ્યાત્મતત્ચપ્રેમી જગત પર મહાન ઉપકાર કિયા હૈ.
યે પાચોં પરમાગમ હમારે ટ્રસ્ટ દ્વારા ગુજરાતી એવં હિન્દી ભાષામેં અનેક બાર પ્રસિદ્ધ હો ચુકે હૈં.
ટીકાકાર શ્રીમદ્–અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવકી ‘સમયવ્યાખ્યા’ નામક ટીકા સહિત ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ કે
શ્રી હિમ્મતલાલ જેઠાલાલ શાહ કૃત ગુજરાતી અનુવાદકે હિન્દી રૂપાન્તરકા યહ પંચમ સંસ્કરણ
આધ્યાત્મવિદ્યાપ્રેમી જિજ્ઞાસુઓંકે હાથમેં પ્રસ્તુત કરતે હુએ આનન્દ અનુભૂત હોતા હૈ.
શ્રી કુન્દકુન્દભારતીકે અનન્ય પરમ ભક્ત, આધ્યાત્મયુગપ્રવર્તક, પરમોપકારી પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવ શ્રી
કિયા હૈ. વાસ્તવમેં ઇસ શતાદ્બીમેં આધ્યાત્મરુચિકે નવયુગકા પ્રવર્તન કર મુુમુુક્ષુસમાજ પર ઉન્હોંને
અસાધારણ મહાન ઉપકાર કિયા હૈ. ઇસ ભૌતિક વિષમ યુગમેં, ભારતવર્ષ એવં વિદેશોંમેં ભી,
આધ્યાત્મકે પ્રચારકા જો આન્દોલન પ્રવર્તતા હૈ વહ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીકે ચમત્કારી પ્રભાવનાયોગકા હી
સુન્દર ફલ હૈ.
પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીકે પુનીત પ્રતાપસે હી જૈન આધ્યાત્મશ્રુતકે અનેક પરમાગમરત્ન મુમુક્ષુજગતકો
ગુજરાતી ગદ્યપદ્યાનુવાદ ભી, શ્રી સમયસાર આદિકે ગુજરાતી ગદ્યપદ્યાનુવાદકી ભાઁતિ, પ્રશમમૂર્તિ પૂજ્ય
બહિનશ્રી ચમ્પાબેનકે ભાઈ આધ્યાત્મતત્ત્વરસિક, વિદ્વદ્વર, આદરણીય પં૦ શ્રી હિમ્મતલાલ જેઠાલાલ
શાહને, પૂજ્ય ગુરુદેવ દ્વારા દિયે ગયે શુદ્ધાત્મદર્શી ઉપદેશામૃતબોધ દ્વારા શાસ્ત્રોંકે ગહન ભાવોંકો
ખોલનેકી સૂઝ પ્રાપ્ત કર, આધ્યાત્મ– જિનવાણીકી અગાધ ભક્તિસે સરલ ભાષામેં – આબાલવૃદ્ધગ્રાહ્ય,
રોચક એવં સુન્દર ઢંગસે – કર દિયા હૈ. અનુવાદક મહાનુભવ આધ્યાત્મરસિક વિદ્વાન હોનેકે
અતિરિક્ત ગમ્ભીર, વૈરાગ્યશાલી, શાન્ત એવં વિવેકશીલ સજ્જન હૈ, તથા ઉનમેં આધ્યાત્મરસ સ્યન્દી
મધુર કવિત્વ ભી હૈ. વે બહુત વર્ષો તક પૂજ્ય ગુરુદેવકે સમાગમમેં રહે હૈં, ઔર પૂજ્ય ગુરુદેવકે
આધ્યાત્મપ્રવચનોંકે ગહન મનન દ્વારા ઉન્હોંને અપની આત્માર્થિતા કી બહુત પુષ્ટિ કી હૈ. તત્ત્ચાર્થકે મૂલ
રહસ્યોં પર ઉનકા મનન અતિ ગહન હૈ. શાસ્ત્રકાર એવં ટીકાકાર આચાર્યભગવન્તોંકે હૃદયકે ગહન
ભાવોંકી ગમ્ભીરતાકો યથાવત્ સુરક્ષિત રખકર ઉન્હોંને યહ શદ્બશઃ ગુજરાતી અનુવાદ કિયા હૈ;
તદુપરાન્ત મૂલ ગાથાસુત્રોંકા ભાવપૂર્ણ મધુર ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ ભી
Page -21 of 264
PDF/HTML Page 8 of 293
single page version
ઉન્હોંને સ્પષ્ટતા કી હૈ.
ગુરુદેવશ્રીકી પ્રેરણા ઝેલકર અત્યન્ત પરિશ્રમપૂર્વક ઐસા સુન્દર અનુવાદ કર દેનેકે બદલેમેં સંસ્થા
ઉનકા જિતના ઉપકાર માને ઉતના કમ હૈ. યહ અનુવાદ અમૂલ્ય હૈ, ક્યોંકિ માત્ર, કુન્દકુન્દભારતી
એવં ગુરુદેવકે પ્રતિ પરમ ભક્તિસે પ્રેરિત હોકર અપની આધ્યાત્મરસિકતા દ્વારા કિયે ગયે ઇસ
અનુવાદકા મુલ્ય કૈસે આઁકા જાયે? ઇસ અનુવાદકે મહાન કાર્યકે બદલેમેં ઉનકો અભિનન્દનકે રૂપમેં
કુછ કીમતી ભેંટ દેનેકી સંસ્થાકો અતીવ ઉત્કંઠા થી, ઔર ઉસે સ્વીકાર કરનેકે લિયે ઉનકો
બારમ્બાર આગ્રહયુક્ત અનુરોધભી કિયા ગયા થા, પરન્તુ ઉન્હોંને ઉસે સ્વીકાર કરનેકે લિયે સ્પષ્ટ
ઇનકાર કર દિયા થા. ઉનકી યહ નિસ્પૃહતા ભી અત્યંન્ત પ્રશંસનીય હૈ. પહલે પ્રવચનસારકે
અનુવાદકે સમય જબ ઉનકો ભેંટકી સ્વીકૃતિકે લિયે અનુરોધ કિયા ગયા થા તબ ઉન્હોંને
વૈરાગ્યપૂર્વક ઐસા પ્રત્યુત્તર દિયા થા કિ ‘‘મેરા આત્મા ઇસ સંસાર પરિભ્રમણસે છૂટે ઇતના હી પર્યાપ્ત,
––દૂસરા મુઝે કુછ બદલા નહીં ચાહિયે’’. ઉપોદ્ઘાતમેં ભી અપની ભાવના વ્યક્ત કરતે હુએ વે લિખતે
હૈં કિઃ ‘‘ યહ અનુવાદ મૈને શ્રીપંચાસ્તિકાયસંગ્રહ પ્રતિ ભક્તિસે ઔર પૂજ્ય ગુરુદેવકી પ્રેરણાસે પ્રેરિત
હોકર, નિજ કલ્યાણકે લિયે, ભવભયસે ડરતે ડરતે કિયા હૈ’’.
શાસ્ત્રભંડાર’ ઈડર, તથા ‘ભાંડારકર ઓરિએન્ટલ રીસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ’ પૂનાકી ઓરસે હમેં પાંડુલેખ
મિલે થે, તદર્થ ઉન દોનોં સંસ્થાઓંકે પ્રતિ ભી કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરતે હૈં. શ્રી મગનાલાલજી જૈનને શ્રી
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ કે ગુજરાતી અનુવાદ કે ગદ્યાંશ કા હન્દી રૂપાન્તર, બ્ર૦ શ્રી ચન્દૂલાલભાઈને પ્રસ્તુત
સંસ્કરણ કા ‘પ્રૂફ’ સંશોધન તથા ‘કહાન મુદ્રણાલય’ કે માલિક શ્રી જ્ઞાનચન્દજી જૈનને
ઉત્સાહપૂર્વક ઇસ સંસ્કરણ કા સુન્દર મુદ્રણ કર દયા હૈ, તદર્થ ઉનકે પ્રતિ ભી કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરતે
હૈં.
મુમુક્ષુ જીવ અતિ બહુમાનપૂર્વક સદ્ગુરુગમ સે ઇસ પરમાગમ કા અભ્યાસ કરકે ઉસકે ગહન
ભાવોંકો આત્મસાત્ કરેં ઔર શાસ્ત્રકે તાત્પર્યભૂત વીતરાગભાવકો પ્રાપ્ત કરેં–––યહી ભાવના.
Page -20 of 264
PDF/HTML Page 9 of 293
single page version
કુન્દ–પ્રભા–પ્રણયિ–કીર્તિ–વિભૂષિતાશઃ .
યશ્ચારુ–ચારણ–કરામ્બુજચઞ્ચરીક–
શ્ચક્રે શ્રુતસ્ય ભરતે પ્રયતઃ પ્રતિષ્ઠામ્ ..
હસ્તકમલોંકે ભ્રમર થે ઔર જિન પવિત્રાત્માને ભરતક્ષેત્રમેં શ્રુતકી પ્રતિષ્ઠા કી હૈ, વે
વિભુ કુન્દકુન્દ ઇસ પૃથ્વીપર કિસકે દ્વારા વંદ્ય નહીં હૈં?
ર્બાહ્યેપિ સંવ્યઞ્જયિતું યતીશઃ .
રજઃપદં ભૂમિતલં વિહાય
ચચાર મન્યે ચતુરંગુલં સઃ ..
Page -19 of 264
PDF/HTML Page 10 of 293
single page version
તથા બાહ્યમેં રજસે અપના અત્યન્ત અસ્પૃષ્ટપના વ્યક્ત કરતે થે. [–અંતરંગમેં
રાગાદિક મલસે ઔર બાહ્યમેં ધૂલસે અસ્પૃષ્ટ થે.]
ણ વિબોહઇ તો સમણા કહં સુમગ્ગં પયાણંતિ..
તો મુનિજન સચ્ચેમાર્ગકો કૈસે જાનતે?
Page -18 of 264
PDF/HTML Page 11 of 293
single page version
દ્વારા પ્રગટ કર રહે થે. ઉનકે નિર્વાણકે પશ્ચાત્ પાઁચ શ્રુતકેવલી હુએ, જિનમેં અન્તિમ શ્રુતકેવલી શ્રી
ભદ્રબાહુસ્વામી થે. વહાઁ તક તો દ્વાદશાંગશાસ્ત્રકી પ્રરૂપણાસે નિશ્ચયવ્યવહારાત્મક મોક્ષમાર્ગ યથાર્થ–
રૂપમેં પ્રવર્તમાન રહા. તત્પશ્ચાત્ કાલદોષસે ક્રમશઃ અંગોકે જ્ઞાનકી વ્યુચ્છિત્તિ હોતી ગઈ. ઇસ
પ્રકાર અપાર જ્ઞાનસિંધુકા બહુભાગ વિચ્છેદકો પ્રાપ્ત હોનેકે પશ્ચાત્ દૂસરે ભદ્રબાહુસ્વામી આચાર્યકી
પરિપાટીમેં દો સમર્થ મુનિવર હુએ– એક શ્રી ધરસેનાચાર્ય ઔર દૂસરે શ્રી ગુણધરાચાર્ય. ઉનસે પ્રાપ્ત
જ્ઞાનકે દ્વારા ઉનકી પરંપરામેં હોનેવાલે આચાર્યોને શાસ્ત્રોંકી રચના કી ઔર વીર ભગવાનકે ઉપદેશકા
પ્રવાહ અચ્છિન્ન રખા.
શ્રી ધરસેનાચાર્યને આગ્રાયણીપૂર્વકે પંચમ વસ્તુ અધિકારકે મહાકર્મપ્રકૃતિ નામક ચતુર્થ પ્રાભૃતકા
જયધવલ, ગોમ્મટસાર, લબ્ધિસાર, ક્ષપણાસાર આદિ શાસ્ત્રોંકી રચના કી. ઇસ પ્રકાર પ્રથમ
શ્રુતસ્કંધકી ઉત્પત્તિ હુઈ. ઉસમેં મુખ્યતઃ જીવ ઔર કર્મકે સંયોગસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી આત્માકી
સંસારપર્યાયકા –ગુણસ્થાન, માર્ગણાસ્થાન આદિકા –વર્ણન હૈ, પર્યાયાર્થિક નયકો પ્રધાન કરકે કથન
હૈ. ઇસ નયકો અશુદ્ધદ્રવ્યાર્થિક ભી કહતે હૈ ઔર અધ્યાત્મભાષામેં અશુદ્ધનિશ્ચયનય અથવા વ્યવહાર કહા
જાતા હૈ.
શ્રી ગુણધરાચાર્યકો જ્ઞાનપ્રવાદપૂર્વકે દશમ વસ્તુકે તૃતીય પ્રાભૃતકા જ્ઞાન થા. ઉસ જ્ઞાનમેંસે
ચલે આનેવાલા જ્ઞાન આચાર્ય – પરમ્પરા દ્વારા ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવકો પ્રાપ્ત હુઆ. ઉન્હોંને
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ, પ્રવચનસાર, સમયસાર, નિયમસાર, અષ્ટપાહુડ આદિ શાસ્ત્રોંકી રચના કી. ઇસ
પ્રકાર દ્વિતીય શ્રુતસ્કંધકી ઉત્પત્તિ હુઈ. ઉસમેં મુખ્યતયા જ્ઞાનકી પ્રધાનતાપૂર્વક શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિક નયસે
કથન હૈ, આત્માકે શુદ્ધ સ્વરૂપકા વર્ણન હૈ.
Page -17 of 264
PDF/HTML Page 12 of 293
single page version
જૈનધર્મોઽસ્તુ મંગલંમ્..’– યહ શ્લોક પ્રત્યેક દિગમ્બર જૈન શાસ્ત્રપઠનકે પ્રારમ્ભમેં મંગલાચરણરૂપસે
બોલતા હૈ. ઇસસે સિદ્ધ હોતા હૈ કિ સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી ઔર ગણધર ભગવાન શ્રી
ગૌતમસ્વામીકે પશ્ચાત્ તુર્ત હી ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યકા સ્થાન આતા હૈ. દિગમ્બર જૈન સાધુ અપનેકો
કુંદકુંદાચાર્યકી પરમ્પરાકા કહલાનેમેં ગૌરવ માનતે હૈં. ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવકે શાસ્ત્ર સાક્ષાત્
ગણધરદેવકે વચનોં જિતને હી પ્રમાણભૂત માને જાતે હૈં. ઉનકે પશ્ચાત્ હોનેવાલે ગ્રંથકાર આચાર્ય અપને
કિસી કથનકો સિદ્ધ કરનેકે લિયે કુંદકુંદાચાર્યદેવકે શાસ્ત્રોંકા પ્રમાણ દેતે હૈં જિસસે વહ કથન
નિર્વિવાદ સિદ્ધ હો જાતા હૈ. ઉનકે પશ્ચાત્ લિખે ગયે ગ્રંથોંમેં ઉનકે શાસ્ત્રોંમેંસે બહુત અવતરણ લિએ
ગયે હૈં. વાસ્તવમેં ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યને અપને પરમાગમોંમેં તીર્થંકરદેવોં દ્વારા પ્રરૂપિત ઉત્તમોત્તમ
સિદ્ધાંતોંકો સુરક્ષિત કરકે મોક્ષમાર્ગકો સ્થિર રખા હૈ. વિ૦ સં૦ ૯૯૦ મેં હોનેવાલે શ્રી દેવસેનાચાર્યવર
અપને દર્શનસાર નામક ગ્રંથમેં કહતે હૈં કિ
પ્રાપ્ત થી, જિન્હોંને પૂર્વ વિદેહમેં જાકર સીમંધરભગવાનકી વંદના કી થી ઔર ઉનસે પ્રાપ્ત હુએ
શ્રુતજ્ઞાનકે દ્વારા જિન્હોંને ભારતવર્ષકે ભવ્ય જીવોંકો પ્રતિબોધિત કિયા હૈ ઐસે જો
જિનચન્દ્રસુરિભટ્ટારકકે પટ્ટકે આભરણરૂપ કલિકાલસર્વજ્ઞ
ષટ્પ્રાભૃતકી શ્રી શ્રુતસાગરસૂરિકૃત ટીકાકે અંતમેં લિખા હૈ.
હૈ.
૧ ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવકે વિદેહ ગમન સમ્બન્ધી એક ઉલ્લેખ
૨ શિલાલેખોંકે લિયે દેખિયે આગે ‘ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ સમ્બન્ધી ઉલ્લેખ’.
Page -16 of 264
PDF/HTML Page 13 of 293
single page version
અનેક આત્માર્થિયોંકો આત્મજીવન પ્રદાન કર રહે હૈં. ઉનકે સમયસાર, પ્રવચનસાર, નિયમસાર ઔર
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક ઉત્તમોત્તમ પરમાગમોંમેં હજારોં શાસ્ત્રોંકા સાર આજાતા હૈ. ભગવાન
કુન્દકુન્દાચાર્યકે પશ્ચાત્ લિખે ગયે અનેક ગ્રંથોંકે બીજ ઇન પરમાગમોંમેં વિદ્યમાન હૈં ઐસા સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિસે
અભ્યાસ કરને પર જ્ઞાત હોતા હૈ. શ્રી સમયસાર ઇસ ભરતક્ષેત્રકા સર્વોત્કૃષ્ટ પરમાગમ હૈ. ઉસમેં નવ
તત્ત્વોંકા શુદ્ધનયકી દ્રષ્ટિસે નિરૂપણ કરકે જીવકા શુદ્ધ સ્વરૂપ સર્વ પ્રકારસે–આગમ, યુક્તિ, અનુભવ
ઔર પરમ્પરાસે–અતિ વિસ્તારપૂર્વક સમઝાયા હૈ. શ્રી પ્રવચનસારમેં ઉસકે નામાનુસાર જિનપ્રવચનકા
સાર સંગૃહિત કિયા હૈ તથા ઉસે જ્ઞાનતત્ત્વ, જ્ઞેયતત્ત્વ ઔર ચરણાનુયોગકે તીન અધિકારોંમેં વિભાજિત
કર દિયા હૈ. શ્રી નિયમસારમેં મોક્ષમાર્ગકા સ્પષ્ટ સત્યાર્થ નિરૂપણ હૈ. જિસ પ્રકાર સમયસારમેં
શુદ્ધનયસે નવ તત્ત્વોંંકા નિરૂપણ કિયા હૈ ઉસી પ્રકાર નિયમસારમેં મુખ્યતઃ શુદ્ધનયસે જીવ, અજીવ,
શુદ્ધભાવ, પ્રતિક્રમણ, પ્રત્યાખ્યાન, આલોચના, પ્રાયશ્ચિત, સમાધિ, ભક્તિ, આવશ્યક, શુદ્ધોપયોગ
આદિકા વર્ણન હૈ. શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહમેં કાલ સહિત પાઁચ અસ્તિકાયોંકા
વસ્તુતત્ત્વકા સાર ઇસ પ્રકાર હૈઃ–
નિત્ય હૈ. પ્રત્યેક વસ્તુ પ્રતિક્ષણ અપનેમેં અપના કાર્ય કરતી હોને પર ભી અર્થાત્ નવીન દશાઐં–
અવસ્થાયેં–પર્યાયેં ધારણ કરતી હૈં તથાપિ વે પર્યાયેં ઐસી મર્યાદામેં રહકર હોતી હૈં કિ વસ્તુ અપની
જાતિકો નહીં છોડતી અર્થાત્ ઉસકી શક્તિયોંમેંસે એક ભી કમ–અધિક નહીં હોતી. વસ્તુઓંકી [–
દ્રવ્યોંકી] ભિન્નભિન્ન શક્તિયોંકી અપેક્ષાસે ઉનકી [–દ્રવ્યોંકી] છહ જાતિયાઁ હૈઃ જીવદ્રવ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્ય,
ધર્મદ્રવ્ય, અધર્મદ્રવ્ય, આકાશદ્રવ્ય ઔર કાલદ્રવ્ય. જિસમેં સદા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, સુખ આદિ
અનંત ગુણ [–શક્તિયાઁ] હો વહ જીવદ્રવ્ય હૈ; જિસમેં સદા વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ આદિ અનંત ગુણ હો
વહ પુદ્ગલદ્રવ્ય હૈ; શેષ ચાર દ્રવ્યોંકે વિશિષ્ટ ગુણ અનુક્રમસે ગતિહેતુત્વ, સ્થિતિહેતુત્વ, અવગાહહેતુત્વ
તથા વર્તનાહેતુત્વ હૈે. ઇન છહ દ્રવ્યોંમેંસે પ્રથમ પાઁચ દ્રવ્ય સત્ હોનેસે તથા શક્તિ અથવા વ્યક્તિ–
અપેક્ષાસે વિશાલ ક્ષેત્રવાલે હોનેસે ‘અસ્તિકાય’ હૈ; કાલદ્રવ્ય ‘અસ્તિ’ હૈ ‘કાય’ નહીં હૈ.
અન્ય દ્રવ્યોંસે બિલકુલ સ્વતંત્ર હૈં; વે પરમાર્થતઃ કભી એક દૂસરેસે મિલતે નહીં હૈં, ભિન્ન હી રહતે હૈં.
દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંઞ્ચ, નારક, એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, આદિ જીવોંમેં જીવ–પુદ્ગલ માનો મિલ ગયે
હોં ઐસા લગતા હૈં કિન્તુ વાસ્તવમેં ઐસા નહીં હૈ. વે બિલકુલ પૃથક હૈં. સર્વ જીવ અનન્ત
જ્ઞાનસુખકી નિધિ હૈ
તથાપિ, પર દ્વારા ઉન્હેં કુછ સુખદુઃખ નહીં હોતા તથાપિ, સંસારી અજ્ઞાની જીવ અનાદિ કાલસે
સ્વતઃ અજ્ઞાનપર્યાયરૂપ પરિણમિત હોકર અપને જ્ઞાનાનંદસ્વભાવકો, પરિપૂર્ણતાકો, સ્વાતંક્ર્યકો એવં
Page -15 of 264
PDF/HTML Page 14 of 293
single page version
કરતા રહતા હૈ; જીવકે ઐસે ભાવોંકે નિમિત્તસે પુદ્ગલ સ્વતઃ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મપર્યાયરૂપ પરિણમિત
હોકર જીવકે સાથ સંયોગમેં આતે હૈં ઔર ઇસલિયે અનાદિ કાલસે જીવકો પૌદ્ગલિક દેહકા સંયોગ
હોતા રહતા હૈ. પરંતુ જીવ ઔર દેહકે સંયોગમેં ભી જીવ ઔર પુદ્ગલ બિલકુલ પૃથક્ હૈં તથા ઉનકે
કાર્ય ભી એક દૂસરેસે બિલકુલ ભિન્ન એવં નિરપેક્ષ હૈં–– ઐસા જિનેંદ્રોંને દેખા હૈ, સમ્યગ્જ્ઞાનિયોને જાના
હૈ ઔર અનુમાનગમ્ય ભી હૈ. જીવ કેવલ ભ્રાંતિકે કારણ હી દેહકી દશાસે તથા ઇષ્ટ–અનિષ્ટ પર
પદાર્થોંસે અપને કો સુખી દુઃખી માનતા હૈ. વાસ્તવમેં અપને સુખગુણકી વિકારી પર્યાયરૂપ પરિણમિત
હોકર વહ અનાદિ કાલસે દુઃખી હો રહા હૈ.
નિમિત્તસે શુભાશુભ પુદ્ગલકર્મોંકા આસ્રવણ એવં બંધન તથા ઉનકા રુકના, ખિરના ઔર સર્વથા છૂટના
હોતા હૈ. ઇન ભાવોંકો સમઝાનેકે લિયે જિનેન્દ્રભગવંતોઅને નવ પદાર્થોહકા ઉપદેશ દિયા હૈ. ઇન નવ
પદાર્થોંકો સમ્યક્રૂપસે સમઝનેપર, જીવકો ક્યા હિતરૂપ હૈ, ક્યા અહિતરૂપ હૈ, શાશ્વત પરમ હિત
પ્રગટ કરનેકે લિયે જીવકો ક્યા કરના ચાહિયે, પર પદાર્થોંકે સાથ અપના ક્યા સમ્બન્ધ હૈ–ઇત્યાદિ
બાતે યથાર્થરૂપસે સમઝમેં આતી હૈ ઔર અપના સુખ અપનેમેં હી જાનકર, અપની સર્વ પર્યાયોમેં ભી
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવી નિજ જીવદ્રવ્યસામાન્ય સદા એકરૂપ જાનકર, તે અનાદિ–અપ્રાપ્ત ઐસે કલ્યાણબીજ
સમ્યગ્દર્શનકો તથા સમ્યગ્જ્ઞાનકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ. ઉનકી પ્રાપ્તિ હોનેપર જીવ અપનેકો દ્રવ્ય–અપેક્ષાસે
કૃતકૃત્ય માનતા હૈ ઔર ઉસ કૃતકૃત્ય દ્રવ્યકા પરિપૂર્ણ આશ્રય કરનેસે હી શાશ્વત સુખકી પ્રાપ્તિ–
મોક્ષ–હોતી હૈ ઐસા સમઝતા હૈ.
શુદ્ધાત્મદ્રવ્યકે મધ્યમ આલમ્બનરૂપ આંશિક શુદ્ધિ હોતી હૈ વહ કર્મોંકે અટકને ખિરનેમેં નિમિત્ત હોતી
હૈ ઔર જો અશુદ્ધિરૂપ અંશ હોતા હૈ વહ શ્રાવકકે દેશવ્રતાદિરૂપસે તથા મુનિકે મહાવ્રતાદિરૂપસે
દેખાઈ દેતા હૈ, જો કર્મબંધકા નિમિત્ત હોતા હૈ. અનુક્રમસે વહ જીવ જ્ઞાનાનંદસ્વભાવી
શુદ્ધાત્મદ્રવ્યકા અતિ ઉગ્રરૂપસે અવલંબન કરકે, સર્વ વિકલ્પોંસે છૂટકર, સર્વ રાગદ્વેષ રહિત હોકર,
કેવલજ્ઞાનકો પ્રાપ્ત કરકે, આયુષ્ય પૂર્ણ હોને પર દેહાદિસંયોગસે વિમુક્ત હોકર, સદાકાલ પરિપૂર્ણ
જ્ઞાનદર્શનરૂપસે ઔર અતીન્દ્રિય અનન્ત અવ્યાબાધ આનંદરૂપસે રહતા હૈ.
પ્રકાર જીવ અનાદિકાલીન ભંયકર દુઃખસે છૂટ નહીં સકતા. જબ તક જીવ વસ્તુસ્વરૂપકો નહીં
સમઝ પાતા તબ તક અન્ય લાખ પ્રયત્નોંસે ભી મોક્ષકા ઉપાય ઉસકે હાથ નહીં લાગતા. ઇસલિયે
ઇસ શાસ્ત્રમેં સર્વ પ્રથમ પંચાસ્તિકાય ઔર નવ પદાર્થકા સ્વરૂપ સમઝાયા ગયા હૈ જિસસે કિ જીવ
વસ્તુસ્વરૂપકો સમઝકર મોક્ષમાર્ગકે મૂલભૂત સમ્યગ્દર્શનકો પ્રાપ્ત હો.
Page -14 of 264
PDF/HTML Page 15 of 293
single page version
યહ અતિ પ્રિય અધિકાર હૈ. ઇસ અધિકારકા રસાસ્વાદન કરતે હુએ માનોં ઉન્હેં તૃપ્તિ હી નહીં હોતી.
ઇસમેં મુખ્યતઃ વીતરાગ ચારિત્રકા–સ્વસમયકા–શુદ્ધમુનિદશાકા–પારમાર્થિક મોક્ષમાર્ગકા ભાવવાહી મધુર
પ્રતિપાદન હૈ, તથા મુનિકો સરાગ ચારિત્રકી દશામેં આંશિક શુદ્ધિકે સાથ સાથ કૈસે શુભ ભાવોંકા
સુમેલ અવશ્ય હોતા હી હૈ ઉસકા ભી સ્પષ્ટ નિર્દેશ હૈ. જિનકે હૃદયમેં વીતરાગતાકી ભાવના કા મંથન
હોતા રહતા હૈ ઐસે શાસ્ત્રકાર ઔર ટીકાકાર મુનીંદ્રોંને ઇસ અધિકારમેં માનોં શાંત વીતરાગ રસકી
સરિતા પ્રવાહિત કી હૈ. ધીર ગમ્ભીર ગતિસે બહતી હુઈ ઉસ શાંતરસકી અધ્યાત્મગંગામેં સ્નાન કરનેસે
તત્ત્વજિજ્ઞાસુ ભાવુક જીવ શીતલતાભીભૂત હોતે હૈં ઔર ઉનકા હૃદય શાંત–શાંત હોકર મુનિયોંકી
આત્માનુભવમૂલક સહજશુદ્ધ ઉદાસીન દશાકે પ્રતિ બહુમાનપૂર્વક નમિત હો જાતા હૈ. ઇસ અધિકાર પર
મનન કરનેસે સુપાત્ર મુમુક્ષુ જીવોં કો સમઝમેં આતા હૈ કિ ‘શુદ્ધાત્મદ્રવ્યકે આશ્રયસે સહજ દશાકા
અંશ પ્રગટ કિયે બિના મોક્ષકે ઉપાયકા અંશ ભી પ્રાપ્ત નહીં હોતા.
ઇતની અપાર ગહરાઈ હૈ કિ ઉસે માપતે હુએ અપની હી શક્તિકા માપ નિકલ આતા હૈ. ઇન સારગંભીર
શાસ્ત્રોંકે રચયિતા પરમ કૃપાલુ અચાર્યભગવાનકી કોઈ પરમ અલૌકિક સામર્થ્ય હૈ. પરમ અદ્ભૂત
સાતિશય અંતર્બાહ્ય યોગોંકે બિના ઇન શાસ્ત્રોંકી રચના શકય નહીં હૈ. ઇન શાસ્ત્રોંકી વાણી તરતે હુએ
પુરુષકી વાણી હૈ ઐસા હમ સ્પષ્ટજાનતે હૈં. ઇનકી પ્રત્યેક ગાથા છઠ્ઠે–સાતવેં ગુણસ્થાનમેં ઝુલનેવાલે
મહામુનીકે આત્માનુભવમેંસે પ્રગટ હુઈ હૈ. ઇન શાસ્ત્રોંકે રચયિતા ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ
મહાવિદેહક્ષેત્રમેં સર્વજ્ઞ વીતરાગ શ્રી સીમંધરભગવાનકે સમવસરણમેં ગયે થે ઔર વે વહાઁ આઠ દિન તક
રહે થે યહ બાત યથાતથ્ય હૈ, અક્ષરશઃ સત્ય હૈ, પ્રમાણસિદ્ધ હૈ. ઉન પરમોપકારી આચાર્યભગવાન દ્વારા
રચે ગયે સમયસારાદિ શાસ્ત્રોંમેં તીર્થંકરદેવકી ઊઁ
હૈં; ઉન્હોંને સમયસારકી તથા પ્રવચનસારકી ટીકા ભી લિખી હૈ ઔર તત્ત્વાર્થસાર, પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાય
આદિ સ્વતંત્ર ગ્રંથ ભી રચે હૈં. ઉનકી ટીકાઓં જૈસી ટીકા અભી તક અન્ય કિસી જૈન ગ્રંથકી નહીં
લિખી ગયી હૈ. ઉનકી ટીકાઐં પઢનેવાલે ઉનકી અધ્યાત્મરસિકતા, આત્માનુભવ, પ્રખર વિદ્વત્તા,
વસ્તુસ્વરૂપકી ન્યાયસે સિદ્ધ કરનેકી અસાધારણ શક્તિ, જિનશાસનકા સાતિશય અગાધ જ્ઞાન,
નિશ્ચય–વ્યવહારકા સંધિબદ્ધ નિરૂપણ કરનેકી વિરલ શક્તિ એવં ઉત્તમ કાવ્યશક્તિકી સમ્પૂણર પ્રતીતિ
હો જાતી હૈ. અતિ સંક્ષેપમેં ગંભીર રહસ્ય ભર દેનેકી ઉનકી શક્તિ વિદ્વાનોંકો આશ્ચર્યચકિત કર દેતી
હૈ. ઉનકી દૈવી ટીકાઐં શ્રુતકેવલીકે વચન સમાન હૈં. જિસ પ્રકાર મૂલ શાસ્ત્રકારનકે શાસ્ત્ર અનુભવ–
યુક્તિ આદિ સમસ્ત સમૃદ્ધિસે સમૃદ્ધ હૈં ઉસી પ્રકાર ટીકાકારકી ટીકાઐં ભી ઉ
કિયા હૈ ઔર શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેને વ–માનોં વે કુન્દકુન્દભગવાનકે હૃદયમેં પ્રવિષ્ટ હો ગયે હોં
Page -13 of 264
PDF/HTML Page 16 of 293
single page version
શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવકે રચે હુએ કાવ્ય ભી અધ્યાત્મરસ એવં આત્માનુભવકી મસ્તીસે ભરપૂર હૈ. શ્રી
સમયસારકી ટીકામેં આનેવાલે કાવ્યોંં
અધ્યાત્મરસિકોંકે હૃદ્તંત્રીકો ઝંકૃત કર દેતે હૈં. અધ્યાત્મકવિકે રૂપમેંશ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવકા સ્થાન
અદ્વિતીય હૈ.
સંસ્કૃત ટીકા લિખી હૈ. શ્રી પાંડે હેમરાજજીને સમયવ્યાખ્યાકા ભાવાર્થ
મંડલ દ્વારા પ્રકાશિત હિંદી પંચાસ્તિકાયમેં મૂલ ગાથાઐં, દોનોં સંસ્કૃત ટીકાઐં ઔર શ્રી હેમરાજજીકૃત
બાલાવબોધભાષાટીકા
ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ, સંસ્કૃત સમયવ્યાખ્યા ટીકા ઔર ઉસ ગાથા–ટીકાકા અક્ષરશઃ ગુજરાતી અનુવાદ
પ્રકાશિત કિયા ગયા હૈ, જિસકા યહ હિન્દી અનુવાદ હૈ. જહાઁ વિશેષ
અનેક સ્થાનોંપર શ્રી જયસેનાચાર્યદેવકૃત તાત્પર્યવૃત્તિ અતિશય ઉપયોગી હુઈ હૈ; કુછ સ્થાનોંપર તો
તાત્પર્યવૃત્તિકે કિસી કિસી ભાગકા અક્ષરશઃ અનુવાદ હી ‘ભાવાર્થ’ અથવા ટિપ્પણી રૂપમેં કિયા હૈ. શ્રી
હેમરાજજીકૃત બાલાવબોધભાષાટીકાકા આધાર ભી કિસી સ્થાનપર લિયા હૈ. શ્રી પરમશ્રુતપ્રભાવક
મંડલ દ્વારા પ્રકાશિત પંચાસ્તિકાયમેં છપીહુઈ સંસ્કૃત ટીકાકા હસ્તલિખિત પ્રતિયોંકે સાથ મિલાન
કરનેપર ઉસમેં કહીં અલ્પ અશુદ્ધિયાઁ દિખાઈ દી વે ઇસમેં સુધારલી ગઈ હૈં.
શક્તિ મુઝે પૂજ્યપાદ સદ્ગુરુદેવસે હી પ્રાપ્ત હુઈ હૈ. પરમોપકારી સદ્ગુરુદેવકે પવિત્ર જીવનકે પ્રત્યક્ષ
પરિચય બિના તથા ઉનકે આધ્યાત્મિક ઉપદેશકે બિના ઇસ પામરકો જિનવાણીકે પ્રતિ લેશ ભી ભક્તિ
યા શ્રદ્ધા કહાઁસે પ્રગટ હોતી? ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવ ઔર ઉનકે શાસ્ત્રોંકી લેશ ભી મહિમા કહાઁસે
આતી ઔર ઉન શાસ્ત્રોકા અર્થ સમઝનેકી લેશ ભી શક્તિ કહાઁસે પ્રાપ્ત હોતી? ઇસ પ્રકાર અનુવાદકી
સમસ્ત શક્તિકા મૂલ શ્રી સદ્ગુરુદેવ હી હોનેસે વાસ્તવમેં તો સદ્ગુરુદેવકી અમૃતવાણીકા સ્ત્રોત હી
––ઉનકે દ્વારા પ્રાપ્ત અનમોલ ઉપદેશ હી–યથાસમય ઇસ અનુવાદરૂપમેં પરિણમિત હુઆ હૈ. જિનકે
શક્તિસિંચન તથા છત્રછાયાસે મૈને ઇસ ગહન શાસ્ત્રકા અનુવાદકા સાહસ કિયા થા ઔર જિનકી
કૃપાસે વહ નિર્વિધ્ન સમાપ્ત હુઆ હૈ ઉન પરમપૂજ્ય પરમોપકારી સદ્ગુરુદેવ
Page -12 of 264
PDF/HTML Page 17 of 293
single page version
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહમેં ઉપદેશિત વીતરાગવિજ્ઞાનકે પ્રતિ બહુમાન વૃદ્ધિકે વિશિષ્ટ નિમિત્ત હુએ હૈં, ઐસી
પરમ પૂજ્ય બહિનશ્રીકે ચરણકમમેં યહ હૃદય નમન કરતા હૈ.
વ્યવસાયોંમેંસે સમય નિકાલકર સમસ્ત અનુવાદકી સુક્ષ્મતાસે જાઁચકી હૈ, યથોચિત સૂચનાયેં દી હૈ
ઔર અનુવાદમેં આનેવાલી છોટી–બડી કઠિનાઈયોંકા અપને વિશાલ શાસ્ત્રજ્ઞાનસે નિરાકરણ કિયા હૈ.
ઉનકી સૂચનાએઁ મેરે લિયે અતિ ઉપયોગી સિદ્ધ હુઈ હૈ. બ્રમ્હચારી ભાઈશ્રી ચંદુલાલભાઈને સમસ્ત
અનુવાદકો અતિ સૂક્ષ્મતાસે જાઁચકર ઉપયોગી સૂચનાઐં દી હૈ, બહુત પરીશ્રમપૂર્વક હસ્તલિખિત
પ્રતિયોંકે આધારસે સંસ્કૃત ટીકા સુધારી હૈ, અનુક્રમણિકા, ગાથાસૂચી, શુદ્ધિપત્ર આદિ તૈયાર કિયે
હૈં, તથા અત્યંત સાવધાનીસે ‘પ્રૂફ’ સંશોધન કિયા હૈ––ઇસ પ્રકાર અતિ પરિશ્રમ એવં સાવધાનીપૂર્વક
સર્વતોમુખી સહાયતા કી હૈે. દોનોં સજ્જનોંકી સહાયતાકે લિયે મૈં ઉનકા અંતઃકરણપૂર્વક આભાર
માનતા હૂઁ. ઉનકી હાર્દિક સહાયતાકે બિના ઇસ અનુવાદમેં અનેક ત્રુટિયાઁ રહ જાતી. જિન– જિન
ટીકાઓં તથા શાસ્ત્રોંકા મૈને આધાર લિયા હૈ ઉન સબકે રચયિતાઓંકા ભી મૈં ઋણી હૂઁ.
યહ અનુવાદ મૈને પંચાસ્તિકાયસંગ્રહકે પ્રતિ ભક્તિ એવં ગુરુદેવકી પ્રેરણાસે પ્રેરિત હોકર,
સાવધાની રખી હૈ કિ શાસ્ત્રકે મૂલ આશયોંમેં કોઈ પરિવર્તન ન હો જાયે. તથાપિ અલ્પજ્ઞતાકે કારણ
ઇસમેં કહી આશય–પરિવર્તનથયો હુઆ હો યા ભૂલો રહ ગઈ હો તો ઉસકે લિયે મૈં શાસ્ત્રકાર શ્રી
કુન્દકુન્દાચાર્ય–ભગવાન, ટીકાકાર શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ, પરમકૃપાલુ શ્રી સદ્ગુરુદેવ એવં મુમુક્ષુ
પાઠકોંસે હાર્દિક ક્ષમા યાચના કરતા હૂઁ .
નિર્વાણકો પ્રાપ્ત હો. ઇસકે આશયકો સમ્યક્ પ્રકારસે સમઝનેકે લિયે નિમ્નોક્ત બાતોંકો લક્ષમેં
રખના આવશ્યક હૈઃ– ઇસ શાસ્ત્રમેં કતિપય કથન સ્વાશ્રિત નિશ્ચયનયકે હૈં
કરના ચહિયે ઔર વ્યવહારકથનોંકા અભૂતાર્થ સમઝકર ઉનકા સચ્ચા આશય ક્યા હૈ વહ નિકાલના
ચાહિયે. યદિ ઐસા ન કિયા જાયગા તો વિપરીત સમઝ હોનેસે મહા અનર્થ હોગા. ‘પ્રત્યેક દ્રવ્ય
સ્વતંત્ર હૈ. વહ અપને હી ગુણપર્યાયોંકો તથા ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યકો કરતા હૈ. પરદ્રવ્યકા વહ ગ્રહણ–
ત્યાગ નહીં કર સકતા તથા પરદ્રવ્ય વાસ્તવમેં ઉસે કુછ લાભ–હાનિ યા સહાય નહીં કર સકતા .
––જીવકી શુદ્ધ પર્યાય સંવર–નિર્જરા–મોક્ષકે કારણભૂત હૈ ઔર અશુદ્ધ પર્યાય આસ્રવ–બંધકે
કારણભૂત હૈ.’– ઐસે મૂલભૂત સિદ્ધાંતોંકો કહીં બાધા ન પહુઁચે ઇસ પ્રકાર સદૈવ શાસ્ત્રકે કથનોંકા
અર્થ કરના ચાહિયે. પુનશ્ચ ઇસ શાસ્ત્રમેં કુછ પરમપ્રયોજનભૂત ભાવોંકા નિરૂપણ અતિ સંક્ષેપમેં હી કિયા
ગયા હૈ
Page -11 of 264
PDF/HTML Page 18 of 293
single page version
અભ્યાસ દ્વારા કી જાવે તો મુમુક્ષુઓંકો ઇસ શાસ્ત્રકે આશય સમઝનેમેં વિશેષ સુગમતા હોગી.
આચાર્યભગવાનને સમ્યગ્જ્ઞાનકી પ્રસિદ્ધિકે હેતુસે તથા માર્ગકી પ્રભાવનાકે હેતુસે યહ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
શાસ્ત્ર કહા હૈ. હમ ઇસકા અધ્યયન કરકે, સર્વ દ્રવ્યોંકી સ્વતંત્રતા સમઝકરકે, નવ પદાર્થોકો યથાર્થ
સમઝ કરકે, ચૈતન્યગુણમય જીવદ્રવ્યસામાન્યકા આશ્રય કરકે, સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટા કરકે,
માર્ગકો પ્રાપ્ત કરકે, ભવભ્રમણકે દુઃખોંકા અન્ત પ્રાપ્ત કરેં યહી ભાવના હૈ. શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવને
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહકે સમ્યક્ અવબોધકે ફલકા નિમ્નોક્ત શબ્દોમેં વર્ણન કિયા હૈઃ–‘જો પુરુષ વાસ્તવમેં
વસ્તુત્ત્વકા કથન કરનેવાલે ઇસ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ કો અર્થતઃ અર્થીરૂપસે જાનકર, ઇસીમેં કહે હુએ
જીવાસ્તિકાયમેં અંતર્ગત અપનેકો
સ્વરૂપવિકાર આરોપિત હૈ ઐસા અપનેકોે
વર્તત પરમાણુકી ભાઁતિ ભાવી બંધસે પરાઙ્મુખ વર્તતા હુઆ, પૂર્વ બંધસે છૂટતા હુઆ, અગ્નિતપ્ત જલકી
દુઃસ્થિતિ સમાન જો દુઃખ ઉસસે પરિમુક્ત હોતા હૈ.’
કાર્તિક કૃષ્ણા ૪,
Page -10 of 264
PDF/HTML Page 19 of 293
single page version
હૈ, અતઃ ઐસે હી શ્રદ્ધાન સે મિથ્યાત્વ હૈ; ઇસલિયે ઉસકા ત્યાગ કરના. તથા નિશ્ચયનય ઉન્હીંો
યથાવત્ નિરૂપણ કરતા હૈ, કિસી કો કિસી મેં નહીં મિલાતા, અતઃ ઐસે હી શ્રદ્ધાનસે સમ્યક્ત્વ હોતા
હૈ, ઇસલિયે ઉસકા શ્રદ્ધાન કરના.
નિમિત્તાદિકી અપેક્ષાસે ઉપચાર કિયા હૈ’ ઐસા જાનના. ઇસ પ્રકાર જાનનેકા નામ હી દોનોં નયોંકા
ગ્રહણ હૈ. પરન્તુ દોનોં નયોંકે વ્યાખ્યાનકો સમાન સત્યાર્થ જાનકર ‘ઐસા ભી હૈ ઔર ઐસા ભી હૈ ’
ઐસા ભ્રમરૂપ પ્રવર્તનેસે તો દોનોં નયોંકા ગ્રહણ કરના નહીં કહા હૈ.
તહ વવહારેણ વિણા પરમત્થુવએસણમસક્કં..
કરને યોગ્ય નહીં હૈ.
Page -9 of 264
PDF/HTML Page 20 of 293
single page version
વ્યવહારનયસે શરીરાદિક પરદ્રવ્યોંકી સાપેક્ષતા દ્વારા નર–નારક–પૃથ્વીકાયાદિરૂપ જીવકે ભેદ કિયે,
તબ ‘મનુષ્ય જીવ હૈ,’ નારકી જીવ હૈ’ ઇત્યાદિ પ્રકારસે ઉન્હેં જીવકી પહિચાન હુઈ; અથવા અભેદ
વસ્તુમેં ભેદ ઉત્પન્ન કરકે જ્ઞાન–દર્શનાદિ ગુણપર્યાયરૂપ જીવકે ભેદ કિયે, તબ ‘જાનનેવાલા જીવ હૈ,’
‘દેખનેવાલા જીવ હૈ’ ઇત્યાદિ પ્રકારસે ઉન્હેંં જીવકી પહિચાન હુઈ. ઔર નિશ્ચયસે તો વીતરાગભાવ
મોક્ષમાર્ગ હૈ; કિન્તુ ઉસે જો નહીં જાનતે, ઉનસેે ઐસા હી કહતે રહેં તો વે નહીં સમઝેંગે ; ઇસલિયે
ઉન્હેં સમઝાનેકે લિયે, વ્યવહારનયસે તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન જ્ઞાનપૂર્વક પરદ્રવ્યકા નિમિત્ત મિટાનેકી સાપેક્ષતા
દ્વારા વ્રત–શીલ–સંયમાદિરૂપ વીતરાગભાવકે વિશેષ દર્શાયે, તબ ઉન્હેં વીતરાગભાવકી પહિચાન હુઈ.
ઇસી પ્રકાર, અન્યત્ર ભી વ્યવહાર બિના નિશ્ચયકા ઉપદેશ ન હોના સમઝના.
ઉસીકો જીવ માનના. જીવકે સંયોગસે શરીરાદિકકો ભી જીવ કહા વહ કથનમાત્ર હી હૈ. પરમાર્થસે
શરીરાદિક જીવ નહીં હોતે. ઐસા હી શ્રદ્ધાન કરના. ડૂસરભ, અભેદ આત્મામેં જ્ઞાન–દર્શનાદિ ભેદ
કિયે ઇસલિયે કહીં ઉન્હેં ભેદરૂપ હી ન માન લેના; ભેદ તો સમઝાનેકે લિયે હૈ. નિશ્ચયસે આત્મા
અભેદ હી હૈ; ઉસીકો જીવવસ્તુ માનના. સંજ્ઞા–સંખ્યાદિ ભેદ કહે વે કથનમાત્ર હી હૈ ; પરમાથસે વે
પૃથક– પૃથક નહીં હૈં. ઐસા હી શ્રદ્ધાન કરના. પુનશ્ચ, પરદ્રવ્યકા નિમિત્ત મિટાનેકી અપેક્ષાસે વ્રત–
શીલ–સંયમાદિકકો મોક્ષમાર્ગ કહા ઇસલિયે કહીં ઉન્હીંકો મોક્ષમાર્ગ ન માન લેના; ક્યોંકિ પરદ્રવ્યકે
ગ્રહણ–ત્યાગ આત્માકો હો તો આત્મા પરદ્રવ્યકા કર્તા–હર્તા હો જાયે, કિન્તુ કોઈ દ્રવ્ય કિસી દ્રવ્યકે
આધીન નહીં હૈં. આત્મા તો અપને ભાવ જો રાગાદિક હૈ ઉન્હેં છોડકર વીતરાગી હોતા હૈ, ઇસલિયે
નિશ્ચયસે વીતરાગભાવ હી મોક્ષમાર્ગ હૈ. વીતરાગભાવોંકો ઔર વ્રતાદિકકો કદાચિત્ કાર્યકારણપના હૈ
ઇસલિયે વ્રતાદિકકો મોક્ષમાર્ગ કહા કિન્તુ વહ કથનમાત્ર હી હૈ. પરમાર્થસે બાહ્યક્રિયા મોક્ષમાર્ગ નહીં
હૈ. ઐસા હી શ્રદ્ધાન કરના. ઇસી પ્રકાર, અન્યત્ર ભી વ્યવહારનયકો અંગીકાર ન કરનેકા સમઝ
લેના.