Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

પ્રશ્નઃ– વ્યવહારનય પરકો ઉપદેશ કરનેમેં હી કાર્યકારી હૈ યા સ્વયંકા ભી પ્રયોજન સાધતા હૈ?

ઉત્તરઃ– સ્વયં ભી જબ તક નિશ્ચયનયસે પ્રરૂપતિ વસ્તુકો નહીં જાનતા તબતક વ્યવહારમાર્ગ દ્વારા વસ્તુકા નિશ્ચય કરતા હૈ. ઇસલિયે નીચલી દશામેં સ્વયંકો ભી વ્યવહારનય કાર્યકારી હૈ. પરન્તુ વ્યવહારકો ઉપચારમાત્ર માનકર ઉસકે દ્વારા વસ્તુકા શ્રદ્ધાન બરાબર કિયા જાવે તો વહ કાર્યકારી હો, ઔર યદિ નિશ્ચયકી ભાઁતિ વ્યવહાર ભી સત્યભૂત માનકર ‘વસ્તુ ઐસી હી હૈ’ ઐસા શ્રદ્ધાન કિયા જાવે તો વહ ઉલ્ટા અકાર્યકારી હો જાયે. યહી પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાયમેં કહા હૈઃ–

અર્થઃ– મુનિરાજ, અજ્ઞાનીકો સમઝાનેકે લિયે અસત્યાર્થ જો વ્યવહારનય ઉસકો ઉપદેશ દેતે હૈં. જો કેવળ વ્યવહારકો હી સમઝાતા હૈ, ઉસે તો ઉપદેશ હી દેના યોગ્ય નહીં હૈ. જિસ પ્રકાર જો સચ્ચે સિંહકો ન સમઝતા ઉસે તો બિલાવ હી સિંહ હૈ, ઉસી પ્રકાર જો નિશ્ચયકો નહીં સમઝતા ઉસકે તો વ્યવહાર હી નિશ્ચયપનેકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

અબ, નિશ્ચય–વ્યવહાર દોનોં નયોંકે આભાસકા અવલમ્બન લેતે હૈં ઐસે મિથ્યાદ્રષ્ટિયોંકા નિરૂપણ કરતે હૈંઃ––

કોઈ ઐસા માનતે હૈં કિ જિનમતમેં નિશ્ચય ઔર વ્યવહાર દો નય કહે હૈં ઇસલિયે હમેં ઉન દોનોંકા અંગીકાર કરના ચાહિયે. ઐસા વિચારકર, જિસ પ્રકાર કેવળનિશ્ચયભાસકે અવલિમ્બયોંકા કથન કિયા થા તદનુસાર તો વે નિશ્ચયકા અંગીકાર કરતે હૈં ઔર જિસ પ્રકાર કેવલવ્યવહારાભાસકે અવલિમ્બયોંકા કથન કિયા થા તદનુસાર વ્યવહારકા અંગીકાર કરતે હૈં. યદ્યપિ ઇસ પ્રકાર અંગીકાર કરનેમેં દોનોં નયોંમેં વિરોધ હૈ, તથાપિ કરેં ક્યા? દોનોં નયોંકા સચ્ચા સ્વરૂપ તો ભાસિત હુઆ નહીં હૈ ઔર જિનમતમેં દો નય કહે હૈં ઉનમેંસે કિસીકો છોડા ભી નહીં જાતા. ઇસલિયે ભ્રમપૂર્વક દોનોં નયોકાં સાધન સાધતે હૈં. ઉન જીવોંકો ભી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જાનના.

અબ ઉનકી પ્રવૃત્તિકી વિશેષતા દર્શાતે હૈંઃ–

અંતરંગમેં સ્વયંકો તો નિર્ધાર કરકે યથાવત્ નિશ્ચય–વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગકો પહિચાના નહીં હૈ પરન્તુ જિન–આજ્ઞા માનકર નિશ્ચય–વ્યવહારરૂપ દો પ્રકારકે મોક્ષમાર્ગ માનતે હૈં. અબ મોક્ષમાર્ગ તો કહીં દો હૈં નહીં, મોક્ષમાર્ગકા નિરૂપણ દો પ્રકારસે હૈ. જહાઁં સચ્ચે મોક્ષમાર્ગકો મોક્ષમાર્ગ નિરૂપણ કિયા હૈ વહ નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હૈ, ઔર જહાઁંં મોક્ષમાર્ગ તો હૈ નહીં કિન્તુ મોક્ષમાર્ગકા નિમિત્ત હૈે અથવા સહચારી હૈ, ઉસે ઉપચારસે મોક્ષમાર્ગ કહેં વહ વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ હૈ; ક્યોંકિ નિશ્ચય–વ્યવહારકા સર્વત્ર ઐસા હી લક્ષણ હૈ. સચ્ચા નિરૂપણ સો નિશ્ચય, ઉપચાર નિરૂપણ સો વ્યવહાર. ઇસલિયે નિરૂપણકી અપેક્ષાસે દો પ્રકાસે મોક્ષમાર્ગ જાનના. પરંતુ એક નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હૈ તથા એક વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ હૈ ઇસ પ્રકાર દો મોક્ષમાર્ગ માનના મિથ્યા હૈ.

પુનશ્ચ, વે નિશ્ચય–વ્યવહાર દોનોંકો ઉપાદેય માનતે હૈં. વહ ભી ભ્રમ હૈ, ક્યોંકિ નિશ્ચય ઔર વ્યવહારકા સ્વરૂપ તો પરસ્પર વિરોધ સહિત હૈ –

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

વિષય

૧ ષડ્દ્રવ્યપંચાસ્તિકાયવર્ણન

ષડ્દ્રવ્યપંચાસ્તિકાયકે સામાન્ય

શાસ્ત્રકે આદિમેં ભાવનમસ્કારરૂપ

અસાધારણ મંગલ

સમય અર્થાત આગમકો પ્રણામ કરકે ઉસકા કથન કરને સમ્બન્ધી

શ્રીમદ્કુન્દકુન્દાચાર્ય દેવકી પ્રતિજ્ઞા

શબ્દરૂપસે, જ્ઞાનરૂપસે ઔર અર્થરૂપસે

ઐસે તીન પ્રકારકા ‘સમય’ શબ્દકા

અર્થ તથા લોક–અલોકરૂપ વિભાગ

પાઁચ અસ્તિકાયોંકી વિશેષ સંજ્ઞા, સામાન્ય

–વિશેષ અસ્તિત્વ તથા કાયત્વકા કથન

પાઁચ અસ્તિકાયોંકા અસ્તિત્વ કિસ પ્રકાર

સે હૈ ઔર કાયત્વ કિસ પ્રકારસે હૈ

ઉસકા કથન

પાઁચ અસ્તિકાયોંકો તથા કાલકો દ્રવ્ય–

પનેકા કા કથન

છહ દ્રવ્યોંકા પરસ્પર અત્યંત સંકર હોનેપર

ભી વે અપને અપને નિશ્ચિત સ્વરૂપસે

ચ્યુત નહીં હોતે ઐસા કથન

અસ્તિત્વ કા સ્વરૂપ

સત્તા ઔર દ્રવ્યકા અર્થાન્તરપના હોનેકા

ખણ્ડન

તીન પ્રકારસે દ્રવ્યકા લક્ષણ

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version

વિષય

જીવદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન

સાંસારદશાવાલે આત્માકા સૌપાધિ ઔર

નિરુપાધિ સ્વરૂપ

મુક્તદશાવાલે આત્માકા નિરુપાધિ સ્વરૂપ

સિદ્ધકે નિરુપાધિ જ્ઞાન દર્શન ઔર

સુખકા સમર્થન

જીવત્વગુણકી વ્યાખ્યા

જીવોંકા સ્વાભાવિક પ્રમાણ તથા ઉનકા

મુક્ત ઔર અમુક્ત ઐસા વિભાગ

જીવકે દેહપ્રમાણપનેકે દ્રષ્ટાન્તકા કથન

જીવકા દેહસે દેહાન્તરમેં અસ્તિત્વ, દેહ સે પૃથકત્વ તથા દેહાન્તરમેં ગમન કા

કારણ

સિદ્ધ ભગવન્તોંકે જીવત્વ એવં દેહ– પ્રમાણત્વકી વ્યવસ્થા

સિદ્ધભગવાનકો કાર્યપના ઔર

કારણપના હોનેકા નિરાકરણ

‘જીવકા અભાવ સો મુક્તિ’ –ઇસ બાત

કા ખણ્ડન

ચેતયિતૃત્વ ગુણકી વ્યાખ્યા

કિસ જીવકો કૌનસી ચેતના હોતી હૈ

ઉસકા કથન

ઉપયોગ ગુણકે વ્યાખ્યાનકા પ્રારમ્ભ

જ્ઞાનોપયોગકે ભેદોંકે નામ ઔર

સ્વરૂપકા કથન

દર્શનોપયોગકે ભેદોંકે નામ ઔર

સ્વરૂપકા કથન

એક આત્મા અનેક જ્ઞાનાત્મક હોનેકા

સમર્થન

દ્રવ્યકા ગુણોંસે ભિન્નત્વ ઔર ગુણોંકા

દ્રવ્યસે ભિન્નત્વ હોનેમેં દોષ

દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા સ્વોચિત અનન્યપના

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version

વિષય

કર્મકો જીવભાવકા કર્તાપના હોનેકે

સમ્બન્ધમેંં પૂર્વપક્ષ

૫૯ વીં ગાથામેં કહે હુએ પૂર્વપક્ષકે

સમાધાનરૂપ સિદ્ધાન્ત

નિશ્ચનય સે જીવ કો અપને ભાવોં કા

કર્તાપના ઔર પુદ્ગલકર્મોંકા અકર્તાપના

નિશ્ચનયસે અભિન્ન કારક હોનેસે કર્મ

ઔર જીવ સ્વયં અપને–અપને રૂપકે

કર્તા હૈં– તત્સમ્બન્ધી નિરૂપણ

યદિ કર્મ જીવકો અનયોન્ય અકર્તાપના

હો, તો અન્યકા દિયા હુઆ ફલ અન્ય

ભોગે, ઐસા પ્રસંગ આયેગા, –ઐસા દોષ

બતલાકર પૂર્વપક્ષકા નિરૂપણ

કર્મયોગ્ય પુદ્ગલ સમસ્ત લોકમેં વ્યાપ્ત

હૈં; ઇસલિયે જહાઁ આત્મા હૈ વહાઁ, બિના

લાયે હી, વે વિદ્યમાન હૈં–––તત્સમ્બન્ધી

કથન

અન્ય દ્વારા કિયે બિના કર્મ કી ઉત્ત્પત્તિ

કિસ પ્રકાર હોતી હૈ ઉસકા કથન

કર્મોંકી વિચિત્રતા અન્ય દ્વારા નહીં કી

જાતી ––––તત્સમ્બન્ધી કથન

નિશ્ચયસે જીવ ઔર કર્મકો નિજ–નિજ

રૂપકા હી કર્તાપના હોને પર ભી,

વ્યવહારસે જીવકો કર્મ દ્વારા દિયે ગયે

ફલ કા ઉપભોગ વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં

હોતા––– તત્સમ્બન્ધી કથન

કર્તૃત્વ ઔર ભોક્તૃત્વકી વ્યાખ્યાન કા

ઉપસંહાર

કર્મસંયુક્તપને કી મુખ્યતા સે પ્રભુત્વગુણ

કા વ્યાખ્યાન

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version

વિષય

ધર્મ ઔર અધર્મકે ઉદાસીનપને સમ્બન્ધી

હેતુ

આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાય વ્યાખ્યાન

આકાશકા સ્વરૂપ

લેાકકે બાહર ભી આકાશ હોનેકી સૂચના

આકાશમેં ગતિહેતુત્વ હોનેમેં

દોષકા નિરૂપણ

૯૨ વીં ગાથા મેં ગતિપક્ષસમ્બન્ધી કથન

કરનેકે પશ્ચાત સ્થિતિપક્ષસમ્બન્ધી કથન

આકાશકો ગતિસ્થિતિહેતુત્વકા અભાવ

હોનેકે સમ્બન્ધમેં હેતુ

આકાશકો ગતિસ્થિતિહેતુત્વ હોનેકે

ખણ્ડન સમ્બન્ધી કથનકા ઉપસંહાર

ધર્મ, અ ધર્મ ઔર લોકાકાશકા

અવગાહકી અપેક્ષાસે એકત્વ હોનેપર ભી

વસ્તુરૂપસે અન્યત્વ

દ્રવ્યોંકા મૂર્તામૂર્તપના ઔર

ચેતનાચેતનપના

દ્રવ્યોંકા સક્રિય– નિષ્ક્રિયપના

મૂર્ત ઔર અમૂર્તકે લક્ષણ

વ્યવહારકાલ તથા નિશ્ચયકાલકા સ્વરૂપ

કાલકે ‘નિત્ય’ ઔર ‘ક્ષણિક’ ઐસે

દો વિભાગ

કાલકો દ્રવ્યપનેકા વિધાન ઔર

અસ્તિકાયપનેકા નિષેધ

પંચાસ્તિકાતકે અવબોધકા ફલ કહકર

ઉસકે વ્યાખ્યાનકા ઉપસંહાર

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version

વિષય

જીવવ્યાખ્યાનકે ઉપસંહારકી તથા

અજીવવ્યાખ્યાનકે પ્રારંભકી સૂચના

અજીવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન

આકાશાદિકા અજીવપના દર્શાનેકે

હેતુ

આકાશાદિકા અચેતનત્વસામાન્ય

નિશ્ચિત કરનેકે લિયે અનુમાન

જીવ–પુદ્ગલકે સંયોગમેં ભી, ઉનકે

ભેદકે કારણભૂત સ્વરૂપકા કથન

જીવ–પુદ્ગલકે સંયોગસે નિષ્પન્ન

હોનેવાલે અન્ય સાત પદાર્થોંકે

ઉપોદ્ઘાત હેતુ જીવકર્મ ઔર

પુદ્કર્મકે ચક્રકા વર્ણન

પુણ્ય–પાપપદાર્થકા વ્યાખ્યાન

પુણ્ય–પાપકો યોગ્ય ભાવકે

સ્વભાવકા કથન

પુણ્ય–પાપકા સ્વરૂપ

મૂર્તકર્મકા સમર્થન

મૂર્તકર્મકા મૂર્તકર્મકે સાથ જો બન્ધ–

પ્રકાર તથા અમૂર્ત જીવકા મૂર્ત–કર્મકે

સાથ જો બન્ધ પ્રકાર ઉસકી સૂચના

આસ્ત્રવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન

પુણ્યાસ્ત્રવકા સ્વરૂપ

પ્રશસ્ત રાગકા સ્વરૂપ

અનુકમ્પાકા સ્વરૂપ

ચિત્તકી કલુશતાકા સ્વરૂપ

પાપાસ્ત્રવકા સ્વરૂપ

પાપાસ્ત્રવભૂત ભાવોંકા વિસ્તાર

સંવરપદાર્થકા વ્યાખ્યાન

પપકે સંવરકા કથન

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version

વિષય

સ્વચારિત્રમેં પ્રવર્તન કરનેવાલેકા

સ્વરૂપ

શુદ્ધ સ્વચારિત્રપ્રવૃત્તિકા માર્ગ

નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકે સાધનરૂપસે,

પૂર્વોદિષ્ટ વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકા નિર્દેશ

વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકે સાધ્યરૂપસે,

નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકા કથન

આત્માકે ચારિત્ર–જ્ઞાન–દર્શનપનેકા

પ્રકાશન

સર્વ સંસારી આત્મા મોક્ષમાર્ગકે યોગ્ય

હોનેકા નિરાકરણ

દર્શન–જ્ઞાન ચારિત્રકા કથંચિત્

બંધહેતુપના ઔર જીવસ્વભાવમેં નિયત

ચારિત્રકા સાક્ષાત મોક્ષહેતુપના

સૂક્ષ્મ પરસમયકા સ્વરૂપ

શુદ્ધસમ્પ્રયોગકો કથંચિત બંધહેતુપના

હોનેસે ઉસે મોક્ષમાર્ગપનેકા નિષેધ

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

.. શ્રીપરમગુરવે નમઃ, પરમ્પરાચાર્યગુરવે નમઃ ..

સકલકલુષવિધ્વંસકં, શ્રેયસાં પરિવર્ધકં, ધર્મસમ્બન્ધકં, ભવ્યજીવમનઃપ્રતિબોધકારકં, પુણ્યપ્રકાશકં, પાપપ્રણાશકમિદં શાસ્ત્રં શ્રી પંચાસ્તિકાયનામધેયં, અસ્ય મૂલગ્રન્થકર્તારઃ શ્રીસર્વજ્ઞદેવાસ્તદુત્તરગ્રન્થકર્તારઃ શ્રીગણધરદેવાઃ પ્રતિગણધરદેવાસ્તેષાં વચનાનુસારમાસાદ્ય આચાર્યશ્રીકુન્દકુન્દાચાર્યદેવવિરચિતં, શ્રોતારઃ સાવધાનતયા શ્રૃણવન્તુ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

[પ્રથમ, ગ્રન્થકે આદિમેં શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત પ્રાકૃતગાથાબદ્ધ ઇસ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ નામક શાસ્ત્રકી ‘સમયવ્યાખ્યા’ નામક સંસ્કૃત ટીકા રચનેવાલે આચાર્ય શ્રી અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ શ્લોક દ્વારા મંગલકે હેતુ પરમાત્માકો નમસ્કાર કરતે હૈંઃ–– [શ્લોકાર્થઃ––] સહજ આનન્દ એવં સહજ ચૈતન્યપ્રકાશમય હોનેસે જો અતિ મહાન હૈ તથા અનેકાન્તમેં સ્થિત જિસકી મહિમા હૈ, ઉસ પરમાત્માકો નમસ્કાર હો. [૧]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

૨

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[અબ ટીકાકાર આચાર્યદેવ શ્લોક દ્વારા જિનવાણીકી સ્તુતિ કરતે હૈંઃ––]

[શ્લોકાર્થઃ–] ૧સ્યાત્કાર જિસકા જીવન હૈ ઐસી જૈની [–જિનભગવાનકી] સિદ્ધાંતપદ્ધતિ – જો કિ ૨દુર્નિવાર નયસમૂહકે ૩વિરોધકા નાશ કરનેવાલી ઔષધિ હૈ વહ– જયવંત હો. [૨]

[અબ ટીકાકાર આચાર્યદેવ શ્લોક દ્વારા ઇસ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રકી ટીકા રચને કી પ્રતિજ્ઞા કરતે હૈં]

[શ્લોકાર્થઃ–] અબ યહાઁસે, જો સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી નિર્મલ જ્યોતિકી જનની હૈ ઐસી દ્વિનયાશ્રિત [દો નયોંકા આશ્રય કરનારી] ૪સમયવ્યાખ્યા [પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રકી સમયવ્યાખ્યા નામક ટીકા] સંક્ષેપસે કહી જાતી હૈ. [૩]

[અબ, તીન શ્લોકોં દ્વારા ટીકાકાર આચાર્યદેવ અત્યન્ત સંક્ષેપમેં યહ બતલાતે હૈં કિ ઇસ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રમેં કિન–કિન વિષયોંકા નિરૂપણ હૈઃ–––] ------------------------------------------------------- ૧ ઼ ‘સ્યાત્’ પદ જિનદેવકી સિદ્ધાન્તપદ્ધતિકા જીવન હૈ. [સ્યાત્ = કથંચિત; કિસી અપેક્ષાસે; કિસી પ્રકારસે.] ૨ ઼ દુર્નિવાર = નિવારણ કરના કઠિન; ટાલના કઠિન. ૩ ઼ પ્રત્યેક વસ્તુ નિત્યત્વ, અનિત્યત્વ આદિ અનેક અન્તમય [ધર્મમય] હૈ. વસ્તુકી સર્વથા નિત્યતા તથા સર્વથા

૪ ઼ સમયવ્યાખ્યા = સમયકી વ્યાખ્યા; પંચાસ્તિકાયકી વ્યાખ્યા; દ્રવ્યકી વ્યાખ્યા; પદાર્થકી વ્યાખ્યા. [વ્યાખ્યા = વ્યાખ્યાન; સ્પષ્ટ કથન; વિવરણ; સ્પષ્ટીકરણ.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

પ્રરૂપણ કિયા હૈ [અર્થાત્ ઇસ શાસ્ત્રકે પ્રથમ અધિકારમેં શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને વિશ્વકે મૂલ પદાર્થોંકા પાઁચ અસ્તિકાય ઔર છહ દ્રવ્યકી પદ્ધતિસે નિરૂપણ કિયા હૈ]. [૪]

[શ્લોકાર્થઃ–] પશ્ચાત્ [દૂસરે અધિકારમેં], જીવ ઔર અજીવ– ઇન દો કી પર્યાયોંરૂપ નવ પદાર્થોંકી–કિ જિનકે માર્ગ અર્થાત્ કાર્ય ભિન્ન–ભિન્ન પ્રકારકે હૈં ઉનકી–વ્યવસ્થા પ્રતિપાદિત કી હૈ. [૫]

[શ્લોકાર્થઃ–] પશ્ચાત્ [દૂસરે અધિકારકે અન્તમેં] , તત્ત્વકે પરિજ્ઞાનપૂર્વક [પંચાસ્તિકાય, ષડ્દ્રવ્ય તથા નવ પદાર્થોંકે યથાર્થ જ્ઞાનપૂર્વક] ત્રયાત્મક માર્ગસે [સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાનચારિત્રાત્મક માર્ગસે] કલ્યાણસ્વરૂપ ઉત્તમ મોક્ષપ્રાપ્તિ કહી હૈ. [૬] -------------------------------------------------------------------------- ઇસ શાસ્ત્રકે કર્તા શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ હૈં. ઉનકે દૂસરે નામ પદ્મનંદી, વક્રગ્રીવાચાર્ય,

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ

૪

અથ સૂત્રાવતારઃ–

અથાત્ર ‘નમો જિનેભ્યઃ’ ઇત્યનેન જિનભાવનમસ્કારરૂપમસાધારણં શાસ્ત્રસ્યાદૌ મઙ્ગલમુપાત્તમ્. અનાદિના સંતાનેન પ્રવર્ત્તમાના અનાદિનૈવ સંતાનેન પ્રવર્ત્તમાનૈરિન્દ્રાણાં શતૈર્વન્દિતા યે ઇત્યનેન સર્વદૈવ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

અબ [શ્રીમદ્ભગત્વકુન્દકુન્દાચાર્યદેવવિરચિત] ગાથાસૂત્રકા અવતરણ કિયા જાતા હૈઃ–––

અન્વયાર્થઃ– [ઇન્દ્રશતવન્દિતેભ્યઃ] જો સો ઇન્દ્રોંસે વન્દિત હૈં, [ત્રિભુવનહિતમધુરવિશદવાક્યેભ્યઃ] તીન લોકકો હિતકર, મધુર એવં વિશદ [નિર્મલ, સ્પષ્ટ] જિનકી વાણી હૈ, [અન્તાતીતગુણેભ્યઃ] [ચૈતન્યકે અનન્ત વિલાસસ્વરૂપ] અનન્ત ગુણ જિનકો વર્તતા હૈ ઔર [જિતભવેભ્યઃ] જિન્હોંને ભવ પર વિજય પ્રાપ્ત કી હૈ, [જિનેભ્યઃ] ઉન જિનોંકો [નમઃ] નમસ્કાર હો.

ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] ‘જિનોંકો નમસ્કાર હો’ ઐસા કહકર શાસ્ત્રકે આદિમેં જિનકો ભાવનમસ્કારરૂપ અસાધારણ ૧મંગલ કહા. ‘જો અનાદિ પ્રવાહસે પ્રવર્તતે [–ચલે આરહે ] હુએ અનાદિ પ્રવાહસે હી પ્રવર્તમાન [–ચલે આરહે] ૨સૌ સૌ ઇન્દ્રોંસેંવન્દિત હૈં’ ઐસા કહકર સદૈવ દેવાધિદેવપનેકે કારણ વે હી [જિનદેવ હી] અસાધારણ નમસ્કારકે યોગ્ય હૈં ઐસા કહા. --------------------------------------------------------------------------

નિઃસીમ ગુણ ધરનારને, જિતભવ નમું જિનરાજને. ૧.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

દેવધિદેવત્વાત્તેષામેવાસાધારણનમસ્કારાર્હત્વમુક્તમ્. ત્રિભુવનમુર્ધ્વાધોમધ્યલોકવર્તી સમસ્ત એવ જીવલોકસ્તસ્મૈ નિર્વ્યોબાધવિશુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભો–પાયાભિધાયિત્વાદ્ધિતં પરમાર્થરસિકજનમનોહારિત્વાન્મધુરં, નિરસ્તસમસ્તશંકાદિદોષાસ્પદત્વાદ્વિ–શદં વાક્યં દિવ્યો ધ્વનિર્યેષામિત્યનેન સમસ્તવસ્તુયાથાત્મ્યોપદેશિત્વાત્પ્રેક્ષાવત્પ્રતીક્ષ્યત્વમાખ્યાતમ્. અન્તમતીતઃ ક્ષેત્રાનવચ્છિન્નઃ કાલાનવચ્છિન્નશ્ચ પરમચૈતન્યશક્તિવિલાસલક્ષણો ગુણો યેષામિત્યનેન તુ પરમાદ્ભુતજ્ઞાનાતિશયપ્રકાશનાદવાપ્તજ્ઞાનાતિશયાનામપિ યોગીન્દ્રાણાં વન્ધત્વમુદિતમ્. જિતો ભવ આજવંજવો યૈરિત્યનેન તુ કુતકૃત્યત્વપ્રકટનાત્ત એવાન્યેષામકૃતકૃત્યાનાં શરણમિત્યુપદિષ્ટમ્. ઇતિ સર્વપદાનાં તાત્પર્યમ્.. ૧.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘જિનકી વાણી અર્થાત દિવ્યધ્વનિ તીન લોકકો –ઊર્ધ્વ–અધો–મધ્ય લોકવર્તી સમસ્ત જીવસમુહકો– નિર્બાધ વિશુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિકા ઉપાય કહનેવાલી હોનેસે હિતકર હૈ, પરમાર્થરસિક જનોંકે મનકો હરનેવાલી હોનેસે મધુર હૈ ઔર સમસ્ત શંકાદિ દોષોંકે સ્થાન દૂર કર દેનેસે વિશદ [નિર્મલ, સ્પષ્ટ] હૈ’ ––– ઐસા કહકર [જિનદેવ] સમસ્ત વસ્તુકે યથાર્થ સ્વરૂપકે ઉપદેશક હોનેસે વિચારવંત બુદ્ધિમાન પુરુષોંકે બહુમાનકે યોગ્ય હૈં [અર્થાત્ જિનકા ઉપદેશ વિચારવંત બુદ્ધિમાન પુરુષોંકો બહુમાનપૂર્વક વિચારના ચાહિયે ઐસે હૈં] ઐસા કહા. ‘અનન્ત–ક્ષેત્રસે અન્ત રહિત ઔર કાલસે અન્ત રહિત–––પરમચૈતન્યશક્તિકે વિલાસસ્વરૂપ ગુણ જિનકો વર્તતા હૈ’ ઐસા કહકર [જિનોંકો] પરમ અદભુત જ્ઞાનાતિશય પ્રગટ હોનેકે કારણ જ્ઞાનાતિશયકો પ્રાપ્ત યોગન્દ્રોંસે ભી વંદ્ય હૈ ઐસા કહા. ‘ભવ અર્થાત્ સંસાર પર જિન્હોંને વિજય પ્રાપ્ત કી હૈ’ ઐસા કહકર કૃતકૃત્યપના પ્રગટ હો જાનેસે વે હી [જિન હી] અન્ય અકૃતકૃત્ય જીવોંકો શરણભૂત હૈં ઐસા ઉપદેશ દિયા.– ઐસા સર્વ પદોંકા તાત્પર્ય હૈ.

ભાવાર્થઃ– યહાઁ જિનભગવન્તોંકે ચાર વિશેષણોંકા વર્ણન કરકે ઉન્હેં ભાવનમસ્કાર કિયા હૈ. [૧] પ્રથમ તો, જિનભગવન્ત સૌ ઇન્દ્રોંસે વંદ્ય હૈં. ઐસે અસાધારણ નમસ્કારકે યોગ્ય અન્ય કોઈ નહીં હૈ, ક્યોંકિ દેવોં તથા અસુરોંમેં યુદ્ધ હોતા હૈ ઇસલિએ [દેવાધિદેવ જિનભગવાનકે અતિરિક્ત] અન્ય કોઈ ભી દેવ સૌ ઇન્દ્રોંસે વન્દિત નહીં હૈ. [૨] દૂસરે, જિનભગવાનકી વાણી તીનલોકકો શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપકી પ્રાપ્તિકા ઉપાય દર્શાતી હૈ ઇસલિએ હિતકર હૈ; વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિસે ઉત્પન્ન સહજ –અપૂર્વ પરમાનન્દરૂપ પારમાર્થિક સુખરસાસ્વાદકે રસિક જનોંકે મનકો હરતી હૈ ઇસલિએ [અર્થાત્ પરમ સમરસીભાવકે રસિક જીવોંકો મુદિત કરતી હૈ ઇસલિએ] મધુર હૈ;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

૬

શુદ્ધ જીવાસ્તિકાયાદિ સાત તત્ત્વ, નવ પદાર્થ, છહ દ્રવ્ય ઔર પાઁચ અસ્તિકાયકા સંશય–વિમોહ– વિભ્રમ રહિત નિરૂપણ ક્રતી હૈ ઇસલિએ અથવા પૂર્વાપરવિરોધાદિ દોષ રહિત હોનેસે અથવા યુગપદ્ સર્વ જીવોંકો અપની–અપની ભાષામેં સ્પષ્ટ અર્થકા પ્રતિપાદન કરતી હૈ ઇસલિએ વિશદ–સ્પષ્ટ– વ્યક્ત હૈ. ઇસપ્રકાર જિનભગવાનકી વાણી હી પ્રમાણભૂત હૈ; એકાન્તરૂપ અપૌરુષેય વચન યા વિચિત્ર કથારૂપ કલ્પિત પુરાણવચન પ્રમાણભૂત નહીં હૈ. [૩] તીસરે, અનન્ત દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવકા જાનનેવાલા અનન્ત કેવલજ્ઞાનગુણ જિનભગવન્તોંકો વર્તતા હૈ. ઇસપ્રકાર બુદ્ધિ આદિ સાત ઋદ્ધિયાઁ તથા મતિજ્ઞાનાદિ ચતુર્વિધ જ્ઞાનસે સમ્પન્ન ગણધરદેવાદિ યોગન્દ્રોંસે ભી વે વંદ્ય હૈં. [૪] ચૌથે, પાઁચ પ્રકારકે સંસારકો જિનભગવન્તોંને જીતા હૈ. ઇસપ્રકાર કૃતકૃત્યપનેકે કારણ વે હી અન્ય અકૃતકૃત્ય જીવોંકો શરણભૂત હૈ, દૂસરા કોઈ નહીં.– ઇસપ્રકાર ચાર વિશેષણોંસે યુક્ત જિનભગવન્તોંકો ગ્રંથકે આદિમેં ભાવનમસ્કાર કરકે મંગલ કિયા.

પ્રશ્નઃ– જો શાસ્ત્ર સ્વયં હી મંગલ હૈં, ઉસકા મંગલ કિસલિએ કિયા જાતા હૈ?

ઉત્તરઃ– ભક્તિકે હેતુસે મંગલકા ભી મંગલ કિયા જાતા હૈ. સૂર્યકી દીપકસે , મહાસાગરકી જલસે, વાગીશ્વરીકી [સરસ્વતી] કી વાણીસે ઔર મંગલકી મંગલસે અર્ચના કી જાતી હૈ .. ૧..

-------------------------------------------------------------------------- ઇસ ગાથાકી શ્રીજયસેનાચાર્યદેવકૃત ટીકામેં, શાસ્ત્રકા મંગલ શાસ્ત્રકા નિમિત્ત, શાસ્ત્રકા હેતુ [ફલ], શાસ્ત્રકા

પુનશ્ચ, શ્રી જયસેનાચાર્યદેવને ઇસ ગાથાકે શબ્દાર્થ, નયાર્થ, મતાર્થ, આગમાર્થ એવં ભાવાર્થ સમઝાકર, ‘ઇસપ્રકાર વ્યાખ્યાનકાલમે સર્વત્ર શબ્દાર્થ, નયાર્થ, મતાર્થ, આગમાર્થ ઔર ભાવાર્થ પ્રયુક્ત કરને યોગ્ય હૈં’ ––– ઐસા કહા હૈ.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

સમયો હ્યાગમઃ. તસ્ય પ્રણામપૂર્વકમાત્મનાભિધાનમત્ર પ્રતિજ્ઞાતમ્. યુજ્યતે હિ સ પ્રણન્તુમભિધાતું ચાપ્તોપદિષ્ઠત્વે સતિ સફલત્વાત્. તત્રાપ્તોપદિષ્ટત્વમસ્ય શ્રમણમુખોદ્ગતાર્થત્ત્વાત્. શ્રમણા હિ મહાશ્રમણાઃ સર્વજ્ઞવીતરાગાઃ. અર્થઃ પુનરનેકશબ્દસંબન્ધેનાભિધીયમાનો વસ્તુતયૈકોઽભિધેય. સફલત્વં તુ ચતસૃણાં ---------------------------------------------------------------------------------------------

મુખસે કહે ગયે પદાર્થોંકા કથન કરનેવાલે], [ચતુર્ગતિનિવારણં] ચાર ગતિકા નિવારણ કરનેવાલે ઔર [સનિર્વાણમ્] નિર્વાણ સહિત [–નિર્વાણકે કારણભૂત] – [ઇમં સમયં] ઐસે ઇસ સમયકો [શિરસા પ્રણમ્ય] શિરસા નમન કરકે [એષવક્ષ્યામિ] મૈં ઉસકા કથન કરતા હૂઁ; [શ્રૃણુત] વહ શ્રવણ કરો.

[શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને] પ્રતિજ્ઞા કી હૈ. વહ [સમય] પ્રણામ કરને એવં કથન કરને યોગ્ય હૈ, ક્યોંકિ વહ આપ્ત દ્વારા ઉપદિષ્ટ હોનેસે સફલ હૈ. વહાઁ, ઉસકા આપ્ત દ્વારા ઉપદિષ્ટપના ઇસલિએ હૈ કિ જિસસે વહ ‘શ્રમણકે મુખસે નિકલા હુઆ અર્થમય’ હૈ. ‘શ્રમણ’ અર્થાત્ મહાશ્રમણ– સર્વજ્ઞવીતરાગદેવ; ઔર ‘અર્થ’ અર્થાત્ અનેક શબ્દોંકે સમ્બન્ધસે કહા જાનેવાલા, વસ્તુરૂપસે એક ઐસા પદાર્થ. પુનશ્ચ ઉસકી [–સમયકી] સફલતા ઇસલિએ હૈ કિ જિસસે વહ સમય

--------------------------------------------------------------------------

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

૮

નારકતિર્યગ્મનુષ્યદેવત્વલક્ષણાનાં ગતીનાં નિવારણત્વાત્ પારતંક્ર્યનિવૃત્તિલક્ષણસ્ય નિર્વાણસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભરૂપસ્ય પરમ્પરયા કારણત્વાત્ સ્વાતંક્ર્યપ્રાપ્તિલક્ષણસ્ય ચ ફલસ્ય સદ્ભાવાદિતિ.. ૨..

---------------------------------------------------------------------------------------------

[૧] ‘નારકત્વ’ તિર્યચત્વ, મનુષ્યત્વ તથા દેવત્વસ્વરૂપ ચાર ગતિયોંકા નિવારણ’ કરને કે કારણ ઔર [૨] શુદ્ધાત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિરૂપ ‘નિર્વાણકા પરમ્પરાસે કારણ’ હોનેકે કારણ [૧] પરતંત્રતાનિવૃતિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઔર [૨] સ્વતંત્રતાપ્રાપ્તિ જિસકા લક્ષણ હૈ –– ઐસે ૧ફલ સહિત હૈ.

ભાવાર્થઃ– વીતરાગસર્વજ્ઞ મહાશ્રમણકે મુખસે નીકલે હુએ શબ્દસમયકો કોઈ આસન્નભવ્ય પુરુષ સુનકર, ઉસ શબ્દસમયકે વાચ્યભૂત પંચાસ્તિકાયસ્વરૂપ અર્થ સમયકો જાનતા હૈ ઔર ઉસમેં આજાને વાલે શુદ્ધજીવાસ્તિકાયસ્વરૂપ અર્થમેં [પદાર્થમેં] વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિ દ્વારા સ્થિત રહકર ચાર ગતિકા નિવારણ કરકે, નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરકે, સ્વાત્મોત્પન્ન, અનાકુલતાલક્ષણ, અનન્ત સુખકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ. ઇસ કારણસે દ્રવ્યાગમરૂપ શબ્દસમય નમસ્કાર કરને તથા વ્યાખ્યાન કરને યોગ્ય હૈ..૨..

-------------------------------------------------------------------------- મૂલ ગાથામેં ‘સમવાઓ’ શબ્દ હૈે; સંસ્કૃત ભાષામેં ઉસકા અર્થ ‘સમવાદઃ’ ભી હોતા હૈ ઔર ‘ સમવાયઃ’ ભી

૧. ચાર ગતિકા નિવારણ [અર્થાત્ પરતન્ત્રતાકી નિવૃતિ] ઔર નિર્વાણકી ઉત્પત્તિ [અર્થાત્ સ્વતન્ત્રતાકી પ્રાપ્તિ]

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

તત્ર ચ પઞ્ચાનામસ્તિકાયાનાં સમો મધ્યસ્થો રાગદ્વેષાભ્યામનુપહતો વર્ણપદવાક્ય–સન્નિવેશવિશિષ્ટઃ પાઠો વાદઃ શબ્દસમયઃ શબ્દાગમ ઇતિ યાવત્. તેષામેવ મિથ્યાદર્શનોદયોચ્છેદે સતિ સમ્યગ્વાયઃ પરિચ્છેદો જ્ઞાનસમયો જ્ઞાનગમ ઇતિ યાવત્. તેષામેવાભિધાનપ્રત્યયપરિચ્છિન્નાનાં વસ્તુરૂપેણ સમવાયઃ સંધાતોઽર્થસમયઃ સર્વપદાર્થસાર્થ ઇતિ યાવત્. તદત્ર જ્ઞાનસમયપ્રસિદ્ધયર્થ શબ્દસમયસમ્બન્ધેનાર્થસમય ોઽભિધાતુમભિપ્રેતઃ. અથ તસ્યૈવાર્થસમયસ્ય દ્વૈવિધ્યં લોકાલોક–વિકલ્પાત્.

--------------------------------------------------------------------------------------------- ઉનકા સમવાય [–પંચાસ્તિકાયકા સમ્યક્ બોધ અથવા સમૂહ] [સમયઃ] વહ સમય હૈ [ઇતિ] ઐસા [જિનોત્તમૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્] જિનવરોંને કહા હૈ. [સઃ ચ એવ લોકઃ ભવતિ] વહી લોક હૈ. [–પાઁચ અસ્તિકાયકે સમૂહ જિતના હી લોક હૈ.]; [તતઃ] ઉસસે આગે [અમિતઃ અલોકઃ] અમાપ અલોક [ખમ્] આકાશસ્વરૂપ હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં શબ્દરૂપસે, જ્ઞાનરૂપસે ઔર અર્થરૂપસે [–શબ્દસમય, જ્ઞાનસમય ઔર અર્થસમય]– ઐસે તીન પ્રકારસે ‘સમય’ શબ્દકા અર્થ કહા હૈ તથા લોક–અલોકરૂપ વિભાગ કહા હૈ.

વહાઁ, [૧] ‘સમ’ અર્થાત્ મધ્યસ્થ યાની જો રાગદ્વેષસે વિકૃત નહીં હુઆ; ‘વાદ’ અર્થાત્ વર્ણ [અક્ષર], પદ [શબ્દ] ઔર વાક્યકે સમૂહવાલા પાઠ. પાઁચ અસ્તિકાયકા ‘સમવાદ’ અર્થાત મધ્યસ્થ [–રાગદ્વેષસે વિકૃત નહીં હુઆ] પાઠ [–મૌખિક યા શાસ્ત્રારૂઢ નિરૂપણ] વહ શબ્દસમય હૈ, અર્થાત્ શબ્દાગમ વહ શબ્દસમય હૈ. [૨] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકા નાશ હોને પર, ઉસ પંચાસ્તિકાયકા હી સમ્યક્ અવાય અર્થાત્ સમ્યક્ જ્ઞાન વહ જ્ઞાનસમય હૈ, અર્થાત્ જ્ઞાનાગમ વહ જ્ઞાનસમય હૈ. [૩] કથનકે નિમિત્તસે જ્ઞાત હુએ ઉસ પંચાસ્તિકાયકા હી વસ્તુરૂપસે સમવાય અર્થાત્ સમૂહ વહ અર્થસમય હૈ, અર્થાત્ સર્વપદાર્થસમૂહ વહ અર્થસમય હૈ. ઉસમેં યહાઁ જ્ઞાન સમયકી પ્રસિદ્ધિકે હેતુ શબ્દસમયકે સમ્બન્ધસે અર્થસમયકા કથન [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ] કરના ચાહતે હૈં. -------------------------------------------------------------------------- સમવાય =[૧] સમ્+અવાય; સમ્યક્ અવાય; સમ્યક્ જ્ઞાન. [૨] સમૂહ. [ઇસ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ શાસ્ત્રમેં યહાઁ

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

૧૦

સ એવ પઞ્ચાસ્તિકાયસમવાયો યાવાંસ્તાવાઁલ્લોકસ્તતઃ પરમમિતોઽનન્તો હ્યલોકઃ, સ તુ નાભાવમાત્રં કિન્તુ તત્સમવાયાતિરિક્તપરિમાણમનન્તક્ષેત્રં ખમાકાશમિતિ.. ૩..

--------------------------------------------------------------------------------------------- અબ, ઉસી અર્થસમયકા, ૧લોક ઔર અલોકકે ભેદકે કારણ દ્વિવિધપના હૈ. વહી પંચાસ્તિકાયસમૂહ જિતના હૈ, ઉતના લોક હૈ. ઉસસે આગે અમાપ અર્થાત અનન્ત અલોક હૈ. વહ અલોક અભાવમાત્ર નહીં હૈ કિન્તુ પંચાસ્તિકાયસમૂહ જિતના ક્ષેત્ર છોડ કર શેષ અનન્ત ક્ષેત્રવાલા આકાશ હૈ [અર્થાત અલોક શૂન્યરૂપ નહીં હૈ કિન્ંતુ શુદ્ધ આકાશદ્રવ્યરૂપ હૈ.. ૩..

અન્વયાર્થઃ– [જીવાઃ] જીવ, [પુદ્ગલકાયાઃ] પુદ્ગલકાય, [ધર્માધર્મૌ] ધર્મ, અધર્મ [તથા એવ] તથા [આકાશમ્] આકાશ [અસ્તિત્વે નિયતાઃ] અસ્તિત્વમેં નિયત, [અનન્યમયાઃ] [અસ્તિત્વસે] અનન્યમય [ચ] ઔર [અણુમહાન્તઃ] અણુમહાન [પ્રદેશસે બડે઼] હૈં. -------------------------------------------------------------------------- ૧. ‘લોક્યન્તે દ્રશ્યન્તે જીવાદિપદાર્થા યત્ર સ લોકઃ’ અર્થાત્ જહાઁ જીવાદિપદાર્થ દિખાઈ દેતે હૈં, વહ લોક હૈ. અણુમહાન=[૧] પ્રદેશમેં બડે઼ અર્થાત્ અનેકપ્રદેશી; [૨] એકપ્રદેશી [વ્યક્તિ–અપેક્ષાસે] તથા અનેકપ્રદેશી

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્ર પઞ્ચાસ્તિકાયાનાં વિશેષસંજ્ઞા સામાન્યવિશેષાસ્તિત્વં કાયત્વં ચોક્તમ્. તત્ર જીવાઃ પુદ્ગલાઃ ધર્માધર્મૌ આકાશમિતિ તેષાં વિશેષસંજ્ઞા અન્વર્થાઃ પ્રત્યેયાઃ. સામાન્યવિશેષાસ્તિત્વઞ્ચ તેષામુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યમય્યાં સામાન્યવિશેષસત્તાયાં નિયતત્વાદ્વય વસ્થિતત્વાદવસેયમ્. અસ્તિત્વે નિયતાનામપિ ન તેષામન્યમયત્વમ્, યતસ્તે સર્વદૈવાનન્ય–મયા આત્મનિર્વૃત્તાઃ. અનન્યમયત્વેઽપિ તેષામસ્તિત્વનિયતત્વં નયપ્રયોગાત્. દ્વૌ હિ નયૌ ભગવતા પ્રણીતૌ– દ્રવ્યાર્થિકઃ પર્યાયાર્થિકશ્ચ. તત્ર ન ખલ્વેકનયાયત્તાદેશના કિન્તુ તદુભયાયતા. તતઃ પર્યાયાર્થાદેશાદસ્તિત્વે સ્વતઃ કથંચિદ્ભિન્નઽપિ વ્યવસ્થિતાઃ દ્રવ્યાર્થાદેશાત્સ્વયમેવ સન્તઃ સતોઽનન્યમયા ભવન્તીતિ. કાયત્વમપિ તેષામણુમહત્ત્વાત્. અણવોઽત્ર પ્રદેશા મૂર્તોઽમૂર્તાશ્ચ નિર્વિભાગાંશાસ્તૈઃ મહાન્તોઽણુમહાન્તઃ પ્રદેશપ્રચયાત્મકા ઇતિ સિદ્ધં તેષાં કાયત્વમ્. અણુભ્યાં. મહાન્ત ઇતિઃ વ્યત્પત્ત્યા ---------------------------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] પાઁચ અસ્તિકાયોંકી વિશેષસંજ્ઞા, સામાન્ય વિશેષ–અસ્તિત્વ તથા કાયત્વ કહા હૈ.

વહાઁ જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશ–યહ ઉનકી વિશેષસંજ્ઞાએઁ અન્વર્થ જાનના.

ઉનકે સામાન્યવિશેષ–અસ્તિત્વ ભી હૈ ઐસા નિશ્ચિત કરના ચાહિયે. વે અસ્તિત્વમેં નિયત હોને પર ભી [જિસપ્રકાર બર્તનમેં રહનેવાલા ઘી બર્તનસે અન્યમય હૈ ઉસીપ્રકાર] અસ્તિત્વસે અન્યમય નહીં હૈ; ક્યોંકિ વે સદૈવ અપનેસે નિષ્પન્ન [અર્થાત્ અપનેસે સત્] હોનેકે કારણ [અસ્તિત્વસે] અનન્યમય હૈ [જિસપ્રકાર અગ્નિ ઉષ્ણતાસે અનન્યમય હૈ ઉસીપ્રકાર]. ‘અસ્તિત્વસે અનન્યમય’ હોને પર ભી ઉનકા ‘અસ્તિત્વમેં નિયતપના’ નયપ્રયોગસે હૈ. ભગવાનને દો નય કહે હૈ – દ્રવ્યાર્થિક ઔર પર્યાયાર્થિક. વહાઁ કથન એક નયકે આધીન નહીં હોતા કિન્તુ ઉન દોનોં નયોંકે આધીન હોતા હૈ. ઇસલિયે વે પર્યાયાર્થિક કથનસે જો અપનેસે કથંચિત્ ભિન્ન ભી હૈ ઐસે અસ્તિત્વમેં વ્યવસ્થિત [નિશ્ચિત સ્થિત] હૈં ઔર દ્રવ્યાર્થિક કથનસે સ્વયમેવ સત્ [–વિદ્યમાન] હોનેકે કારણ અસ્તિત્વસે અનન્યમય હૈં. --------------------------------------------------------------------------- અન્વર્થ=અર્થકા અનુસરણ કરતી હુઈ; અર્થાનુસાર. [પાઁચ અસ્તિકાયોંકે નામ ઉનકે અર્થાનુસાર હૈં.]