Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version
વ્યવહારકો ઉપચારમાત્ર માનકર ઉસકે દ્વારા વસ્તુકા શ્રદ્ધાન બરાબર કિયા જાવે તો વહ કાર્યકારી
હો, ઔર યદિ નિશ્ચયકી ભાઁતિ વ્યવહાર ભી સત્યભૂત માનકર ‘વસ્તુ ઐસી હી હૈ’ ઐસા શ્રદ્ધાન કિયા
જાવે તો વહ ઉલ્ટા અકાર્યકારી હો જાયે. યહી પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાયમેં કહા હૈઃ–
વ્યવહારમેવ કેવલમવૈતિ યસ્તસ્ય દેશના નાસ્તિ..
માણવક એવ સિંહો યથા ભવત્યનવગીતસિંહસ્ય.
વ્યવહાર એવ હિ તથા નિશ્ચયતાં યાત્યનિશ્ચયજ્ઞસ્ય..
સચ્ચે સિંહકો ન સમઝતા ઉસે તો બિલાવ હી સિંહ હૈ, ઉસી પ્રકાર જો નિશ્ચયકો નહીં સમઝતા
ઉસકે તો વ્યવહાર હી નિશ્ચયપનેકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.
Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version
કથન કિયા થા તદનુસાર તો વે નિશ્ચયકા અંગીકાર કરતે હૈં ઔર જિસ પ્રકાર કેવલવ્યવહારાભાસકે
અવલિમ્બયોંકા કથન કિયા થા તદનુસાર વ્યવહારકા અંગીકાર કરતે હૈં. યદ્યપિ ઇસ પ્રકાર અંગીકાર
કરનેમેં દોનોં નયોંમેં વિરોધ હૈ, તથાપિ કરેં ક્યા? દોનોં નયોંકા સચ્ચા સ્વરૂપ તો ભાસિત હુઆ નહીં
હૈ ઔર જિનમતમેં દો નય કહે હૈં ઉનમેંસે કિસીકો છોડા ભી નહીં જાતા. ઇસલિયે ભ્રમપૂર્વક દોનોં
નયોકાં સાધન સાધતે હૈં. ઉન જીવોંકો ભી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જાનના.
કહીં દો હૈં નહીં, મોક્ષમાર્ગકા નિરૂપણ દો પ્રકારસે હૈ. જહાઁં સચ્ચે મોક્ષમાર્ગકો મોક્ષમાર્ગ નિરૂપણ
કિયા હૈ વહ નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હૈ, ઔર જહાઁંં મોક્ષમાર્ગ તો હૈ નહીં કિન્તુ મોક્ષમાર્ગકા નિમિત્ત હૈે અથવા
સહચારી હૈ, ઉસે ઉપચારસે મોક્ષમાર્ગ કહેં વહ વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ હૈ; ક્યોંકિ નિશ્ચય–વ્યવહારકા સર્વત્ર
ઐસા હી લક્ષણ હૈ. સચ્ચા નિરૂપણ સો નિશ્ચય, ઉપચાર નિરૂપણ સો વ્યવહાર. ઇસલિયે નિરૂપણકી
અપેક્ષાસે દો પ્રકાસે મોક્ષમાર્ગ જાનના. પરંતુ એક નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હૈ તથા એક વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ હૈ ઇસ
પ્રકાર દો મોક્ષમાર્ગ માનના મિથ્યા હૈ.
Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version
ઉસકા કથન કરને સમ્બન્ધી
અભાવ
કા ઉત્પાદ નહીં હોતા ઉસકા
હોને
વિભાગ
સામાન્ય
કથન
પ્રકાર
દ્રવ્ય–
હોનેપર
હોનેકા
Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version
વિષય
સે પૃથકત્વ તથા દેહાન્તરમેં ગમન કા
પૂર્વક, દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકે અભિન્ન–
પ્રમાણત્વકી વ્યવસ્થા
Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version
વિષય
અકર્તાપના
Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version
વિષય
સમ્બન્ધી
સૂચના
કથન
અભાવ
સ્વરૂપ
કહકર
Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version
વિષય
૨૭
૩૦
સૂચના
Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version
વિષય
નિયત
Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version
કામદં મોક્ષદં ચૈવ
મુનિભિરુપાસિતતીર્થા સરસ્વતી હરતુ નો દુરિતાન્.. ૨ ..
ચક્ષુરુન્મીલિતં યેન તસ્મૈ શ્રીગુરવે નમઃ.. ૩ ..
ભવ્યજીવમનઃપ્રતિબોધકારકં, પુણ્યપ્રકાશકં, પાપપ્રણાશકમિદં શાસ્ત્રં
શ્રી પંચાસ્તિકાયનામધેયં, અસ્ય મૂલગ્રન્થકર્તારઃ
શ્રીસર્વજ્ઞદેવાસ્તદુત્તરગ્રન્થકર્તારઃ શ્રીગણધરદેવાઃ પ્રતિગણધરદેવાસ્તેષાં
વચનાનુસારમાસાદ્ય આચાર્યશ્રીકુન્દકુન્દાચાર્યદેવવિરચિતં, શ્રોતારઃ
સાવધાનતયા શ્રૃણવન્તુ..
મંગલં કુન્દકુન્દાર્યો જૈનધર્મોઽસ્તુ મંગલમ્.. ૯ ..
પ્રધાનં સર્વધર્માણાં જૈનં જયતુ શાસનમ્.. ૨ ..
Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version
નમોઽનેકાન્તવિશ્રાન્તમહિમ્ને પરમાત્મને.. ૧..
‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ નામક શાસ્ત્રકી ‘સમયવ્યાખ્યા’ નામક સંસ્કૃત ટીકા રચનેવાલે આચાર્ય શ્રી
અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ શ્લોક દ્વારા મંગલકે હેતુ પરમાત્માકો નમસ્કાર કરતે હૈંઃ––
Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version
સ્યાત્કારજીવિતા જીયાજ્જૈની સિદ્ધાન્તપદ્ધતિઃ.. ૨..
સમ્યગ્જ્ઞાનામલજ્યોતિર્જનની દ્વિનયાશ્રયા.
અથાતઃ સમયવ્યાખ્યા સંક્ષેપેણાઽભિધીયતે.. ૩..
૨ ઼ દુર્નિવાર = નિવારણ કરના કઠિન; ટાલના કઠિન.
૩ ઼ પ્રત્યેક વસ્તુ નિત્યત્વ, અનિત્યત્વ આદિ અનેક અન્તમય [ધર્મમય] હૈ. વસ્તુકી સર્વથા નિત્યતા તથા સર્વથા
પર્યાય– અપેક્ષાસે] અનિત્યતા માનનેમેં કિંચિત વિરોધ નહીંં આતા–ઐસા જિનવાણી સ્પષ્ટ સમઝાતી હૈ. ઇસપ્રકાર
જિનભગવાનકી વાણી સ્યાદ્વાદ દ્વારા [અપેક્ષા–કથનસે] વસ્તુકા પરમ યથાર્થ નિરૂપણ કરકે, નિત્યત્વ–
અનિત્યત્વાદિ ધર્મોંમેં [તથા ઉન–ઉન ધર્મોંકો બતલાનેવાલે નયોંમેં] અવિરોધ [સુમેલ] અબાધિતરૂપસે સિદ્ધ
કરતી હૈ ઔર ઉન ધર્મોંકે બિના વસ્તુકી નિષ્પત્તિ હી નહીં હો સકતી ઐસા નિર્બાધરૂપસે સ્થાપિત કરતી હૈ.
૪ ઼ સમયવ્યાખ્યા = સમયકી વ્યાખ્યા; પંચાસ્તિકાયકી વ્યાખ્યા; દ્રવ્યકી વ્યાખ્યા; પદાર્થકી વ્યાખ્યા.
[વ્યાખ્યા = વ્યાખ્યાન; સ્પષ્ટ કથન; વિવરણ; સ્પષ્ટીકરણ.]
Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version
પૂર્વં મૂલપદાર્થાનામિહ સૂત્રકૃતા કૃતમ્.. ૪..
તતોનવપદાર્થાનાં વ્યવસ્થા પ્રતિપાદિતા.. ૫..
તતસ્તત્ત્વપરિજ્ઞાનપૂર્વેણ ત્રિતયાત્મના.
પ્રોક્તા માર્ગેણ કલ્યાણી મોક્ષપ્રાપ્તિરપશ્ચિમા.. ૬..
પદાર્થોંકા પાઁચ અસ્તિકાય ઔર છહ દ્રવ્યકી પદ્ધતિસે નિરૂપણ કિયા હૈ]. [૪]
[૫]
માર્ગસે] કલ્યાણસ્વરૂપ ઉત્તમ મોક્ષપ્રાપ્તિ કહી હૈ. [૬]
કરતે હુએ લિખતે હૈં કિઃ–– ‘અબ શ્રી કુમારનંદી–સિદ્ધાંતિદેવકે શિષ્ય શ્રીમત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને–
જિનકે દૂસરે નામ પદ્મનંદી આદિ થે ઉન્હોંને – પ્રસિદ્ધકથાન્યાયસે પૂર્વવિદેહમેં જાકર વીતરાગ–
સર્વજ્ઞ સીમંધરસ્વામી તીર્થંકરપરમદેવકે દર્શન કરકે, ઉનકે મુખકમલસે નીકલી હુઈ દિવ્ય વાણીકે
શ્રવણસે અવધારિત પદાર્થ દ્વારા શુદ્ધાત્મતત્ત્વાદિ સારભૂત અર્થ ગ્રહણ કરકે, વહાઁસે લૌટકર
અંતઃતત્ત્વ એવં બહિઃતત્ત્વકે ગૌણ–મુખ્ય પ્રતિપાદનકે હેતુ અથવા શિવકુમારમહારાજાદિ સંક્ષેપરુચિ
શિષ્યોંકે પ્રતિબોધનાર્થ રચે હુએ પંચાસ્તિકાયપ્રાભૃતશાસ્ત્રકા યથાક્રમસે અધિકારશુદ્ધિપૂર્વક
તાત્પર્યાર્થરૂપ વ્યાખ્યાન કિયા જાતા હૈ.
Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version
અંતાતીદગુણાણં ણમો જિણાણં જિદભવાણં.. ૧..
અન્તાતીતગુણેભ્યો નમો જિનેભ્યો જિતભવેભ્યઃ.. ૧..
[ચૈતન્યકે અનન્ત વિલાસસ્વરૂપ] અનન્ત ગુણ જિનકો વર્તતા હૈ ઔર [જિતભવેભ્યઃ] જિન્હોંને ભવ પર
વિજય પ્રાપ્ત કી હૈ, [જિનેભ્યઃ] ઉન જિનોંકો [નમઃ] નમસ્કાર હો.
ઔર તિર્યંચોંકા ૧– ઇસપ્રકાર કુલ ૧૦૦ ઇન્દ્ર અનાદિ પ્રવાહરૂપસેં ચલે આરહે હૈં .
Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version
જીવલોકસ્તસ્મૈ નિર્વ્યોબાધવિશુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભો–પાયાભિધાયિત્વાદ્ધિતં
પરમાર્થરસિકજનમનોહારિત્વાન્મધુરં, નિરસ્તસમસ્તશંકાદિદોષાસ્પદત્વાદ્વિ–શદં વાક્યં દિવ્યો
ધ્વનિર્યેષામિત્યનેન સમસ્તવસ્તુયાથાત્મ્યોપદેશિત્વાત્પ્રેક્ષાવત્પ્રતીક્ષ્યત્વમાખ્યાતમ્. અન્તમતીતઃ
ક્ષેત્રાનવચ્છિન્નઃ કાલાનવચ્છિન્નશ્ચ પરમચૈતન્યશક્તિવિલાસલક્ષણો ગુણો યેષામિત્યનેન તુ
પરમાદ્ભુતજ્ઞાનાતિશયપ્રકાશનાદવાપ્તજ્ઞાનાતિશયાનામપિ યોગીન્દ્રાણાં વન્ધત્વમુદિતમ્. જિતો ભવ
આજવંજવો યૈરિત્યનેન તુ કુતકૃત્યત્વપ્રકટનાત્ત એવાન્યેષામકૃતકૃત્યાનાં શરણમિત્યુપદિષ્ટમ્. ઇતિ
સર્વપદાનાં તાત્પર્યમ્.. ૧..
‘જિનકી વાણી અર્થાત દિવ્યધ્વનિ તીન લોકકો –ઊર્ધ્વ–અધો–મધ્ય લોકવર્તી સમસ્ત જીવસમુહકો–
નિર્બાધ વિશુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિકા ઉપાય કહનેવાલી હોનેસે હિતકર હૈ, પરમાર્થરસિક જનોંકે
મનકો હરનેવાલી હોનેસે મધુર હૈ ઔર સમસ્ત શંકાદિ દોષોંકે સ્થાન દૂર કર દેનેસે વિશદ [નિર્મલ,
સ્પષ્ટ] હૈ’ ––– ઐસા કહકર [જિનદેવ] સમસ્ત વસ્તુકે યથાર્થ સ્વરૂપકે ઉપદેશક હોનેસે
વિચારવંત બુદ્ધિમાન પુરુષોંકે બહુમાનકે યોગ્ય હૈં [અર્થાત્ જિનકા ઉપદેશ વિચારવંત બુદ્ધિમાન પુરુષોંકો
બહુમાનપૂર્વક વિચારના ચાહિયે ઐસે હૈં] ઐસા કહા. ‘અનન્ત–ક્ષેત્રસે અન્ત રહિત ઔર કાલસે અન્ત
રહિત–––પરમચૈતન્યશક્તિકે વિલાસસ્વરૂપ ગુણ જિનકો વર્તતા હૈ’ ઐસા કહકર [જિનોંકો] પરમ
અદભુત જ્ઞાનાતિશય પ્રગટ હોનેકે કારણ જ્ઞાનાતિશયકો પ્રાપ્ત યોગન્દ્રોંસે ભી વંદ્ય હૈ ઐસા કહા. ‘ભવ
અર્થાત્ સંસાર પર જિન્હોંને વિજય પ્રાપ્ત કી હૈ’ ઐસા કહકર કૃતકૃત્યપના પ્રગટ હો જાનેસે વે
હી [જિન હી] અન્ય અકૃતકૃત્ય જીવોંકો શરણભૂત હૈં ઐસા ઉપદેશ દિયા.– ઐસા સર્વ પદોંકા તાત્પર્ય
હૈ.
ક્યોંકિ દેવોં તથા અસુરોંમેં યુદ્ધ હોતા હૈ ઇસલિએ [દેવાધિદેવ જિનભગવાનકે અતિરિક્ત] અન્ય કોઈ ભી
દેવ સૌ ઇન્દ્રોંસે વન્દિત નહીં હૈ. [૨] દૂસરે, જિનભગવાનકી વાણી તીનલોકકો શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપકી
પ્રાપ્તિકા ઉપાય દર્શાતી હૈ ઇસલિએ હિતકર હૈ; વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિસે ઉત્પન્ન સહજ –અપૂર્વ
પરમાનન્દરૂપ પારમાર્થિક સુખરસાસ્વાદકે રસિક જનોંકે મનકો હરતી હૈ ઇસલિએ [અર્થાત્ પરમ
સમરસીભાવકે રસિક જીવોંકો મુદિત કરતી હૈ ઇસલિએ] મધુર હૈ;
Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version
વિભ્રમ રહિત નિરૂપણ ક્રતી હૈ ઇસલિએ અથવા પૂર્વાપરવિરોધાદિ દોષ રહિત હોનેસે અથવા યુગપદ્ સર્વ
જીવોંકો અપની–અપની ભાષામેં સ્પષ્ટ અર્થકા પ્રતિપાદન કરતી હૈ ઇસલિએ વિશદ–સ્પષ્ટ– વ્યક્ત હૈ.
ઇસપ્રકાર જિનભગવાનકી વાણી હી પ્રમાણભૂત હૈ; એકાન્તરૂપ અપૌરુષેય વચન યા વિચિત્ર કથારૂપ
કલ્પિત પુરાણવચન પ્રમાણભૂત નહીં હૈ. [૩] તીસરે, અનન્ત દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવકા જાનનેવાલા
અનન્ત કેવલજ્ઞાનગુણ જિનભગવન્તોંકો વર્તતા હૈ. ઇસપ્રકાર બુદ્ધિ આદિ સાત ઋદ્ધિયાઁ તથા
મતિજ્ઞાનાદિ ચતુર્વિધ જ્ઞાનસે સમ્પન્ન ગણધરદેવાદિ યોગન્દ્રોંસે ભી વે વંદ્ય હૈં. [૪] ચૌથે, પાઁચ પ્રકારકે
સંસારકો જિનભગવન્તોંને જીતા હૈ. ઇસપ્રકાર કૃતકૃત્યપનેકે કારણ વે હી અન્ય અકૃતકૃત્ય જીવોંકો
શરણભૂત હૈ, દૂસરા કોઈ નહીં.–
ઐસા કહા હૈ.
Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version
સર્વજ્ઞવીતરાગાઃ. અર્થઃ પુનરનેકશબ્દસંબન્ધેનાભિધીયમાનો વસ્તુતયૈકોઽભિધેય. સફલત્વં તુ ચતસૃણાં
ઔર [સનિર્વાણમ્] નિર્વાણ સહિત [–નિર્વાણકે કારણભૂત] – [ઇમં સમયં] ઐસે ઇસ સમયકો
[શિરસા પ્રણમ્ય] શિરસા નમન કરકે [એષવક્ષ્યામિ] મૈં ઉસકા કથન કરતા હૂઁ; [શ્રૃણુત] વહ
શ્રવણ કરો.
હૈ, ક્યોંકિ વહ
સર્વજ્ઞવીતરાગદેવ; ઔર ‘અર્થ’ અર્થાત્ અનેક શબ્દોંકે સમ્બન્ધસે કહા જાનેવાલા, વસ્તુરૂપસે એક ઐસા
પદાર્થ. પુનશ્ચ ઉસકી [–સમયકી] સફલતા ઇસલિએ હૈ કિ જિસસે વહ સમય
હૈં ઔર વે વીતરાગ [મોહરાગદ્વેષરહિત] હોનેકે કારણ ઉન્હેં અસત્ય કહનેકા લેશમાત્ર પ્રયોજન નહીં રહા હૈ;
ઇસલિએ વીતરાગ–સર્વજ્ઞદેવ સચમુચ આપ્ત હૈં. ઐસે આપ્ત દ્વારા આગમ ઉપદિષ્ટ હોનેસે વહ [આગમ] સફલ
હૈં.]
જિનવદનનિર્ગત–અર્થમય, ચઉગતિહરણ, શિવહેતુ છે. ૨.
Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version
શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભરૂપસ્ય પરમ્પરયા કારણત્વાત્ સ્વાતંક્ર્યપ્રાપ્તિલક્ષણસ્ય ચ ફલસ્ય સદ્ભાવાદિતિ..
૨..
પરતંત્રતાનિવૃતિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઔર [૨] સ્વતંત્રતાપ્રાપ્તિ જિસકા લક્ષણ હૈ –– ઐસે
ભાવાર્થઃ– વીતરાગસર્વજ્ઞ મહાશ્રમણકે મુખસે નીકલે હુએ શબ્દસમયકો કોઈ આસન્નભવ્ય પુરુષ
વાલે શુદ્ધજીવાસ્તિકાયસ્વરૂપ અર્થમેં [પદાર્થમેં] વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિ દ્વારા સ્થિત રહકર ચાર
ગતિકા નિવારણ કરકે, નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરકે, સ્વાત્મોત્પન્ન, અનાકુલતાલક્ષણ, અનન્ત સુખકો પ્રાપ્ત
કરતા હૈ. ઇસ કારણસે દ્રવ્યાગમરૂપ શબ્દસમય નમસ્કાર કરને તથા વ્યાખ્યાન કરને યોગ્ય હૈ..૨..
તે લોક છે, આગળ અમાપ અલોક આભસ્વરૂપ છે. ૩.
Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version
પરિચ્છેદો જ્ઞાનસમયો જ્ઞાનગમ ઇતિ યાવત્. તેષામેવાભિધાનપ્રત્યયપરિચ્છિન્નાનાં વસ્તુરૂપેણ સમવાયઃ
સંધાતોઽર્થસમયઃ સર્વપદાર્થસાર્થ ઇતિ યાવત્. તદત્ર જ્ઞાનસમયપ્રસિદ્ધયર્થ શબ્દસમયસમ્બન્ધેનાર્થસમય
ોઽભિધાતુમભિપ્રેતઃ. અથ તસ્યૈવાર્થસમયસ્ય દ્વૈવિધ્યં લોકાલોક–વિકલ્પાત્.
[જિનોત્તમૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્] જિનવરોંને કહા હૈ. [સઃ ચ એવ લોકઃ ભવતિ] વહી લોક હૈ. [–પાઁચ
અસ્તિકાયકે સમૂહ જિતના હી લોક હૈ.]; [તતઃ] ઉસસે આગે [અમિતઃ અલોકઃ] અમાપ અલોક
[ખમ્] આકાશસ્વરૂપ હૈ.
કહા હૈ.
[–રાગદ્વેષસે વિકૃત નહીં હુઆ] પાઠ [–મૌખિક યા શાસ્ત્રારૂઢ નિરૂપણ] વહ શબ્દસમય હૈ, અર્થાત્
શબ્દાગમ વહ શબ્દસમય હૈ. [૨] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકા નાશ હોને પર, ઉસ પંચાસ્તિકાયકા હી
સમ્બન્ધસે અર્થસમયકા કથન [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ] કરના ચાહતે હૈં.
સમવાય વહ સમય હૈ.’ ઐસા કહા હૈ; ઇસલિયે ‘છહ દ્રવ્યકા સમવાય વહ સમય હૈ’ ઐસે કથનકે ભાવકે સાથ
ઇસ કથનકે ભાવકા વિરોધ નહીં સમઝના ચાહિયે, માત્ર વિવક્ષાભેદ હૈ ઐસા સમઝના ચાહિયે. ઔર ઇસી પ્રકાર
અન્ય સ્થાન પર ભી વિવક્ષા સમઝકર અવિરુદ્ધ અર્થ સમઝ લેના ચાહિયે]
Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version
કિન્તુ
અસ્તિત્વે ચ નિયતા અનન્યમયા અણુમહાન્તઃ.. ૪..
નહીં હૈ કિન્તુ પંચાસ્તિકાયસમૂહ જિતના ક્ષેત્ર છોડ કર શેષ અનન્ત ક્ષેત્રવાલા આકાશ હૈ [અર્થાત
અલોક શૂન્યરૂપ નહીં હૈ કિન્ંતુ શુદ્ધ આકાશદ્રવ્યરૂપ હૈ.. ૩..
અનન્યમય [ચ] ઔર [અણુમહાન્તઃ]
૧. ‘લોક્યન્તે દ્રશ્યન્તે જીવાદિપદાર્થા યત્ર સ લોકઃ’ અર્થાત્ જહાઁ જીવાદિપદાર્થ દિખાઈ દેતે હૈં, વહ લોક હૈ.
અસ્તિત્વનિયત, અનન્યમય ને અણુમહાન પદાર્થ છે. ૪.
Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version
તત્ર જીવાઃ પુદ્ગલાઃ ધર્માધર્મૌ આકાશમિતિ તેષાં વિશેષસંજ્ઞા અન્વર્થાઃ પ્રત્યેયાઃ.
વસ્થિતત્વાદવસેયમ્. અસ્તિત્વે નિયતાનામપિ ન તેષામન્યમયત્વમ્, યતસ્તે સર્વદૈવાનન્ય–મયા
આત્મનિર્વૃત્તાઃ. અનન્યમયત્વેઽપિ તેષામસ્તિત્વનિયતત્વં નયપ્રયોગાત્. દ્વૌ હિ નયૌ ભગવતા પ્રણીતૌ–
દ્રવ્યાર્થિકઃ પર્યાયાર્થિકશ્ચ. તત્ર ન ખલ્વેકનયાયત્તાદેશના કિન્તુ તદુભયાયતા. તતઃ
પર્યાયાર્થાદેશાદસ્તિત્વે સ્વતઃ કથંચિદ્ભિન્નઽપિ વ્યવસ્થિતાઃ દ્રવ્યાર્થાદેશાત્સ્વયમેવ સન્તઃ સતોઽનન્યમયા
ભવન્તીતિ. કાયત્વમપિ તેષામણુમહત્ત્વાત્. અણવોઽત્ર પ્રદેશા મૂર્તોઽમૂર્તાશ્ચ નિર્વિભાગાંશાસ્તૈઃ
મહાન્તોઽણુમહાન્તઃ પ્રદેશપ્રચયાત્મકા ઇતિ સિદ્ધં તેષાં કાયત્વમ્. અણુભ્યાં. મહાન્ત ઇતિઃ વ્યત્પત્ત્યા
ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] પાઁચ અસ્તિકાયોંકી વિશેષસંજ્ઞા, સામાન્ય વિશેષ–અસ્તિત્વ તથા
[જિસપ્રકાર બર્તનમેં રહનેવાલા ઘી બર્તનસે અન્યમય હૈ ઉસીપ્રકાર] અસ્તિત્વસે અન્યમય નહીં હૈ;
ક્યોંકિ વે સદૈવ અપનેસે નિષ્પન્ન [અર્થાત્ અપનેસે સત્] હોનેકે કારણ [અસ્તિત્વસે] અનન્યમય હૈ
[જિસપ્રકાર અગ્નિ ઉષ્ણતાસે અનન્યમય હૈ ઉસીપ્રકાર]. ‘અસ્તિત્વસે અનન્યમય’ હોને પર ભી ઉનકા
‘અસ્તિત્વમેં નિયતપના’ નયપ્રયોગસે હૈ. ભગવાનને દો નય કહે હૈ – દ્રવ્યાર્થિક ઔર પર્યાયાર્થિક. વહાઁ
કથન એક નયકે આધીન નહીં હોતા કિન્તુ ઉન દોનોં નયોંકે આધીન હોતા હૈ. ઇસલિયે વે
પર્યાયાર્થિક કથનસે જો અપનેસે કથંચિત્ ભિન્ન ભી હૈ ઐસે અસ્તિત્વમેં વ્યવસ્થિત [નિશ્ચિત સ્થિત] હૈં
ઔર દ્રવ્યાર્થિક કથનસે સ્વયમેવ સત્ [–વિદ્યમાન] હોનેકે કારણ અસ્તિત્વસે અનન્યમય હૈં.