Panchastikay Sangrah-Hindi (Gujarati transliteration). Description of NischayVyavhaarAabhasi; Contents; Swadhyay Mangalacharan; Shlok: 1-6 ; Shatdravya-panchastikayki samanya vyakhyanroop pithika; Gatha: 1-4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

પ્રશ્નઃ– વ્યવહારનય પરકો ઉપદેશ કરનેમેં હી કાર્યકારી હૈ યા સ્વયંકા ભી પ્રયોજન સાધતા હૈ?
ઉત્તરઃ– સ્વયં ભી જબ તક નિશ્ચયનયસે પ્રરૂપતિ વસ્તુકો નહીં જાનતા તબતક વ્યવહારમાર્ગ દ્વારા
વસ્તુકા નિશ્ચય કરતા હૈ. ઇસલિયે નીચલી દશામેં સ્વયંકો ભી વ્યવહારનય કાર્યકારી હૈ. પરન્તુ
વ્યવહારકો ઉપચારમાત્ર માનકર ઉસકે દ્વારા વસ્તુકા શ્રદ્ધાન બરાબર કિયા જાવે તો વહ કાર્યકારી
હો, ઔર યદિ નિશ્ચયકી ભાઁતિ વ્યવહાર ભી સત્યભૂત માનકર ‘વસ્તુ ઐસી હી હૈ’ ઐસા શ્રદ્ધાન કિયા
જાવે તો વહ ઉલ્ટા અકાર્યકારી હો જાયે. યહી પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાયમેં કહા હૈઃ–
અબુધસ્ય બોધનાંર્થ મુનીશ્વરા દેશયન્ત્તત્યભૂતાર્થમ્.
વ્યવહારમેવ કેવલમવૈતિ યસ્તસ્ય દેશના નાસ્તિ..
માણવક એવ સિંહો યથા ભવત્યનવગીતસિંહસ્ય.
વ્યવહાર એવ હિ તથા નિશ્ચયતાં યાત્યનિશ્ચયજ્ઞસ્ય..
અર્થઃ– મુનિરાજ, અજ્ઞાનીકો સમઝાનેકે લિયે અસત્યાર્થ જો વ્યવહારનય ઉસકો ઉપદેશ દેતે હૈં.
જો કેવળ વ્યવહારકો હી સમઝાતા હૈ, ઉસે તો ઉપદેશ હી દેના યોગ્ય નહીં હૈ. જિસ પ્રકાર જો
સચ્ચે સિંહકો ન સમઝતા ઉસે તો બિલાવ હી સિંહ હૈ, ઉસી પ્રકાર જો નિશ્ચયકો નહીં સમઝતા
ઉસકે તો વ્યવહાર હી નિશ્ચયપનેકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.
–શ્રી મોક્ષમાર્ગપ્રકાશક

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

નિશ્ચયવ્યવહારાભાસ–અવલમ્બિયોંકા નિરૂપણ
અબ, નિશ્ચય–વ્યવહાર દોનોં નયોંકે આભાસકા અવલમ્બન લેતે હૈં ઐસે મિથ્યાદ્રષ્ટિયોંકા
નિરૂપણ કરતે હૈંઃ––
કોઈ ઐસા માનતે હૈં કિ જિનમતમેં નિશ્ચય ઔર વ્યવહાર દો નય કહે હૈં ઇસલિયે હમેં ઉન
દોનોંકા અંગીકાર કરના ચાહિયે. ઐસા વિચારકર, જિસ પ્રકાર કેવળનિશ્ચયભાસકે અવલિમ્બયોંકા
કથન કિયા થા તદનુસાર તો વે નિશ્ચયકા અંગીકાર કરતે હૈં ઔર જિસ પ્રકાર કેવલવ્યવહારાભાસકે
અવલિમ્બયોંકા કથન કિયા થા તદનુસાર વ્યવહારકા અંગીકાર કરતે હૈં. યદ્યપિ ઇસ પ્રકાર અંગીકાર
કરનેમેં દોનોં નયોંમેં વિરોધ હૈ, તથાપિ કરેં ક્યા? દોનોં નયોંકા સચ્ચા સ્વરૂપ તો ભાસિત હુઆ નહીં
હૈ ઔર જિનમતમેં દો નય કહે હૈં ઉનમેંસે કિસીકો છોડા ભી નહીં જાતા. ઇસલિયે ભ્રમપૂર્વક દોનોં
નયોકાં સાધન સાધતે હૈં. ઉન જીવોંકો ભી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જાનના.
અબ ઉનકી પ્રવૃત્તિકી વિશેષતા દર્શાતે હૈંઃ–
અંતરંગમેં સ્વયંકો તો નિર્ધાર કરકે યથાવત્ નિશ્ચય–વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગકો પહિચાના નહીં હૈ
પરન્તુ જિન–આજ્ઞા માનકર નિશ્ચય–વ્યવહારરૂપ દો પ્રકારકે મોક્ષમાર્ગ માનતે હૈં. અબ મોક્ષમાર્ગ તો
કહીં દો હૈં નહીં, મોક્ષમાર્ગકા નિરૂપણ દો પ્રકારસે હૈ. જહાઁં સચ્ચે મોક્ષમાર્ગકો મોક્ષમાર્ગ નિરૂપણ
કિયા હૈ વહ નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હૈ, ઔર જહાઁંં મોક્ષમાર્ગ તો હૈ નહીં કિન્તુ મોક્ષમાર્ગકા નિમિત્ત હૈે અથવા
સહચારી હૈ, ઉસે ઉપચારસે મોક્ષમાર્ગ કહેં વહ વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ હૈ; ક્યોંકિ નિશ્ચય–વ્યવહારકા સર્વત્ર
ઐસા હી લક્ષણ હૈ. સચ્ચા નિરૂપણ સો નિશ્ચય, ઉપચાર નિરૂપણ સો વ્યવહાર. ઇસલિયે નિરૂપણકી
અપેક્ષાસે દો પ્રકાસે મોક્ષમાર્ગ જાનના. પરંતુ એક નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હૈ તથા એક વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ હૈ ઇસ
પ્રકાર દો મોક્ષમાર્ગ માનના મિથ્યા હૈ.
પુનશ્ચ, વે નિશ્ચય–વ્યવહાર દોનોંકો ઉપાદેય માનતે હૈં. વહ ભી ભ્રમ હૈ, ક્યોંકિ નિશ્ચય ઔર
વ્યવહારકા સ્વરૂપ તો પરસ્પર વિરોધ સહિત હૈ –
–શ્રી મોક્ષમાર્ગપ્રકાશક

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

વિષયાનુક્રમણિકા
વિષય
ગાથા
વિષય
ગાથા
દોનોં નયોં દ્વારા દ્રવ્યકે લક્ષણકા વિભાગ
૧૧
૧ ષડ્દ્રવ્યપંચાસ્તિકાયવર્ણન
દ્રવ્ય ઔર પર્યાયોંકે અભેદપનેકા કથન
૧૨
ષડ્દ્રવ્યપંચાસ્તિકાયકે સામાન્ય
દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકે અભેદપનેકા કથન
૧૩
વ્યાખ્યાનરૂપ પીઠિકા
દ્રવ્યકે આદેશકે પક્ષ સપ્તભંગી
૧૪
ઉત્પાદમેં અસત્કા પ્રાદુર્ભાવ ઔર વ્યયમેં
શાસ્ત્રકે આદિમેં ભાવનમસ્કારરૂપ
સત્ કા વિનાશ હોનેકા નિષેધ
૧૫
અસાધારણ મંગલ
દ્રવ્યોં,ગુણોં તથા પર્યાયોંકા પ્રજ્ઞાપન
૧૬
સમય અર્થાત આગમકો પ્રણામ કરકે
ઉસકા કથન કરને સમ્બન્ધી
ભાવકા કા નાશ નહીં હોતા ઔર
અભાવ
કા ઉત્પાદ નહીં હોતા ઉસકા
શ્રીમદ્કુન્દકુન્દાચાર્ય દેવકી પ્રતિજ્ઞા
ઉદાહરણ
૧૭
શબ્દરૂપસે, જ્ઞાનરૂપસે ઔર અર્થરૂપસે
દ્રવ્ય કથંચિત વ્યય ઔર ઉત્પાદયુક્ત
હોને
ઐસે તીન પ્રકારકા ‘સમય’ શબ્દકા
પર ભી ઉસકા સદૈવ અવિનષ્ટપના
અર્થ તથા લોક–અલોકરૂપ
વિભાગ
એવં અનુત્પન્નપના
૧૮
પાઁચ અસ્તિકાયોંકી વિશેષ સંજ્ઞા,
સામાન્ય
ધ્રુવતા કે પક્ષસે સત્કા અવિનાશ ઔર
–વિશેષ અસ્તિત્વ તથા કાયત્વકા
કથન
અસત્કા અનુત્પાદ
૧૯
પાઁચ અસ્તિકાયોંકા અસ્તિત્વ કિસ
પ્રકાર
સિદ્ધકો અત્યંત અસત્–ઉત્પાદકા નિષેધ
૨૦
સે હૈ ઔર કાયત્વ કિસ પ્રકારસે હૈ
જીવકો ઉત્પાદ, વ્યય, સત્–વિનાશ એવં
ઉસકા કથન
અસત્–ઉત્પાદકા કર્તાપના હોનેકી
પાઁચ અસ્તિકાયોંકો તથા કાલકો
દ્રવ્ય–
સિદ્ધિરૂપ ઉપસંહાર
૨૧
પનેકા કા કથન
છહ દ્રવ્યોંમેંસે પાઁચકો અસ્તિકાયપનેકા
છહ દ્રવ્યોંકા પરસ્પર અત્યંત સંકર
હોનેપર
સ્થાપન
૨૨
ભી વે અપને અપને નિશ્ચિત સ્વરૂપસે
કાલ અસ્તિકાયરૂપસે અનુક્ત હોને પર
ચ્યુત નહીં હોતે ઐસા કથન
ભી ઉસકા અર્થપના
૨૩
અસ્તિત્વ કા સ્વરૂપ
નિશ્ચયકાલકા સ્વરૂપ
૨૪
સત્તા ઔર દ્રવ્યકા અર્થાન્તરપના
હોનેકા
વ્યવહારકાલકા કથંચિત પરાશ્રિતપના
૨૫
ખણ્ડન
વ્યવહારકાલકે કથંચિત પરાશ્રિતપને
તીન પ્રકારસે દ્રવ્યકા લક્ષણ
૧૦
સંમ્બન્ધી સત્ય યુક્તિ
૨૬

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version


વિષય
ગાથા
વિષય
ગાથા
જીવદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન
વ્યપદેશ આદિ એકાન્તસે દ્રવ્યગુણોંકે
સ્ાંસારદશાવાલે આત્માકા સૌપાધિ ઔર
અન્યપનેકા કારણ હોનેકા ખણ્ડન
૪૬
નિરુપાધિ સ્વરૂપ
૨૭
વસ્તુરૂપસે ભેદ ઔર [વસ્તુરૂપસે]
મુક્તદશાવાલે આત્માકા નિરુપાધિ સ્વરૂપ
૨૮
અભેદકા ઉદાહરણ
૪૭
સિદ્ધકે નિરુપાધિ જ્ઞાન દર્શન ઔર
દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા અર્થાન્તરપના હોનેસે
સુખકા સમર્થન
૨૯
દોષ
૪૮
જીવત્વગુણકી વ્યાખ્યા
૩૦
જ્ઞાન ઔર જ્ઞાનીકો સમવાય સમ્બન્ધ
જીવોંકા સ્વાભાવિક પ્રમાણ તથા ઉનકા
હોંને કા નિરાકરણ
૪૯
મુક્ત ઔર અમુક્ત ઐસા વિભાગ
૩૧–૩૨
સમવાયમે પદાર્થનતરપના હોંને કા
જીવકે દેહપ્રમાણપનેકે દ્રષ્ટાન્તકા કથન
૩૩
નિરાકરણ
૫૦
જીવકા દેહસે દેહાન્તરમેં અસ્તિત્વ, દેહ
સે પૃથકત્વ તથા દેહાન્તરમેં ગમન કા
દ્રષ્ટાંતરૂપ તથા દ્રાર્ષ્ટાંતરૂપ પદાર્થ
પૂર્વક, દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકે અભિન્ન–
કારણ
૩૪
પદાર્થપનેકે વ્યાખ્યાનકા ઉપસંહાર
૫૧–૫૨
સિદ્ધ ભગવન્તોંકે જીવત્વ એવં દેહ–
પ્રમાણત્વકી વ્યવસ્થા
૩૫
સિદ્ધભગવાનકો કાર્યપના ઔર
અપને ભાવોંકો કરતે હુએ, ક્યા જીવ
કારણપના હોનેકા નિરાકરણ
૩૬
અનાદિ અનન્ત હૈ? ક્યા સાદિ સાન્ત
‘જીવકા અભાવ સો મુક્તિ’ –ઇસ બાત
હૈ? ક્યા સાદિ અનંત હૈ? ક્યા
કા ખણ્ડન
૩૭
તદાકારરૂપ પરિણત હૈ? ક્યા
ચેતયિતૃત્વ ગુણકી વ્યાખ્યા
૩૮
તદાકારરૂપ અપરિણત હૈ? ––ઇન
કિસ જીવકો કૌનસી ચેતના હોતી હૈ
આશંકાઓંકા સમાધાન
૫૩
ઉસકા કથન
૩૯
જીવકો ભાવવશાત્ સાદિ–સાંતપના ઔર
ઉપયોગ ગુણકે વ્યાખ્યાનકા પ્રારમ્ભ
૪૦
અનાદિ–અનન્તપના હોનેમેં વિરોધકા
જ્ઞાનોપયોગકે ભેદોંકે નામ ઔર
પરિહાર
૫૪
સ્વરૂપકા કથન
૪૧
જીવકો સત્ભાવકે ઉચ્છેદ ઔર અસત્–
દર્શનોપયોગકે ભેદોંકે નામ ઔર
ભાવકે ઉત્પાદમેં નિમિત્તભૂત ઉપાધિ
સ્વરૂપકા કથન
૪૨
કા પ્રતિપાદન
૫૫
એક આત્મા અનેક જ્ઞાનાત્મક હોનેકા
જીવોંકો પાઁચ ભાવોંકી પ્રગટતાકા વર્ણન
૫૬
સમર્થન
૪૩
જીવકે ઔદયિકાદિ ભાવોંકા અકર્તૃત્વ–
દ્રવ્યકા ગુણોંસે ભિન્નત્વ ઔર ગુણોંકા
પ્રકારકા કથન
૫૭
દ્રવ્યસે ભિન્નત્વ હોનેમેં દોષ
૪૪
નિમિત્તમાત્રરૂપસે દ્રવ્યકર્મોંકા
દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા સ્વોચિત અનન્યપના
૪૫
ઔદયિકાદિ ભાવોંકા કર્તાપના
૫૮

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version


વિષય
ગાથા
વિષય
ગાથા
કર્મકો જીવભાવકા કર્તાપના હોનેકે
કર્મવિમુક્તપનેકી મુખ્યતાસે પ્રભુત્વ–
સમ્બન્ધમેંં પૂર્વપક્ષ
૫૯
ગુણકા વ્યાખ્યાન
૭૦
૫૯ વીં ગાથામેં કહે હુએ પૂર્વપક્ષકે
જીવકે ભેદોંકા કથન
૭૧–૭૨
સમાધાનરૂપ સિદ્ધાન્ત
૬૦
બદ્ધ જીવકો કર્મનિમિત્તક ષડ્વિધિ
નિશ્ચનય સે જીવ કો અપને ભાવોં કા
ગમન ઔર મુક્ત જીવકો સ્વાભાવિક
કર્તાપના ઔર પુદ્ગલકર્મોંકા
અકર્તાપના
૬૧
ઐસા એક ઊર્ધ્વગમન
૭૩
નિશ્ચનયસે અભિન્ન કારક હોનેસે કર્મ
પુદ્ગલદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન
ઔર જીવ સ્વયં અપને–અપને રૂપકે
પુદ્ગલદ્રવ્યકે ભેદ
૭૪
કર્તા હૈં– તત્સમ્બન્ધી નિરૂપણ
૬૨
પુદ્ગલદ્રવ્યકે ભેદોંકા વર્ણન
૭૫
યદિ કર્મ જીવકો અનયોન્ય અકર્તાપના
સ્કન્ધોંમેં ‘પુદ્ગલ’ ઐસા જો વ્યવહાર
હો, તો અન્યકા દિયા હુઆ ફલ અન્ય
હૈ ઉસકા સમર્થન
૭૬
ભોગે, ઐસા પ્રસંગ આયેગા, –ઐસા દોષ
પરમાણુ કી વ્યાખ્યા
૭૭
બતલાકર પૂર્વપક્ષકા નિરૂપણ
૬૩
પરમાણુ ભિન્ન– ભિન્ન જાતિકે હોનેકા
કર્મયોગ્ય પુદ્ગલ સમસ્ત લોકમેં વ્યાપ્ત
ખણ્ડન
૭૮
હૈં; ઇસલિયે જહાઁ આત્મા હૈ વહાઁ, બિના
શદ્બ પુદ્ગલસ્કન્ધપર્યાય હોનેકા કથન
૭૯
લાયે હી, વે વિદ્યમાન હૈં–––તત્સમ્બન્ધી
પરમાણુકે એક પ્રદેશીપનેકા કથન
૮૦
કથન
૬૪
પરમાણુદ્રવ્યમેં ગુણ–પર્યાય વર્તનેકા
અન્ય દ્વારા કિયે બિના કર્મ કી ઉત્ત્પત્તિ
કથન
૮૧
કિસ પ્રકાર હોતી હૈ ઉસકા કથન
૬૫
સર્વ પુદ્ગલભેદોંકા ઉપસંહાર
૮૨
કર્મોંકી વિચિત્રતા અન્ય દ્વારા નહીં કી
ધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાય ઔર અધર્મ–
જાતી ––––તત્સમ્બન્ધી કથન
૬૬ દ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન
નિશ્ચયસે જીવ ઔર કર્મકો નિજ–નિજ
ધર્માસ્તિકાયકા સ્વરૂપ
૮૩
રૂપકા હી કર્તાપના હોને પર ભી,
ધર્માસ્તિકાયકા શેષ સ્વરૂપ
૮૪
વ્યવહારસે જીવકો કર્મ દ્વારા દિયે ગયે
ધર્માસ્તિકાયકે ગતિહેતુત્વ સમ્બન્ધી
ફલ કા ઉપભોગ વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં
દ્રષ્ટાન્ત
૮૫
હોતા––– તત્સમ્બન્ધી કથન
૬૭
અધર્માસ્તિકાયકા સ્વરૂપ
૮૬
કર્તૃત્વ ઔર ભોક્તૃત્વકી વ્યાખ્યાન કા
ધર્મ ઔર અધર્મકે સદ્ભાવકી સિદ્ધિકે
ઉપસંહાર
૬૮
લિયે હેતુ
૮૭
કર્મસંયુક્તપને કી મુખ્યતા સે પ્રભુત્વગુણ
ધર્મ ઔર અધર્મ ગતિ ઔર સ્થિતિકે
કા વ્યાખ્યાન
૬૯
હેતુ હોને પર ભી ઉનકી અત્યન્ત
ઉદાસીનતા
૮૮

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version


વિષય
ગાથા
વિષય
ગાથા
ધર્મ ઔર અધર્મકે ઉદાસીનપને
સમ્બન્ધી
દુઃખસે વિમુક્ત હોનેકા ક્રમકા કથન
૧૦૪
હેતુ
૮૯
૨, નવપદાર્થપુર્વક મોક્ષમાર્ગપ્રપંચ વર્ણન
આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાય વ્યાખ્યાન
આપ્તકી સ્તુતિપૂર્વક પ્રતિજ્ઞા
૧૦૫
આકાશકા સ્વરૂપ
૯૦
મોક્ષમાર્ગકી સૂચના
૧૦૬
લેાકકે બાહર ભી આકાશ હોનેકી
સૂચના
૯૧
સ્મ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રકી સૂચના
૧૦૭
આકાશમેં ગતિહેતુત્વ હોનેમેં
પદાર્થોંકે નામ ઔર સ્વરૂપકા કથન
૧૦૮
દોષકા નિરૂપણ
૯૨ જીવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન
૯૨ વીં ગાથા મેં ગતિપક્ષસમ્બન્ધી કથન
જીવકે સ્વરૂપકા કથન
૧૦૯
કરનેકે પશ્ચાત સ્થિતિપક્ષસમ્બન્ધી
કથન
૯૩
સંસારી જીવોંકે ભેદોંમેંસે પૃથ્વીકાયિક
આકાશકો ગતિસ્થિતિહેતુત્વકા
અભાવ
આદિ પાઁચ ભેદોંકા કથન
૧૧૦
હોનેકે સમ્બન્ધમેં હેતુ
૯૪
પૃથ્વીકાયિક આદિ પંચવિધ જીવોંકે
આકાશકો ગતિસ્થિતિહેતુત્વ હોનેકે
સ્થાવરત્રસપને સમ્બન્ધી કથન
૧૧૧
ખણ્ડન સમ્બન્ધી કથનકા ઉપસંહાર
૯૫
પૃથ્વીકાયિક આદિ પંચવિધ જીવોંકે
ધર્મ, અ ધર્મ ઔર લોકાકાશકા
એકેન્દ્રિયપનેકા નિયમ
૧૧૨
અવગાહકી અપેક્ષાસે એકત્વ હોનેપર ભી
એકેન્દ્રિયોંકો ચેતન્યકા અસ્તિત્વ
વસ્તુરૂપસે અન્યત્વ
૯૬
હોને સમ્બન્ધી દ્રષ્ટાન્ત
૧૧૩
ચૂલિકા
દ્વીન્દ્રિય જીવોંકે પ્રકારકી સૂચના
૧૧૪
દ્રવ્યોંકા મૂર્તામૂર્તપના ઔર
ત્રીન્દ્રિય જીવોંકે પ્રકારકી સૂચના
૧૧૫
ચેતનાચેતનપના
૯૭
ચતુરિન્દ્રિય જીવોંકે પ્રકારકી સૂચના
૧૧૬
દ્રવ્યોંકા સક્રિય– નિષ્ક્રિયપના
૯૮
પ્ાંચેન્દ્રિય જીવોંકે પ્રકારકી સૂચના
૧૧૭
મૂર્ત ઔર અમૂર્તકે લક્ષણ
૯૯
એકેન્દ્રિયાદિ જીવોંકા ચતુર્ગતિસમ્બન્ધ
કાલદ્રવ્યકા વ્યાખ્યાન
દર્શાકર ઉન જીવભેદોંકા ઉપસંહાર
૧૧૮
વ્યવહારકાલ તથા નિશ્ચયકાલકા
સ્વરૂપ
૧૦૦
ગતિનામકર્મ ઔર આયુકર્મકે ઉદતસે
કાલકે ‘નિત્ય’ ઔર ‘ક્ષણિક’ ઐસે
નિષ્પન્ન હોનેકે કારણ દેવત્વાદિકા
દો વિભાગ
૧૦૧
અનાત્મસ્વભાવપના
૧૧૯
કાલકો દ્રવ્યપનેકા વિધાન ઔર
પૂર્વોક્ત જીવવિસ્તારકા ઉપસંહાર
૧૨૦
અસ્તિકાયપનેકા નિષેધ
૧૦૨
વ્યવહાર જીવત્વકે એકાન્તકી
ઉપસંહાર
પ્રતિપત્તીકા ખણ્ડન
૧૨૧
પંચાસ્તિકાતકે અવબોધકા ફલ
કહકર
અન્યસે અસાધારણ ઐસે જીવકાર્યોંકા
ઉસકે વ્યાખ્યાનકા ઉપસંહાર
૧૦૩
કથન
૧૨૨

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version


વિષય
ગાથા
વિષય
ગાથા
જીવવ્યાખ્યાનકે ઉપસંહારકી તથા
સામાન્યરૂપસે સંવરકા સ્વરૂપ
૧૪૨
અજીવવ્યાખ્યાનકે પ્રારંભકી સૂચના
૧૨૩
વિશેષરૂપસે સંવરકા સ્વરૂપ
૧૪૩
અજીવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન
નિર્જરા પદાર્થકા વ્યાખ્યાન
આકાશાદિકા અજીવપના દર્શાનેકે
નિર્જરાકા સ્વરૂપ
૧૪૪
હેતુ
૧૨૪
નિર્જરાકા મુખ્ય કારણ
૧૪૫
આકાશાદિકા અચેતનત્વસામાન્ય
ધ્યાનકા સ્વરૂપ
૧૪૬
નિશ્ચિત કરનેકે લિયે અનુમાન
૧૨૫ બન્ધપદાર્થકા વ્યાખ્યાન
જીવ–પુદ્ગલકે સંયોગમેં ભી, ઉનકે
બન્ધકા સ્વરૂપ
૧૪૭
ભેદકે કારણભૂત સ્વરૂપકા કથન
૧૨૬–
૨૭
બંધકા બહિરંગ ઔર અંતરંગ કારણ
૧૪૮
જીવ–પુદ્ગલકે સંયોગસે નિષ્પન્ન
મિથ્યાત્વાદિ દ્રવ્યપર્યાયોંકે ભી બંધકે
હોનેવાલે અન્ય સાત પદાર્થોંકે
બહિરંગ કારણપનેકા પ્રકાશન
૧૪૯
ઉપોદ્ઘાત હેતુ જીવકર્મ ઔર
મોક્ષપદાર્થકા વ્યાખ્યાન
પુદ્કર્મકે ચક્રકા વર્ણન
૧૨૮–
૩૦
દ્રવ્યકર્મમોક્ષકે હેતુભૂત પરમ–સંવર
પુણ્ય–પાપપદાર્થકા વ્યાખ્યાન
રૂપસે ભાવમોક્ષકે સ્વરૂપકા
પુણ્ય–પાપકો યોગ્ય ભાવકે
કથન
૧૫૦–૫૧
સ્વભાવકા કથન
૧૩૧
દ્રવ્યકર્મમોક્ષકે હેતુભૂત ઐસી પરમ
પુણ્ય–પાપકા સ્વરૂપ
૧૩૨
નિર્જરાકે કારણભૂત ધ્યાન
૧૫૨
મૂર્તકર્મકા સમર્થન
૧૩૩
દ્રવ્યમોક્ષકા સ્વરૂપ
૧૫૩
મૂર્તકર્મકા મૂર્તકર્મકે સાથ જો બન્ધ–
મોક્ષમાર્ગપ્રપંચસૂચક
ચૂલિકા
પ્રકાર તથા અમૂર્ત જીવકા મૂર્ત–કર્મકે
મોક્ષમાર્ગકા સ્વરૂપ
૧૫૪
સાથ જો બન્ધ પ્રકાર ઉસકી
સૂચના
૧૩૪
સ્વસમયકે ગ્રહણ ઔર પરસમયકે
આસ્ત્રવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન
ત્યાગપૂર્વક કર્મક્ષય હોતા હૈ––
પુણ્યાસ્ત્રવકા સ્વરૂપ
૧૩૫
ઐસે પ્રતિપાદન દ્વારા ’જીવસ્વભાવમેં
પ્રશસ્ત રાગકા સ્વરૂપ
૧૩૬
નિયત ચારિત્ર વહ મોક્ષમાર્ગ હૈ’
અનુકમ્પાકા સ્વરૂપ
૧૩૭
–ઐસા નિરૂપણ
૧૫૫
ચિત્તકી કલુશતાકા સ્વરૂપ
૧૩૮
પરચારિત્રમેં પ્રવર્તન કરનેવાલેકા
પાપાસ્ત્રવકા સ્વરૂપ
૧૩૯
સ્વરૂપ
૧૫૬
પાપાસ્ત્રવભૂત ભાવોંકા વિસ્તાર
૧૪૦
પરચારિત્રપ્રવૃત્તિ બંધહેતુ ભૂત હોનેસે
સંવરપદાર્થકા વ્યાખ્યાન
ઉસે મોક્ષમાર્ગપનેકા નિષેધ
૧૫૭
પપકે સંવરકા કથન
૧૪૧

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version


વિષય
ગાથા
વિષય
ગાથા
સ્વચારિત્રમેં પ્રવર્તન કરનેવાલેકા
સ્વસમયકી ઉપલબ્ધિમેં રાગ હી એક હેતુ
૧૬૭
સ્વરૂપ
૧૫૮
રાગલવમૂલક દોષપરમ્પરાકા નિરૂપણ
૧૬૮
શુદ્ધ સ્વચારિત્રપ્રવૃત્તિકા માર્ગ
૧૫૯
રાગરૂપ ક્લેશકા નિઃશેષ નાશ કરને–
નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકે સાધનરૂપસે,
યોગ્ય હોનેકા નિરૂપણ
૧૬૯
પૂર્વોદિષ્ટ વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકા નિર્દેશ
૧૬૦
અર્હંતાદિકી ભક્તિરૂપ પરસમય–
વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકે સાધ્યરૂપસે,
પ્રવૃત્તિમેં સાક્ષાત મોક્ષહેતુપનેકા
નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકા કથન
૧૬૧
અભાવ હોનેપર ભી પરમ્પરાસે
આત્માકે ચારિત્ર–જ્ઞાન–દર્શનપનેકા
મોક્ષહેતુપનેકા સદ્ભાવ
૧૭૦
પ્રકાશન
૧૬૨
માત્ર અર્હંતાદિકી ભક્તિ જિતને રાગસે
સર્વ સંસારી આત્મા મોક્ષમાર્ગકે યોગ્ય
ઉત્પન્ન હોનેવાલા સાક્ષાત મોક્ષકા
હોનેકા નિરાકરણ
૧૬૩
અંતરાય
૧૭૧
દર્શન–જ્ઞાન ચારિત્રકા કથંચિત્
સાક્ષાત મોક્ષમાર્ગકે સાર–સૂચન દ્વારા
બંધહેતુપના ઔર જીવસ્વભાવમેં
નિયત
શાસ્ત્રતાત્પર્યરૂપ ઉપસંહાર
૧૭૨
ચારિત્રકા સાક્ષાત મોક્ષહેતુપના
૧૬૪
શાસ્ત્રકર્તાકી પ્રતિજ્ઞાકી પૂર્ણતા સૂચિત
સૂક્ષ્મ પરસમયકા સ્વરૂપ
૧૬૫
કરનેવાલી સમાપ્તિ
૧૭૩
શુદ્ધસમ્પ્રયોગકો કથંચિત બંધહેતુપના
હોનેસે ઉસે મોક્ષમાર્ગપનેકા નિષેધ
૧૬૬

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

નમઃ શ્રી સર્વજ્ઞવીતરાગાય
શાસ્ત્રસ્વાધ્યાયકા મંગલાચરણ
ઓંકારં બિન્દુસંયુક્તં નિત્યં ધ્યાયન્તિ યોગિનઃ.
કામદં મોક્ષદં ચૈવ
કારાય નમો નમઃ.. ૧ ..
અવિરલશબ્દઘનૌઘપ્રક્ષાલિતસકલભૂતલકલઙ્કા.
મુનિભિરુપાસિતતીર્થા સરસ્વતી હરતુ નો દુરિતાન્.. ૨ ..
અજ્ઞાનતિમિરાન્ધાનાં જ્ઞાનાઞ્જનશલાકયા.
ચક્ષુરુન્મીલિતં યેન તસ્મૈ શ્રીગુરવે નમઃ.. ૩ ..
.. શ્રીપરમગુરવે નમઃ, પરમ્પરાચાર્યગુરવે નમઃ ..
સકલકલુષવિધ્વંસકં, શ્રેયસાં પરિવર્ધકં, ધર્મસમ્બન્ધકં,
ભવ્યજીવમનઃપ્રતિબોધકારકં, પુણ્યપ્રકાશકં, પાપપ્રણાશકમિદં શાસ્ત્રં
શ્રી પંચાસ્તિકાયનામધેયં, અસ્ય મૂલગ્રન્થકર્તારઃ
શ્રીસર્વજ્ઞદેવાસ્તદુત્તરગ્રન્થકર્તારઃ શ્રીગણધરદેવાઃ પ્રતિગણધરદેવાસ્તેષાં
વચનાનુસારમાસાદ્ય આચાર્યશ્રીકુન્દકુન્દાચાર્યદેવવિરચિતં, શ્રોતારઃ
સાવધાનતયા શ્રૃણવન્તુ..
મંગલં ભગવાન્ વીરો મંગલં ગૌતમો ગણી.
મંગલં કુન્દકુન્દાર્યો જૈનધર્મોઽસ્તુ મંગલમ્.. ૯ ..
સર્વમઙ્ગલમાંગલ્યં સર્વકલ્યાણકારકં.
પ્રધાનં સર્વધર્માણાં જૈનં જયતુ શાસનમ્.. ૨ ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

શ્રી સર્વજ્ઞવીતરાગાય નમઃ
શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત
શ્રી
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
––૧––
ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
શ્રીમદ્મૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિતા સમયવ્યાખ્યા
સહજાનન્દ ચૈતન્યપ્રકાશાય મહીયસે.
નમોઽનેકાન્તવિશ્રાન્તમહિમ્ને પરમાત્મને.. ૧..
------------------------------------------------------------------------------------------------
મૂલ ગાથાઓં એવં સમયવ્યાખ્યા નામક ટીકાકે ગુજરાતી અનુવાદકા
હિન્દી રૂપાન્તર
[પ્રથમ, ગ્રન્થકે આદિમેં શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત પ્રાકૃતગાથાબદ્ધ ઇસ
‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ નામક શાસ્ત્રકી ‘સમયવ્યાખ્યા’ નામક સંસ્કૃત ટીકા રચનેવાલે આચાર્ય શ્રી
અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ શ્લોક દ્વારા મંગલકે હેતુ પરમાત્માકો નમસ્કાર કરતે હૈંઃ––

[શ્લોકાર્થઃ––] સહજ આનન્દ એવં સહજ ચૈતન્યપ્રકાશમય હોનેસે જો અતિ મહાન હૈ તથા
અનેકાન્તમેં સ્થિત જિસકી મહિમા હૈ, ઉસ પરમાત્માકો નમસ્કાર હો. [૧]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
દુર્નિવારનયાનીકવિરોધધ્વંસનૌષધિઃ.
સ્યાત્કારજીવિતા જીયાજ્જૈની સિદ્ધાન્તપદ્ધતિઃ.. ૨..
સમ્યગ્જ્ઞાનામલજ્યોતિર્જનની દ્વિનયાશ્રયા.
અથાતઃ સમયવ્યાખ્યા સંક્ષેપેણાઽભિધીયતે.. ૩..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[અબ ટીકાકાર આચાર્યદેવ શ્લોક દ્વારા જિનવાણીકી સ્તુતિ કરતે હૈંઃ––]
[શ્લોકાર્થઃ–] સ્યાત્કાર જિસકા જીવન હૈ ઐસી જૈની [–જિનભગવાનકી] સિદ્ધાંતપદ્ધતિ –
જો કિ દુર્નિવાર નયસમૂહકે વિરોધકા નાશ કરનેવાલી ઔષધિ હૈ વહ– જયવંત હો. [૨]
[અબ ટીકાકાર આચાર્યદેવ શ્લોક દ્વારા ઇસ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રકી ટીકા રચને કી
પ્રતિજ્ઞા કરતે હૈં]
[શ્લોકાર્થઃ–] અબ યહાઁસે, જો સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી નિર્મલ જ્યોતિકી જનની હૈ ઐસી દ્વિનયાશ્રિત
[દો નયોંકા આશ્રય કરનારી] સમયવ્યાખ્યા [પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રકી સમયવ્યાખ્યા નામક
ટીકા] સંક્ષેપસે કહી જાતી હૈ. [૩]
[અબ, તીન શ્લોકોં દ્વારા ટીકાકાર આચાર્યદેવ અત્યન્ત સંક્ષેપમેં યહ બતલાતે હૈં કિ ઇસ
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રમેં કિન–કિન વિષયોંકા નિરૂપણ હૈઃ–––]
-------------------------------------------------------
૧ ઼ ‘સ્યાત્’ પદ જિનદેવકી સિદ્ધાન્તપદ્ધતિકા જીવન હૈ. [સ્યાત્ = કથંચિત; કિસી અપેક્ષાસે; કિસી પ્રકારસે.]

૨ ઼ દુર્નિવાર = નિવારણ કરના કઠિન; ટાલના કઠિન.

૩ ઼ પ્રત્યેક વસ્તુ નિત્યત્વ, અનિત્યત્વ આદિ અનેક અન્તમય [ધર્મમય] હૈ. વસ્તુકી સર્વથા નિત્યતા તથા સર્વથા
અનિત્યતા માનનેમેં પૂર્ણ વિરોધ આનેપર ભી, કથંચિત [અર્થાત્ દ્રવ્ય–અપેક્ષાસે] નિત્યતા ઔર કથંચિત [અર્થાત્
પર્યાય– અપેક્ષાસે] અનિત્યતા માનનેમેં કિંચિત વિરોધ નહીંં આતા–ઐસા જિનવાણી સ્પષ્ટ સમઝાતી હૈ. ઇસપ્રકાર
જિનભગવાનકી વાણી સ્યાદ્વાદ દ્વારા [અપેક્ષા–કથનસે] વસ્તુકા પરમ યથાર્થ નિરૂપણ કરકે, નિત્યત્વ–
અનિત્યત્વાદિ ધર્મોંમેં [તથા ઉન–ઉન ધર્મોંકો બતલાનેવાલે નયોંમેં] અવિરોધ [સુમેલ] અબાધિતરૂપસે સિદ્ધ
કરતી હૈ ઔર ઉન ધર્મોંકે બિના વસ્તુકી નિષ્પત્તિ હી નહીં હો સકતી ઐસા નિર્બાધરૂપસે સ્થાપિત કરતી હૈ.

૪ ઼ સમયવ્યાખ્યા = સમયકી વ્યાખ્યા; પંચાસ્તિકાયકી વ્યાખ્યા; દ્રવ્યકી વ્યાખ્યા; પદાર્થકી વ્યાખ્યા.
[વ્યાખ્યા = વ્યાખ્યાન; સ્પષ્ટ કથન; વિવરણ; સ્પષ્ટીકરણ.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
પઞ્ચાસ્તિકાયષડ્દ્રવ્યપ્રકારેણ પ્રરૂપણમ્.
પૂર્વં મૂલપદાર્થાનામિહ સૂત્રકૃતા કૃતમ્.. ૪..
જીવાજીવદ્વિપર્યાયરૂપાણાં ચિત્રવર્ત્મનામ્.
તતોનવપદાર્થાનાં વ્યવસ્થા પ્રતિપાદિતા.. ૫..
તતસ્તત્ત્વપરિજ્ઞાનપૂર્વેણ ત્રિતયાત્મના.
પ્રોક્તા માર્ગેણ કલ્યાણી મોક્ષપ્રાપ્તિરપશ્ચિમા.. ૬..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[શ્લોકાર્થઃ–] યહાઁ પ્રથમ સુત્રકર્તાને મૂલ પદાર્થોંકા પંચાસ્તિકાય એવેં ષડ્દ્રવ્યકે પ્રકારસે
પ્રરૂપણ કિયા હૈ [અર્થાત્ ઇસ શાસ્ત્રકે પ્રથમ અધિકારમેં શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને વિશ્વકે મૂલ
પદાર્થોંકા પાઁચ અસ્તિકાય ઔર છહ દ્રવ્યકી પદ્ધતિસે નિરૂપણ કિયા હૈ]. [૪]
[શ્લોકાર્થઃ–] પશ્ચાત્ [દૂસરે અધિકારમેં], જીવ ઔર અજીવ– ઇન દો કી પર્યાયોંરૂપ નવ
પદાર્થોંકી–કિ જિનકે માર્ગ અર્થાત્ કાર્ય ભિન્ન–ભિન્ન પ્રકારકે હૈં ઉનકી–વ્યવસ્થા પ્રતિપાદિત કી હૈ.
[૫]
[શ્લોકાર્થઃ–] પશ્ચાત્ [દૂસરે અધિકારકે અન્તમેં] , તત્ત્વકે પરિજ્ઞાનપૂર્વક [પંચાસ્તિકાય,
ષડ્દ્રવ્ય તથા નવ પદાર્થોંકે યથાર્થ જ્ઞાનપૂર્વક] ત્રયાત્મક માર્ગસે [સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાનચારિત્રાત્મક
માર્ગસે] કલ્યાણસ્વરૂપ ઉત્તમ મોક્ષપ્રાપ્તિ કહી હૈ. [૬]
--------------------------------------------------------------------------
ઇસ શાસ્ત્રકે કર્તા શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ હૈં. ઉનકે દૂસરે નામ પદ્મનંદી, વક્રગ્રીવાચાર્ય,
એલાચાર્ય ઔર ગૃદ્ધપિચ્છાચાર્ય હૈં. શ્રી જયસેનાચાર્યદેવ ઇસ શાસ્ત્રકી તાત્પર્યવૃત્તિ નામક ટીકા પ્રારમ્ભ
કરતે હુએ લિખતે હૈં કિઃ–– ‘અબ શ્રી કુમારનંદી–સિદ્ધાંતિદેવકે શિષ્ય શ્રીમત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને–
જિનકે દૂસરે નામ પદ્મનંદી આદિ થે ઉન્હોંને – પ્રસિદ્ધકથાન્યાયસે પૂર્વવિદેહમેં જાકર વીતરાગ–
સર્વજ્ઞ સીમંધરસ્વામી તીર્થંકરપરમદેવકે દર્શન કરકે, ઉનકે મુખકમલસે નીકલી હુઈ દિવ્ય વાણીકે
શ્રવણસે અવધારિત પદાર્થ દ્વારા શુદ્ધાત્મતત્ત્વાદિ સારભૂત અર્થ ગ્રહણ કરકે, વહાઁસે લૌટકર
અંતઃતત્ત્વ એવં બહિઃતત્ત્વકે ગૌણ–મુખ્ય પ્રતિપાદનકે હેતુ અથવા શિવકુમારમહારાજાદિ સંક્ષેપરુચિ
શિષ્યોંકે પ્રતિબોધનાર્થ રચે હુએ પંચાસ્તિકાયપ્રાભૃતશાસ્ત્રકા યથાક્રમસે અધિકારશુદ્ધિપૂર્વક
તાત્પર્યાર્થરૂપ વ્યાખ્યાન કિયા જાતા હૈ.

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
અથ સૂત્રાવતારઃ–
ઈદસદવંદિયાણં તિહુઅણહિદમધુરવિસદવક્કાણં.
અંતાતીદગુણાણં ણમો જિણાણં જિદભવાણં.. ૧..
ઇન્દ્રશતવન્દિતેભ્યસ્ત્રિભુવનહિતમુધરવિશદવાક્યેભ્યઃ.
અન્તાતીતગુણેભ્યો નમો જિનેભ્યો જિતભવેભ્યઃ.. ૧..
અથાત્ર ‘નમો જિનેભ્યઃ’ ઇત્યનેન જિનભાવનમસ્કારરૂપમસાધારણં શાસ્ત્રસ્યાદૌ મઙ્ગલમુપાત્તમ્.
અનાદિના સંતાનેન પ્રવર્ત્તમાના અનાદિનૈવ સંતાનેન પ્રવર્ત્તમાનૈરિન્દ્રાણાં શતૈર્વન્દિતા યે ઇત્યનેન સર્વદૈવ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
અબ [શ્રીમદ્ભગત્વકુન્દકુન્દાચાર્યદેવવિરચિત] ગાથાસૂત્રકા અવતરણ કિયા જાતા હૈઃ–––
ગાથા ૧
અન્વયાર્થઃ– [ઇન્દ્રશતવન્દિતેભ્યઃ] જો સો ઇન્દ્રોંસે વન્દિત હૈં, [ત્રિભુવનહિતમધુરવિશદવાક્યેભ્યઃ]
તીન લોકકો હિતકર, મધુર એવં વિશદ [નિર્મલ, સ્પષ્ટ] જિનકી વાણી હૈ, [અન્તાતીતગુણેભ્યઃ]
[ચૈતન્યકે અનન્ત વિલાસસ્વરૂપ] અનન્ત ગુણ જિનકો વર્તતા હૈ ઔર [જિતભવેભ્યઃ] જિન્હોંને ભવ પર
વિજય પ્રાપ્ત કી હૈ, [જિનેભ્યઃ] ઉન જિનોંકો [નમઃ] નમસ્કાર હો.
ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] ‘જિનોંકો નમસ્કાર હો’ ઐસા કહકર શાસ્ત્રકે આદિમેં જિનકો
ભાવનમસ્કારરૂપ અસાધારણ મંગલ કહા. ‘જો અનાદિ પ્રવાહસે પ્રવર્તતે [–ચલે આરહે ] હુએ અનાદિ
પ્રવાહસે હી પ્રવર્તમાન [–ચલે આરહે] સૌ સૌ ઇન્દ્રોંસેંવન્દિત હૈં’ ઐસા કહકર સદૈવ
દેવાધિદેવપનેકે કારણ વે હી [જિનદેવ હી] અસાધારણ નમસ્કારકે યોગ્ય હૈં ઐસા કહા.
--------------------------------------------------------------------------
૧. મલકો અર્થાત પાપકો ગાલે––નષ્ટ કરે વહ મંગલ હૈ, અથવા સુખકો પ્રાપ્ત કરે––લાયે વહ મંગલ હૈે.
૨. ભવનવાસી દેવોંકે ૪૦ ઇન્દ્ર, વ્યન્તર દેવોંકે ૩૨, કલ્પવાસી દેવોંકે ર૪, જ્યોતિષ્ક દેવોંકે ૨, મનુષ્યોંકા ૧
ઔર તિર્યંચોંકા ૧– ઇસપ્રકાર કુલ ૧૦૦ ઇન્દ્ર અનાદિ પ્રવાહરૂપસેં ચલે આરહે હૈં .
શત–ઇન્દ્રવંદિત, ત્રિજગહિત–નિર્મલ–મધુર વદનારને,
નિઃસીમ ગુણ ધરનારને, જિતભવ નમું જિનરાજને. ૧.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
દેવધિદેવત્વાત્તેષામેવાસાધારણનમસ્કારાર્હત્વમુક્તમ્. ત્રિભુવનમુર્ધ્વાધોમધ્યલોકવર્તી સમસ્ત એવ
જીવલોકસ્તસ્મૈ નિર્વ્યોબાધવિશુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભો–પાયાભિધાયિત્વાદ્ધિતં
પરમાર્થરસિકજનમનોહારિત્વાન્મધુરં, નિરસ્તસમસ્તશંકાદિદોષાસ્પદત્વાદ્વિ–શદં વાક્યં દિવ્યો
ધ્વનિર્યેષામિત્યનેન સમસ્તવસ્તુયાથાત્મ્યોપદેશિત્વાત્પ્રેક્ષાવત્પ્રતીક્ષ્યત્વમાખ્યાતમ્. અન્તમતીતઃ
ક્ષેત્રાનવચ્છિન્નઃ કાલાનવચ્છિન્નશ્ચ પરમચૈતન્યશક્તિવિલાસલક્ષણો ગુણો યેષામિત્યનેન તુ
પરમાદ્ભુતજ્ઞાનાતિશયપ્રકાશનાદવાપ્તજ્ઞાનાતિશયાનામપિ યોગીન્દ્રાણાં વન્ધત્વમુદિતમ્. જિતો ભવ
આજવંજવો યૈરિત્યનેન તુ કુતકૃત્યત્વપ્રકટનાત્ત એવાન્યેષામકૃતકૃત્યાનાં શરણમિત્યુપદિષ્ટમ્. ઇતિ
સર્વપદાનાં તાત્પર્યમ્.. ૧..
---------------------------------------------------------------------------------------------

‘જિનકી વાણી અર્થાત દિવ્યધ્વનિ તીન લોકકો –ઊર્ધ્વ–અધો–મધ્ય લોકવર્તી સમસ્ત જીવસમુહકો–
નિર્બાધ વિશુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિકા ઉપાય કહનેવાલી હોનેસે હિતકર હૈ, પરમાર્થરસિક જનોંકે
મનકો હરનેવાલી હોનેસે મધુર હૈ ઔર સમસ્ત શંકાદિ દોષોંકે સ્થાન દૂર કર દેનેસે વિશદ [નિર્મલ,
સ્પષ્ટ] હૈ’ ––– ઐસા કહકર [જિનદેવ] સમસ્ત વસ્તુકે યથાર્થ સ્વરૂપકે ઉપદેશક હોનેસે
વિચારવંત બુદ્ધિમાન પુરુષોંકે બહુમાનકે યોગ્ય હૈં [અર્થાત્ જિનકા ઉપદેશ વિચારવંત બુદ્ધિમાન પુરુષોંકો
બહુમાનપૂર્વક વિચારના ચાહિયે ઐસે હૈં] ઐસા કહા. ‘અનન્ત–ક્ષેત્રસે અન્ત રહિત ઔર કાલસે અન્ત
રહિત–––પરમચૈતન્યશક્તિકે વિલાસસ્વરૂપ ગુણ જિનકો વર્તતા હૈ’ ઐસા કહકર [જિનોંકો] પરમ
અદભુત જ્ઞાનાતિશય પ્રગટ હોનેકે કારણ જ્ઞાનાતિશયકો પ્રાપ્ત યોગન્દ્રોંસે ભી વંદ્ય હૈ ઐસા કહા. ‘ભવ
અર્થાત્ સંસાર પર જિન્હોંને વિજય પ્રાપ્ત કી હૈ’ ઐસા કહકર કૃતકૃત્યપના પ્રગટ હો જાનેસે વે
હી [જિન હી] અન્ય અકૃતકૃત્ય જીવોંકો શરણભૂત હૈં ઐસા ઉપદેશ દિયા.– ઐસા સર્વ પદોંકા તાત્પર્ય
હૈ.
ભાવાર્થઃ– યહાઁ જિનભગવન્તોંકે ચાર વિશેષણોંકા વર્ણન કરકે ઉન્હેં ભાવનમસ્કાર કિયા હૈ. [૧]
પ્રથમ તો, જિનભગવન્ત સૌ ઇન્દ્રોંસે વંદ્ય હૈં. ઐસે અસાધારણ નમસ્કારકે યોગ્ય અન્ય કોઈ નહીં હૈ,
ક્યોંકિ દેવોં તથા અસુરોંમેં યુદ્ધ હોતા હૈ ઇસલિએ [દેવાધિદેવ જિનભગવાનકે અતિરિક્ત] અન્ય કોઈ ભી
દેવ સૌ ઇન્દ્રોંસે વન્દિત નહીં હૈ. [૨] દૂસરે, જિનભગવાનકી વાણી તીનલોકકો શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપકી
પ્રાપ્તિકા ઉપાય દર્શાતી હૈ ઇસલિએ હિતકર હૈ; વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિસે ઉત્પન્ન સહજ –અપૂર્વ
પરમાનન્દરૂપ પારમાર્થિક સુખરસાસ્વાદકે રસિક જનોંકે મનકો હરતી હૈ ઇસલિએ [અર્થાત્ પરમ
સમરસીભાવકે રસિક જીવોંકો મુદિત કરતી હૈ ઇસલિએ] મધુર હૈ;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
શુદ્ધ જીવાસ્તિકાયાદિ સાત તત્ત્વ, નવ પદાર્થ, છહ દ્રવ્ય ઔર પાઁચ અસ્તિકાયકા સંશય–વિમોહ–
વિભ્રમ રહિત નિરૂપણ ક્રતી હૈ ઇસલિએ અથવા પૂર્વાપરવિરોધાદિ દોષ રહિત હોનેસે અથવા યુગપદ્ સર્વ
જીવોંકો અપની–અપની ભાષામેં સ્પષ્ટ અર્થકા પ્રતિપાદન કરતી હૈ ઇસલિએ વિશદ–સ્પષ્ટ– વ્યક્ત હૈ.
ઇસપ્રકાર જિનભગવાનકી વાણી હી પ્રમાણભૂત હૈ; એકાન્તરૂપ અપૌરુષેય વચન યા વિચિત્ર કથારૂપ
કલ્પિત પુરાણવચન પ્રમાણભૂત નહીં હૈ. [૩] તીસરે, અનન્ત દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવકા જાનનેવાલા
અનન્ત કેવલજ્ઞાનગુણ જિનભગવન્તોંકો વર્તતા હૈ. ઇસપ્રકાર બુદ્ધિ આદિ સાત ઋદ્ધિયાઁ તથા
મતિજ્ઞાનાદિ ચતુર્વિધ જ્ઞાનસે સમ્પન્ન ગણધરદેવાદિ યોગન્દ્રોંસે ભી વે વંદ્ય હૈં. [૪] ચૌથે, પાઁચ પ્રકારકે
સંસારકો જિનભગવન્તોંને જીતા હૈ. ઇસપ્રકાર કૃતકૃત્યપનેકે કારણ વે હી અન્ય અકૃતકૃત્ય જીવોંકો
શરણભૂત હૈ, દૂસરા કોઈ નહીં.–
ઇસપ્રકાર ચાર વિશેષણોંસે યુક્ત જિનભગવન્તોંકો ગ્રંથકે આદિમેં
ભાવનમસ્કાર કરકે મંગલ કિયા.
પ્રશ્નઃ– જો શાસ્ત્ર સ્વયં હી મંગલ હૈં, ઉસકા મંગલ કિસલિએ કિયા જાતા હૈ?
ઉત્તરઃ– ભક્તિકે હેતુસે મંગલકા ભી મંગલ કિયા જાતા હૈ. સૂર્યકી દીપકસે , મહાસાગરકી
જલસે, વાગીશ્વરીકી [સરસ્વતી] કી વાણીસે ઔર મંગલકી મંગલસે અર્ચના કી જાતી હૈ .. ૧..
--------------------------------------------------------------------------
ઇસ ગાથાકી શ્રીજયસેનાચાર્યદેવકૃત ટીકામેં, શાસ્ત્રકા મંગલ શાસ્ત્રકા નિમિત્ત, શાસ્ત્રકા હેતુ [ફલ], શાસ્ત્રકા
પરિમાણ, શાસ્ત્રકા નામ તથા શાસ્ત્રકે કર્તા– ઇન છહ વિષયોંકા વિસ્તૃત વિવેચન કિયા હૈ.
પુનશ્ચ, શ્રી જયસેનાચાર્યદેવને ઇસ ગાથાકે શબ્દાર્થ, નયાર્થ, મતાર્થ, આગમાર્થ એવં ભાવાર્થ સમઝાકર,
‘ઇસપ્રકાર વ્યાખ્યાનકાલમે સર્વત્ર શબ્દાર્થ, નયાર્થ, મતાર્થ, આગમાર્થ ઔર ભાવાર્થ પ્રયુક્ત કરને યોગ્ય હૈં’ –––
ઐસા કહા હૈ.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
સમણમુહુગ્ગદમટ્ઠં ચદુગ્ગદિણિવારણં સણિવ્વાણં.
એસો પણમિય સિરસા સમયમિયં સણહ વોચ્છામિ.. ૨..
શ્રમણમુખોદ્ગતાર્થં ચતુર્ગતિનિવારણં સનિર્વાણમ્.
એષ પ્રણમ્ય શિરસા સમયમિમં શૃણુત વક્ષ્યામિ.. ૨..
સમયો હ્યાગમઃ. તસ્ય પ્રણામપૂર્વકમાત્મનાભિધાનમત્ર પ્રતિજ્ઞાતમ્. યુજ્યતે હિ સ પ્રણન્તુમભિધાતું
ચાપ્તોપદિષ્ઠત્વે સતિ સફલત્વાત્. તત્રાપ્તોપદિષ્ટત્વમસ્ય શ્રમણમુખોદ્ગતાર્થત્ત્વાત્. શ્રમણા હિ મહાશ્રમણાઃ
સર્વજ્ઞવીતરાગાઃ. અર્થઃ પુનરનેકશબ્દસંબન્ધેનાભિધીયમાનો વસ્તુતયૈકોઽભિધેય. સફલત્વં તુ ચતસૃણાં
---------------------------------------------------------------------------------------------
ગાથા ૨
અન્વયાર્થઃ– [શ્રમણમુખોદ્ગતાર્થે] શ્રમણકે મુખસે નિકલે હુએ અર્થમય [–સર્વજ્ઞ મહામુનિકે
મુખસે કહે ગયે પદાર્થોંકા કથન કરનેવાલે], [ચતુર્ગતિનિવારણં] ચાર ગતિકા નિવારણ કરનેવાલે
ઔર [સનિર્વાણમ્] નિર્વાણ સહિત [–નિર્વાણકે કારણભૂત] – [ઇમં સમયં] ઐસે ઇસ સમયકો
[શિરસા પ્રણમ્ય] શિરસા નમન કરકે [એષવક્ષ્યામિ] મૈં ઉસકા કથન કરતા હૂઁ; [શ્રૃણુત] વહ
શ્રવણ કરો.
ટીકાઃ– સમય અર્થાત આગમ; ઉસે પ્રણામ કરકે સ્વયં ઉસકા કથન કરેંગે ઐસી યહાઁ
[શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને] પ્રતિજ્ઞા કી હૈ. વહ [સમય] પ્રણામ કરને એવં કથન કરને યોગ્ય
હૈ, ક્યોંકિ વહ
આપ્ત દ્વારા ઉપદિષ્ટ હોનેસે સફલ હૈ. વહાઁ, ઉસકા આપ્ત દ્વારા ઉપદિષ્ટપના ઇસલિએ
હૈ કિ જિસસે વહ ‘શ્રમણકે મુખસે નિકલા હુઆ અર્થમય’ હૈ. ‘શ્રમણ’ અર્થાત્ મહાશ્રમણ–
સર્વજ્ઞવીતરાગદેવ; ઔર ‘અર્થ’ અર્થાત્ અનેક શબ્દોંકે સમ્બન્ધસે કહા જાનેવાલા, વસ્તુરૂપસે એક ઐસા
પદાર્થ. પુનશ્ચ ઉસકી [–સમયકી] સફલતા ઇસલિએ હૈ કિ જિસસે વહ સમય
--------------------------------------------------------------------------
આપ્ત = વિશ્વાસપાત્ર; પ્રમાણભૂત; યથાર્થ વક્તા. [સર્વજ્ઞદેવ સમસ્ત વિશ્વકો પ્રતિ સમય સંપૂર્ણરૂપસે જાન રહે
હૈં ઔર વે વીતરાગ [મોહરાગદ્વેષરહિત] હોનેકે કારણ ઉન્હેં અસત્ય કહનેકા લેશમાત્ર પ્રયોજન નહીં રહા હૈ;
ઇસલિએ વીતરાગ–સર્વજ્ઞદેવ સચમુચ આપ્ત હૈં. ઐસે આપ્ત દ્વારા આગમ ઉપદિષ્ટ હોનેસે વહ [આગમ] સફલ
હૈં.]
આ સમયને શિરનમનપૂર્વક ભાખું છું સૂણજો તમે;
જિનવદનનિર્ગત–અર્થમય, ચઉગતિહરણ, શિવહેતુ છે. ૨.

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
નારકતિર્યગ્મનુષ્યદેવત્વલક્ષણાનાં ગતીનાં નિવારણત્વાત્ પારતંક્ર્યનિવૃત્તિલક્ષણસ્ય નિર્વાણસ્ય
શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભરૂપસ્ય પરમ્પરયા કારણત્વાત્ સ્વાતંક્ર્યપ્રાપ્તિલક્ષણસ્ય ચ ફલસ્ય સદ્ભાવાદિતિ..
૨..
સમવાઓ પંચણ્હં સમઉ ત્તિ જિણુત્તમેહિં પણ્ણત્તં.
સો ચેવ હવદિ લોઓ તત્તો અમિઓ અલોઓ ખં.. ૩..
સમવાદઃ સમવાયો વા પંચાનાં સમય ઇતિ જિનોત્તમૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્.
સ ચ એવ ભવતિ લોકસ્તતોઽમિતોઽલોકઃ ખમ્.. ૩..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[૧] ‘નારકત્વ’ તિર્યચત્વ, મનુષ્યત્વ તથા દેવત્વસ્વરૂપ ચાર ગતિયોંકા નિવારણ’ કરને કે
કારણ ઔર [૨] શુદ્ધાત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિરૂપ ‘નિર્વાણકા પરમ્પરાસે કારણ’ હોનેકે કારણ [૧]
પરતંત્રતાનિવૃતિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઔર [૨] સ્વતંત્રતાપ્રાપ્તિ જિસકા લક્ષણ હૈ –– ઐસે
ફલ
સહિત હૈ.

ભાવાર્થઃ– વીતરાગસર્વજ્ઞ મહાશ્રમણકે મુખસે નીકલે હુએ શબ્દસમયકો કોઈ આસન્નભવ્ય પુરુષ
સુનકર, ઉસ શબ્દસમયકે વાચ્યભૂત પંચાસ્તિકાયસ્વરૂપ અર્થ સમયકો જાનતા હૈ ઔર ઉસમેં આજાને
વાલે શુદ્ધજીવાસ્તિકાયસ્વરૂપ અર્થમેં [પદાર્થમેં] વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિ દ્વારા સ્થિત રહકર ચાર
ગતિકા નિવારણ કરકે, નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરકે, સ્વાત્મોત્પન્ન, અનાકુલતાલક્ષણ, અનન્ત સુખકો પ્રાપ્ત
કરતા હૈ. ઇસ કારણસે દ્રવ્યાગમરૂપ શબ્દસમય નમસ્કાર કરને તથા વ્યાખ્યાન કરને યોગ્ય હૈ..૨..
ગાથા ૩
અન્વયાર્થઃ– [પંચાનાં સમવાદઃ] પાઁચ અસ્તિકાયકા સમભાવપૂર્વક નિરૂપણ [વા] અથવા [સમવાયઃ]
--------------------------------------------------------------------------
મૂલ ગાથામેં ‘સમવાઓ’ શબ્દ હૈે; સંસ્કૃત ભાષામેં ઉસકા અર્થ ‘સમવાદઃ’ ભી હોતા હૈ ઔર ‘ સમવાયઃ’ ભી
હોતા હૈ.
૧. ચાર ગતિકા નિવારણ [અર્થાત્ પરતન્ત્રતાકી નિવૃતિ] ઔર નિર્વાણકી ઉત્પત્તિ [અર્થાત્ સ્વતન્ત્રતાકી પ્રાપ્તિ]
વહ સમયકા ફલ હૈ.
સમવાદ વા સમવાય પાંચ તણો સમય– ભાખ્યું જિને;
તે લોક છે, આગળ અમાપ અલોક આભસ્વરૂપ છે. ૩.

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
તત્ર ચ પઞ્ચાનામસ્તિકાયાનાં સમો મધ્યસ્થો રાગદ્વેષાભ્યામનુપહતો વર્ણપદવાક્ય–સન્નિવેશવિશિષ્ટઃ
પાઠો વાદઃ શબ્દસમયઃ શબ્દાગમ ઇતિ યાવત્. તેષામેવ મિથ્યાદર્શનોદયોચ્છેદે સતિ સમ્યગ્વાયઃ
પરિચ્છેદો જ્ઞાનસમયો જ્ઞાનગમ ઇતિ યાવત્. તેષામેવાભિધાનપ્રત્યયપરિચ્છિન્નાનાં વસ્તુરૂપેણ સમવાયઃ
સંધાતોઽર્થસમયઃ સર્વપદાર્થસાર્થ ઇતિ યાવત્. તદત્ર જ્ઞાનસમયપ્રસિદ્ધયર્થ શબ્દસમયસમ્બન્ધેનાર્થસમય
ોઽભિધાતુમભિપ્રેતઃ. અથ તસ્યૈવાર્થસમયસ્ય દ્વૈવિધ્યં લોકાલોક–વિકલ્પાત્.
---------------------------------------------------------------------------------------------
ઉનકા સમવાય [–પંચાસ્તિકાયકા સમ્યક્ બોધ અથવા સમૂહ] [સમયઃ] વહ સમય હૈ [ઇતિ] ઐસા
[જિનોત્તમૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્] જિનવરોંને કહા હૈ. [સઃ ચ એવ લોકઃ ભવતિ] વહી લોક હૈ. [–પાઁચ
અસ્તિકાયકે સમૂહ જિતના હી લોક હૈ.]; [તતઃ] ઉસસે આગે [અમિતઃ અલોકઃ] અમાપ અલોક
[ખમ્] આકાશસ્વરૂપ હૈ.
ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં શબ્દરૂપસે, જ્ઞાનરૂપસે ઔર અર્થરૂપસે [–શબ્દસમય, જ્ઞાનસમય
ઔર અર્થસમય]– ઐસે તીન પ્રકારસે ‘સમય’ શબ્દકા અર્થ કહા હૈ તથા લોક–અલોકરૂપ વિભાગ
કહા હૈ.
વહાઁ, [૧] ‘સમ’ અર્થાત્ મધ્યસ્થ યાની જો રાગદ્વેષસે વિકૃત નહીં હુઆ; ‘વાદ’ અર્થાત્ વર્ણ
[અક્ષર], પદ [શબ્દ] ઔર વાક્યકે સમૂહવાલા પાઠ. પાઁચ અસ્તિકાયકા ‘સમવાદ’ અર્થાત મધ્યસ્થ
[–રાગદ્વેષસે વિકૃત નહીં હુઆ] પાઠ [–મૌખિક યા શાસ્ત્રારૂઢ નિરૂપણ] વહ શબ્દસમય હૈ, અર્થાત્
શબ્દાગમ વહ શબ્દસમય હૈ. [૨] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકા નાશ હોને પર, ઉસ પંચાસ્તિકાયકા હી
સમ્યક્ અવાય અર્થાત્ સમ્યક્ જ્ઞાન વહ જ્ઞાનસમય હૈ, અર્થાત્ જ્ઞાનાગમ વહ જ્ઞાનસમય હૈ. [૩]
કથનકે નિમિત્તસે જ્ઞાત હુએ ઉસ પંચાસ્તિકાયકા હી વસ્તુરૂપસે સમવાય અર્થાત્ સમૂહ વહ અર્થસમય
હૈ, અર્થાત્ સર્વપદાર્થસમૂહ વહ અર્થસમય હૈ. ઉસમેં યહાઁ જ્ઞાન સમયકી પ્રસિદ્ધિકે હેતુ શબ્દસમયકે
સમ્બન્ધસે અર્થસમયકા કથન [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ] કરના ચાહતે હૈં.
--------------------------------------------------------------------------
સમવાય =[૧] સમ્+અવાય; સમ્યક્ અવાય; સમ્યક્ જ્ઞાન. [૨] સમૂહ. [ઇસ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ શાસ્ત્રમેં યહાઁ
કાલદ્વવ્યકો–– કિ જો દ્રવ્ય હોને પર ભી અસ્તિકાય નહીં હૈ ઉસે ––વિવક્ષામેં ગૌણ કરકે ‘પંચાસ્તિકાયકા
સમવાય વહ સમય હૈ.’ ઐસા કહા હૈ; ઇસલિયે ‘છહ દ્રવ્યકા સમવાય વહ સમય હૈ’ ઐસે કથનકે ભાવકે સાથ
ઇસ કથનકે ભાવકા વિરોધ નહીં સમઝના ચાહિયે, માત્ર વિવક્ષાભેદ હૈ ઐસા સમઝના ચાહિયે. ઔર ઇસી પ્રકાર
અન્ય સ્થાન પર ભી વિવક્ષા સમઝકર અવિરુદ્ધ અર્થ સમઝ લેના ચાહિયે]

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

૧૦
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
સ એવ પઞ્ચાસ્તિકાયસમવાયો યાવાંસ્તાવાઁલ્લોકસ્તતઃ પરમમિતોઽનન્તો હ્યલોકઃ, સ તુ નાભાવમાત્રં
કિન્તુ
તત્સમવાયાતિરિક્તપરિમાણમનન્તક્ષેત્રં ખમાકાશમિતિ.. ૩..
જીવા પુગ્ગલકાયા ધમ્માધમ્મા તહેવ આવાસં.
અત્થિત્તમ્હિ ય ણિયદા અણણ્ણમઇયા અુણમહંતા.. ૪..
જીવાઃ પુદ્ગલકાયા ધર્મો ધર્મૌ તથૈવ આકાશમ્.
અસ્તિત્વે ચ નિયતા અનન્યમયા અણુમહાન્તઃ.. ૪..
---------------------------------------------------------------------------------------------
અબ, ઉસી અર્થસમયકા, લોક ઔર અલોકકે ભેદકે કારણ દ્વિવિધપના હૈ. વહી પંચાસ્તિકાયસમૂહ
જિતના હૈ, ઉતના લોક હૈ. ઉસસે આગે અમાપ અર્થાત અનન્ત અલોક હૈ. વહ અલોક અભાવમાત્ર
નહીં હૈ કિન્તુ પંચાસ્તિકાયસમૂહ જિતના ક્ષેત્ર છોડ કર શેષ અનન્ત ક્ષેત્રવાલા આકાશ હૈ [અર્થાત
અલોક શૂન્યરૂપ નહીં હૈ કિન્ંતુ શુદ્ધ આકાશદ્રવ્યરૂપ હૈ.. ૩..
ગાથા ૪
અન્વયાર્થઃ– [જીવાઃ] જીવ, [પુદ્ગલકાયાઃ] પુદ્ગલકાય, [ધર્માધર્મૌ] ધર્મ, અધર્મ [તથા એવ]
તથા [આકાશમ્] આકાશ [અસ્તિત્વે નિયતાઃ] અસ્તિત્વમેં નિયત, [અનન્યમયાઃ] [અસ્તિત્વસે]
અનન્યમય [ચ] ઔર [અણુમહાન્તઃ]
અણુમહાન [પ્રદેશસે બડે઼] હૈં.

--------------------------------------------------------------------------

૧. ‘લોક્યન્તે દ્રશ્યન્તે જીવાદિપદાર્થા યત્ર સ લોકઃ’ અર્થાત્ જહાઁ જીવાદિપદાર્થ દિખાઈ દેતે હૈં, વહ લોક હૈ.
અણુમહાન=[૧] પ્રદેશમેં બડે઼ અર્થાત્ અનેકપ્રદેશી; [૨] એકપ્રદેશી [વ્યક્તિ–અપેક્ષાસે] તથા અનેકપ્રદેશી
[શક્તિ–અપેક્ષાસે].
જીવદ્રવ્ય, પુદ્ગલકાય, ધર્મ, અધર્મ ને આકાશ એ
અસ્તિત્વનિયત, અનન્યમય ને અણુમહાન પદાર્થ છે. ૪.

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૧
અત્ર પઞ્ચાસ્તિકાયાનાં વિશેષસંજ્ઞા સામાન્યવિશેષાસ્તિત્વં કાયત્વં ચોક્તમ્.
તત્ર જીવાઃ પુદ્ગલાઃ ધર્માધર્મૌ આકાશમિતિ તેષાં વિશેષસંજ્ઞા અન્વર્થાઃ પ્રત્યેયાઃ.
સામાન્યવિશેષાસ્તિત્વઞ્ચ તેષામુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યમય્યાં સામાન્યવિશેષસત્તાયાં નિયતત્વાદ્વય
વસ્થિતત્વાદવસેયમ્. અસ્તિત્વે નિયતાનામપિ ન તેષામન્યમયત્વમ્, યતસ્તે સર્વદૈવાનન્ય–મયા
આત્મનિર્વૃત્તાઃ. અનન્યમયત્વેઽપિ તેષામસ્તિત્વનિયતત્વં નયપ્રયોગાત્. દ્વૌ હિ નયૌ ભગવતા પ્રણીતૌ–
દ્રવ્યાર્થિકઃ પર્યાયાર્થિકશ્ચ. તત્ર ન ખલ્વેકનયાયત્તાદેશના કિન્તુ તદુભયાયતા. તતઃ
પર્યાયાર્થાદેશાદસ્તિત્વે સ્વતઃ કથંચિદ્ભિન્નઽપિ વ્યવસ્થિતાઃ દ્રવ્યાર્થાદેશાત્સ્વયમેવ સન્તઃ સતોઽનન્યમયા
ભવન્તીતિ. કાયત્વમપિ તેષામણુમહત્ત્વાત્. અણવોઽત્ર પ્રદેશા મૂર્તોઽમૂર્તાશ્ચ નિર્વિભાગાંશાસ્તૈઃ
મહાન્તોઽણુમહાન્તઃ પ્રદેશપ્રચયાત્મકા ઇતિ સિદ્ધં તેષાં કાયત્વમ્. અણુભ્યાં. મહાન્ત ઇતિઃ વ્યત્પત્ત્યા
---------------------------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ–
યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] પાઁચ અસ્તિકાયોંકી વિશેષસંજ્ઞા, સામાન્ય વિશેષ–અસ્તિત્વ તથા
કાયત્વ કહા હૈ.
વહાઁ જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશ–યહ ઉનકી વિશેષસંજ્ઞાએઁ અન્વર્થ જાનના.
વે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યમયી સામાન્યવિશેષસત્તામેં નિયત– વ્યવસ્થિત [નિશ્ચિત વિદ્યમાન] હોનેસે
ઉનકે સામાન્યવિશેષ–અસ્તિત્વ ભી હૈ ઐસા નિશ્ચિત કરના ચાહિયે. વે અસ્તિત્વમેં નિયત હોને પર ભી
[જિસપ્રકાર બર્તનમેં રહનેવાલા ઘી બર્તનસે અન્યમય હૈ ઉસીપ્રકાર] અસ્તિત્વસે અન્યમય નહીં હૈ;
ક્યોંકિ વે સદૈવ અપનેસે નિષ્પન્ન [અર્થાત્ અપનેસે સત્] હોનેકે કારણ [અસ્તિત્વસે] અનન્યમય હૈ
[જિસપ્રકાર અગ્નિ ઉષ્ણતાસે અનન્યમય હૈ ઉસીપ્રકાર]. ‘અસ્તિત્વસે અનન્યમય’ હોને પર ભી ઉનકા
‘અસ્તિત્વમેં નિયતપના’ નયપ્રયોગસે હૈ. ભગવાનને દો નય કહે હૈ – દ્રવ્યાર્થિક ઔર પર્યાયાર્થિક. વહાઁ
કથન એક નયકે આધીન નહીં હોતા કિન્તુ ઉન દોનોં નયોંકે આધીન હોતા હૈ. ઇસલિયે વે
પર્યાયાર્થિક કથનસે જો અપનેસે કથંચિત્ ભિન્ન ભી હૈ ઐસે અસ્તિત્વમેં વ્યવસ્થિત [નિશ્ચિત સ્થિત] હૈં
ઔર દ્રવ્યાર્થિક કથનસે સ્વયમેવ સત્ [–વિદ્યમાન] હોનેકે કારણ અસ્તિત્વસે અનન્યમય હૈં.
---------------------------------------------------------------------------

અન્વર્થ=અર્થકા અનુસરણ કરતી હુઈ; અર્થાનુસાર. [પાઁચ અસ્તિકાયોંકે નામ ઉનકે અર્થાનુસાર હૈં.]