Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version

૧૨

દ્વયણુકપુદ્ગલસ્કન્ધાનામપિ તથાવિધત્વમ્. અણવશ્ચ મહાન્તશ્ચ વ્યક્તિશક્તિરૂપાભ્યામિતિ પરમાણુ– નામેકપ્રદેશાત્મકત્વેઽપિ તત્સિદ્ધિઃ. વ્યક્તયપેક્ષયા શક્તયપેક્ષયા ચ પ્રદેશ પ્રચયાત્મકસ્ય મહત્ત્વસ્યાભાવાત્કાલાણૂનામસ્તિત્વનિયતત્વેઽપ્યકાયત્વમનેનૈવ સાધિતમ્. અત એવ તેષામસ્તિકાય– પ્રકરણે સતામપ્યનુપાદાનમિતિ.. ૪.. -----------------------------------------------------------------------------

ઉનકે કાયપના ભી હૈ ક્યોંકિ વે અણુમહાન હૈં. યહાઁ અણુ અર્થાત્ પ્રદેશ–મૂર્ત ઔર અમૂર્ત નિર્વિભાગ [છોટેસે છોટે] અંશ; ‘ઉનકે દ્વારા [–બહુ પ્રદેશોં દ્વારા] મહાન હો’ વહ અણુમહાન; અર્થાત્ પ્રદેશપ્રચયાત્મક [–પ્રદેશોંકે સમૂહમય] હો વહ અણુમહાન હૈ. ઇસપ્રકાર ઉન્હેં [ઉપર્યુક્ત પાઁચ દ્રવ્યોંકો] કાયત્વ સિદ્ધ હુઆ. [ઉપર જો અણુમહાનકી વ્યુત્પત્તિ કી ઉસમેં અણુઓંકે અર્થાત્ પ્રદેશોંકે લિયે બહુવચનકા ઉપયોગ કિયા હૈ ઔર સંસ્કૃત ભાષાકે નિયમાનુસાર બહુવચનમેં દ્વિવચનકા સમાવેશ નહીં હોતા ઇસલિયે અબ વ્યુત્પત્તિમેં કિંચિત્ ભાષાકા પરિવર્તન કરકે દ્વિ–અણુક સ્કંધોંકો ભી અણુમહાન બતલાકર ઉનકા કાયત્વ સિદ્ધ કિયા જાતા હૈઃ] ‘દો અણુઓં [–દો પ્રદેશોં] દ્વારા મહાન હો’ વહ અણુમહાન– ઐસી વ્યુત્પત્તિસે દ્વિ–અણુક પુદ્ગલસ્કંધોંકો ભી [અણુમહાનપના હોનેસે] કાયત્વ હૈ. [અબ, પરમાણુઓંકો અણુમહાનપના કિસપ્રકાર હૈ વહ બતલાકર પરમાણુઓંકો ભી કાયત્વ સિદ્ધ કિયા જાતા હૈ;] વ્યક્તિ ઔર શક્તિરૂપસે ‘અણુ તથા મહાન’ હોનેસે [અર્થાત્ પરમાણુ વ્યક્તિરૂપસે એક પ્રદેશી તથા શક્તિરૂપસે અનેક પ્રદેશી હોનેકે કારણ] પરમાણુઓંકો ભી , ઉનકે એક પ્રદેશાત્મકપના હોને પર ભી [અણુમહાનપના સિદ્ધ હોનેસે] કાયત્વ સિદ્ધ હોતા હૈ. કાલાણુઓંકો વ્યક્તિ–અપેક્ષાસે તથા શક્તિ–અપેક્ષાસે પ્રદેશપ્રચયાત્મક મહાનપનેકા અભાવ હોનેસે, યદ્યપિ વે અસ્તિત્વમેં નિયત હૈ તથાપિ, ઉનકે અકાયત્વ હૈ ––ઐસા ઇસીસે [–ઇસ કથનસે હી] સિદ્ધ હુઆ. ઇસલિયે, યદ્યપિ વે સત્ [વિદ્યમાન] હૈં તથાપિ, ઉન્હેં અસ્તિકાયકે પ્રકરણમેં નહીં લિયા હૈ. ભાવાર્થઃ– પાઁચ અસ્તિકાયોંકે નામ જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશ હૈં. વે નામ ઉનકે અર્થાનુસાર હૈં .

યે પાઁચોં દ્રવ્ય પર્યાયાર્થિક નયસે અપનેસે કથંચિત ભિન્ન ઐસે અસ્તિત્વમેં વિદ્યમાન હૈં ઔર દ્રવ્યાર્થિક નયસે અસ્તિત્વસે અનન્ય હૈં.

Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

-----------------------------------------------------------------------------

પુનશ્ચ, યહ પાઁચોં દ્રવ્ય કાયત્વવાલે હૈં કારણ ક્યોંકિ વે અણુમહાન હૈ. વે અણુમહાન કિસપ્રકાર હૈં સો બતલાતે હૈંઃ––‘અણુમહાન્તઃ’ કી વ્યુત્પત્તિ તીન પ્રકારસે હૈઃ [૧] અણુભિઃ મહાન્તઃ અણુમહાન્તઃ અર્થાત જો બહુ પ્રદેશોં દ્વારા [– દો સે અધિક પ્રદેશોં દ્વારા] બડે઼ હોં વે અણુમહાન હૈં. ઇસ વ્યુત્પત્તિકે અનુસાર જીવ, ધર્મ ઔર અધર્મ અસંખ્યપ્રદેશી હોનેસે અણુમહાન હૈં; આકાશ અનંતપ્રદેશી હોનેસે અણુમહાન હૈ; ઔર ત્રિ–અણુક સ્કંધસે લેકર અનન્તાણુક સ્કંધ તકકે સર્વ સ્કન્ધ બહુપ્રદેશી હોનેસે અણુમહાન હૈ. [૨] અણુભ્યામ્ મહાન્તઃ અણુમહાન્તઃ અર્થાત જો દો પ્રદેશોં દ્વારા બડે઼ હોં વે અણુમહાન હૈં. ઇસ વ્યુત્પત્તિકે અનુસાર દ્વિ–અણુક સ્કંધ અણુમહાન હૈં. [૩] અણવશ્ચ મહાન્તશ્ચ અણુમહાન્તઃ અર્થાત્ જો અણુરૂપ [–એક પ્રદેશી] ભી હોં ઔર મહાન [અનેક પ્રદેશી] ભી હોં વે અણુમહાન હૈં. ઇસ વ્યુત્પત્તિકે અનુસાર પરમાણુ અણુમહાન હૈ, ક્યોંકિ વ્યક્તિ–અપેક્ષાસે વે એકપ્રદેશી હૈં ઔર શક્તિ–અપેક્ષાસે અનેકપ્રદેશી ભી [ઉપચારસે] હૈં. ઇસપ્રકાર ઉપર્યુક્ત પાઁચોં દ્રવ્ય અણુમહાન હોનેસે કાયત્વવાલે હૈં ઐસા સિદ્ધ હુઆ.

કાલાણુકો અસ્તિત્વ હૈ કિન્તુ કિસી પ્રકાર ભી કાયત્વ નહીં હૈ, ઇસલિયે વહ દ્રવ્ય હૈ કિન્તુ અસ્તિકાય નહીં હૈ.. ૪..

પ્રવાહક્રમનકે તથા વિસ્તારક્રમકે અંશોંકે] [સહ] સાથ [સ્વભાવઃ] અપનત્વ [અસ્તિ] હૈ [તે] વે [અસ્તિકાયાઃ ભવન્તિ] અસ્તિકાય હૈ [યૈઃ] કિ જિનસે [ત્રૈલોક્યમ્] તીન લોક [નિષ્પન્નમ્] નિષ્પન્ન હૈ. -------------------------------------------------------------------------- પર્યાયેં = [પ્રવાહક્રમકે તથા વિસ્તારક્રમકે] નિર્વિભાગ અંશ. [પ્રવાહક્રમકે અંશ તો પ્રત્યેક દ્રવ્યકે હોતે હૈં, કિન્તુ વિસ્તારક્રમકે અંશ અસ્તિકાયકે હી હોતે હૈં.]

Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version

૧૪

અત્ર પઞ્ચાસ્તિકાયાનામસ્તિત્વસંભવપ્રકારઃ કાયત્વસંભવપ્રકારશ્ચોક્તઃ.

અસ્તિ હ્યસ્તિકાયાનાં ગુણૈઃ પર્યાયૈશ્ચ વિવિધૈઃ સહ સ્વભાવો આત્મભાવોઽ નન્યત્વમ્. વસ્તુનો વિશેષા હિ વ્યતિરેકિણઃ પર્યાયા ગુણાસ્તુ ત એવાન્વયિનઃ. તત ઐકેન પર્યાયેણ પ્રલીયમાનસ્યાન્યેનોપજાયમાનસ્યાન્વયિના ગુણેન ધ્રૌવ્યં બિભ્રાણસ્યૈકસ્યાઽપિ વસ્તુનઃ સમુચ્છેદોત્પાદધ્રૌવ્યલક્ષણમસ્તિત્વમુપપદ્યત એવ. ગુણપર્યાયૈઃ સહ સર્વથાન્યત્વે ત્વન્યો વિનશ્યત્યન્યઃ પ્રાદુર્ભવત્યન્યો ધ્રવુત્વમાલમ્બત ઇતિ સર્વં વિપ્લવતે. તતઃ સાધ્વસ્તિત્વસંભવ–પ્રકારકથનમ્. કાયત્વસંભવપ્રકારસ્ત્વયમુપદિશ્યતે. અવયવિનો હિ જીવપુદ્ગલધર્માધર્માકાશ–પદાર્થાસ્તેષામવયવા અપિ પ્રદેશાખ્યાઃ પરસ્પરવ્યતિરેકિત્વાત્પર્યાયાઃ ઉચ્યન્તે. તેષાં તૈઃ સહાનન્યત્વે કાયત્વસિદ્ધિરૂપપત્તિમતી. નિરવયવસ્યાપિ પરમાણોઃ સાવયવત્વશક્તિસદ્ભાવાત્ કાયત્વસિદ્ધિરનપવાદા. ન ચૈતદાઙ્કયમ્

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહાઁ, પાઁચ અસ્તિકાયોંકો અસ્તિત્વ કિસ પ્રકાર હૈે ઔર કાયત્વ કિસ પ્રકાર હૈ વહ કહા હૈ.

વાસ્તવમેં અસ્તિકાયોંકો વિવિધ ગુણોં ઔર પર્યાયોંકે સાથ સ્વપના–અપનાપન–અનન્યપના હૈ. વસ્તુકે ૧વ્યતિરેકી વિશેષ વે પર્યાયેં હૈં ઔર ૨અન્વયી વિશેષો વે ગુણ હૈં. ઇસલિયે એક પર્યાયસે પ્રલયકો પ્રાપ્ત હોનેવાલી, અન્ય પર્યાયસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી ઔર અન્વયી ગુણસે ધ્રુવ રહનેવાલી એક હી વસ્તુકો ૩વ્યય–ઉત્પાદ–ધૌવ્યલક્ષણ અસ્તિત્વ ઘટિત હોતા હી હૈ. ઔર યદિ ગુણોં તથા પર્યાયોંકે સાથ [વસ્તુકો] સર્વથા અન્યત્વ હો તબ તો અન્ય કોઈ વિનાશકો પ્રાપ્ત હોગા, અન્ય કોઈ પ્રાદુર્ભાવકો [ઉત્પાદકો] પ્રાપ્ત હોગા ઔર અન્ય કોઈ ધ્રુવ રહેગા – ઇસપ્રકાર સબ ૪વિપ્લવ પ્રાપ્ત હો જાયેગા. ઇસલિયે [પાઁચ અસ્તિકાયોંકો] અસ્તિત્વ કિસ પ્રકાર હૈ તત્સમ્બન્ધી યહ [ઉપર્યુક્ત] કથન સત્ય– યોગ્ય–ન્યાયયુક્ત હૈે. -------------------------------------------------------------------------- ૧. વ્યતિરેક=ભેદ; એકકા દુસરેરૂપ નહીં હોના; ‘યહ વહ નહીં હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકે નિમિત્તભૂત ભિન્નરૂપતા. [એક પર્યાય

૨. અન્વય=એકરૂપતા; સદ્રશતા; ‘યહ વહી હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકે કારણભૂત એકરૂપતા. [ગુણોંમેં સદૈવ સદ્રશતા રહતી

૩. અસ્તિત્વકા લક્ષણ અથવા સ્વરૂપ વ્યય–ઉત્પાદ–ધ્રૌવ્ય હૈ. ૪. વિપ્લવ=અંધાધૂ્રન્ધી; ઉથલપુથલ; ગડ઼બડ઼ી; વિરોધ.

Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ન ચૈતદાઙ્કયમ્ પુદ્ગલાદન્યેષામમૂર્તર્ર્ત્વાદવિભાજ્યાનાં સાવયવત્વકલ્પનમન્યાય્યમ્. દ્રશ્યત એવાવિભાજ્યેઽપિ વિહાય–સીદં ઘટાકાશમિદમઘટાકાશમિતિ વિભાગકલ્પનમ્. યદિ તત્ર વિભાગો ન કલ્પેત તદા યદેવ ઘટાકાશં તદેવાઘટાકાશં સ્યાત્. ન ચ તદિષ્ટમ્. તતઃ કાલાણુભ્યોઽન્યત્ર સર્વેષાં કાયત્વાખ્યં સાવયવત્વમવસેયમ્. ત્રૈલોક્યરૂપેણ નિષ્પન્નત્વમપિ તેષામસ્તિકાયત્વસાધનપરમુપન્યસ્તમ્. તથા ચ–ત્રયાણામૂર્ધ્વાઽધોમધ્યલોકાનામુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યવન્તસ્તદ્વિશેષાત્મકા ભાવા ભવન્તસ્તેષાં મૂલ– -----------------------------------------------------------------------------

અબ, [ઉન્હેં] કાયત્વ કિસ પ્રકાર હૈ ઉસકા ઉપદેશ કિયા જાતા હૈઃ– જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, ઔર આકાશ યહ પદાર્થ ૧અવયવી હૈં. પ્રદેશ નામકે ઉનકે જો અવયવ હૈં વે ભી પરસ્પર વ્યતિરેકવાલે હોનેસે ૨પર્યાયેં કહલાતી હૈ. ઉનકે સાથ ઉન [પાઁચ] પદાર્થોંકો અનન્યપના હોનેસે કાયત્વસિદ્ધિ ઘટિત હોતી હૈ. પરમાણુ [વ્યક્તિ–અપેક્ષાસે] ૩નિરવયવ હોનેપર ભી ઉનકો સાવયવપનેકી શક્તિકા સદ્ભાવ હોનેસે કાયત્વસિદ્ધિ ૪નિરપવાદ હૈ. વહાઁ ઐસી આશંકા કરના યોગ્ય નહીં હૈ કિ પુદ્ગલકે અતિરિક્ત અન્ય પદાર્થ અમૂર્તપનેકે કારણ ૫અવિભાજ્ય હોનેસે ઉનકે સાવયવપનેકી કલ્પના ન્યાય વિરુદ્ધ [અનુચિત] હૈ. આકાશ અવિભાજ્ય હોનેપર ભી ઉસમેં ‘યહ ઘટાકાશ હૈ, યહ અઘટાકાશ [ પટાકાશ] હૈ’ ઐસી વિભાગકલ્પના દ્રષ્ટિગોચર હોતી હી હૈ. યદિ વહાઁ [કથંચિત્] વિભાગકી કલ્પના ન કી જાયે તો જો ઘટાકાશ હૈે વહી [સર્વથા] અઘટાકાશ હો જાયેગા; ઔર વહ તો ઈષ્ટ [માન્ય] નહીં હૈ. ઇસલિયે કાલાણુઓંકે અતિરિક્ત અન્ય સર્વમેં કાયત્વ નામકા સાવયવપના નિશ્ચિત કરના ચાહિયે.

-------------------------------------------------------------------------- ૧. અવયવી=અવયવવાલા; અંશવાલા; અંશી; જિનકેે અવયવ [અર્થાત્] એકસે અધિક પ્રદેશ] હોં ઐસે. ૨. પર્યાયકા લક્ષણ પરસ્પર વ્યતિરેક હૈ. વહ લક્ષણ પ્રદેશોંમેં ભી વ્યાપ્ત હૈ, ક્યોંકિ એક પ્રદેશ દૂસરે પ્રદેશરૂપ ન

૩. નિરવયવ=અવયવ રહિત; અંશ રહિત ; નિરંશ; એકસે અધિક પ્રદેશ રહિત. ૪. નિરપવાદ=અપવાદ રહિત. [પાઁચ અસ્તિકાયોંકો કાયપના હોનેમેં એક ભી અપવાદ નહીં હૈ, ક્યોંકિ [ઉપચારસે]

૫. અવિભાજ્ય=જિનકે વિભાગ ન કિયે જા સકેં ઐસે.

Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version

૧૬

પદાર્થાનાં ગુણપર્યાયયોગપૂર્વકમસ્તિત્વં સાધયન્તિ. અનુમીયતે ચ ધર્માધર્માકાશાનાં પ્રત્યેકમૂર્ધ્વાઽ– ધોમધ્યલોકવિભાગરૂપેણ પરિણમનાત્કાયત્વાખ્યં સાવયવત્વમ્. ઝવિાનામપિ પ્રત્યેકમૂર્ધ્વાધોમધ્યલોકવિભાગરૂપેણ પરિણમનાલ્લોકપૂરણાવસ્થાવ્યવસ્થિતવ્યક્તેસ્સદા સન્નિહિત– શક્તેસ્તદનુમીયત એવ. પુદ્ગલાનામપ્યૂર્ધ્વાધોમધ્યલોકવિભાગરૂપપરિણતમહાસ્કન્ધત્વપ્રાપ્તિવ્યક્તિ– શક્તિયોગિત્વાત્તથાવિધા સાવયવત્વસિદ્ધિરસ્ત્યેવેતિ.. ૫.. -----------------------------------------------------------------------------

ઉનકી જો તીન લોકરૂપ નિષ્પન્નતા [–રચના] કહી વહ ભી ઉનકા અસ્તિકાયપના [અસ્તિપના તથા કાયપના] સિદ્ધ કરનેકે સાધન રૂપસે કહી હૈ. વહ ઇસપ્રકાર હૈઃ–

[૧] ઊર્ધ્વ–અધો–મધ્ય તીન લોકકે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યવાલે ભાવ– કિ જો તીન લોકકે વિશેષસ્વરૂપ હૈં વે–ભવતે હુએ [પરિણમત હોતે હુએ] અપને મૂલપદાર્થોંકા ગુણપર્યાયયુક્ત અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરતે હૈં. [તીન લોકકે ભાવ સદૈવ કથંચિત્ સદ્રશ રહતે હૈં ઔર કથંચિત્ બદલતે રહતે હૈં વે ઐસા સિદ્ધ કરતે હૈ કિ તીન લોકકે મૂલ પદાર્થ કથંચિત્ સદ્રશ રહતે હૈં ઔર કથંચિત્ પરિવર્તિત હોતે રહતે હૈં અર્થાત્ ઉન મૂલ પદાર્થોંકા ઉત્પાદ–વ્યય–ધૌવ્યવાલા અથવા ગુણપર્યાયવાલા અસ્તિત્વ હૈ.]

[૨] પુનશ્ચ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશ યહ પ્રત્યેક પદાર્થ ઊર્ધ્વ–અધો–મધ્ય ઐસે લોકકે [તીન] ૧વિભાગરૂપસે પરિણમિત હોનેસે ઉનકેે કાયત્વ નામકા સાવયવપના હૈ ઐસા અનુમાન કિયા જા સકતા હૈ. પ્રત્યેક જીવકે ભી ઊર્ધ્વ–અધો–મધ્ય ઐસે તીન લોકકે [તીન] વિભાગરૂપસે પરિણમિત --------------------------------------------------------------------------

Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્ર પઞ્ચાસ્તિકાયાનાં કાલસ્ય ચ દ્રવ્યત્વમુક્તમ્. ----------------------------------------------------------------------------- લોકપૂરણ અવસ્થારૂપ વ્યક્તિકી શક્તિકા સદૈવ સદ્ભાવ હોનેસે જીવોંકો ભી કાયત્વ નામકા સાવયવપના હૈ ઐસા અનુમાન કિયા હી જા સકતા હૈ. પુદ્ગલો ભી ઊર્ધ્વ અધો–મધ્ય ઐસે લોકકે [તીન] વિભાગરૂપ પરિણત મહાસ્કંધપનેકી પ્રાપ્તિકી વ્યક્તિવાલે અથવા શક્તિવાલે હોનેસે ઉન્હેં ભી વૈસી [કાયત્વ નામકી] સાવયવપનેકી સિદ્ધિ હૈ હી.. ૫..

અન્વયાર્થઃ– [ત્રૈકાલિકભાવપરિણતાઃ] જો તીન કાલકે ભાવોંરૂપ પરિણમિત હોતે હૈં તથા [નિત્યાઃ] નિત્ય હૈં [તે ચ એવ અસ્તિકાયાઃ] ઐસે વે હી અસ્તિકાય, [પરિવર્તનલિઙ્ગસંયુક્તાઃ] પરિવર્તનલિંગ [કાલ] સહિત, [દ્રવ્યભાવં ગચ્છન્તિ] દ્રવ્યત્વકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં [અર્થાત્ વે છહોં દ્રવ્ય હૈં.]

-------------------------------------------------------------------------- લોકપૂરણ=લોકવ્યાપી. [કેવલસમુદ્દ્યાત કે સમય જીવકી ત્રિલોકવ્યાપી દશા હોતી હૈ. ઉસ સમય ‘યહ

Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version

૧૮

અત્ર પઞ્ચાસ્તિકાયાનાં કાલસ્ય ચ દ્રવ્યત્વમુક્તમ્.

વૃત્તવર્તમાનવર્તિષ્યમાણાનાં ભાવાનાં પર્યાયાણા સ્વરૂપેણ પરિણતત્વાદસ્તિકાયાનાં પરિવર્તનલિઙ્ગસ્ય કાલસ્ય ચાસ્તિ દ્રવ્યત્વમ્. ન ચ તેષાં ભૂતભવદ્ભવિષ્યદ્ભાવાત્મના પરિણમમાનાનામનિત્યત્વમ્, યતસ્તે ભૂતભવદ્ભવિષ્યદ્ભાવાવસ્થાસ્વપિ પ્રતિનિયતસ્વરૂપાપરિત્યાગા–ન્નિત્યા એવ. અત્ર કાલઃ પુદ્ગલાદિપરિવર્તનહેતુત્વાત્પુદ્ગલાદિપરિવર્તનગમ્યમાનપર્યાયત્વા–ચ્ચાસ્તિકાયેષ્વન્તર્ભાવાર્થ સ પરિવર્તન– લિઙ્ગ ઇત્યુક્ત ઇતિ.. ૬.. -----------------------------------------------------------------------------

દ્રવ્ય વાસ્તવમેં સહભાવી ગુણોંકો તથા ક્રમભાવી પર્યાયોંકો ૧અનન્યરૂપસે આધારભૂત હૈ. ઇસલિયે જો વર્ત ચૂકે હૈં, વર્ત રહે હૈં ઔર ભવિષ્યમેં વર્તેંગે ઉન ભાવોં–પર્યાયોંરૂપ પરિણમિત હોનેકે કારણ [પાઁચ] અસ્તિકાય ઔર ૨પરિવર્તનલિંગ કાલ [વે છહોં] દ્રવ્ય હૈં. ભૂત, વર્તમાન ઔર ભાવી ભાવસ્વરૂપ પરિણમિત હોનેસે વે કહીં અનિત્ય નહીં હૈ, ક્યોંકિ ભૂત, વર્તમાન ઔર ભાવી ભાવરૂપ અવસ્થાઓંમેં ભી પ્રતિનિયત [–અપને–અપને નિશ્વિત] સ્વરૂપકો નહીં છોડતે ઇસલિયે વે નિત્ય હી હૈ.

યહાઁ કાલ પુદ્ગલાદિકે પરિવર્તનકા હેતુ હોનેસે તથા પુદ્ગલાદિકે પરિવર્તન દ્વારા ઉસકી પર્યાય ગમ્ય [જ્ઞાત] હોતી હૈં ઇસલિયે ઉસકા અસ્તિકાયોંમેં સમાવેશ કરનેકે હેતુ ઉસે ‘૩પરિવર્તનલિંગ’ કહા હૈ. [પુદ્ગલાદિ અસ્તિકાયોંકા વર્ણન કરતે હુએ ઉનકે પરિવર્તન (પરિણમન) કા વર્ણન કરના ચાહિયે. ઔર ઉનકે પરિવર્તનકા વર્ણન કરતે હુએ ઉન પરિવર્તનમેં નિમિત્તભૂત પદાર્થકા [કાલકા] અથવા ઉસ પરિવર્તન દ્વારા જિનકી પર્યાયેં વ્યક્ત હોતી હૈં ઉસ પદાર્થકા [કાલકા] વર્ણન કરના અનુચિત નહીં કહા જા સકતા. ઇસપ્રકાર પંચાસ્તિકાયકે વર્ણનમેં કાલકે વર્ણનકા સમાવેશ કરના અનુચિત નહીં હૈ ઐસા દર્શાનેકે હેતુ ઇસ ગાથાસૂત્રમેં કાલકે લિયે ‘પરિવર્તનલિંગ’ શબ્દકા ઉપયોગ કિયા હૈ.].. ૬.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. અનન્યરૂપ=અભિન્નરૂપ [જિસપ્રકાર અગ્નિ આધાર હૈ ઔર ઉષ્ણતા આધેય હૈ તથાપિ વે અભિન્ન હૈં, ઉસીપ્રકાર દ્રવ્ય

૨. પરિવર્તનલિંગ=પુદ્ગલાદિકા પરિવર્તન જિસકા લિંગ હૈ; વહ પુદ્ગલાદિકે પરિણમન દ્વારા જો જ્ઞાન હોતા હૈ

૩. [૧] યદિ પુદ્ગલાદિકા પરિવર્તન હોતા હૈ તો ઉસકા કોઈ નિમિત્ત હોના ચાહિયે–ઇસપ્રકાર પરિવર્તનરૂપી ચિહ્ન

Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્ર ષણ્ણાં દ્રવ્યાણાં પરસ્પરમત્યન્તસંકરેઽપિ પ્રતિનિયતસ્વરૂપાદપ્રચ્યવનમુક્તમ્.

અત એવ તેષાં પરિણામવત્ત્વેઽપિ પ્રાગ્નિત્યત્વમુક્તમ્. અત એવ ચ ન તેષામેકત્વાપત્તિર્ન ચ જીવકર્મણોર્વ્યવહારનયાદેશાદેકત્વેઽપિ પરસ્પરસ્વરૂપોપાદાનમિતિ.. ૭.. ----------------------------------------------------------------------------

[અવકાશમ્ દદન્તિ] અવકાશ દેતે હૈં, [મિલન્તિ] પરસ્પર [ક્ષીર–નીરવત્] મિલ જાતે હૈં. [અપિ ચ] તથાપિ [નિત્યં] સદા [સ્વકં સ્વભાવં] અપને–અપને સ્વભાવકો [ન વિજહન્તિ] નહીં છોડતે.

નિશ્વિત] સ્વરૂપસે ચ્યુત નહીં હોતે ઐસા કહા હૈ. ઇસલિયે [–અપને–અપને સ્વભાવસે ચ્યુત નહીં હોતે ઇસલિયે], પરિણામવાલે હોને પર ભી વે નિત્ય હૈં–– ઐસા પહલે [છઠવી ગાથામેં] કહા થા; ઔર ઇસલિયે વે એકત્વકો પ્રાપ્ત નહીં હોતે; ઔર યદ્યપિ જીવ તથા કર્મકો વ્યવહારનયકે કથનસે એકત્વ [કહા જાતા] હૈ તથાપિ વે [જીવ તથા કર્મ] એક–દૂસરેકે સ્વરૂપકો ગ્રહણ નહીં કરતે.. ૭.. -------------------------------------------------------------------------- સંકર=મિલન; મિલાપ; [અન્યોન્ય–અવગાહરૂપ] મિશ્રિતપના.

Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version

૨૦

અત્રાસ્તિત્વસ્વરૂપમુક્તમ્. અસ્તિત્વં હિ સત્તા નામ સતો ભાવઃ સત્ત્વમ્. ન સર્વથા નિત્યતયા સર્વથા ક્ષણિકતયા વા વિદ્યમાનમાત્રં વસ્તુ. સર્વથા નિત્યસ્ય વસ્તુનસ્તત્ત્વતઃ ક્રમભુવાં ભાવાનામભાવાત્કુતો વિકારવત્ત્વમ્. સર્વથા ક્ષણિકસ્ય ચ તત્ત્વતઃ પ્રત્યભિજ્ઞાનાભાવાત્ કુત એકસંતાનત્વમ્. તતઃ પ્રત્યભિજ્ઞાનહેતુભૂતેન કેનચિત્સ્વરૂપેણ ધ્રૌવ્યમાલમ્બ્યમાનં કાભ્યાંચિત્ક્રમપ્રવૃત્તાભ્યાં સ્વરૂપાભ્યાં પ્રલીયમાનમુપજાયમાનં ચૈકકાલમેવ પરમાર્થતસ્ત્રિતયીમવસ્થાં બિભ્રાણં વસ્તુ સદવબોધ્યમ્. અત એવ સત્તાપ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મિકાઽવબોદ્ધવ્યા, ભાવભાવવતોઃ કથંચિદેકસ્વરૂપત્વાત્. સા ચ ત્રિલક્ષણસ્ય -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [સત્તા] સત્તા [ભઙ્ગોત્પાદધ્રૌવ્યાત્મિકા] ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મક, [એકા] એક, [સર્વપદાર્થા] સર્વપદાર્થસ્થિત, [સવિશ્વરૂપા] સવિશ્વરૂપ, [અનન્તપર્યાયા] અનન્તપર્યાયમય ઔર [સપ્રતિપક્ષા] સપ્રતિપક્ષ [ભવતિ] હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ અસ્તિત્વકા સ્વરૂપ કહા હૈ.

અસ્તિત્વ અર્થાત સત્તા નામક સત્કા ભાવ અર્થાત ૧સત્ત્વ.

વિદ્યમાનમાત્ર વસ્તુ ન તો સર્વથા નિત્યરૂપ હોતી હૈ ઔર ન સર્વથા ક્ષણિકરૂપ હોતી હૈ. સર્વથા નિત્ય વસ્તુકો વાસ્તવમેં ક્રમભાવી ભાવોંકા અભાવ હોનેસે વિકાર [–પરિવર્તન, પરિણામ] કહાઁસે હોગા? ઔર સર્વથા ક્ષણિક વસ્તુમેં વાસ્તવમેં ૨પ્રત્યભિજ્ઞાનકા અભાવ હોનેસે એકપ્રવાહપના કહાઁસે રહેગા? ઇસલિયેે પ્રત્યભિજ્ઞાનકે હેતુભૂત કિસી સ્વરૂપસે ધ્રુવ રહતી હુઈ ઔર કિન્હીં દો ક્રમવર્તી સ્વરૂપોંસે નષ્ટ હોતી હુઈ તથા ઉત્પન્ન હોતી હુઈ – ઇસપ્રકાર પરમાર્થતઃ એક હી કાલમેં તિગુની [તીન અંશવાલી] અવસ્થાકો ધારણ કરતી હુઈ વસ્તુ સત્ જાનના. ઇસલિયે ‘સત્તા’ ભી

-------------------------------------------------------------------------- ૧. સત્ત્વ=સત્પનાં; અસ્તિત્વપના; વિદ્યમાનપના; અસ્તિત્વકા ભાવ; ‘હૈ’ ઐસા ભાવ. ૨. વસ્તુ સર્વથા ક્ષણિક હો તો ‘જો પહલે દેખનેમેં [–જાનનેમેં] આઈ થી વહી યહ વસ્તુ હૈ’ ઐસા જ્ઞાન નહીં હો

Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

સમસ્તસ્યાપિ વસ્તુવિસ્તારસ્ય સાદ્રશ્યસૂચકત્વાદેકા. સર્વપદાર્થસ્થિતા ચ ત્રિલક્ષણસ્ય સદિત્યભિધાનસ્ય સદિતિ પ્રત્યયસ્ય ચ સર્વપદાર્થેષુ તન્મૂલસ્યૈવોપલમ્ભાત્. સવિશ્વરૂપા ચ વિશ્વસ્ય સમસ્તવસ્તુવિસ્તારસ્યાપિ રૂપૈસ્ત્રિલક્ષણૈઃ સ્વભાવૈઃ સહ વર્તમાનત્વાત્. અનન્તપર્યાયા ચાનન્તાભિર્દ્રવ્યપર્યાયવ્યક્તિભિસ્ત્રિલક્ષણાભિઃ પરિગમ્યમાનત્વાત્ એવંભૂતાપિ સા ન ખલુ નિરકુશા કિન્તુ સપ્રતિપક્ષા. પ્રતિપક્ષો હ્યસત્તા સત્તાયાઃ અત્રિલક્ષણત્વં ત્રિલક્ષણાયાઃ, અનેકત્વમેકસ્યાઃ, એકપદાર્થસ્થિતત્વં સર્વપદાર્થસ્થિતાયાઃ, એકરૂપત્વં સવિશ્વરૂપાયાઃ, એકપર્યાયત્વમનન્તપર્યાયાયા ઇતિ. ----------------------------------------------------------------------------- ‘ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મક’ [ત્રિલક્ષણા] જાનના; ક્યોંકિ ૧ભાવ ઔર ભાવવાનકા કથંચિત્ એક સ્વરૂપ હોતા હૈ. ઔર વહ [સત્તા] ‘એક’ હૈ, ક્યોંકિ વહ ત્રિલક્ષણવાલે સમસ્ત વસ્તુવિસ્તારકા સાદ્રશ્ય સૂચિત કરતી હૈ. ઔર વહ [સત્તા] ‘સર્વપદાર્થસ્થિત’ હૈ; ક્યોંકિ ઉસકે કારણ હી [–સત્તાકે કારણ હી] સર્વ પદાર્થોમેં ત્રિલક્ષણકી [–ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યકી], ‘સત્’ ઐસે કથનકી તથા ‘સત’ ઐસી પ્રતીતિકી ઉપલબ્ધિ હોતી હૈ. ઔર વહ [સત્તા] ‘સવિશ્વરૂપ’ હૈ, ક્યોંકિ વહ વિશ્વકે રૂપોં સહિત અર્થાત્ સમસ્ત વસ્તુવિસ્તારકે ત્રિલક્ષણવાલે સ્વભાવોં સહિત વર્તતી હૈ. ઔર વહ [સત્તા] ‘અનંતપર્યાયમય’ હૈ. ક્યોંકિ વહ ત્રિલક્ષણવાલી અનન્ત દ્રવ્યપર્યાયરૂપ વ્યક્તિયોંસે વ્યાપ્ત હૈ. [ઇસપ્રકાર ૨સામાન્ય–વિશેષાત્મક સત્તાકા ઉસકે સામાન્ય પક્ષકી અપેક્ષાસે અર્થાત્ મહાસત્તારૂપ પક્ષકી અપેક્ષાસે વર્ણન હુઆ.]

પ્રતિપક્ષ હૈ; [૨] ત્રિલક્ષણાકો અત્રિલક્ષણપના પ્રતિપક્ષ હૈ; [૩] એકકો અનેકપના પ્રતિપક્ષ હૈ; [૪] સર્વપદાર્થસ્થિતકો એકપદાર્થસ્થિતપના પ્રતિપક્ષ હૈ; [૫] સવિશ્વરૂપકો એકરૂપપના પ્રતિપક્ષ હૈ; [૬]અનન્તપર્યાયમયકો એકપર્યાયમયપના પ્રતિપક્ષ હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. સત્તા ભાવ હૈ ઔર વસ્તુ ભાવવાન હૈ. ૨. યહાઁ ‘સામાન્યાત્મક’કા અર્થ ‘મહા’ સમઝના ચાહિયે ઔર ‘વિશેષાત્મક’ કા અર્થ ‘અવાન્તર’ સમઝના ચાહિયે.

૩. નિરંકુશ=અંકુશ રહિત; વિરુદ્ધ પક્ષ રહિત ; નિઃપ્રતિપક્ષ. [સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તાકા ઊપર જો વર્ણન કિયા

૪. સપ્રતિપક્ષ=પ્રતિપક્ષ સહિત; વિપક્ષ સહિત; વિરુદ્ધ પક્ષ સહિત.

Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version

૨૨

દ્વિવિધા હિ સત્તા– મહાસત્તા–વાન્તરસત્તા ચ. તત્ર સવપદાર્થસાર્થવ્યાપિની સાદ્રશ્યાસ્તિત્વસૂચિકા મહાસત્તા પ્રોક્તૈવ. અન્યા તુ પ્રતિનિયતવસ્તુવર્તિની સ્વરૂપાસ્તિત્વસૂચિકાઽવાન્તરસત્તા. તત્ર મહાસત્તાઽવાન્તરસત્તારૂપેણાઽ–સત્તાઽવાન્તરસત્તા ચ મહાસત્તારૂપેણાઽસત્તેત્યસત્તા સત્તાયાઃ. યેન સ્વરૂપેણોત્ત્પાદસ્તત્તથો–ત્પાદૈકલક્ષણમેવ, યેન સ્વરૂપેણોચ્છેદસ્તત્તથોચ્છેુદૈકલક્ષણમેવ, યેન સ્વરૂપેણ ધ્રોવ્યં તત્તથા ધ્રૌવ્યૈકલક્ષણમેવ, તત ઉત્પદ્યમાનોચ્છિદ્યમાનાવતિષ્ઠમાનાનાં વસ્તુનઃ સ્વરૂપાણાં પ્રત્યેકં ત્રૈલક્ષણ્યાભાવાદત્રિલક્ષણત્વંઃ ત્રિલક્ષણાયાઃ. એકસ્ય વસ્તુનઃ સ્વરૂપસત્તા નાન્યસ્ય વસ્તુનઃ સ્વરૂપસત્તા ભવતીત્યનેકત્વમેકસ્યાઃ. પ્રતિનિયતપદાર્થસ્થિતાભિરેવ સત્તાભિઃ પદાર્થાનાં પ્રતિનિયમો -----------------------------------------------------------------------------

[ઉપર્યુક્ત સપ્રતિપક્ષપના સ્પષ્ટ સમઝાયા જાતા હૈઃ–] સત્તા દ્વિવિધ હૈઃ મહાસત્તા ઔર અવાન્તરસત્તા . ઉનમેં સર્વ પદાર્થસમૂહમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલી, સાદ્રશ્ય અસ્તિત્વકો સૂચિત કરનેવાલી મહાસત્તા [સામાન્યસત્તા] તો કહી જા ચુકી હૈ. દૂસરી, પ્રતિનિશ્ચિત [–એક–એક નિશ્ચિત] વસ્તુમેં રહેનેવાલી, સ્વરૂપ–અસ્તિત્વકો સૂચિત કરનેવાલી અવાન્તરસત્તા [વિશેષસત્તા] હૈ. [૧] વહાઁ મહાસત્તા અવાન્તરસત્તારૂપસે અસત્તા હૈે ઔર અવાન્તરસત્તા મહાસત્તારૂપસે અસત્તા હૈ ઇસલિયે સત્તાકો અસત્તા હૈ [અર્થાત્ જો સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તા મહાસત્તારૂપ હોનેસે ‘સત્તા’ હૈ વહી અવાન્તરસત્તારૂપ ભી હોનેસે ‘અસત્તા’ ભી હૈ]. [૨] જિસ સ્વરૂપસે ઉત્પાદ હૈ ઉસકા [–ઉસ સ્વરૂપકા] ઉસપ્રકારસે ઉત્પાદ એક હી લક્ષણ હૈ, જિસ સ્વરૂપસે વ્યય હૈે ઉસકા [–ઉસ સ્વરૂપકા] ઉસપ્રકારસે વ્યય એક હી લક્ષણ હૈ ઔર જિસ સ્વરૂપસે ધ્રૌવ્ય હૈ ઉસકા [–ઉસ સ્વરૂપકા] ઉસપ્રકારસે ધ્રૌવ્ય એક હી લક્ષણ હૈ ઇસલિયે વસ્તુકે ઉત્પન્ન હોેનેવાલે, નષ્ટ હોેનેવાલે ઔર ધ્રુવ રહનેતવાલે સ્વરૂપોંમેંસે પ્રત્યેકકો ત્રિલક્ષણકા અભાવ હોનેસે ત્રિલક્ષણા [સત્તા] કો અત્રિલક્ષણપના હૈ. [અર્થાત્ જો સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તા મહાસત્તારૂપ હોનેસે ‘ત્રિલક્ષણા’ હૈ વહી યહાઁ કહી હુઈ અવાન્તરસત્તારૂપ ભી હોનેસે ‘અત્રિલક્ષણા’ ભી હૈ]. [૩] એક વસ્તુકી સ્વરૂપસત્તા અન્ય વસ્તુકી સ્વરૂપસત્તા નહીં હૈ ઇસલિયે એક [સત્તા] કો અનેકપના હૈ. [અર્થાત્ જો સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તા મહાસત્તારૂપ હોનેસે ‘એક’ હૈ વહી યહાઁ કહી હુઈ અવાન્તરસત્તારૂપ ભી હોનેસે ‘અનેક’ ભી હૈ]. [૪] પ્રતિનિશ્ચિત [વ્યક્તિગત નિશ્ચિત] પદાર્થમેં સ્થિત સત્તાઓં દ્વારા હી પદાર્થોંકા પ્રતિનિશ્ચિતપના [–ભિન્ન–ભિન્ન નિશ્ચિત વ્યક્તિત્વ] હોતા હૈ ઇસલિયે સર્વપદાર્થસ્થિત [સત્તા] કો એકપદાર્થસ્થિતપના હૈ. [અર્થાત્ જો સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તા મહાસત્તારૂપ હોનેસે

Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ભવતીત્યેકપદાર્થસ્થિતત્વં સર્વપદાર્થ સ્થિતાયાઃ. પ્રતિનિયતૈકરૂપાભિરેવ સત્તાભિઃ પ્રતિનિયતૈકરૂપત્વં વસ્તૂનાં ભવતીત્યેકરૂપત્વં સવિશ્વરૂપાયાઃ પ્રતિપર્યાયનિયતાભિરેવ સત્તાભિઃ પ્રતિનિયતૈકપર્યાયાણામાનન્ત્યં ભવતીત્યેકપર્યાય–ત્વમનન્તપર્યાયાયાઃ. ઇતિ સર્વમનવદ્યં સામાન્યવિશેષપ્રરૂપણપ્રવણનયદ્વયાયત્તત્વાત્તદ્દેશનાયાઃ.. ૮..

----------------------------------------------------------------------------- ‘સર્વપદાર્થસ્થિત’ હૈ વહી યહાઁ કહી હુઈ અવાન્તરસત્તારૂપ ભી હોનેસે ‘એકપદાર્થસ્થિત’ ભી હૈ.] [૫] પ્રતિનિશ્ચિત એક–એક રૂપવાલી સત્તાઓં દ્વારા હી વસ્તુઓંકા પ્રતિનિશ્ચિત એક એકરૂપ હોતા હૈ ઇસલિયે સવિશ્વરૂપ [સત્તા] કો એકરૂપપના હૈ [અર્થાત્ જો સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તા મહાસત્તારૂપ હોનેસે ‘સવિશ્વરૂપ’ હૈ વહી યહાઁ કહી હુઈ અવાન્તરસત્તારૂપ ભી હોનેસે ‘એકરૂપ’ ભી હૈ]. [૬] પ્રત્યેક પર્યાયમેં સ્થિત [વ્યક્તિગત ભિન્ન–ભિન્ન] સત્તાઓં દ્વારા હી પ્રતિનિશ્વિત એક–એક પર્યાયોંકા અનન્તપના હોતા હૈ ઇસલિયે અનંતપર્યાયમય [સત્તા] કો એકપર્યાયમયપના હૈ [અર્થાત્ જો સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તા મહાસત્તારૂપ હોનેસે ‘અનંતપર્યાયમય’ હૈ વહી યહાઁ કહી હુઈ અવાન્તરસત્તારૂપ ભી હોનેસે ‘એકપર્યાયમય’ ભી હૈ].

ઇસપ્રકાર સબ નિરવદ્ય હૈ [અર્થાત્ ઊપર કહા હુઆ સર્વ સ્વરૂપ નિર્દોષ હૈ, નિર્બાધ હૈ, કિંચિત વિરોધવાલા નહીં હૈ] ક્યોંકિ ઉસકા [–સત્તાકે સ્વરૂપકા] કથન સામાન્ય ઔર વિશેષકે પ્રરૂપણ કી ઓર ઢલતે હુએ દો નયોંકે આધીન હૈ.

ભાવાર્થઃ– સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તાકે દો પક્ષ હૈંઃ–– એક પક્ષ વહ મહાસત્તા ઔર દૂસરા પક્ષ વહ અવાન્તરસત્તા. [૧] મહાસત્તા અવાન્તરસત્તારૂપસે અસત્તા હૈે ઔર અવાન્તરસત્તા મહાસત્તારૂપસે અસત્તા હૈે; ઇસલિયે યદિ મહાસત્તાકો ‘સત્તા’ કહે તો અવાન્તરસત્તાકો ‘અસત્તા’ કહા જાયગા. [૨] મહાસત્તા ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય ઐસે તીન લક્ષણવાલી હૈ ઇસલિયે વહ ‘ત્રિલક્ષણા’ હૈ. વસ્તુકે ઉત્પન્ન હોનેવાલે સ્વરૂપકા ઉત્પાદ હી એક લક્ષણ હૈ, નષ્ટ હોનેવાલે સ્વરૂપકા વ્યય હી એક લક્ષણ હૈ ઔર ધ્રુવ રહનેવાલે સ્વરૂપકા ધ્રૌવ્ય હી એક લક્ષણ હૈ ઇસલિયે ઉન તીન સ્વરૂપોંમેંસે પ્રત્યેકકી અવાન્તરસત્તા એક હી લક્ષણવાલી હોનેસે ‘અત્રિલક્ષણા’ હૈ. [૩] મહાસત્તા સમસ્ત પદાર્થસમૂહમેં ‘સત્, સત્, સત્’ ઐસા સમાનપના દર્શાતી હૈ ઇસલિયે એક હૈે. એક વસ્તુકી સ્વરૂપસત્તા અન્ય કિસી વસ્તુકી સ્વરૂપસત્તા નહીં હૈ, ઇસલિયે જિતની વસ્તુએઁ ઉતની સ્વરૂપસત્તાએઁ; ઇસલિયે ઐસી સ્વરૂપસત્તાએઁ અથવા અવાન્તરસત્તાએઁ ‘અનેક’ હૈં.

Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version

૨૪

----------------------------------------------------------------------------- [૪] સર્વ પદાર્થ સત્ હૈ ઇસલિયે મહાસત્તા ‘સર્વ પદાર્થોંમેં સ્થિત’ હૈ. વ્યક્તિગત પદાર્થોંમેં સ્થિત ભિન્ન–ભિન્ન વ્યક્તિગત સત્તાઓં દ્વારા હી પદાર્થોંકા ભિન્ન–ભિન્ન નિશ્ચિત વ્યક્તિત્વ રહ સકતા હૈ, ઇસલિયે ઉસ–ઉસ પદાર્થકી અવાન્તરસત્તા ઉસ–ઉસ ‘એક પદાર્થમેં હી સ્થિત’ હૈ. [૫] મહાસત્તા સમસ્ત વસ્તુસમૂહકે રૂપોં [સ્વભાવોં] સહિત હૈ ઇસલિયે વહ ‘સવિશ્વરૂપ’ [સર્વરૂપવાલી] હૈ. વસ્તુકી સત્તાકા [કથંચિત્] એક રૂપ હો તભી ઉસ વસ્તુકા નિશ્ચિત એક રૂપ [–નિશ્ચિત એક સ્વભાવ] રહ સકતા હૈ, ઇસલિયે પ્રત્યેક વસ્તુકી અવાન્તરસત્તા નિશ્ચિત ‘એક રૂપવાલી’ હી હૈ. [૬] મહાસત્તા સર્વ પર્યાયોંમેં સ્થિત હૈ ઇસલિયે વહ ‘અનન્તપર્યાયમય’ હૈ. ભિન્ન–ભિન્ન પર્યાયોંમેં [કથંચિત્] ભિન્ન–ભિન્ન સત્તાએઁ હોં તભી પ્રત્યેક પર્યાય ભિન્ન–ભિન્ન રહકર અનન્ત પર્યાયેં સિદ્ધ હોંગી, નહીં તો પર્યાયોંકા અનન્તપના હી નહીં રહેગા–એકપના હો જાયગા; ઇસલિયે પ્રત્યેક પર્યાયકી અવાન્તરસત્તા ઉસ–ઉસ ‘એક પર્યાયમય’ હી હૈ.

ઇસ પ્રકાર સામાન્યવિશેષાત્મક સત્તા, મહાસત્તારૂપ તથા અવાન્તરસત્તારૂપ હોનેસે, [૧] સત્તા ભી હૈ ઔર અસત્તા ભી હૈ, [૨] ત્રિલક્ષણા ભી હૈ ઔર અત્રિલક્ષણા ભી હૈ, [૩] એક ભી હૈ ઔર અનેક ભી હૈ, [૪] સર્વપદાર્થસ્થિત ભી હૈ ઔર એકપદાર્થસ્થિત ભી હૈ. [૫] સવિશ્વરૂપ ભી હૈ ઔર એકરૂપ ભી હૈ, [૬] અનંતપર્યાયમય ભી હૈ ઔર એકપર્યાયમય ભી હૈ.. ૮.. --------------------------------------------------------------------------

Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્ર સત્તાદ્રવ્યયોરર્થાન્તરત્વં પ્રત્યાખ્યાતમ્. દ્રવતિ ગચ્છતિ સામાન્યરૂપેણ સ્વરૂપેણ વ્યાપ્નોતિ તાંસ્તાન્ ક્રમભુવઃ સહભુવશ્વસદ્ભાવપર્યાયાન્ સ્વભાવવિશેષાનિત્યનુગતાર્થયા નિરુક્તયા દ્રવ્યં વ્યાખ્યાતમ્. દ્રવ્યં ચ લક્ષ્ય–લક્ષણભાવાદિભ્યઃ કથઞ્ચિદ્ભેદેઽપિ વસ્તુતઃ સત્તાયા અપૃથગ્ભૂતમેવેતિ મન્તવ્યમ્. તતો યત્પૂર્વં સત્ત્વમસત્ત્વં ત્રિલક્ષણત્વમત્રિલક્ષણત્વમેકત્વમનેકત્વં સર્વપદાર્થસ્થિતત્વમેકપદાર્થસ્થિતત્વં વિશ્વ– -----------------------------------------------------------------------------

દ્રવિત હોતા હૈ – [ગચ્છતિ] પ્રાપ્ત હોતા હૈ, [તત્] ઉસે [દ્રવ્યં ભણન્તિ] [સર્વજ્ઞ] દ્રવ્ય કહતે હૈં – [સત્તાતઃ અનન્યભૂતં તુ] જો કિ સત્તાસે અનન્યભૂત હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ સત્તાને ઔર દ્રવ્યકો અર્થાન્તરપના [ભિન્નપદાર્થપના, અન્યપદાર્થપના] હોનેકા ખણ્ડન કિયા હૈ.

હોતા હૈ – પ્રાપ્ત હોતા હૈ – સામાન્યરૂપ સ્વરૂપસેે વ્યાપ્ત હોતા હૈ વહ દ્રવ્ય હૈ’ – ઇસ પ્રકાર ૨અનુગત અર્થવાલી નિરુક્તિસે દ્રવ્યકી વ્યાખ્યા કી ગઈ. ઔર યદ્યપિ ૩લક્ષ્યલક્ષણભાવાદિક દ્વારા દ્રવ્યકો સત્તાસે કથંચિત્ ભેદ હૈ તથાપિ વસ્તુતઃ [પરમાર્થેતઃ] દ્રવ્ય સત્તાસે અપૃથક્ હી હૈ ઐસા માનના. ઇસલિયે પહલે [૮વીં ગાથામેં] સત્તાકો જો સત્પના, અસત્પના, ત્રિલક્ષણપના, અત્રિલક્ષણપના, એકપના,

-------------------------------------------------------------------------- ૧. શ્રી જયસેનાચાર્યદેવકી ટીકામેં ભી યહાઁકી ભાઁતિ હી ‘દ્રવતિ ગચ્છતિ’ કા એક અર્થ તો ‘દ્રવિત હોતા હૈ અર્થાત્

૨. યહાઁ દ્રવ્યકી જો નિરુક્તિ કી ગઈ હૈ વહ ‘દ્રુ’ ધાતુકા અનુસરણ કરતે હુએ [–મિલતે હુએ] અર્થવાલી હૈં. ૩. સત્તા લક્ષણ હૈ ઔર દ્રવ્ય લક્ષ્ય હૈ.

Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version

૨૬

રૂપત્વમેકરૂપત્વમનન્તપર્યાયત્વમેકપર્યાયત્વં ચ પ્રતિપાદિતં સત્તાયાસ્તત્સર્વં તદનર્થાન્તરભૂતસ્ય દ્રવ્યાસ્યૈવ દ્રષ્ટવ્યમ્. તતો ન કશ્ચિદપિ તેષુ સત્તા વિશેષોઽવશિષ્યેત યઃ સત્તાં વસ્તુતો દ્રવ્યાત્પૃથક્ વ્યવસ્થાપયેદિતિ.. ૯..

અત્ર ત્રેધા દ્રવ્યલક્ષણમુક્તમ્. સદ્ર્રવ્યલક્ષણમ્ ઉક્તલક્ષણાયાઃ સત્તાયા અવિશેષાદ્ર્રવ્યસ્ય સત્સ્વરૂપમેવ લક્ષણમ્. ન ચાનેકાન્તાત્મકસ્ય દ્રવ્યસ્ય સન્માત્રમેવ સ્વં રૂપં યતો લક્ષ્યલક્ષણવિભાગાભાવ ઇતિ. ઉત્પાદ– ----------------------------------------------------------------------------- અનેકપના, સર્વપદાર્થસ્થિતપના, એકપદાર્થસ્થિતપના, વિશ્વરૂપપના, એકરૂપપના, અનન્તપર્યાયમયપના ઔર એકપર્યાયમયપના કહા ગયા વહ સર્વ સત્તાસે અનર્થાંતરભૂત [અભિન્નપદાર્થભૂત, અનન્યપદાર્થભૂત] દ્રવ્યકો હી દેખના [અર્થાત્ સત્પના, અસત્પના, ત્રિલક્ષણપના, અત્રિલક્ષણપના આદિ સમસ્ત સત્તાકે વિશેષ દ્રવ્યકે હી હૈ ઐસા માનના]. ઇસલિયે ઉનમેં [–ઉન સત્તાકે વિશેષોમેં] કોઈ સત્તાવિશેષ શેષ નહીં રહતા જો કિ સત્તાકો વસ્તુતઃ [પરમાર્થતઃ] દ્રવ્યસે પૃથક્ સ્થાપિત કરે .. ૯..

અન્વયાર્થઃ– [યત્] જો [સલ્લક્ષણકમ્] ‘સત્’ લક્ષણવાલા હૈ, [ઉત્પાદવ્યયધ્રુવત્વસંયુક્તમ્] જો ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યસંયુક્ત હૈ [વા] અથવા [ગુણપર્યાયાશ્રયમ્] જો ગુણપર્યાયોંકા આશ્રય હૈ, [તદ્] ઉસેે [સર્વજ્ઞાઃ] સર્વજ્ઞ [દ્રવ્યં] દ્રવ્ય [ભણન્તિ] કહતે હૈં.

ટીકાઃ– યહાઁ તીન પ્રકારસે દ્રવ્યકા લક્ષણ કહા હૈ.

‘સત્’ દ્રવ્યકા લક્ષણ હૈ. પુર્વોક્ત લક્ષણવાલી સત્તાસે દ્રવ્ય અભિન્ન હોનેકે કારણ ‘સત્’ સ્વરૂપ હી દ્રવ્યકા લક્ષણ હૈ. ઔર અનેકાન્તાત્મક દ્રવ્યકા સત્માત્ર હી સ્વરૂપ નહીં હૈ કિ જિસસે લક્ષ્યલક્ષણકે વિભાગકા અભાવ હો. [સત્તાસે દ્રવ્ય અભિન્ન હૈ ઇસલિયે દ્રવ્યકા જો સત્તારૂપ સ્વરૂપ વહી --------------------------------------------------------------------------

Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

વ્યયધ્રૌવ્યાણિ વા દ્રવ્યલક્ષણમ્. એકજાત્યવિરોધિનિ ક્રમભુવાં ભાવાનાં સંતાને પૂર્વભાવવિનાશઃ સુમચ્છેદઃ, ઉત્તરભાવપ્રાદુર્ભાવશ્ચ સમુત્પાદઃ, પૂર્વોતરભાવોચ્છેદોત્પાદયોરપિ સ્વજાતેરપરિત્યાગો ધ્રૌવ્યમ્. તાનિ સામાન્યાદેશાદ–ભિન્નાનિ વિશેષાદેશાદ્ભિન્નાનિ યુગપદ્ભાવીનિ સ્વભાવભૂતાનિ દ્રવ્યસ્ય લક્ષણં ભવન્તીતિ. ગુણપર્યાયા વા દ્રવ્યલક્ષણમ્. અનેકાન્તાત્મકસ્ય વસ્તુનોઽન્વયિનો વિશેષા ગુણા વ્યતિરેકિણઃ પર્યાયાસ્તે દ્રવ્યે યૌગપદ્યેન ક્રમેણ ચ પ્રવર્તમાનાઃ કથઞ્ચિદ્ભિન્નાઃ કથઞ્ચિદભિન્નાઃ સ્વભાવભૂતાઃ દ્રવ્યલક્ષણતામા– ----------------------------------------------------------------------------- દ્રવ્યકા લક્ષણ હૈ. પ્રશ્નઃ–– યદિ સત્તા ઔર દ્રવ્ય અભિન્ન હૈ – સત્તા દ્રવ્યકા સ્વરૂપ હી હૈ, તો ‘સત્તા લક્ષણ હૈ ઔર દ્રવ્ય લક્ષ્ય હૈ’ – ઐસા વિભાગ કિસપ્રકાર ઘટિત હોતા હૈ? ઉત્તરઃ–– અનેકાન્તાત્મક દ્રવ્યકે અનન્ત સ્વરૂપ હૈેં, ઉનમેંસે સત્તા ભી ઉસકા એક સ્વરૂપ હૈ; ઇસલિયે અનન્તસ્વરૂપવાલા દ્રવ્ય લક્ષ્ય હૈ ઔર ઉસકા સત્તા નામકા સ્વરૂપ લક્ષણ હૈ – ઐસા લક્ષ્યલક્ષણવિભાગ અવશ્ય ઘટિત હોતા હૈ. ઇસપ્રકાર અબાધિતરૂપસે સત્ દ્રવ્યકા લક્ષણ હૈ.]

ભાવોંકા પ્રવાહ ઉસમેં પૂર્વ ભાવકા વિનાશ સો વ્યય હૈ, ઉત્તર ભાવકા પ્રાદુર્ભાવ [–બાદકે ભાવકી અર્થાત વર્તમાન ભાવકી ઉત્પત્તિ] સો ઉત્પાદ હૈ ઔર પૂર્વ–ઉત્તર ભાવોંકે વ્યય–ઉત્પાદ હોને પર ભી સ્વજાતિકા અત્યાગ સો ધ્રૌવ્ય હૈ. વે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્ય –– જો–કિ સામાન્ય આદેશસે અભિન્ન હૈં [અર્થાત સામાન્ય કથનસે દ્રવ્યસે અભિન્ન હૈં], વિશેષ આદેશસે [દ્રવ્યસે] ભિન્ન હૈં, યુગપદ્ વર્તતે હૈેં ઔર સ્વભાવભૂત હૈં વે – દ્રવ્યકા લક્ષણ હૈં.

વ્યતિરેકી વિશેષ વે પર્યાયેં હૈં. વે ગુણપર્યાયેં [ગુણ ઔર પર્યાયેં] – જો કિ દ્રવ્યમેં એક હી સાથ તથા ક્રમશઃ પ્રવર્તતે હૈં, [દ્રવ્યસે] કથંચિત ભિન્ન ઔર કથંચિત અભિન્ન હૈં તથા સ્વભાવભૂત હૈં વે – દ્રવ્યકા લક્ષણ હૈં.

-------------------------------------------------------------------------- ૧. દ્રવ્યમેં ક્રમભાવી ભાવોંકા પ્રવાહ એક જાતિકો ખંડિત નહીં કરતા–તોડતા નહીં હૈ અર્થાત્ જાતિ–અપેક્ષાસે

૨. અન્વય ઔર વ્યતિરેકકે લિયે પૃષ્ઠ ૧૪ પર ટિપ્પણી દેખિયે.

Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version

૨૮

પદ્યન્તે. ત્રયાણામપ્યમીષાં દ્રવ્યલક્ષણાનામેકસ્મિન્નભિહિતેઽન્યદુભયમર્થાદેવાપદ્યતે. સચ્ચેદુત્પાદ– વ્યયધ્રૌવ્યવચ્ચ ગુણપર્યાયવચ્ચ. ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યવચ્ચેત્સચ્ચ ગુણપર્યાયવચ્ચ. ગુણપર્યાયવચ્ચેત્સ– ચ્ચોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યવચ્ચેતિ. સદ્ધિ નિન્યાનિત્યસ્વભાવત્વાદ્ધ્રુવત્વમુત્પાદવ્યયાત્મકતાઞ્ચ પ્રથયતિ, ધ્રુવત્વાત્મકૈર્ગુણૈરુત્પાદવ્યયાત્મકૈઃ પર્યાયૈશ્ચ સહૈકત્વઞ્ચાખ્યાતિ. ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ તુ નિત્યા–નિત્યસ્વરૂપં પરમાર્થં સદાવેદયન્તિ, ગુણપર્યાયાંશ્ચાત્મલાભનિબન્ધનભૂતાન પ્રથયન્તિ. -----------------------------------------------------------------------------

દ્રવ્યકે ઇન તીનોં લક્ષણોંમેંસે [–સત્, ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્ય ઔર ગુણપર્યાયેં ઇન તીન લક્ષણોંમેંસે] એક કા કથન કરને પર શેષ દોનોં [બિના કથન કિયે] અર્થસે હી આજાતે હૈં. યદિ દ્રવ્ય સત્ હો, તો વહ [૧] ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યવાલા ઔર [૨] ગુણપર્યાયવાલા હોગા; યદિ ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યવાલા હો, તો વહ [૧] સત્ ઔર [૨] ગુણપર્યાયવાલા હોગા; ગુણપર્યાયવાલા હો, તો વહ [૧] સત્ ઔર [૨] ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યવાલા હોગા. વહ ઇસપ્રકારઃ– સત્ નિત્યાનિત્યસ્વભાવવાલા હોનેસે [૧] ધ્રૌવ્યકોે ઔર ઉત્પાદવ્યયાત્મકતાકો પ્રકટ કરતા હૈ તથા [૨] ધ્રૌવ્યાત્મક ગુણોં ઔર ઉત્પાદવ્યયાત્મક પર્યાયોંકે સાથ એકત્વ દર્શાતા હૈ. ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્ય [૧] નિત્યાનિત્યસ્વરૂપ ૧પારમાર્થિક સત્કો બતલાતે હૈં તથા [૨] ૨અપને સ્વરૂપકી પ્રાપ્તિકે કારણભૂત ગુણપર્યાયોંકો પ્રકટ કરતે હૈં, ૩ગુણપર્યાયેં અન્વય ઔર -------------------------------------------------------------------------- ૧. પારમાર્થિક=વાસ્તવિક; યથાર્થ; સચ્ચા . [વાસ્તવિક સત્ નિત્યાનિત્યસ્વરૂપ હોતા હૈ. ઉત્પાદવ્યય અનિત્યતાકો

૨. અપને= ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યકે. [યદિ ગુણ હો તભી ધ્રૌવ્ય હોતા હૈ ઔર યદિ પર્યાયેં હોં તભી ઉત્પાદવ્યય હોતા

૩. પ્રથમ તો, ગુણપર્યાયેં અન્વય દ્વારા ધ્રાવ્યકો સિૂચત કરતે હૈં ઔર વ્યતિરેક દ્વારા ઉત્પાદવ્યયને સિૂચત કરતે હૈં ;

Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ગુણપર્યાયાસ્ત્વન્વયવ્ય–તિરેકિત્વાદ્ધ્રૌવ્યોત્પત્તિવિનાશાન્ સુચયન્તિ, નિત્યાનિત્યસ્વભાવં પરમાર્થં સચ્ચોપલક્ષયન્તીતિ..૧૦..

અત્રોભયનયાભ્યાં દ્રવ્યલક્ષણં પ્રવિભક્તમ્. ----------------------------------------------------------------------------- વ્યતિરેકવાલી હોનેસે [૧] ધ્રૌવ્યકો ઔર ઉત્પાદવ્યયકો સૂચિત કરતે હૈં તથા [૨] નિત્યાનિત્યસ્વભાવવાલે પારમાર્થિક સત્કો બતલાતે હૈં.

અવિનાભાવી હૈં; જહાઁ એક હો વહાઁ શેષ દોનોં નિયમસે હોતે હી હૈં.. ૧૦..

નહીં હૈ, [સદ્ભાવઃ અસ્તિ] સદ્ભાવ હૈ. [તસ્ય એવ પર્યાયાઃ] ઉસીકી પર્યાયેં [વિગમોત્પાદધ્રુવત્વં] વિનાશ, ઉત્પાદ ઔર ધ્રુવતા [કુર્વન્તિ] કરતી હૈં.

દ્રવ્યકે લક્ષણકે દો વિભાગ કિયે ગયે હૈં].

સહવર્તી ગુણોં ઔર ક્રમવર્તી પર્યાયોંકે સદ્ભાવરૂપ, ત્રિકાલ–અવસ્થાયી [ ત્રિકાલ સ્થિત રહનેવાલે], અનાદિ–અનન્ત દ્રવ્યકે વિનાશ ઔર ઉત્પાદ ઉચિત નહીં હૈ. પરન્તુ ઉસીકી પર્યાયોંકે– --------------------------------------------------------------------------

Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version

૩૦

દ્રવ્યસ્ય હિ સહક્રમપ્રવૃત્તગુણપર્યાયસદ્ભાવરૂપસ્ય ત્રિકાલાવસ્થાયિનોઽનાદિનિધનસ્ય ન સમુચ્છેદસમુદયૌ યુક્તૌ. અથ તસ્યૈવ પર્યાયાણાં સહપ્રવૃત્તિભાજાં કેષાંચિત્ ધ્રૌવ્યસંભવેઽપ્યરેષાં ક્રમપ્રવૃત્તિભાજાં વિનાશસંભવસંભાવનમુપપન્નમ્. તતો દ્રવ્યાર્થાર્પણાયામનુત્પાદમુચ્છેદં સત્સ્વભાવમેવ દ્રવ્યં, તદેવ પર્યાયાર્થાર્પણાયાં સોત્પાદં સોચ્છેદં ચાવબોદ્ધવ્યમ્. સર્વમિદમનવદ્યઞ્ચ દ્રવ્યપર્યાયાણામભેદાત્.. ૧૧..

અત્ર દ્રવ્યપર્યાયાણામભેદો નિર્દિષ્ટ. ----------------------------------------------------------------------------- સહવર્તી કતિપય [પર્યાયોં] કા ધ્રૌવ્ય હોને પર ભી અન્ય ક્રમવર્તી [પર્યાયોં] કે–વિનાશ ઔર ઉત્પાદ હોના ઘટિત હોતે હૈં. ઇસલિયે દ્રવ્ય દ્રવ્યાર્થિક આદેશસે [–કથનસે] ઉત્પાદ રહિત, વિનાશ રહિત, સત્સ્વભાવવાલા હી જાનના ચાહિયે ઔર વહી [દ્રવ્ય] પર્યાયાર્થિક આદેશસે ઉત્પાદવાલા ઔર વિનાશવાલા જાનના ચાહિયે.

–––યહ સબ નિરવદ્ય [–નિર્દોષ, નિર્બાધ, અવિરુદ્ધ] હૈ, ક્યોંકિ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયોંકા અભેદ [–અભિન્નપના ] હૈ.. ૧૧..

અન્વયાર્થઃ– [પર્યયવિયુતં] પર્યાયોંસે રહિત [દ્રવ્યં] દ્રવ્ય [ચ] ઔર [દ્રવ્યવિયુક્તાઃ] દ્રવ્ય રહિત [પર્યાયાઃ] પર્યાયેં [ન સન્તિ] નહીં હોતી; [દ્વયોઃ] દોનોંકા [અનન્યભૂતં ભાવં] અનન્યભાવ [– અનન્યપના] [શ્રમણાઃ] શ્રમણ [પ્રરૂપયન્તિ] પ્રરૂપિત કરતે હૈં.

ટીકાઃ– યહાઁ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયોંકા અભેદ દર્શાયા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

દુગ્ધદધિનવનીતધૃતાદિવિયુતગોરસવત્પર્યાયવિયુતં દ્રવ્યં નાસ્તિ. ગોરસવિયુક્તદુગ્ધદધિ– નવનીતધૃતાદિવદ્ર્રવ્યવિયુક્તાઃ પર્યાયા ન સન્તિ. તતો દ્રવ્યસ્ય પર્યાયાણાઞ્ચાદેશવશાત્કથંચિદ્ભેદેઽ– પ્પેકાસ્તિત્વનિયતત્વાદન્યોન્યાજહદ્વૃત્તીનાં વસ્તુત્વેનાભેદ ઇતિ.. ૧૨..

અત્રદ્રવ્યગુણાનામભેદો નિર્દષ્ટઃ. પુદ્ગલપૃથગ્ભૂતસ્પર્શરસગન્ધવર્ણવદ્ર્રવ્યેણ વિના ન ગુણાઃ સંભવન્તિ સ્પર્શરસ– -----------------------------------------------------------------------------

જિસપ્રકાર દૂધ, દહી, મક્ખણ, ઘી ઇત્યાદિસે રહિત ગોરસ નહીં હોતા ઉસીપ્રકાર પર્યાયોંસે રહિત દ્રવ્ય નહીં હોતા; જિસપ્રકાર ગોરસસે રહિત દૂધ, દહી, મક્ખણ, ઘી ઇત્યાદિ નહીં હોતે ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યસે રહિત પર્યાયેં નહીં હોતી. ઇસલિયે યદ્યપિ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયોંકા આદેશવશાત્ [– કથનકે વશ] કથંચિત ભેદ હૈ તથાપિ, વે એક અસ્તિત્વમેં નિયત [–દ્રઢરૂપસે સ્થિત] હોનેકે કારણ અન્યોન્યવૃત્તિ નહીં છોડતે ઇસલિએ વસ્તુરૂપસે ઉનકા અભેદ હૈ.. ૧૨..

અન્વયાર્થઃ– [દ્રવ્યેણ વિના] દ્રવ્ય બિના [ગુણઃ ન] ગુણ નહીં હોતે, [ગુણૈઃ વિના] ગુણોં બિના [દ્રવ્યં ન સમ્ભવતિ] દ્રવ્ય નહીં હોતા; [તસ્માત્] ઇસલિયે [દ્રવ્યગુણાનામ્] દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા [અવ્યતિરિક્તઃ ભાવઃ] અવ્યતિરિક્તભાવ [–અભિન્નપણું] [ભવતિ] હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા અભેદ દર્શાયા હૈ .

જિસપ્રકાર પુદ્ગલસે પૃથક્ સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણ નહીં હોતે ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યકે બિના ગુણ નહીં હોતે; જિસપ્રકાર સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણસે પૃથક્ પુદ્ગલ નહીં હોતા ઉસીપ્રકાર ગુણોંકે બિના દ્રવ્ય -------------------------------------------------------------------------- અન્યોન્યવૃત્તિ=એક–દૂસરેકે આશ્રયસે નિર્વાહ કરના; એક–દૂસરેકે આધારસે સ્થિત રહના; એક–દૂસરેકે બના