Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version
કથંચિદ્ભેદેઽપ્યેકાસ્તિત્વનિયતત્વાદન્યોન્યાજહદ્વૃત્તીનાં વસ્તુત્વેનાભેદ ઇતિ.. ૧૩..
સિય અત્થિ ણત્થિ ઉહયં અવ્વત્તવ્વં પુણો ય તત્તિદયં.
દવ્વં ખુ સતભંગં
દ્રવ્યં ખલુ સપ્તભઙ્ગમાદેશવશેન સમ્ભવતિ.. ૧૪..
સ્યાદસ્તિ દ્રવ્યં, સ્યાન્નાસ્તિ દ્રવ્યં, સ્યાદસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ દ્રવ્યં, સ્યાદવક્તવ્યં દ્રવ્યં, સ્યાદસ્તિ
સર્વથાત્વનિષેધકો
નહીં હોતા. ઇસલિયે, દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા આદેશવશાત્ કથંચિત ભેદ હૈ તથાપિ, વે એક અસ્તિત્વમેં
નિયત હોનેકે કારણ અન્યોન્યવૃત્તિ નહીં છોડતે ઇસલિએ વસ્તુરૂપસે ઉનકા ભી અભેદ હૈ [અર્થાત્ દ્રવ્ય
ઔર પર્યાયોંકી ભાઁતિ દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા ભી વસ્તુરૂપસે અભેદ હૈ].. ૧૩..
[અવક્તવ્યમ્] સ્યાત્ અવક્તવ્ય [પુનઃ ચ] ઔર ફિર [તત્ત્રિતયમ્] અવક્તવ્યતાયુક્ત તીન ભંગવાલા [–
સ્યાત્ અસ્તિ–અવક્તવ્ય, સ્યાત્ નાસ્તિ–અવક્તવ્ય ઔર સ્યાત્ અસ્તિ–નાસ્તિ–અવક્તવ્ય] [–સપ્તધઙ્ગમ્]
ઇસપ્રકાર સાત ભંગવાલા [સમ્ભવતિ] હૈ.
‘સ્યાત્ નાસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ; [૭] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ અસ્તિ, નાસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ.
આદેશવશ તે સાત ભંગે યુક્ત સર્વે દ્રવ્ય છે. ૧૪.
Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version
પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈરાદિષ્ટં નાસ્તિ દ્રવ્યં, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચ ક્રમેણા–
દિષ્ટમસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ દવ્યં, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચ યુગપદાદિષ્ટમવક્તવ્યં દ્રવ્યં,
સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈર્યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચાદિષ્ટમસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યં, ચરદ્રવ્ય–
ક્ષેત્રકાલભાવૈર્યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચાદિષ્ટં નાસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યં, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્ર–કાલભાવૈઃ
પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચ યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચાદિષ્ટમસ્તિ ચ નાસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યમિતિ. ન
ચૈતદનુપપન્નમ્, સર્વસ્ય વસ્તુનઃ સ્વરૂપાદિના અશૂન્યત્વાત્, પરરૂપાદિના શૂન્યત્વાત્,
પર ‘અસ્તિ’ હૈ; [૨] દ્રવ્ય પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘નાસ્તિ’ હૈે; [૩] દ્રવ્ય
સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ઔર પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ક્રમશઃ કથન કિયા જાને પર ‘અસ્તિ
ઔર નાસ્તિ’ હૈ; [૪] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ઔર પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે યુગપદ્
કથન કિયા જાને પર ‘
કાલ–ભાવસે ઔર યુગપદ્ સ્વપરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘નાસ્તિ ઔર
અવક્તવ્ય’ હૈ; [૭] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે, પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ઔર યુગપદ્
સ્વપરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘અસ્તિ, નાસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ. – યહ
[ઉપર્યુક્ત બાત] અયોગ્ય નહીં હૈ, ક્યોંકિ સર્વ વસ્તુ [૧] સ્વરૂપાદિસે ‘
૨. અવક્તવ્ય=જો કહા ન જા સકે; અવાચ્ય. [એકહી સાથ સ્વચતુષ્ટય તથા પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે દ્રવ્ય કથનમેં
૩. અશૂન્ય=જો શૂન્ય નહીં હૈ ઐસા; અસ્તિત્વ વાલા; સત્.
૪. શૂન્ય=જિસકા અસ્તિત્વ નહીં હૈ ઐસા; અસત્.
Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version
ગુણપઞ્જયેસુ ભાવા ઉપ્પાદવએ પકુવ્વંતિ.. ૧૫..
ગુણપર્યાયેષુ ભાવા ઉત્પાદવ્યયાન્ પ્રકુર્વન્તિ.. ૧૫..
પરરૂપાદિસે] એકહી સાથ ‘અવાચ્ય’ હૈ, ભંગોંકે સંયોગસે કથન કરને પર [૫] ‘અશૂન્ય ઔર
અવાચ્ય’ હૈ, [૬] ‘શૂન્ય ઔર અવાચ્ય’ હૈ, [૭] ‘અશૂન્ય, શૂન્ય ઔર અવાચ્ય’ હૈ.
સ્વચતુષ્ટયકી ઔર પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘અવક્તવ્ય હૈ’. [૫] દ્રવ્ય સ્વચતુષ્ટયકી ઔર યુગપદ્
સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘હૈ ઔર અવક્તવ્ય હૈે’. [૬] દ્રવ્ય પરચતુષ્ટયકી, ઔર યુગપદ્
સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘નહીં ઔર અવક્તવ્ય હૈ’. [૭] દ્રવ્ય સ્વચતુષ્ટયકી, પરચતુષ્ટયકી ઔર
યુગપદ્ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘હૈ, નહીં હૈ ઔર અવક્તવ્ય હૈ’. – ઇસપ્રકાર યહાઁ સપ્તભંગી કહી ગઈ
હૈ.. ૧૪..
દ્રવ્યોં] [ગુણપર્યાયષુ] ગુણપર્યાયોંમેં [ઉત્પાદવ્યયાન્] ઉત્પાદવ્યય [પ્રકૃર્વન્તિ] કરતે હૈં.
અપની વર્તમાન પર્યાય; સ્વભાવ અર્થાત્ નિજગુણ– સ્વશક્તિ.
‘ભાવો’ કરે છે નાશ ને ઉત્પાદ ગુણપર્યાયમાં. ૧૫.
Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version
હિ ઘૃતોત્પતૌ ગોરસસ્ય સતો ન વિનાશઃ ન ચાપિ ગોરસવ્યતિરિક્તસ્યાર્થાન્તરસ્યાસતઃ ઉત્પાદઃ કિન્તુ
ગોરસસ્યૈવ સદુચ્છેદમસદુત્પાદં ચાનુપલભ–માનસ્ય સ્પર્શરસગન્ધવર્ણાદિષુ પરિણામિષુ ગુણેષુ
પૂર્વાવસ્થયા વિનશ્યત્સૂત્તરાવસ્થયા પ્રાદર્ભવત્સુ નશ્યતિ ચ નવનીતપર્યાયો ઘતૃપર્યાય ઉત્પદ્યતે, તથા
સર્વભાવાનામપીતિ.. ૧૫..
ટીકાઃ– યહાઁ ઉત્પાદમેં અસત્કે પ્રાદુર્ભાવકા ઔર વ્યયમેં સત્કે વિનાશકા નિષેધ કિયા હૈ
હોતા ––ઐસા ઇસ ગાથામેં કહા હૈ].
વિનાશ ઔર ઉત્પાદ કરતે હૈં. જિસપ્રકાર ઘીકી ઉત્પત્તિમેં ગોરસકા–સત્કા–વિનાશ નહીં હૈ તથા
ગોરસસે ભિન્ન પદાર્થાન્તરકા–અસત્કા–ઉત્પાદ નહીં હૈ, કિન્તુ ગોરસકો હી, સત્કા વિનાશ ઔર
અસત્કા ઉત્પાદ કિયે બિના હી, પૂર્વ અવસ્થાસે વિનાશ પ્રાપ્ત હોને વાલે ઔર ઉત્તર અવસ્થાસે ઉત્પન્ન
હોને વાલે સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણાદિક પરિણામી ગુણોંમેં મક્ખનપર્યાય વિનાશકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ તથા
ઘીપર્યાય ઉત્પન્ન હોતી હૈ; ઉસીપ્રકાર સર્વ ભાવોંકા ભી વૈસા હી હૈ [અર્થાત્ સમસ્ત દ્રવ્યોંકો નવીન
પર્યાયકી ઉત્પત્તિમેં સત્કા વિનાશ નહીં હૈ તથા અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હૈ, કિન્તુ સત્કા વિનાશ ઔર
અસત્કા ઉત્પાદ કિયે બિના હી, પહલેકી [પુરાની] અવસ્થાસે વિનાશકો પ્રાપ્ત હોનેવાલે ઔર બાદકી
[નવીન] અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે
પરિણામી=પરિણમિત હોનેવાલે; પરિણામવાલે. [પર્યાયાર્થિક નયસે ગુણ પરિણામી હૈં અર્થાત્ પરિણમિત હોતે હૈં.]
Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version
સુરણરણારયતિરિયા જીવસ્સ ય પજ્જયા બહુગા.. ૧૬..
સુરનરનારકતિર્યઞ્ચો જીવસ્ય ચ પર્યાયાઃ બહવઃ.. ૧૬..
કાર્યાનુભૂતિલક્ષણા કર્મફલાનુભૂતિલક્ષણા ચાશુદ્ધચેતના, ચૈતન્યાનુવિધાયિપરિણામલક્ષણઃ સ–
વિકલ્પનિર્વિકલ્પરૂપઃ શુદ્ધાશુદ્ધતયા સકલવિકલતાં
અન્વયાર્થઃ– [જીવાદ્યાઃ] જીવાદિ [દ્રવ્ય] વે [ભાવાઃ] ‘ભાવ’ હૈં. [જીવગુણાઃ] જીવકે ગુણ
[સુરનરનારકતિર્યઞ્ચઃ] દેવ–મનુષ્ય–નારક–તિર્યંચરૂપ [બહવઃ] અનેક હૈં.
હૈઃ–
૩. ચૈતન્ય–અનુવિધાયી પરિણામ અર્થાત્ ચૈતન્યકા અનુસરણ કરનેવાલા પરિણામ વહ ઉપયોગ હૈ. સવિકલ્પ
હોનેસે સકલ [અખણ્ડ, પરિપૂર્ણ] હૈ ઔર અન્ય સબ અશુદ્ધ હોનેસે વિકલ [ખણ્ડિત, અપૂર્ણ] હૈં;
દર્શનોપયોગકે ભેદોંમેસે માત્ર કેવલદર્શન હી શુદ્ધ હોનેસે સકલ હૈ ઔર અન્ય સબ અશુદ્ધ હોનેસે વિકલ હૈં.
જીવાદિ સૌ છે ‘ભાવ,’ જીવગુણ ચેતના ઉપયોગ છે;
જીવપર્યયો તિર્યંચ–નારક–દેવ–મનુજ અનેક છે. ૧૬.
Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version
તિર્યઙ્મનુષ્લક્ષણાઃ પરદ્રવ્યસમ્બન્ધનિર્વૃત્તત્વાદશુદ્ધાશ્ચેતિ.. ૧૬..
ઉભયત્થ જીવભાવો ણ ણસ્સદિ ણ જાયદે અણ્ણો.. ૧૭..
ઉભયત્ર જીવભાવો ન નશ્યતિ ન જાયતેઽન્યઃ.. ૧૭..
હોતી હૈ ઇસલિયે અશુદ્ધ પર્યાયેં હૈં.. ૧૬..
[ન નશ્યતિ] નષ્ટ નહીં હોતા ઔર [અન્યઃ] દૂસરા જીવભાવ [ન જાયતે] ઉત્પન્ન નહીં હોતા.
મનુજત્વથી વ્યય પામીને દેવાદિ દેહી થાય છે;
ત્યાં જીવભાવ ન નાશ પામે, અન્ય નહિ ઉદ્ભવ લહે. ૧૭.
Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version
પર્યાયેણોત્પદ્યતે. ન ચ મનુષ્યત્વેન નાશે જીવત્વેનાપિ નશ્યતિ, દેવત્વાદિનોત્પાદે જીવત્વેનાપ્યુત્પદ્યતેઃ
કિં તુ સદુચ્છેદમસદુત્પાદમન્તરેણૈવ તથા વિવર્તત ઇતિ..૧૭..
ઉપ્પણ્ણો ય વિણટ્ઠો દેવો મણુસુ ત્તિ પજ્જાઓ.. ૧૮..
ઉત્પન્નશ્ચ વિનષ્ટો દેવો મનુષ્ય ઇતિ પર્યાયઃ.. ૧૮..
તથાવિધ [–સ્વભાવપર્યાયોંકે પ્રવાહકો ન તોડનેવાલી સોપાધિક] દેવત્વસ્વરૂપ, નારકત્વસ્વરૂપ યા
તિર્યંચત્વસ્વરૂપ અન્ય પર્યાયસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ. વહાઁ ઐસા નહીં હૈ કિ મનુષ્યપત્વસે વિનષ્ટ હોનેપર
જીવત્વસે ભી નષ્ટ હોતા હૈ ઔર દેવત્વસે આદિસે ઉત્પાદ હોનેપર જીવત્વ ભી ઉત્પન્ન હોતા હૈ, કિન્તુ
સત્કે ઉચ્છેદ ઔર અસત્કે ઉત્પાદ બિના હી તદનુસાર વિવર્તન [–પરિવર્તન, પરિણમન] કરતા હૈ..
૧૭..
મનુષ્યઃ] દેવ, મુનષ્ય [ઇતિ પર્યાયઃ] ઐસી પર્યાય [ઉત્પન્નઃ] ઉત્પન્ન હોતી હૈ [ચ] ઔર [વિનષ્ટઃ]
વિનષ્ટ હોતી હૈ.
જન્મે મરે છે તે જ, તોપણ નાશ–ઉદ્ભવ નવ લહે;
સુર–માનવાદિક પર્યયો ઉત્પન્ન ને લય થાય છે. ૧૮.
Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version
સ્વભાવેનાવિનષ્ટમનુત્પન્નં વા વેદ્યતે. પર્યાયાસ્તુ તસ્ય પૂર્વપૂર્વપરિણામો–પમર્દોત્તરોત્તરપરિણામોત્પાદરૂપાઃ
પ્રણાશસંભવધર્માણોઽભિધીયન્તે. તે ચ વસ્તુત્વેન દ્રવ્યાદપૃથગ્ભૂતા એવોક્તાઃ. તતઃ પર્યાયૈઃ
સહૈકવસ્તુત્વાજ્જાયમાનં મ્રિયમાણમતિ જીવદ્રવ્યં સર્વદાનુત્પન્ના વિનષ્ટં દ્રષ્ટવ્યમ્. દેવમનુષ્યાદિપર્યાયાસ્તુ
ક્રમવર્તિત્વાદુપસ્થિતાતિવાહિતસ્વસમયા ઉત્પદ્યન્તે વિનશ્યન્તિ ચેતિ.. ૧૮..
તાવદિઓ જીવાણં દેવો મણુસો ત્તિ ગદિણામો.. ૧૯..
તાવજ્જીવાનાં દેવો મનુષ્ય ઇતિ ગતિનામ.. ૧૯..
જો દ્રવ્ય
અવસ્થામેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા જો પ્રતિનિયત એકવસ્તુત્વકે કારણભૂત સ્વભાવ ઉસકે દ્વારા [–ઉસ
સ્વભાવકી અપેક્ષાસે] અવિનષ્ટ એવં અનુત્પન્ન જ્ઞાત હોતા હૈ; ઉસકી પર્યાયેં પૂર્વ–પૂર્વ પરિણામકે નાશરૂપ
ઔર ઉત્તર–ઉત્તર પરિણામકે ઉત્પાદરૂપ હોનેસે વિનાશ–ઉત્પાદધર્મવાલી [–વિનાશ એવં ઉત્પાદરૂપ
ધર્મવાલી] કહી જાતી હૈ, ઔર વે [પર્યાયેં] વસ્તુરૂપસે દ્રવ્યસે અપૃથગ્ભૂત હી કહી ગઈ હૈ. ઇસલિયે,
પર્યાયોંકે સાથ એકવસ્તુપનેકે કારણ જન્મતા ઔર મરતા હોને પર ભી જીવદ્રવ્ય સર્વદા અનુત્પન્ન એવં
અવિનષ્ટ હી દેખના [–શ્રદ્ધા કરના]; દેવ મનુષ્યાદિ પર્યાયેં ઉપજતી હૈ ઔર વિનષ્ટ હોતી હૈં ક્યોંકિ
વે ક્રમવર્તી હોનેસે ઉનકા સ્વસમય ઉપસ્થિત હોતા હૈ ઔર બીત જાતા હૈ.. ૧૮..
ઐસા કહા જાતા હૈ ઉસકા યહ કારણ હૈ કિ] [જીવાનામ્] જીવોંકી [દેવઃ મનુષ્યઃ] દેવ, મનુષ્ય
[ઇતિ ગતિનામ] ઐસા ગતિનામકર્મ [તાવત્] ઉતને હી કાલકા હોતા હૈ.
સુરનરપ્રમુખ ગતિનામનો હદયુક્ત કાળ જ હોય છે. ૧૯.
Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version
તદવધૃતકાલદેવમનુષ્યત્વપર્યાયનિર્વર્તકસ્ય દેવમનુષ્યગતિનામ્નસ્તન્માત્રત્વાદવિરુદ્ધમ્. યથા હિ મહતો
વેણુદણ્ડસ્યૈકસ્ય ક્રમવૃત્તીન્યને કાનિ પર્વાણ્યાત્મીયાત્મીયપ્રમાણાવચ્છિન્નત્વાત્ પર્વાન્તરમગચ્છન્તિ
સ્વસ્થાનેષુ ભાવભાજ્જિ પરસ્થાનેષ્વભાવભાજ્જિ ભવન્તિ, વેણુદણ્ડસ્તુ સર્વેષ્વપિ પર્વસ્થાનેષુ ભાવભાગપિ
પર્વાન્તરસંબન્ધેન પર્વાન્તરસંબન્ધાભાવાદભાવભાગ્ભવતિ; તથા નિરવધિત્રિ–કાલાવસ્થાયિનો
જીવદ્રવ્યસ્યૈકસ્ય ક્રમવૃત્તયોઽનેકેઃ મનુષ્યત્વાદિપર્યાયા આત્મીયાત્મીયપ્રમાણા–વચ્છિન્નત્વાત્
પર્યાયાન્તરમગચ્છન્તઃ સ્વસ્થાનેષુ ભાવભાજઃ પરસ્થાનેષ્વભાવભાજો ભવન્તિ, જીવદ્રવ્યં તુ
સર્વપર્યાયસ્થાનેષુ ભાવભાગપિ પર્યાયાન્તરસંબન્ધેન પર્યાયાન્તરસંબન્ધાભાવાદભાવભાગ્ભવતિ..૧૯..
યદિ વાસ્તવમેં જો જીવ મરતા હૈ વહી જન્મતા હૈ, જો જીવ જન્મતા હૈ વહી મરતા હૈ, તો
ઔર મનુષ્ય મરતા હૈ’ ઐસા જો કહા જાતા હૈ વહ [ભી] અવિરુદ્ધ હૈ ક્યોંકિ મર્યાદિત કાલકી
દેવત્વપર્યાય ઔર મનુષ્યત્વપર્યાયકો રચને વાલે દેવગતિનામકર્મ ઔર મનુષ્યગતિનામકર્મ માત્ર ઉતને
કાલ જિતને હી હોતે હૈં. જિસપ્રકાર એક બડે઼ બાઁસકે ક્ર્રમવર્તી અનેક
સ્થાનોંમેં અભાવવાલે [–અવિદ્યમાન] હૈં તથા બાઁસ તો સમસ્ત પર્વસ્થાનોંમેં ભાવવાલા હોનેપર ભી અન્ય
પર્વકે સમ્બન્ધ દ્વારા અન્ય પર્વકે સમ્બન્ધકા અભાવ હોનેસે અભાવવાલા [ભી] હૈ; ઉસીપ્રકાર નિરવધિ
ત્રિકાલ સ્થિત રહનેવાલે એક જીવદ્રવ્યકી ક્રમવર્તી અનેક મનુષ્યત્વાદિપર્યાય અપને–અપને માપમેં
મર્યાદિત હોનેસે અન્ય પર્યાયમેં ન જાતી હુઈ અપને–અપને સ્થાનોંમેં ભાવવાલી હૈં ઔર પર સ્થાનોંમેં
અભાવવાલી હૈં તથા જીવદ્રવ્ય તો સર્વપર્યાયસ્થાનોમેં ભાવવાલા હોને પર ભી અન્ય પર્યાયકે સમ્બન્ધ દ્વારા
અન્ય પર્યાયકે સમ્બન્ધકા અભાવ હોનેસે અભાવવાલા [ભી] હૈ.
Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version
તેસિમભાવં કિચ્ચા
તેષામભાવં કુત્વાઽભૂતપૂર્વો ભવતિ સિદ્ધઃ.. ૨૦..
પ્રાપ્ત નહીં હોતી. જિસપ્રકાર એક બડે઼ બાઁસકી અનેક પોરેં અપને–અપને સ્થાનોંમેં વિદ્યમાન હૈં ઔર
દૂસરી પોરોંકે સ્થાનોંમેં અવિદ્યમાન હૈં તથા બાઁસ તો સર્વ પોરોંકે સ્થાનોંમેં અન્વયરૂપસે વિદ્યમાન હોને
પર ભી પ્રથમાદિ પોરકે રૂપમેં દ્વિતીયાદિ પોરમેં ન હોનેસે અવિદ્યમાન ભી કહા જાતા હૈ; ઉસીપ્રકાર
ત્રિકાલ–અવસ્થાયી એક જીવકી નરનારકાદિ અનેક પર્યાયેં અપને–અપને કાલમેં વિદ્યમાન હૈં ઔર
દૂસરી પર્યાયોંકે કાલમેં અવિદ્યમાન હૈં તથા જીવ તો સર્વ પર્યાયોંમેં અન્વયરૂપસે વિદ્યમાન હોને પર ભી
મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપસે દેવાદિપર્યાયમેં ન હોનેસે અવિદ્યમાન ભી કહા જાતા હૈ.. ૧૯..
અભૂતપૂર્વ સિદ્ધ [ભવતિ] હોતા હૈ.
તેનો કરીને નાશ, પામે જીવ સિદ્ધિ અપૂર્વને. ૨૦.
Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version
યથા સ્તોકકાલાન્વયિષુ નામકર્મવિશેષોદયનિર્વૃત્તેષુ જીવસ્ય દેવાદિપર્યાયેષ્વેકસ્મિન્
જ્ઞાનાવરણાદિકર્મસામાન્યોદયનિર્વૃત્તિસંસારિત્વપર્યાયે ભવ્યસ્ય સ્વકારણનિવૃત્તૌ નિવૃત્તે સુમુત્પન્ને
ચાભૂતપૂર્વે સિદ્ધત્વપર્યાયે નાસદુત્પત્તિરિતિ. કિં ચ–યથા દ્રાઘીયસિ વેણુદણ્ડે વ્યવહિતા–
વ્યવહિતવિચિત્રચિત્રકિર્મીરતાખચિતાધસ્તનાર્ધભાગે એકાન્તવ્યવહિતસુવિશુદ્ધોર્ધ્વાર્ધભાગેઽવતારિતા
દ્રષ્ટિઃ સમન્તતો વિચિત્રચિત્રકિર્મીરતાવ્યાપ્તિં પશ્યન્તી સમુનમિનોતિ તસ્ય સર્વત્રાવિશુદ્ધત્વં, તથા
ક્વચિદપિ જીવદ્રવ્યે વ્યવહિતાવ્યવહિતજ્ઞાનાવરણાદિકર્મકિર્મીરતાખચિતબહુતરાધસ્તનભાગે એકાન્ત–
વ્યવહિતસુવિશુદ્ધબહુતરોર્ધ્વભાગેઽવતારિતા બુદ્ધિઃ સમન્તતો જ્ઞાનાવરણાદિકર્મકિર્મીરતાવ્યાપ્તિ
વ્યવસ્યન્તી સમનુમિનોતિ તસ્ય સર્વત્રાવિશુદ્ધત્વમ્. યથા ચ તત્ર વેણુદણ્ડે વ્યાપ્તિજ્ઞાનાભાસનિ–
બન્ધનવિચિત્રચિત્ર કિર્મીરતાન્વયઃ તથા ચ ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યે જ્ઞાનાવર–
ઉત્પન્ન હોનેવાલી જો દેવાદિપર્યાયેં ઉનમેંસે જીવકો એક પર્યાય સ્વકારણકી નિવૃત્તિ હોનેપર નિવૃત્ત હો
તથા અન્ય કોઈ અભૂતપૂર્વ પર્યાયહી ઉત્પન્નહો, વહાઁ અસત્કી ઉત્પત્તિ નહીં હૈ; ઉસીપ્રકાર દીર્ધ કાલ
તક અન્વયરૂપસે રહનેવાલી, જ્ઞાનવરણાદિકર્મસામાન્યકે ઉદયસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી સંસારિત્વપર્યાય
ભવ્યકો સ્વકારણકી નિવૃત્તિ હોને પર નિવૃત્ત હો ઔર અભૂતપૂર્વ [–પૂર્વકાલમેં નહીં હુઈ ઐસી]
સિદ્ધત્વપર્યાય ઉત્પન્ન હો, વહાઁ અસત્કી ઉત્પત્તિ નહીં હૈ.
બાઁસ પર દ્રષ્ટિ ડાલનેસે વહ દ્રષ્ટિ સર્વત્ર વિચિત્ર ચત્રોંસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકી વ્યાપ્તિકા નિર્ણય કરતી
હુઈ ‘વહ બાઁસ સર્વત્ર અવિશુદ્ધ હૈ [અર્થાત્ સમ્પૂર્ણ રંગબિરંગા હૈ]’ ઐસા અનુમાન કરતી હૈ;
ઉસીપ્રકાર જિસકા જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોંસે હુઆ ચિત્રવિચિત્રતાયુક્ત [–વિવિધ વિભાવપર્યાયવાલા]
બહુત બડા નીચેકા ભાગ કુછ ઢઁકા હુઆ ઔર કુછ બિન ઢઁકા હૈ તથા સુવિશુદ્ધ [સિદ્ધપર્યાયવાલા],
બહુત બડા ઊપરકા ભાગ માત્ર ઢઁકા હુઆ હી હૈ ઐસે કિસી જીવદ્રવ્યમેં બુદ્ધિ લગાનેસે વહ બુદ્ધિ સર્વત્ર
જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકી વ્યાપ્તિકા નિર્ણય કરતી હુઈ ‘વહ જીવ સર્વત્ર અવિશુદ્ધ હૈ
[અર્થાત્ સમ્પૂર્ણ સંસારપર્યાયવાલા હૈ]’ ઐસા અનુમાન કરતી હૈ. પુનશ્ચ જિસ પ્રકાર ઉસ બાઁસમેં
વ્યાપ્તિજ્ઞાનાભાસકા કારણ [નીચેકે ખુલે ભાગમેં] વિચિત્ર ચિત્રોંસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકા અન્વય [–
સંતતિ, પ્રવાહ] હૈ, ઉસીપ્રકાર ઉસ જીવદ્રવ્યમેં વ્યાપ્તિજ્ઞાનાભાસકા કારણ [નિચેકે ખુલે ભાગમેં]
Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version
ચ ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યે જ્ઞાનવરણાદિકર્મ કિર્મીરતાન્વયાભાવાદાપ્તાગમસમ્યગનુમાનાતીન્દ્રિય–
જ્ઞાનપરિચ્છિન્નાત્સિદ્ધત્વમિતિ.. ૨૦..
સુવિશુદ્ધપના હૈ ક્યોંકિ [વહાઁ] વિચિત્ર ચિત્રોંસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકે અન્વયકા અભાવ હૈ, ઉસીપ્રકાર
ઉસ જીવદ્રવ્યમેં [ઉપરકે ભાગમેં] સિદ્ધપના હૈ ક્યોંકિ [વહાઁ] જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મસે હુએ
ચિત્રવિચિત્રપનેકે અન્વયકા અભાવ હૈ– કિ જો અભાવ આપ્ત– આગમકે જ્ઞાનસે સમ્યક્ અનુમાનજ્ઞાનસે
ઔર અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસે જ્ઞાત હોતા હૈ.
ઉત્પાદકા પ્રસંગ ઉપસ્થિત હો.’ કિન્તુ અજ્ઞાનીકી યહ બાત યોગ્ય નહીં હૈ.
સંસારપર્યાયકે કારણભૂત મોહરાગદ્વેષાદિકા નાશ હોને પર સંસારપર્યાયકા નાશ હોકર સિદ્ધપર્યાય
ઉત્પન્ન હોતી હૈ, જીવદ્રવ્ય તો જો હૈ વહી રહતા હૈ. સંસારપર્યાય ઔર સિદ્ધપર્યાય દોનોં એક હી
જીવદ્રવ્યકી પર્યાયેં હૈં.
શુદ્ધ] હૈ. ઉસ બાઁસકે રંગબિરંગે ભાગમેંસે કુછ ભાગ ખુલા રખા ગયા હૈ ઔર શેષ સારા રંગબિરંગા
ભાગ ઔર પૂરા અરંગી ભાગ ઢક દિયા ગયા હૈ. ઉસ બાઁસકા ખુલા ભાગ રંગબિેરંગા દેખકર અવિચારી
જીવ ‘જહાઁ–જહાઁ બાઁસ હો વહાઁ–વહાઁ રંગબિરંગીપના હોતા હૈ’ ઐસી વ્યાપ્તિ [–નિયમ,
અવિનાભાવસમ્બન્ધ] કી કલ્પના કર લેતા હૈ ઔર ઐસે મિથ્યા વ્યાપ્તિજ્ઞાન દ્વારા ઐસા અનુમાન ખીંચ
લેતા હૈ કિ ‘નીચેસે ઉપર તક સારા
Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version
ગુણપર્યયૈઃ સહિતઃ સંસરન્ કરોતિ જીવઃ.. ૨૧..
રંગબિરંગેપનેકે અભાવવાલા હૈ, અરંગી હૈ. બાઁસકે દ્રષ્ટાંતકી ભાઁતિ–કોઈ એક ભવ્ય જીવ હૈ; ઉસકા
નીચેકા કુછ ભાગ [અર્થાત્ અનાદિ કાલસે વર્તમાન કાલ તકકા ઔર અમુક ભવિષ્ય કાલ તકકા
ભાગ] સંસારી હૈ ઔર ઊપરકા અનન્ત ભાગ સિદ્ધરૂપ [–સ્વાભાવિક શુદ્ધ] હૈ. ઉસ જીવકે
સંસારી ભાગમેં સે કુછ ભાગ ખુલા [પ્રગટ] હૈ ઔર શેષ સારા સંસારી ભાગ ઔર પૂરા સિદ્ધરૂપ ભાગ
ઢઁકા હુઆ [અપ્રગટ] હૈે. ઉસ જીવકા ખુલા [પ્રગટ] ભાગ સંસારી દેખકર અજ્ઞાની જીવ ‘જહાઁ–
જહાઁ જીવ હો વહાઁ–વહાઁ સંસારીપના હૈ’ ઐસી વ્યાપ્તિકી કલ્પના કર લેતા હૈ ઔર ઐસે મિથ્યા
વ્યાપ્તિજ્ઞાન દ્વારા ઐસા અનુમાન કરતા હૈ કિ ‘અનાદિ–અનન્ત સારા જીવ સંસારી હૈ.’ યહ અનુમાન
મિથ્યા હૈે; ક્યોંકિ ઉસ જીવકા ઉપરકા ભાગ [–અમુક ભવિષ્ય કાલકે બાદકા અનન્ત ભાગ]
સંસારીપનેકે અભાવવાલા હૈ, સિદ્ધરૂપ હૈ– ઐસા સર્વજ્ઞપ્રણીત આગમકે જ્ઞાનસે, સમ્યક્ અનુમાનજ્ઞાનસે
તથા અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસે સ્પષ્ટ જ્ઞાત હોતા હૈ.
ઉદ્ભવ, વિલય, વલી ભાવ–વિલય, અભાવ–ઉદ્ભવને કરે. ૨૧.
Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version
દ્રવ્યં હિ સર્વદાઽવિનષ્ટાનુત્પન્નમામ્નતમ્ તતો જીવદ્રવ્યસ્ય દ્રવ્યરૂપેણ નિત્યત્વમુપન્યસ્તમ્ તસ્યૈવ
વ્યયતોઽભાવકર્તૃત્વમાખ્યાતં; તસ્યૈવ ચ સતો દેવાદિપર્યાયસ્યોચ્છેદમારભમાણસ્ય ભાવાભાવ–
કર્તૃત્વમુદિતં; તસ્યૈવ ચાસતઃ પુનર્મનુષ્યાદિપર્યાયસ્યોત્પાદમારભમાણસ્યાભાવભાવકર્તૃત્વમભિહિતમ્
સર્વમિદમનવદ્યં દ્રવ્યપર્યાયાણામન્યતરગુણમુખ્યત્વેન વ્યાખ્યાનાત્ તથા હિ–યદા જીવઃ પર્યાય–ગુણત્વેન
દ્રવ્યમુખ્યત્વેન વિવક્ષ્યતે તદા નોત્પદ્યતે, ન વિનશ્યતિ, ન ચ ક્રમવૃત્ત્યાવર્તમાનત્વાત્
[અભાવભાવમ્] અભાવભાવકો [કરોતિ] કરતા હૈ.
ભાવકા [–ઉત્પાદકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; [૨] મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપસે નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ
ઇસલિયે ઉસીકો અભાવકા [–વ્યયકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; [૩] સત્ [વિદ્યમાન] દેવાદિપર્યાયકા
નાશ કરતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો ભાવાભાવકા [–સત્કે વિનાશકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; ઔર [૪]
ફિરસે અસત્ [–અવિદ્યમાન] મનુષ્યાદિપર્યાયકા ઉત્પાદ કરતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો અભાવભાવકા [–
અસત્કે ઉત્પાદકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ.
Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version
પ્રાદુર્ભવતિ, વિનશ્યતિ, સત્પર્યાયજાતમતિવાહિતસ્વકાલમુચ્છિનત્તિ, અસદુપસ્થિત–સ્વકાલમુત્પાદ
યતિ ચેતિ. સ ખલ્વયં પ્રસાદોઽનેકાન્તવાદસ્ય યદીદ્રશોઽપિ વિરોધો ન વિરોધઃ..૨૧..
અમયા અત્થિત્તમયા કારણભુદા
અમયા અસ્તિત્વમયાઃ કારણભૂતા હિ લોકસ્ય.. ૨૨..
પર્યાયસમૂકોે વિનષ્ટ નહીં કરતા ઔર [૪] અસત્કો [–અવિદ્યમાન પર્યાયસમૂહકો] ઉત્પન્ન નહીં
કરતા; ઔર જબ જીવ દ્રવ્યકી ગૌણતાસે ઔર પર્યાયકી મુખ્યતાસે વિવક્ષિત હોતા હૈ તબ વહ [૧]
ઉપજતા હૈ, [૨] વિનષ્ટ હોતા હૈ, [૩] જિસકા સ્વકાલ બીત ગયા હૈ ઐસે સત્ [–વિદ્યમાન]
પર્યાયસમૂહકો વિનષ્ટ કરતા હૈ ઔર [૪] જિસકા સ્વકાલ ઉપસ્થિત હુઆ હૈ [–આ પહુઁચા હૈ] ઐસે
અસત્કો [–અવિદ્યમાન પર્યાયસમૂહકો] ઉત્પન્ન કરતા હૈ.
અન્વયાર્થઃ– [જીવાઃ] જીવ, [પુદ્ગલકાયાઃ] પુદ્ગલકાય, [આકાશમ્] આકાશ ઔર [શેષૌ
વાસ્તવમેં [લોકસ્ય કારણભૂતાઃ] લોકકે કારણભૂત હૈં.
અણુકૃતક છે, અસ્તિત્વમય છે, લોકકારણભૂત છે. ૨૨.
Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version
અકૃતત્વાત્ અસ્તિત્વમયત્વાત્ વિચિત્રાત્મપરિણતિરૂપસ્ય લોકસ્ય કારણત્વાચ્ચાભ્યુપગમ્યમાનેષુ
કાલસ્તદભાવાદસ્તિકાય ઇતિ સામર્થ્યાદવસીયત ઇતિ.. ૨૨..
પરિયટ્ટણસંભૂદો કાલો ણિયમેણ પણ્ણત્તો.. ૨૩..
પરિવર્તનસમ્ભૂતઃ કાલો નિયમેન પ્રજ્ઞપ્ત.. ૨૩..
અધર્મ પ્રદેશપ્રચયાત્મક [–પ્રદેશોંકે સમૂહમય] હોનેસે વે પાઁચ અસ્તિકાય હૈં. કાલકો
પ્રદેશપ્રચયાત્મકપનેકા અભાવ હોનેસે વાસ્તવમેં અસ્તિકાય નહીં હૈં ઐસા [બિના–કથન કિયે ભી]
સામર્થ્યસે નિશ્ચિત હોતા હૈ.. ૨૨..
પ્રજ્ઞપ્તઃ] [સર્વજ્ઞોં દ્વારા] નિયમસે [નિશ્ચયસે] ઉપદેશ દિયા ગયા હૈ.
કારણ હૈં.
છે સિદ્ધિ જેની, કાલ તે ભાખ્યો જિણંદે નિયમથી . ૨૩.
Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version
તત્પરિણામાન્યથાનુપપતિગમ્યમાનત્વાદનુક્તોઽપિ નિશ્ચયકાલોઽ–સ્તીતિ નિશ્ચીયતે. યસ્તુ
નિશ્ચયકાલપર્યાયરૂપો વ્યવહારકાલઃ સ જીવપદ્ગલપરિણામેનાભિ–વ્યજ્યમાનત્વાત્તદાયત્ત એવાભિગમ્યત
એવેતિ.. ૨૩..
સદ્ભાવમેં દિખાઈ દેતા હૈ, ગતિ–સ્થિત–અવગાહપરિણામકી ભાઁતિ. [જિસપ્રકાર ગતિ, સ્થિતિ ઔર
અવગાહરૂપ પરિણામ ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશરૂપ સહકારી કારણોંકે સદ્ભાવમેં હોતે હૈં, ઉસી પ્રકાર
ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યકી એકતારૂપ પરિણામ સહકારી કારણકે સદ્ભાવમેં હોતે હૈં.] યહ જો સહકારી
કારણ સો કાલ હૈ.
ઔર જો નિશ્ચયકાલકી પર્યાયરૂપ વ્યવહારકાલ વહ, જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામસે વ્યક્ત [–ગમ્ય]
હોતા હૈ ઇસલિયે અવશ્ય તદાશ્રિત હી [–જીવ તથા પુદ્ગલકે પરિણામકે આશ્રિત હી] ગિના જાતા હૈ
..૨૩..
પરિણામકી હી બાત લી ગઈ હૈ.
પરિણામ અર્થાત્ ઉનકી સમયવિશિષ્ટ વૃત્તિ. વહ સમયવિશિષ્ટ વૃત્તિ સમયકો ઉત્પન્ન કરનેવાલે કિસી પદાર્થકે
બિના [–નિશ્ચયકાલકે બિના] નહીં હો સકતી. જિસપ્રકાર આકાશ બિના દ્રવ્ય અવગાહન પ્રાપ્ત નહીં કર
સકતે અર્થાત્ ઉનકા વિસ્તાર [તિર્યકપના] નહીં હો સકતા ઉસી પ્રકાર નિશ્ચયકાલ બિના દ્રવ્ય પરિણામકો
પ્રાપ્ત નહીં હો સકતે અર્થાત્ ઉનકો પ્રવાહ [ઊર્ધ્વપના] નહીં હો સકતા. ઇસ પ્રકાર નિશ્ચયકાલકે અસ્તિત્વ
બિના [અર્થાત્ નિમિત્તભૂત કાલદ્રવ્યકે સદ્ભાવ બિના] અન્ય કિસી પ્રકાર જીવ–પુદ્ગલકે પરિણામ બન નહીં
સકતે ઇસલિયે ‘નિશ્ચયકાલ વિદ્યમાન હૈ’ ઐસા જ્ઞાત હોતા હૈ– નિશ્ચિત હોતા હૈ.]
Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version
અગુરુલહુગો અમુત્તો વટ્ટણલક્ખો ય કાલો ત્તિ.. ૨૪..
અગુરુલઘુકો અમૂર્તો વર્તનલક્ષણશ્ચ કાલ ઇતિ.. ૨૪..
[અમૂર્તઃ] અમૂર્ત [ચ] ઔર [વર્તનલક્ષણઃ] વર્તનાલક્ષણવાલા હૈ.
હૈ. કાલકા લક્ષણ વર્તનાહેતુત્વ હૈ; અર્થાત્ જિસ પ્રકાર શીતઋતુમેં સ્વયં અધ્યયનક્રિયા કરતે હુએ
પુરુષકો અગ્નિ સહકારી [–બહિરંગ નિમિત્ત] હૈ ઔર જિસ પ્રકાર સ્વયં ઘુમને કી ક્રિયા કરતે હુએ
કુમ્ભારકે ચાકકો નીચેકી કીલી સહકારી હૈ ઉસી પ્રકાર નિશ્ચયસે સ્વયમેવ પરિણામકો પ્રાપ્ત જીવ–
પુદ્ગલાદિ દ્રવ્યોંકો [વ્યવહારસે] કાલાણુરૂપ નિશ્ચયકાલ બહિરંગ નિમિત્ત હૈ.
રસવર્ણપંચક સ્પર્શ–અષ્ટક, ગંધયુગલ વિહીન છે,
છે મૂર્તિહીન, અગુરુલઘુક છે, કાળ વર્તનલિંગ છે. ૨૪.
Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version
માસોદુઅયણસંવચ્છરો ત્તિ
માસર્ત્વયનસંવત્સરમિતિ કાલઃ પરાયત્ત.. ૨૫..
પરમાણુપ્રચલનાયત્તઃ સમયઃ. નયનપુટઘટનાયત્તો નિમિષઃ. તત્સંખ્યાવિશેષતઃ કાષ્ઠા કલા નાલી
રસનેન્દ્રિયવિષયકા શરીરકે એક હી ભાગમેં સ્પર્શ હોને પર ભી સમ્પૂર્ણ આત્મામેં સુખાનુભવ હોતા હૈ
ઔર જિસ પ્રકાર સર્પદંશ યા વ્રણ [ઘાવ] આદિ શરીરકે એક હી ભાગમેં હોને પર ભી સમ્પૂર્ણ આત્મામેં
દુઃખવેદના હોતી હૈ, ઉસી પ્રકાર કાલદ્રવ્ય લોકાકાશમેં હી હોને પર ભી સમ્પૂર્ણ આકાશમેં પરિણતિ
હોતી હૈ ક્યોંકિ આકાશ અખણ્ડ એક દ્રવ્ય હૈ.
યહાઁ યહ બાત મુખ્યતઃ ધ્યાનમેં રખના ચાહિયે કિ કાલ કિસી દ્રવ્યકો પરિણમિત નહીં કરતા,
ઇસ પ્રકાર નિશ્ચયકાલકા સ્વરૂપ દર્શાયા ગયા.. ૨૪..
– [ઇતિ કાલઃ] ઐસા જો કાલ [અર્થાત્ વ્યવહારકાલ] [પરાયત્તઃ] વહ પરાશ્રિત હૈ.
ઉસકી [–અહોરાત્રકી] અમુક સંખ્યાસે માસ, ઋતુ, અયન ઔર વર્ષ હોતે હૈં. –ઐસા વ્યવહારકાલ
Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version
ઇતિ.. ૨૫..
પોગ્ગલદવ્વેણ
પુદ્ગલદ્રવ્યેણ વિના તસ્માત્કાલ પ્રતીત્યભવઃ.. ૨૬..
આંખ, સૂર્ય આદિ પર પદાર્થોકી અપેક્ષા બિના–વ્યવહારકાલકા માપ નિશ્ચિત કરના અશકય હોનેસે]
ઉસે ‘પરાશ્રિત’ ઐસી ઉપમા દી જાતી હૈ.
જો સમય લગે ઉસે સમય કહા જાતા હૈ]. ‘નિમેષ’ આઁખકે મિચનેસે પ્રગટ હોતા હૈ [અર્થાત્ ખુલી
આઁખકે મિચનેમેં જો સમય લગે ઉસે નિમેષ કહા જાતા હૈ ઔર વહ એક નિમેષ અસંખ્યાત સમયકા
હોતા હૈ]. પન્દ્રહ નિમેષકા એક ‘કાષ્ઠા’, તીસ કાષ્ઠાકી એક ‘કલા’, બીસસે કુછ અધિક કલાકી
એક ‘ઘડી’ ઔર દો ઘડીકા એક ‘મહૂર્ત બનતા હૈ]. ‘અહોરાત્ર’ સૂર્યકે ગમનસે પ્રગટ હોતા હૈ [ઔર
વહ એક અહોરાત્ર તીસ મુહૂર્તકા હોતા હૈ] તીસ અહોરાત્રકા એક ‘માસ’, દો માસકી એક ‘ઋતુ’
તીન ઋતુકા એક ‘અયન’ ઔર દો અયનકા એક ‘વર્ષ’ બનતા હૈ. – યહ સબ વ્યવહારકાલ હૈે.
‘પલ્યોપમ’, ‘સાગરોપમ’ આદિ ભી વ્યવહારકાલકે ભેદ હૈં.
ઇસલિયે] ઉન્હેં ઉપચારસે પરાશ્રિત કહા જાતા હૈ.. ૨૫..
‘ચિર’ ‘શીધ્ર’ નહિ માત્રા બિના, માત્રા નહીં પુદ્ગલ બિના,
તે કારણે પર–આશ્રયે ઉત્પન્ન ભાખ્યો કાલ આ. ૨૬.