Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version

૩૨

ગન્ધવર્ણપૃગ્થભૂતપુદ્ગલવદ્ગુણૈર્વિના દ્રવ્યં ન સંભવતિ. તતો દ્રવ્યગુણાનામપ્યાદેશવશાત્ કથંચિદ્ભેદેઽપ્યેકાસ્તિત્વનિયતત્વાદન્યોન્યાજહદ્વૃત્તીનાં વસ્તુત્વેનાભેદ ઇતિ.. ૧૩..

અત્ર દ્રવ્યસ્યાદેશવશેનોક્તા સપ્તભઙ્ગી. સ્યાદસ્તિ દ્રવ્યં, સ્યાન્નાસ્તિ દ્રવ્યં, સ્યાદસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ દ્રવ્યં, સ્યાદવક્તવ્યં દ્રવ્યં, સ્યાદસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યં, સ્યાન્નાસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યં, સ્યાદસ્તિ ચ નાસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યમિતિ. અત્ર સર્વથાત્વનિષેધકો ----------------------------------------------------------------------------- નહીં હોતા. ઇસલિયે, દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા આદેશવશાત્ કથંચિત ભેદ હૈ તથાપિ, વે એક અસ્તિત્વમેં નિયત હોનેકે કારણ અન્યોન્યવૃત્તિ નહીં છોડતે ઇસલિએ વસ્તુરૂપસે ઉનકા ભી અભેદ હૈ [અર્થાત્ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયોંકી ભાઁતિ દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકા ભી વસ્તુરૂપસે અભેદ હૈ].. ૧૩..

અન્વયાર્થઃ– [દ્રવ્યં] દ્રવ્ય [આદેશવશેન] આદેશવશાત્ [–કથનકે વશ] [ખુલ] વાસ્તવમેં [સ્યાત્ અસ્તિ] સ્યાત્ અસ્તિ, [નાસ્તિ] સ્યાત્ નાસ્તિ, [ઉભયમ્] સ્યાત્ અસ્તિ–નાસ્તિ, [અવક્તવ્યમ્] સ્યાત્ અવક્તવ્ય [પુનઃ ચ] ઔર ફિર [તત્ત્રિતયમ્] અવક્તવ્યતાયુક્ત તીન ભંગવાલા [– સ્યાત્ અસ્તિ–અવક્તવ્ય, સ્યાત્ નાસ્તિ–અવક્તવ્ય ઔર સ્યાત્ અસ્તિ–નાસ્તિ–અવક્તવ્ય] [–સપ્તધઙ્ગમ્] ઇસપ્રકાર સાત ભંગવાલા [સમ્ભવતિ] હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ દ્રવ્યકે આદેશકે વશ સપ્તભંગી કહી હૈ.

[૧] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ અસ્તિ’ હૈ; [૨] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ નાસ્તિ’ હૈ; [૩] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ અસ્તિ ઔર નાસ્તિ’ હૈ; [૪] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ અવક્તવ્ય’ હૈે; [૫] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ અસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ; [૬] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ નાસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ; [૭] દ્રવ્ય ‘સ્યાત્ અસ્તિ, નાસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ઽનેકાન્તદ્યોતકઃ કથંચિદર્થે સ્યાચ્છબ્દો નિપાતઃ. તત્ર સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈરાદ્ષ્ટિમસ્તિ દ્રવ્યં, પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈરાદિષ્ટં નાસ્તિ દ્રવ્યં, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચ ક્રમેણા– દિષ્ટમસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ દવ્યં, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચ યુગપદાદિષ્ટમવક્તવ્યં દ્રવ્યં, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈર્યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચાદિષ્ટમસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યં, ચરદ્રવ્ય– ક્ષેત્રકાલભાવૈર્યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચાદિષ્ટં નાસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યં, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્ર–કાલભાવૈઃ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચ યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચાદિષ્ટમસ્તિ ચ નાસ્તિ ચાવક્તવ્યં ચ દ્રવ્યમિતિ. ન ચૈતદનુપપન્નમ્, સર્વસ્ય વસ્તુનઃ સ્વરૂપાદિના અશૂન્યત્વાત્, પરરૂપાદિના શૂન્યત્વાત્, -----------------------------------------------------------------------------

અર્થમેં અવ્યયરૂપસે પ્રયુક્ત હુઆ હૈ. વહાઁ –[૧] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘અસ્તિ’ હૈ; [૨] દ્રવ્ય પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘નાસ્તિ’ હૈે; [૩] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ઔર પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ક્રમશઃ કથન કિયા જાને પર ‘અસ્તિ ઔર નાસ્તિ’ હૈ; [૪] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ઔર પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે યુગપદ્ કથન કિયા જાને પર ‘૨અવક્તવ્ય’ હૈ; [૫] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ઔર યુગપદ્ સ્વપર– દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘અસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ; [૬] દ્રવ્ય પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર– કાલ–ભાવસે ઔર યુગપદ્ સ્વપરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘નાસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ; [૭] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે, પરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે ઔર યુગપદ્ સ્વપરદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાલ–ભાવસે કથન કિયા જાને પર ‘અસ્તિ, નાસ્તિ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ. – યહ [ઉપર્યુક્ત બાત] અયોગ્ય નહીં હૈ, ક્યોંકિ સર્વ વસ્તુ [૧] સ્વરૂપાદિસે ‘૩અશૂન્ય’ હૈ, [૨] પરરૂપાદિસે ‘૪શૂન્ય’ હૈ, [૩] દોનોંસે [સ્વરૂપાદિસે ઔર પરરૂપાદિસે] ‘અશૂન્ય ઔર શૂન્ય’ હૈ [૪] દોનોંસે [સ્વરૂપાદિસે ઔર -------------------------------------------------------------------------- ૧ સ્યાત્=કથંચિત્; કિસી પ્રકાર; કિસી અપેક્ષાસે. [‘સ્યાત્’ શબ્દ સર્વથાપનેકા નિષેધ કરતા હૈ ઔર અનેકાન્તકો

૨. અવક્તવ્ય=જો કહા ન જા સકે; અવાચ્ય. [એકહી સાથ સ્વચતુષ્ટય તથા પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે દ્રવ્ય કથનમેં

૩. અશૂન્ય=જો શૂન્ય નહીં હૈ ઐસા; અસ્તિત્વ વાલા; સત્. ૪. શૂન્ય=જિસકા અસ્તિત્વ નહીં હૈ ઐસા; અસત્.

Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version

૩૪

ઉભાભ્યામશૂન્યશૂન્યત્વાત્, સહાવાચ્યત્વાત્, ભઙ્ગસંયોગાર્પણાયામશૂન્યાવાચ્યત્વાત્, શૂન્યાવાચ્ય–ત્વાત્,

----------------------------------------------------------------------------- પરરૂપાદિસે] એકહી સાથ ‘અવાચ્ય’ હૈ, ભંગોંકે સંયોગસે કથન કરને પર [૫] ‘અશૂન્ય ઔર અવાચ્ય’ હૈ, [૬] ‘શૂન્ય ઔર અવાચ્ય’ હૈ, [૭] ‘અશૂન્ય, શૂન્ય ઔર અવાચ્ય’ હૈ.

ભાવાર્થઃ– [૧] દ્રવ્ય સ્વચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘હૈ’. [૨] દ્રવ્ય પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘નહીં હૈ’. [૩] દ્રવ્ય ક્રમશઃ સ્વચતુષ્ટયકી ઔર પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘હૈ ઔર નહીં હૈ’. [૪] દ્રવ્ય યુગપદ્ સ્વચતુષ્ટયકી ઔર પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘અવક્તવ્ય હૈ’. [૫] દ્રવ્ય સ્વચતુષ્ટયકી ઔર યુગપદ્ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘હૈ ઔર અવક્તવ્ય હૈે’. [૬] દ્રવ્ય પરચતુષ્ટયકી, ઔર યુગપદ્ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘નહીં ઔર અવક્તવ્ય હૈ’. [૭] દ્રવ્ય સ્વચતુષ્ટયકી, પરચતુષ્ટયકી ઔર યુગપદ્ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે ‘હૈ, નહીં હૈ ઔર અવક્તવ્ય હૈ’. – ઇસપ્રકાર યહાઁ સપ્તભંગી કહી ગઈ હૈ.. ૧૪..

અન્વયાર્થઃ– [ભાવસ્ય] ભાવકા [સત્કા] [નાશઃ] નાશ [ન અસ્તિ] નહીં હૈ [ચ એવ] તથા [અભાવસ્ય] અભાવકા [અસત્કા] [ઉત્પાદઃ] ઉત્પાદ [ન અસ્તિ] નહીં હૈ; [ભાવાઃ] ભાવ [સત્ દ્રવ્યોં] [ગુણપર્યાયષુ] ગુણપર્યાયોંમેં [ઉત્પાદવ્યયાન્] ઉત્પાદવ્યય [પ્રકૃર્વન્તિ] કરતે હૈં. -------------------------------------------------------------------------- સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ ઔર સ્વભાવકો સ્વચતુષ્ટય કહા જાતા હૈ . સ્વદ્રવ્ય અર્થાત્ નિજ ગુણપર્યાયોંકે

Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્રાસત્પ્રાદુર્ભાવત્વમુત્પાદસ્ય સદુચ્છેદત્વં વિગમસ્ય નિષિદ્ધમ્.

ભાવસ્ય સતો હિ દ્રવ્યસ્ય ન દ્રવ્યત્વેન વિનાશઃ, અભાવસ્યાસતોઽન્યદ્રવ્યસ્ય ન દ્રવ્યત્વેનોત્પાદઃ. કિન્તુ ભાવાઃ સન્તિ દ્રવ્યાણિ સદુચ્છેદમસદુત્પાદં ચાન્તરેણૈવ ગુણપર્યાયેષુ વિનાશમુત્પાદં ચારભન્તે. યથા હિ ઘૃતોત્પતૌ ગોરસસ્ય સતો ન વિનાશઃ ન ચાપિ ગોરસવ્યતિરિક્તસ્યાર્થાન્તરસ્યાસતઃ ઉત્પાદઃ કિન્તુ ગોરસસ્યૈવ સદુચ્છેદમસદુત્પાદં ચાનુપલભ–માનસ્ય સ્પર્શરસગન્ધવર્ણાદિષુ પરિણામિષુ ગુણેષુ પૂર્વાવસ્થયા વિનશ્યત્સૂત્તરાવસ્થયા પ્રાદર્ભવત્સુ નશ્યતિ ચ નવનીતપર્યાયો ઘતૃપર્યાય ઉત્પદ્યતે, તથા સર્વભાવાનામપીતિ.. ૧૫..

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહાઁ ઉત્પાદમેં અસત્કે પ્રાદુર્ભાવકા ઔર વ્યયમેં સત્કે વિનાશકા નિષેધ કિયા હૈ [અર્થાત્ ઉત્પાદ હોનેસે કહીં અસત્કી ઉત્પત્તિ નહીં હોતી ઔર વ્યય હોનેસે કહીં સત્કા વિનાશ નહીં હોતા ––ઐસા ઇસ ગાથામેં કહા હૈ].

ભાવકા–સત્ દ્રવ્યકા–દ્રવ્યરૂપસે વિનાશ નહીં હૈ, અભાવકા –અસત્ અન્યદ્રવ્યકા –દ્રવ્યરૂપસે ઉત્પાદ નહીં હૈ; પરન્તુ ભાવ–સત્ દ્રવ્યોં, સત્કે વિનાશ ઔર અસત્કે ઉત્પાદ બિના હી, ગુણપર્યાયોંમેં વિનાશ ઔર ઉત્પાદ કરતે હૈં. જિસપ્રકાર ઘીકી ઉત્પત્તિમેં ગોરસકા–સત્કા–વિનાશ નહીં હૈ તથા ગોરસસે ભિન્ન પદાર્થાન્તરકા–અસત્કા–ઉત્પાદ નહીં હૈ, કિન્તુ ગોરસકો હી, સત્કા વિનાશ ઔર અસત્કા ઉત્પાદ કિયે બિના હી, પૂર્વ અવસ્થાસે વિનાશ પ્રાપ્ત હોને વાલે ઔર ઉત્તર અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોને વાલે સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણાદિક પરિણામી ગુણોંમેં મક્ખનપર્યાય વિનાશકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ તથા ઘીપર્યાય ઉત્પન્ન હોતી હૈ; ઉસીપ્રકાર સર્વ ભાવોંકા ભી વૈસા હી હૈ [અર્થાત્ સમસ્ત દ્રવ્યોંકો નવીન પર્યાયકી ઉત્પત્તિમેં સત્કા વિનાશ નહીં હૈ તથા અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હૈ, કિન્તુ સત્કા વિનાશ ઔર અસત્કા ઉત્પાદ કિયે બિના હી, પહલેકી [પુરાની] અવસ્થાસે વિનાશકો પ્રાપ્ત હોનેવાલે ઔર બાદકી [નવીન] અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે પરિણામી ગુણોંમેં પહલેકી પર્યાય વિનાશ ઔર બાદકી પર્યાયકી ઉત્પત્તિ હોતી હૈ].. ૧૫.. -------------------------------------------------------------------------- પરિણામી=પરિણમિત હોનેવાલે; પરિણામવાલે. [પર્યાયાર્થિક નયસે ગુણ પરિણામી હૈં અર્થાત્ પરિણમિત હોતે હૈં.]

Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version

૩૬

અત્ર ભાવગુણપર્યાયાઃ પ્રજ્ઞાપિતાઃ.

ભાવા હિ જીવાદયઃ ષટ્ પદાર્થાઃ. તેષાં ગુણાઃ પર્યાયાશ્ચ પ્રસિદ્ધાઃ. તથાપિ જીવસ્ય વક્ષ્યમાણોદાહરણપ્રસિદ્ધયથર્મભિધીયન્તે. ગુણા હિ જીવસ્ય જ્ઞાનાનુભૂતિલક્ષણા શુદ્ધચેતના, કાર્યાનુભૂતિલક્ષણા કર્મફલાનુભૂતિલક્ષણા ચાશુદ્ધચેતના, ચૈતન્યાનુવિધાયિપરિણામલક્ષણઃ સ– વિકલ્પનિર્વિકલ્પરૂપઃ શુદ્ધાશુદ્ધતયા સકલવિકલતાં -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [જીવાદ્યાઃ] જીવાદિ [દ્રવ્ય] વે [ભાવાઃ] ‘ભાવ’ હૈં. [જીવગુણાઃ] જીવકે ગુણ [ચેતના ચ ઉપયોગઃ] ચેતના તથા ઉપયોગ હૈં [ચ] ઔર [જીવસ્ય પર્યાયાઃ] જીવકી પર્યાયેં [સુરનરનારકતિર્યઞ્ચઃ] દેવ–મનુષ્ય–નારક–તિર્યંચરૂપ [બહવઃ] અનેક હૈં.

ટીકાઃ– યહા ભાવોં [દ્રવ્યોં], ગુણોંં ઔર પર્યાયેં બતલાયે હૈં.

જીવાદિ છહ પદાર્થ વે ‘ભાવ’ હૈં. ઉનકે ગુણ ઔર પર્યાયેં પ્રસિદ્ધ હૈં, તથાપિ ૧આગે [અગલી ગાથામેં] જો ઉદાહરણ દેના હૈ ઉસકી પ્રસિદ્ધિકે હેતુ જીવકે ગુણોં ઔર પર્યાયોં કથન કિયા જાતા હૈઃ–

જીવકે ગુણોં ૨જ્ઞાનાનુભૂતિસ્વરૂપ શુદ્ધચેતના તથા કાર્યાનુભૂતિસ્વરૂપ ઔર કર્મફલાનુભૂતિ– સ્વરૂપ અશુદ્ધચેતના હૈ ઔર ૩ચૈતન્યાનુવિધાયી–પરિણામસ્વરૂપ, સવિકલ્પનિર્વિકલ્પરૂપ, શુદ્ધતા– -------------------------------------------------------------------------- ૧. અગલી ગાથામેં જીવકી બાત ઉદાહરણકે રૂપમેં લેના હૈ, ઇસલિયે ઉસ ઉદાહરણકો પ્રસિદ્ધ કરનેકે લિયે યહાઁ

૨. શુદ્ધચેતના જ્ઞાનકી અનુભૂતિસ્વરૂપ હૈ ઔર અશુદ્ધચેતના કર્મકી તથા કર્મફલકી અનુભૂતિસ્વરૂપ હૈ. ૩. ચૈતન્ય–અનુવિધાયી પરિણામ અર્થાત્ ચૈતન્યકા અનુસરણ કરનેવાલા પરિણામ વહ ઉપયોગ હૈ. સવિકલ્પ

Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

દધાનો દ્વેધોપયોગશ્ચ. પર્યાયાસ્ત્વગુરુલઘુગુણહાનિવૃદ્ધિનિર્વૃત્તાઃ શુદ્ધાઃ, સૂત્રોપાત્તાસ્તુ સુરનારક– તિર્યઙ્મનુષ્લક્ષણાઃ પરદ્રવ્યસમ્બન્ધનિર્વૃત્તત્વાદશુદ્ધાશ્ચેતિ.. ૧૬..

ઇદં ભાવનાશાભાવોત્પાદનિષેધોદાહરણમ્. ----------------------------------------------------------------------------- અશુદ્ધતાકે કારણ સકલતા–વિકલતા ધારણ કરનેવાલા, દો પ્રકારકા ઉપયોગ હૈ [અર્થાત્ જીવકે ગુણોં શુદ્ધ–અશુદ્ધ ચેતના તથા દો પ્રકારકે ઉપયોગ હૈં].

જીવકી પર્યાયેં ઇસપ્રકાર હૈંઃ–– અગુરુલઘુગુણકી હાનિવૃદ્ધિસે ઉત્પન્ન પર્યાયેં શુદ્ધ પર્યાયેં હૈં ઔર સુત્રમેં [–ઇસ ગાથામેં] કહી હુઈ, દેવ–નારક–તિર્યંચ–મનુષ્યસ્વરૂપ પર્યાયેં પરદ્રવ્યકે સમ્બન્ધસે ઉત્પન્ન હોતી હૈ ઇસલિયે અશુદ્ધ પર્યાયેં હૈં.. ૧૬..

અન્વયાર્થઃ– [મનુષ્યત્વેન] મનુષ્યપત્વસે [નષ્ટઃ] નષ્ટ હુઆ [દેહી] દેહી [જીવ] [દેવઃ વા ઇતરઃ] દેવ અથવા અન્ય [ભવતિ] હોતા હૈ; [ઉભયત્ર] ઉન દોનોંમેં [જીવભાવઃ] જીવભાવ [ન નશ્યતિ] નષ્ટ નહીં હોતા ઔર [અન્યઃ] દૂસરા જીવભાવ [ન જાયતે] ઉત્પન્ન નહીં હોતા.

ટીકાઃ– ‘ભાવકા નાશ નહીં હોતા ઔર અભાવકા ઉત્પાદ નહીં હોતા’ ઉસકા યહ ઉદાહરણ હૈ. -------------------------------------------------------------------------- પર્યાયાર્થિકનયસે ગુણ ભી પરિણામી હૈં. [દખિયે, ૧૫ વીં ગાથાકી ટીકા.]

Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version

૩૮

પ્રતિસમયસંભવદગુરુલઘુગુણહાનિવૃદ્ધિનિર્વૃત્તસ્વભાવપર્યાયસંતત્યવિચ્છેદકેનૈકેન સોપાધિના મનુષ્યત્વલક્ષણેન પર્યાયેણ વિનશ્યતિ જીવઃ, તથાવિધેન દેવત્વલક્ષણેન નારકતિર્યક્ત્વલક્ષણેન વાન્યેન પર્યાયેણોત્પદ્યતે. ન ચ મનુષ્યત્વેન નાશે જીવત્વેનાપિ નશ્યતિ, દેવત્વાદિનોત્પાદે જીવત્વેનાપ્યુત્પદ્યતેઃ કિં તુ સદુચ્છેદમસદુત્પાદમન્તરેણૈવ તથા વિવર્તત ઇતિ..૧૭..

અત્ર કથંચિદ્વયયોત્પાદવત્ત્વેઽપિ દ્રવ્યસ્ય સદાવિનષ્ટાનુત્પન્નત્વં ખ્યાપિતમ્. યદેવ પૂર્વોત્તરપર્યાયવિવેકસંપર્કાપાદિતામુભયીમવસ્થામાત્મસાત્કુર્વાણમુચ્છિદ્યમાનમુત્પદ્ય–માનં ચ -----------------------------------------------------------------------------

પ્રતિસમય હોનેવાલી અગુરુલધુગુણકી હાનિવૃદ્ધિસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી સ્વભાવપર્યાયોંકી સંતતિકા વિચ્છેદ ન કરનેવાલી એક સોપાધિક મનુષ્યત્વસ્વરૂપ પર્યાયસે જીવ વિનાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઔર તથાવિધ [–સ્વભાવપર્યાયોંકે પ્રવાહકો ન તોડનેવાલી સોપાધિક] દેવત્વસ્વરૂપ, નારકત્વસ્વરૂપ યા તિર્યંચત્વસ્વરૂપ અન્ય પર્યાયસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ. વહાઁ ઐસા નહીં હૈ કિ મનુષ્યપત્વસે વિનષ્ટ હોનેપર જીવત્વસે ભી નષ્ટ હોતા હૈ ઔર દેવત્વસે આદિસે ઉત્પાદ હોનેપર જીવત્વ ભી ઉત્પન્ન હોતા હૈ, કિન્તુ સત્કે ઉચ્છેદ ઔર અસત્કે ઉત્પાદ બિના હી તદનુસાર વિવર્તન [–પરિવર્તન, પરિણમન] કરતા હૈ.. ૧૭..

અન્વયાર્થઃ– [સઃ ચ એવ] વહી [યાતિ] જન્મ લેતા હૈ ઔર [મરણંયાતિ] મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરતા હૈ તથાપિ [ન એવ ઉત્પન્નઃ] વહ ઉત્પન્ન નહીં હોતા [ચ] ઔર [ન નષ્ટઃ] નષ્ટ નહીં હોતા; [દેવઃ મનુષ્યઃ] દેવ, મુનષ્ય [ઇતિ પર્યાયઃ] ઐસી પર્યાય [ઉત્પન્નઃ] ઉત્પન્ન હોતી હૈ [ચ] ઔર [વિનષ્ટઃ] વિનષ્ટ હોતી હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ, દ્રવ્ય કથંચિત્ વ્યય ઔર ઉત્પાદવાલા હોનેપર ભી ઉસકા સદા અવિનષ્ટપના ઔર અનુત્પન્નપના કહા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

દ્રવ્યમાલક્ષ્યતે, તદેવ તથાવિધોભયાવસ્થાવ્યાપિના પ્રતિનિયતૈક– વસ્તુત્વનિબન્ધનભૂતેન સ્વભાવેનાવિનષ્ટમનુત્પન્નં વા વેદ્યતે. પર્યાયાસ્તુ તસ્ય પૂર્વપૂર્વપરિણામો–પમર્દોત્તરોત્તરપરિણામોત્પાદરૂપાઃ પ્રણાશસંભવધર્માણોઽભિધીયન્તે. તે ચ વસ્તુત્વેન દ્રવ્યાદપૃથગ્ભૂતા એવોક્તાઃ. તતઃ પર્યાયૈઃ સહૈકવસ્તુત્વાજ્જાયમાનં મ્રિયમાણમતિ જીવદ્રવ્યં સર્વદાનુત્પન્ના વિનષ્ટં દ્રષ્ટવ્યમ્. દેવમનુષ્યાદિપર્યાયાસ્તુ ક્રમવર્તિત્વાદુપસ્થિતાતિવાહિતસ્વસમયા ઉત્પદ્યન્તે વિનશ્યન્તિ ચેતિ.. ૧૮..

----------------------------------------------------------------------------- જો દ્રવ્ય ૧પૂર્વ પર્યાયકે વિયોગસે ઔર ૨ઉત્તર પર્યાયકે સંયોગસે હોનેવાલી ઉભય અવસ્થાકો આત્મસાત્ [અપનેરૂપ] કરતા હુઆ વિનષ્ટ હોતા ઔર ઉપજતા દિખાઈ દેતા હૈ, વહી [દ્રવ્ય] વૈસી ઉભય અવસ્થામેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા જો પ્રતિનિયત એકવસ્તુત્વકે કારણભૂત સ્વભાવ ઉસકે દ્વારા [–ઉસ સ્વભાવકી અપેક્ષાસે] અવિનષ્ટ એવં અનુત્પન્ન જ્ઞાત હોતા હૈ; ઉસકી પર્યાયેં પૂર્વ–પૂર્વ પરિણામકે નાશરૂપ ઔર ઉત્તર–ઉત્તર પરિણામકે ઉત્પાદરૂપ હોનેસે વિનાશ–ઉત્પાદધર્મવાલી [–વિનાશ એવં ઉત્પાદરૂપ ધર્મવાલી] કહી જાતી હૈ, ઔર વે [પર્યાયેં] વસ્તુરૂપસે દ્રવ્યસે અપૃથગ્ભૂત હી કહી ગઈ હૈ. ઇસલિયે, પર્યાયોંકે સાથ એકવસ્તુપનેકે કારણ જન્મતા ઔર મરતા હોને પર ભી જીવદ્રવ્ય સર્વદા અનુત્પન્ન એવં અવિનષ્ટ હી દેખના [–શ્રદ્ધા કરના]; દેવ મનુષ્યાદિ પર્યાયેં ઉપજતી હૈ ઔર વિનષ્ટ હોતી હૈં ક્યોંકિ વે ક્રમવર્તી હોનેસે ઉનકા સ્વસમય ઉપસ્થિત હોતા હૈ ઔર બીત જાતા હૈ.. ૧૮..

અન્વયાર્થઃ– [એવં] ઇસપ્રકાર [જીવસ્ય] જીવકો [સતઃ વિનાશઃ] સત્કા વિનાશ ઔર [અસતઃ ઉત્પાદઃ] અસત્કા ઉત્પાદ [ન અસ્તિ] નહીં હૈ; [‘દેવ જન્મતા હૈે ઔર મનુષ્ય મરતા હૈ’ – ઐસા કહા જાતા હૈ ઉસકા યહ કારણ હૈ કિ] [જીવાનામ્] જીવોંકી [દેવઃ મનુષ્યઃ] દેવ, મનુષ્ય [ઇતિ ગતિનામ] ઐસા ગતિનામકર્મ [તાવત્] ઉતને હી કાલકા હોતા હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. પૂર્વ = પહલેકી. ૨. ઉત્તર = બાદકી

Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version

૪૦

અત્ર સદસતોરવિનાશાનુત્પાદૌ સ્થિતિપક્ષત્વેનોપન્યસ્તૌ.

યદિ હિ જીવો ય એવ મ્રિયતે સ એવ જાયતે, ય એવ જાયતે સ એવ મ્રિયતે, તદૈવં સતો વિનાશોઽસત્ ઉત્પાદશ્ચ નાસ્તીતિ વ્યવતિષ્ઠતે. યત્તુ દેવો જાયતે મનુષ્યો મ્રિયતે ઇતિ વ્યપદિશ્યતે તદવધૃતકાલદેવમનુષ્યત્વપર્યાયનિર્વર્તકસ્ય દેવમનુષ્યગતિનામ્નસ્તન્માત્રત્વાદવિરુદ્ધમ્. યથા હિ મહતો વેણુદણ્ડસ્યૈકસ્ય ક્રમવૃત્તીન્યને કાનિ પર્વાણ્યાત્મીયાત્મીયપ્રમાણાવચ્છિન્નત્વાત્ પર્વાન્તરમગચ્છન્તિ સ્વસ્થાનેષુ ભાવભાજ્જિ પરસ્થાનેષ્વભાવભાજ્જિ ભવન્તિ, વેણુદણ્ડસ્તુ સર્વેષ્વપિ પર્વસ્થાનેષુ ભાવભાગપિ પર્વાન્તરસંબન્ધેન પર્વાન્તરસંબન્ધાભાવાદભાવભાગ્ભવતિ; તથા નિરવધિત્રિ–કાલાવસ્થાયિનો જીવદ્રવ્યસ્યૈકસ્ય ક્રમવૃત્તયોઽનેકેઃ મનુષ્યત્વાદિપર્યાયા આત્મીયાત્મીયપ્રમાણા–વચ્છિન્નત્વાત્ પર્યાયાન્તરમગચ્છન્તઃ સ્વસ્થાનેષુ ભાવભાજઃ પરસ્થાનેષ્વભાવભાજો ભવન્તિ, જીવદ્રવ્યં તુ સર્વપર્યાયસ્થાનેષુ ભાવભાગપિ પર્યાયાન્તરસંબન્ધેન પર્યાયાન્તરસંબન્ધાભાવાદભાવભાગ્ભવતિ..૧૯.. -----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહાઁ સત્કા અવિનાશ ઔર અસત્કા અનુત્પાદ ધ્રુવતાકે પક્ષસે કહા હૈ [અર્થાત્ ધ્રુવતાકી અપેક્ષાસે સત્કા વિનાશ યા અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હોતા–– ઐસા ઇસ ગાથામેં કહા હૈ].

યદિ વાસ્તવમેં જો જીવ મરતા હૈ વહી જન્મતા હૈ, જો જીવ જન્મતા હૈ વહી મરતા હૈ, તો ઇસપ્રકાર સત્કા વિનાશ ઔર અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હૈ ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ. ઔર ‘દેવ જન્મતા હૈે ઔર મનુષ્ય મરતા હૈ’ ઐસા જો કહા જાતા હૈ વહ [ભી] અવિરુદ્ધ હૈ ક્યોંકિ મર્યાદિત કાલકી દેવત્વપર્યાય ઔર મનુષ્યત્વપર્યાયકો રચને વાલે દેવગતિનામકર્મ ઔર મનુષ્યગતિનામકર્મ માત્ર ઉતને કાલ જિતને હી હોતે હૈં. જિસપ્રકાર એક બડે઼ બાઁસકે ક્ર્રમવર્તી અનેક ૧પર્વ અપને–અપને માપમેં મર્યાદિત હોનેસે અન્ય પર્વમેં ન જાતે હુએ અપને–અપને સ્થાનોંમેં ભાવવાલે [–વિદ્યમાન] હૈં ઔર પર સ્થાનોંમેં અભાવવાલે [–અવિદ્યમાન] હૈં તથા બાઁસ તો સમસ્ત પર્વસ્થાનોંમેં ભાવવાલા હોનેપર ભી અન્ય પર્વકે સમ્બન્ધ દ્વારા અન્ય પર્વકે સમ્બન્ધકા અભાવ હોનેસે અભાવવાલા [ભી] હૈ; ઉસીપ્રકાર નિરવધિ ત્રિકાલ સ્થિત રહનેવાલે એક જીવદ્રવ્યકી ક્રમવર્તી અનેક મનુષ્યત્વાદિપર્યાય અપને–અપને માપમેં મર્યાદિત હોનેસે અન્ય પર્યાયમેં ન જાતી હુઈ અપને–અપને સ્થાનોંમેં ભાવવાલી હૈં ઔર પર સ્થાનોંમેં અભાવવાલી હૈં તથા જીવદ્રવ્ય તો સર્વપર્યાયસ્થાનોમેં ભાવવાલા હોને પર ભી અન્ય પર્યાયકે સમ્બન્ધ દ્વારા અન્ય પર્યાયકે સમ્બન્ધકા અભાવ હોનેસે અભાવવાલા [ભી] હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

-----------------------------------------------------------------------------

ભાવાર્થઃ– જીવકો ધ્રૌવ્ય અપેક્ષાસે સત્કા વિનાશ ઔર અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હૈ. ‘મનુષ્ય મરતા હૈ ઔર દેવ જન્મતા હૈ’ –ઐસા જો કહા જાતા હૈ વહ બાત ભી ઉપર્યુક્ત વિવરણકે સાથ વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતી. જિસપ્રકાર એક બડે઼ બાઁસકી અનેક પોરેં અપને–અપને સ્થાનોંમેં વિદ્યમાન હૈં ઔર દૂસરી પોરોંકે સ્થાનોંમેં અવિદ્યમાન હૈં તથા બાઁસ તો સર્વ પોરોંકે સ્થાનોંમેં અન્વયરૂપસે વિદ્યમાન હોને પર ભી પ્રથમાદિ પોરકે રૂપમેં દ્વિતીયાદિ પોરમેં ન હોનેસે અવિદ્યમાન ભી કહા જાતા હૈ; ઉસીપ્રકાર ત્રિકાલ–અવસ્થાયી એક જીવકી નરનારકાદિ અનેક પર્યાયેં અપને–અપને કાલમેં વિદ્યમાન હૈં ઔર દૂસરી પર્યાયોંકે કાલમેં અવિદ્યમાન હૈં તથા જીવ તો સર્વ પર્યાયોંમેં અન્વયરૂપસે વિદ્યમાન હોને પર ભી મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપસે દેવાદિપર્યાયમેં ન હોનેસે અવિદ્યમાન ભી કહા જાતા હૈ.. ૧૯..

અન્વયાર્થઃ– [જ્ઞાનાવરણાદ્યાઃ ભાવાઃ] જ્ઞાનાવરણાદિ ભાવ [જીવેન] જીવકે સાથ [સુષ્ઠુ] ભલી ભાઁતિ [અનુબદ્ધાઃ] અનુબદ્ધ હૈ; [તેષામ્ અભાવં કૃત્વા] ઉનકા અભાવ કરકે વહ [અભૂતપૂર્વઃ સિદ્ધઃ] અભૂતપૂર્વ સિદ્ધ [ભવતિ] હોતા હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ સિદ્ધકો અત્યન્ત અસત્–ઉત્પાદકા નિષેધ કિયા હૈ. [અર્થાત્ સિદ્ધત્વ હોનેસે સર્વથા અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હોતા ઐસા કહા હૈ].

--------------------------------------------------------------------------

Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version

૪૨

અત્રાત્યન્તાસદુત્પાદત્વં સિદ્ધસ્ય નિષિદ્ધમ્. યથા સ્તોકકાલાન્વયિષુ નામકર્મવિશેષોદયનિર્વૃત્તેષુ જીવસ્ય દેવાદિપર્યાયેષ્વેકસ્મિન્ સ્વકારણનિવૃતૌ નિવૃત્તેઽભૂતપૂર્વ એવ ચાન્યસ્મિન્નુત્પન્ને નાસદુત્પત્તિઃ, તથા દીર્ધકાલા– ન્વયિનિ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મસામાન્યોદયનિર્વૃત્તિસંસારિત્વપર્યાયે ભવ્યસ્ય સ્વકારણનિવૃત્તૌ નિવૃત્તે સુમુત્પન્ને ચાભૂતપૂર્વે સિદ્ધત્વપર્યાયે નાસદુત્પત્તિરિતિ. કિં ચ–યથા દ્રાઘીયસિ વેણુદણ્ડે વ્યવહિતા– વ્યવહિતવિચિત્રચિત્રકિર્મીરતાખચિતાધસ્તનાર્ધભાગે એકાન્તવ્યવહિતસુવિશુદ્ધોર્ધ્વાર્ધભાગેઽવતારિતા દ્રષ્ટિઃ સમન્તતો વિચિત્રચિત્રકિર્મીરતાવ્યાપ્તિં પશ્યન્તી સમુનમિનોતિ તસ્ય સર્વત્રાવિશુદ્ધત્વં, તથા ક્વચિદપિ જીવદ્રવ્યે વ્યવહિતાવ્યવહિતજ્ઞાનાવરણાદિકર્મકિર્મીરતાખચિતબહુતરાધસ્તનભાગે એકાન્ત– વ્યવહિતસુવિશુદ્ધબહુતરોર્ધ્વભાગેઽવતારિતા બુદ્ધિઃ સમન્તતો જ્ઞાનાવરણાદિકર્મકિર્મીરતાવ્યાપ્તિ વ્યવસ્યન્તી સમનુમિનોતિ તસ્ય સર્વત્રાવિશુદ્ધત્વમ્. યથા ચ તત્ર વેણુદણ્ડે વ્યાપ્તિજ્ઞાનાભાસનિ– બન્ધનવિચિત્રચિત્ર કિર્મીરતાન્વયઃ તથા ચ ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યે જ્ઞાનાવર– ----------------------------------------------------------------------------- જિસપ્રકાર કુછ સમય તક અન્વયરૂપસે [–સાથ–સાથ] રહને વાલી, નામકર્મવિશેષકે ઉદયસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી જો દેવાદિપર્યાયેં ઉનમેંસે જીવકો એક પર્યાય સ્વકારણકી નિવૃત્તિ હોનેપર નિવૃત્ત હો તથા અન્ય કોઈ અભૂતપૂર્વ પર્યાયહી ઉત્પન્નહો, વહાઁ અસત્કી ઉત્પત્તિ નહીં હૈ; ઉસીપ્રકાર દીર્ધ કાલ તક અન્વયરૂપસે રહનેવાલી, જ્ઞાનવરણાદિકર્મસામાન્યકે ઉદયસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી સંસારિત્વપર્યાય ભવ્યકો સ્વકારણકી નિવૃત્તિ હોને પર નિવૃત્ત હો ઔર અભૂતપૂર્વ [–પૂર્વકાલમેં નહીં હુઈ ઐસી] સિદ્ધત્વપર્યાય ઉત્પન્ન હો, વહાઁ અસત્કી ઉત્પત્તિ નહીં હૈ.

પુનશ્ચ [વિશેષ સમઝાયા જાતા હૈ.]ઃ–

જિસ પ્રકાર જિસકા વિચિત્ર ચિત્રોંસે ચિત્રવિચિત્ર નીચેકા અર્ધ ભાગ કુછ ઢઁકાહુઆ ઔર કુછ બિન ઢઁકા હો તથા સુવિશુદ્ધ [–અચિત્રિત] ઊપરકા અર્ધ ભાગ માત્ર ઢઁકા હુઆ હી હો ઐસે બહુત લંબે બાઁસ પર દ્રષ્ટિ ડાલનેસે વહ દ્રષ્ટિ સર્વત્ર વિચિત્ર ચત્રોંસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકી વ્યાપ્તિકા નિર્ણય કરતી હુઈ ‘વહ બાઁસ સર્વત્ર અવિશુદ્ધ હૈ [અર્થાત્ સમ્પૂર્ણ રંગબિરંગા હૈ]’ ઐસા અનુમાન કરતી હૈ; ઉસીપ્રકાર જિસકા જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોંસે હુઆ ચિત્રવિચિત્રતાયુક્ત [–વિવિધ વિભાવપર્યાયવાલા] બહુત બડા નીચેકા ભાગ કુછ ઢઁકા હુઆ ઔર કુછ બિન ઢઁકા હૈ તથા સુવિશુદ્ધ [સિદ્ધપર્યાયવાલા], બહુત બડા ઊપરકા ભાગ માત્ર ઢઁકા હુઆ હી હૈ ઐસે કિસી જીવદ્રવ્યમેં બુદ્ધિ લગાનેસે વહ બુદ્ધિ સર્વત્ર જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકી વ્યાપ્તિકા નિર્ણય કરતી હુઈ ‘વહ જીવ સર્વત્ર અવિશુદ્ધ હૈ [અર્થાત્ સમ્પૂર્ણ સંસારપર્યાયવાલા હૈ]’ ઐસા અનુમાન કરતી હૈ. પુનશ્ચ જિસ પ્રકાર ઉસ બાઁસમેં વ્યાપ્તિજ્ઞાનાભાસકા કારણ [નીચેકે ખુલે ભાગમેં] વિચિત્ર ચિત્રોંસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકા અન્વય [– સંતતિ, પ્રવાહ] હૈ, ઉસીપ્રકાર ઉસ જીવદ્રવ્યમેં વ્યાપ્તિજ્ઞાનાભાસકા કારણ [નિચેકે ખુલે ભાગમેં]

Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ણાદિકર્મકિર્મીરતાન્વયઃ. યથૈવ ચ તત્ર વેણુદણ્ડે વિચિત્રચિત્રકિર્મીરતાન્વયાભાવાત્સુવિશુદ્ધત્વં, તથૈવ ચ ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યે જ્ઞાનવરણાદિકર્મ કિર્મીરતાન્વયાભાવાદાપ્તાગમસમ્યગનુમાનાતીન્દ્રિય– જ્ઞાનપરિચ્છિન્નાત્સિદ્ધત્વમિતિ.. ૨૦.. ----------------------------------------------------------------------------- જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકા અન્વય હૈ. ઔર જિસ પ્રકાર બાંઁસમેં [ઉપરકે ભાગમેં] સુવિશુદ્ધપના હૈ ક્યોંકિ [વહાઁ] વિચિત્ર ચિત્રોંસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકે અન્વયકા અભાવ હૈ, ઉસીપ્રકાર ઉસ જીવદ્રવ્યમેં [ઉપરકે ભાગમેં] સિદ્ધપના હૈ ક્યોંકિ [વહાઁ] જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મસે હુએ ચિત્રવિચિત્રપનેકે અન્વયકા અભાવ હૈ– કિ જો અભાવ આપ્ત– આગમકે જ્ઞાનસે સમ્યક્ અનુમાનજ્ઞાનસે ઔર અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસે જ્ઞાત હોતા હૈ.

ભાવાર્થઃ– સંસારી જીવકી પ્રગટ સંસારી દશા દેખકર અજ્ઞાની જીવકો ભ્રમ ઉત્પન્ન હોતા હૈ કિ – ‘જીવ સદા સંસારી હી રહતા હૈ, સિદ્ધ હો હી નહીં સકતા; યદિ સિદ્ધ હો તો સર્વથા અસત્– ઉત્પાદકા પ્રસંગ ઉપસ્થિત હો.’ કિન્તુ અજ્ઞાનીકી યહ બાત યોગ્ય નહીં હૈ.

જિસ પ્રકાર જીવકો દેવાદિરૂપ એક પર્યાયકે કારણકા નાશ હોને પર ઉસ પર્યાયકા નાશ હોકર અન્ય પર્યાયકી ઉત્પન્ન હોતી હૈ, જીવદ્રવ્ય તો જો હૈ વહી રહતા હૈ; ઉસી પ્રકાર જીવકો સંસારપર્યાયકે કારણભૂત મોહરાગદ્વેષાદિકા નાશ હોને પર સંસારપર્યાયકા નાશ હોકર સિદ્ધપર્યાય ઉત્પન્ન હોતી હૈ, જીવદ્રવ્ય તો જો હૈ વહી રહતા હૈ. સંસારપર્યાય ઔર સિદ્ધપર્યાય દોનોં એક હી જીવદ્રવ્યકી પર્યાયેં હૈં.

પુનશ્ચ, અન્ય પ્રકારસે સમઝાતે હૈંઃ– માન લો કિ એક લંબા બાઁસ ખડા રખા ગયા હૈ; ઉસકા નીચેકા કુછ ભાગ રંગબિરંગા કિયા ગયા હૈ ઔર શેષ ઉપરકા ભાગ અરંગી [–સ્વાભાવિક શુદ્ધ] હૈ. ઉસ બાઁસકે રંગબિરંગે ભાગમેંસે કુછ ભાગ ખુલા રખા ગયા હૈ ઔર શેષ સારા રંગબિરંગા ભાગ ઔર પૂરા અરંગી ભાગ ઢક દિયા ગયા હૈ. ઉસ બાઁસકા ખુલા ભાગ રંગબિેરંગા દેખકર અવિચારી જીવ ‘જહાઁ–જહાઁ બાઁસ હો વહાઁ–વહાઁ રંગબિરંગીપના હોતા હૈ’ ઐસી વ્યાપ્તિ [–નિયમ, અવિનાભાવસમ્બન્ધ] કી કલ્પના કર લેતા હૈ ઔર ઐસે મિથ્યા વ્યાપ્તિજ્ઞાન દ્વારા ઐસા અનુમાન ખીંચ લેતા હૈ કિ ‘નીચેસે ઉપર તક સારા

Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version

૪૪

----------------------------------------------------------------------------- બાઁસ રંગબિરંગા હૈ.’ યહ અનુમાન મિથ્યા હૈ; ક્યોંકિ વાસ્તવમેં તો ઉસ બાઁસકે ઊપરકા ભાગ રંગબિરંગેપનેકે અભાવવાલા હૈ, અરંગી હૈ. બાઁસકે દ્રષ્ટાંતકી ભાઁતિ–કોઈ એક ભવ્ય જીવ હૈ; ઉસકા નીચેકા કુછ ભાગ [અર્થાત્ અનાદિ કાલસે વર્તમાન કાલ તકકા ઔર અમુક ભવિષ્ય કાલ તકકા ભાગ] સંસારી હૈ ઔર ઊપરકા અનન્ત ભાગ સિદ્ધરૂપ [–સ્વાભાવિક શુદ્ધ] હૈ. ઉસ જીવકે સંસારી ભાગમેં સે કુછ ભાગ ખુલા [પ્રગટ] હૈ ઔર શેષ સારા સંસારી ભાગ ઔર પૂરા સિદ્ધરૂપ ભાગ ઢઁકા હુઆ [અપ્રગટ] હૈે. ઉસ જીવકા ખુલા [પ્રગટ] ભાગ સંસારી દેખકર અજ્ઞાની જીવ ‘જહાઁ– જહાઁ જીવ હો વહાઁ–વહાઁ સંસારીપના હૈ’ ઐસી વ્યાપ્તિકી કલ્પના કર લેતા હૈ ઔર ઐસે મિથ્યા વ્યાપ્તિજ્ઞાન દ્વારા ઐસા અનુમાન કરતા હૈ કિ ‘અનાદિ–અનન્ત સારા જીવ સંસારી હૈ.’ યહ અનુમાન મિથ્યા હૈે; ક્યોંકિ ઉસ જીવકા ઉપરકા ભાગ [–અમુક ભવિષ્ય કાલકે બાદકા અનન્ત ભાગ] સંસારીપનેકે અભાવવાલા હૈ, સિદ્ધરૂપ હૈ– ઐસા સર્વજ્ઞપ્રણીત આગમકે જ્ઞાનસે, સમ્યક્ અનુમાનજ્ઞાનસે તથા અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસે સ્પષ્ટ જ્ઞાત હોતા હૈ.

ઇસ તરહ અનેક પ્રકારસે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ જીવ સંસારપર્યાય નષ્ટ કરકે સિદ્ધરૂપપર્યાયરૂપ પરિણમિત હો વહાઁ સર્વથા અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હોતા.. ૨૦.. --------------------------------------------------------------------------

Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

જીવસ્યોત્પાદવ્યયસદુચ્છેદાસદુત્પાદકર્તૃત્વોપપત્ત્યુપસંહારોઽયમ્. દ્રવ્યં હિ સર્વદાઽવિનષ્ટાનુત્પન્નમામ્નતમ્ તતો જીવદ્રવ્યસ્ય દ્રવ્યરૂપેણ નિત્યત્વમુપન્યસ્તમ્ તસ્યૈવ દેવાદિપર્યાયરૂપેણ પ્રાદુર્ભવતો ભાવકર્તૃત્વમુક્તં; તસ્યૈવ ચ મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપેણ વ્યયતોઽભાવકર્તૃત્વમાખ્યાતં; તસ્યૈવ ચ સતો દેવાદિપર્યાયસ્યોચ્છેદમારભમાણસ્ય ભાવાભાવ– કર્તૃત્વમુદિતં; તસ્યૈવ ચાસતઃ પુનર્મનુષ્યાદિપર્યાયસ્યોત્પાદમારભમાણસ્યાભાવભાવકર્તૃત્વમભિહિતમ્ સર્વમિદમનવદ્યં દ્રવ્યપર્યાયાણામન્યતરગુણમુખ્યત્વેન વ્યાખ્યાનાત્ તથા હિ–યદા જીવઃ પર્યાય–ગુણત્વેન દ્રવ્યમુખ્યત્વેન વિવક્ષ્યતે તદા નોત્પદ્યતે, ન વિનશ્યતિ, ન ચ ક્રમવૃત્ત્યાવર્તમાનત્વાત્ -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [એવમ્] ઇસપ્રકાર [ગુણપર્યયૈઃ સહિત] ગુણપર્યાય સહિત [જીવઃ] જીવ [સંસરન્] સંસરણ કરતા હુઆ [ભાવમ્] ભાવ, [અભાવમ્] અભાવ, [ભાવાભાવમ્] ભાવાભાવ [ચ] ઔર [અભાવભાવમ્] અભાવભાવકો [કરોતિ] કરતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, જીવ ઉત્પાદ, વ્યય, સત્–વિનાશ ઔર અસત્–ઉત્પાદકા કર્તૃત્વ હોનેકી સિદ્ધિરૂપ ઉપસંહાર હૈ.

દ્રવ્ય વાસ્તવમેં સર્વદા અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન આગમમેં કહા હૈ; ઇસલિયે જીવદ્રવ્યકો દ્રવ્યરૂપસે નિત્યપના કહા ગયા. [૧] દેવાદિપર્યાયરૂપસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો [–જીવદ્રવ્યકો હી] ભાવકા [–ઉત્પાદકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; [૨] મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપસે નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો અભાવકા [–વ્યયકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; [૩] સત્ [વિદ્યમાન] દેવાદિપર્યાયકા નાશ કરતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો ભાવાભાવકા [–સત્કે વિનાશકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; ઔર [૪] ફિરસે અસત્ [–અવિદ્યમાન] મનુષ્યાદિપર્યાયકા ઉત્પાદ કરતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો અભાવભાવકા [– અસત્કે ઉત્પાદકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ.

–યહ સબ નિરવદ્ય [નિર્દોષ, નિર્બાધ, અવિરુદ્ધ] હૈ, ક્યોંકિ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયોમેંસે એકકી ગૌણતાસે ઔર અન્યકી મુખ્યતાસે કથન કિયા જાતા હૈ. વહ ઇસ પ્રકાર હૈઃ––

Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version

૪૬

સત્યપર્યાયજાતમુચ્છિનત્તિ, નાસદુત્પાદયતિ યદા તુ દ્રવ્યગુણત્વેન પર્યાયમુખ્યત્વેન વિવક્ષ્યતે તદા પ્રાદુર્ભવતિ, વિનશ્યતિ, સત્પર્યાયજાતમતિવાહિતસ્વકાલમુચ્છિનત્તિ, અસદુપસ્થિત–સ્વકાલમુત્પાદ યતિ ચેતિ. સ ખલ્વયં પ્રસાદોઽનેકાન્તવાદસ્ય યદીદ્રશોઽપિ વિરોધો ન વિરોધઃ..૨૧..

-----------------------------------------------------------------------------

જબ જીવ, પર્યાયકી ગૌણતાસે ઔર દ્રવ્યકી મુખ્યતાસે વિવક્ષિત હોતા હૈ તબ વહ [૧] ઉત્પન્ન નહીં હોતા, [૨] વિનષ્ટ નહીં હોતા, [૩] ક્રમવૃત્તિસે વર્તન નહીં કરતા ઇસલિયે સત્ [–વિદ્યમાન] પર્યાયસમૂકોે વિનષ્ટ નહીં કરતા ઔર [૪] અસત્કો [–અવિદ્યમાન પર્યાયસમૂહકો] ઉત્પન્ન નહીં કરતા; ઔર જબ જીવ દ્રવ્યકી ગૌણતાસે ઔર પર્યાયકી મુખ્યતાસે વિવક્ષિત હોતા હૈ તબ વહ [૧] ઉપજતા હૈ, [૨] વિનષ્ટ હોતા હૈ, [૩] જિસકા સ્વકાલ બીત ગયા હૈ ઐસે સત્ [–વિદ્યમાન] પર્યાયસમૂહકો વિનષ્ટ કરતા હૈ ઔર [૪] જિસકા સ્વકાલ ઉપસ્થિત હુઆ હૈ [–આ પહુઁચા હૈ] ઐસે અસત્કો [–અવિદ્યમાન પર્યાયસમૂહકો] ઉત્પન્ન કરતા હૈ.

વહ પ્રસાદ વાસ્તવમેં અનેકાન્તવાદકા હૈ કિ ઐસા વિરોધ ભી [વાસ્તવમેં] વિરોધ નહીં હૈ.. ૨૧..

ઇસપ્રકાર ષડ્દ્રવ્યકી સામાન્ય પ્રરૂપણા સમાપ્ત હુઈ.

અન્વયાર્થઃ– [જીવાઃ] જીવ, [પુદ્ગલકાયાઃ] પુદ્ગલકાય, [આકાશમ્] આકાશ ઔર [શેષૌ અસ્તિકાયૌ] શેષ દો અસ્તિકાય [અમયાઃ] અકૃત હૈં, [અસ્તિત્વમયાઃ] અસ્તિત્વમય હૈં ઔર [હિ] વાસ્તવમેં [લોકસ્ય કારણભૂતાઃ] લોકકે કારણભૂત હૈં.

ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં], સામાન્યતઃ જિનકા સ્વરૂપ [પહલે] કહા ગયા હૈ ઐસે છહ દ્રવ્યોંમેંસે પાઁચકો અસ્તિકાયપના સ્થાપિત કિયા ગયા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્ર સામાન્યેનોક્તલક્ષણાનાં ષણ્ણાં દ્રવ્યાણાં મધ્યાત્પશ્ચાનામસ્તિકાયત્વં વ્યવસ્થાપિતમ્. અકૃતત્વાત્ અસ્તિત્વમયત્વાત્ વિચિત્રાત્મપરિણતિરૂપસ્ય લોકસ્ય કારણત્વાચ્ચાભ્યુપગમ્યમાનેષુ ષટ્સુ દવ્યેષુ જીવપુદ્ગલાકાશધર્માધર્માઃ પ્રદેશપ્રચયાત્મકત્વાત્ પઞ્ચાસ્તિકાયાઃ. ન ખલુ કાલસ્તદભાવાદસ્તિકાય ઇતિ સામર્થ્યાદવસીયત ઇતિ.. ૨૨..

અત્રાસિતકાયત્વેનાનુક્તસ્યાપિ કાલસ્યાર્થાપન્નત્વં દ્યોતિતમ્. -----------------------------------------------------------------------------

હોનેસે જો સ્વીકાર [–સમ્મત] કિયે ગયે હૈં ઐસે છહ દ્રવ્યોંમેં જીવ, પુદ્ગલ, આકાશ, ધર્મ ઔર અધર્મ પ્રદેશપ્રચયાત્મક [–પ્રદેશોંકે સમૂહમય] હોનેસે વે પાઁચ અસ્તિકાય હૈં. કાલકો પ્રદેશપ્રચયાત્મકપનેકા અભાવ હોનેસે વાસ્તવમેં અસ્તિકાય નહીં હૈં ઐસા [બિના–કથન કિયે ભી] સામર્થ્યસે નિશ્ચિત હોતા હૈ.. ૨૨..

અન્વયાર્થઃ– [સદ્ભાવસ્વભાવાનામ્] સત્તાસ્વભાવવાલે [જીવાનામ્ તથા એવ પુદ્ગલાનામ્ ચ] જીવ ઔર પુદ્ગલોંકે [પરિવર્તનસમ્ભૂતઃ] પરિવર્તનસે સિદ્ધ હોને વાલે [કાલઃ] ઐસા કાલ [નિયમેન પ્રજ્ઞપ્તઃ] [સર્વજ્ઞોં દ્વારા] નિયમસે [નિશ્ચયસે] ઉપદેશ દિયા ગયા હૈ.

ટીકાઃ– કાલ અસ્તિકાયરૂપસે અનુક્ત [–નહીં કહા ગયા] હોને પર ભી ઉસે અર્થપના [પદાર્થપના] સિદ્ધ હોતા હૈ ઐસા યહાઁ દર્શાયા હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. લોક છહ દ્રવ્યોંકે અનેકવિધ પરિણામરૂપ [–ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપ] હૈે; ઇસલિયે છહ દ્રવ્ય સચમુચ લોકકે કારણ હૈં.

Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version

૪૮

ઇહ હિ જીવાનાં પુદ્ગલાનાં ચ સત્તાસ્વભાવત્વાદસ્તિ પ્રતિક્ષણમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈકવૃત્તિરૂપઃ પરિણામઃ. સ ખલુ સહકારિકારણસદ્ભાવે દ્રષ્ટઃ, ગતિસ્થિત્યવગાહપરિણામવત્. યસ્તુ સહકારિકારણં સ કાલઃ. તત્પરિણામાન્યથાનુપપતિગમ્યમાનત્વાદનુક્તોઽપિ નિશ્ચયકાલોઽ–સ્તીતિ નિશ્ચીયતે. યસ્તુ નિશ્ચયકાલપર્યાયરૂપો વ્યવહારકાલઃ સ જીવપદ્ગલપરિણામેનાભિ–વ્યજ્યમાનત્વાત્તદાયત્ત એવાભિગમ્યત એવેતિ.. ૨૩.. -----------------------------------------------------------------------------

ઇસ જગતમેં વાસ્તવમેં જીવોંકો ઔર પુદ્ગલોંકો સત્તાસ્વભાવકે કારણ પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યકી એકવૃત્તિરૂપ પરિણામ વર્તતા હૈ. વહ [–પરિણામ] વાસ્તવમેં સહકારી કારણકે સદ્ભાવમેં દિખાઈ દેતા હૈ, ગતિ–સ્થિત–અવગાહપરિણામકી ભાઁતિ. [જિસપ્રકાર ગતિ, સ્થિતિ ઔર અવગાહરૂપ પરિણામ ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશરૂપ સહકારી કારણોંકે સદ્ભાવમેં હોતે હૈં, ઉસી પ્રકાર ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યકી એકતારૂપ પરિણામ સહકારી કારણકે સદ્ભાવમેં હોતે હૈં.] યહ જો સહકારી કારણ સો કાલ હૈ. ૧જીવ–પુદ્ગલકે પરિણામકી ૨અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા જ્ઞાત હોતા હૈ ઇસલિએ, નિશ્ચયકાલ–[અસ્તિકાયરૂપસે] અનુક્ત હોને પર ભી–[દ્રવ્યરૂપસે] વિદ્યમાન હૈ ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ. ઔર જો નિશ્ચયકાલકી પર્યાયરૂપ વ્યવહારકાલ વહ, જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામસે વ્યક્ત [–ગમ્ય] હોતા હૈ ઇસલિયે અવશ્ય તદાશ્રિત હી [–જીવ તથા પુદ્ગલકે પરિણામકે આશ્રિત હી] ગિના જાતા હૈ ..૨૩.. --------------------------------------------------------------------------

Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [કાલઃ ઇતિ] કાલ [નિશ્ચયકાલ] [વ્યપગતપઞ્ચવર્ણરસઃ] પાઁચ વર્ણ ઔર પાઁચ રસ રહિત, [વ્યપગતદ્વિગન્ધાષ્ટસ્પર્શઃ ચ] દો ગંધ ઔર આઠ સ્પર્શ રહિત, [અગુરુલઘુકઃ ] અગુરુલઘુ, [અમૂર્તઃ] અમૂર્ત [ચ] ઔર [વર્તનલક્ષણઃ] વર્તનાલક્ષણવાલા હૈ.

લોકાકાશકે પ્રત્યેક પ્રદેશમેં એક–એક કાલાણુ [કાલદ્રવ્ય] સ્થિત હૈ. વહ કાલાણુ [કાલદ્રવ્ય] સો નિશ્ચયકાલ હૈ. અલોકાકાશમેં કાલાણુ [કાલદ્રવ્ય] નહીં હૈ.

વહ કાલ [નિશ્ચયકાલ] વર્ણ–ગંધ–રસ–સ્પર્શ રહિત હૈ, વર્ણાદિ રહિત હોનેસે અમૂર્ત હૈ ઔર અમૂર્ત હોનેસે સૂક્ષ્મ, અતન્દ્રિયજ્ઞાનગ્રાહ્ય હૈ. ઔર વહ ષટ્ગુણહાનિવૃદ્ધિસહિત અગુરુલઘુત્વસ્વભાવવાલા હૈ. કાલકા લક્ષણ વર્તનાહેતુત્વ હૈ; અર્થાત્ જિસ પ્રકાર શીતઋતુમેં સ્વયં અધ્યયનક્રિયા કરતે હુએ પુરુષકો અગ્નિ સહકારી [–બહિરંગ નિમિત્ત] હૈ ઔર જિસ પ્રકાર સ્વયં ઘુમને કી ક્રિયા કરતે હુએ કુમ્ભારકે ચાકકો નીચેકી કીલી સહકારી હૈ ઉસી પ્રકાર નિશ્ચયસે સ્વયમેવ પરિણામકો પ્રાપ્ત જીવ– પુદ્ગલાદિ દ્રવ્યોંકો [વ્યવહારસે] કાલાણુરૂપ નિશ્ચયકાલ બહિરંગ નિમિત્ત હૈ.

પ્રશ્નઃ– અલોકમેં કાલદ્રવ્ય નહીં હૈ વહાઁ આકાશકી પરિણતિ કિસ પ્રકાર હો સકતી હૈ? -------------------------------------------------------------------------- શ્રી અમૃતચદ્રાચાર્યદેવને ઇસ ૨૪વીં ગાથાકી ટીકા લિખી નહીં હૈ ઇસલિએ અનુવાદમેં અન્વયાર્થકે બાદ તુરન્ત

Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version

૫૦

અત્ર વ્યવહારકાલસ્ય કથંચિત્પરાયત્તત્વં દ્યોતિતમ્. પરમાણુપ્રચલનાયત્તઃ સમયઃ. નયનપુટઘટનાયત્તો નિમિષઃ. તત્સંખ્યાવિશેષતઃ કાષ્ઠા કલા નાલી -----------------------------------------------------------------------------

ઉત્તરઃ– જિસ પ્રકાર લટકતી હુઈ લમ્બી ડોરીકો, લમ્બે બાઁસકો યા કુમ્હારકે ચાકકો એક હી સ્થાન પર સ્પર્શ કરને પર સર્વત્ર ચલન હોતા હૈ, જિસ પ્રકાર મનોજ્ઞ સ્પર્શનેન્દ્રિયવિષયકા અથવા રસનેન્દ્રિયવિષયકા શરીરકે એક હી ભાગમેં સ્પર્શ હોને પર ભી સમ્પૂર્ણ આત્મામેં સુખાનુભવ હોતા હૈ ઔર જિસ પ્રકાર સર્પદંશ યા વ્રણ [ઘાવ] આદિ શરીરકે એક હી ભાગમેં હોને પર ભી સમ્પૂર્ણ આત્મામેં દુઃખવેદના હોતી હૈ, ઉસી પ્રકાર કાલદ્રવ્ય લોકાકાશમેં હી હોને પર ભી સમ્પૂર્ણ આકાશમેં પરિણતિ હોતી હૈ ક્યોંકિ આકાશ અખણ્ડ એક દ્રવ્ય હૈ.

યહાઁ યહ બાત મુખ્યતઃ ધ્યાનમેં રખના ચાહિયે કિ કાલ કિસી દ્રવ્યકો પરિણમિત નહીં કરતા, સમ્પૂર્ણ સ્વતંત્રતાસે સ્વયમેવ પરિણમિત હોનેવાલે દ્રવ્યોંકો વહ બાહ્યનિમિત્તમાત્ર હૈ .

અન્વયાર્થઃ– [સમયઃ] સમય, [નિમિષઃ] નિમેષ, [કાષ્ઠા] કાષ્ઠા, [કલા ચ] કલા, [નાલી] ઘડી, [તતઃ દિવારાત્રઃ] અહોરાત્ર, [–દિવસ], [માસર્ત્વયનસંવત્સરમ્] માસ, ઋતુ, અયન ઔર વર્ષ – [ઇતિ કાલઃ] ઐસા જો કાલ [અર્થાત્ વ્યવહારકાલ] [પરાયત્તઃ] વહ પરાશ્રિત હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ વ્યવહારકાલકા કથંચિત્ પરાશ્રિતપના દર્શાયા હૈ.

પરમાણુકે ગમનકે આશ્રિત સમય હૈ; આંખકે મિચનેકે આશ્રિત નિમેષ હૈ; ઉસકી [–નિમેષકી] અમુક સંખ્યાસે કાષ્ઠા, કલા ઔર ઘડી હોતી હૈ; સૂર્યકે ગમનકે આશ્રિત અહોરાત્ર હોતા હૈ; ઔર ઉસકી [–અહોરાત્રકી] અમુક સંખ્યાસે માસ, ઋતુ, અયન ઔર વર્ષ હોતે હૈં. –ઐસા વ્યવહારકાલ

Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ચ. ગગનમણિગમનાયત્તો દિવારાત્રઃ. તત્સંખ્યાવિશેષતઃ માસઃ, ઋતુઃ અયનં, સંવત્સરમિતિ. એવંવિધો હિ વ્યવહારકાલઃ કેવલકાલપર્યાયમાત્રત્વેનાવધારયિતુમશક્યત્વાત્ પરાયત્ત ઇત્યુપમીયત ઇતિ.. ૨૫..

----------------------------------------------------------------------------- કેવલ કાલકી પર્યાયમાત્રરૂપસે અવધારના અશકય હોનસે [અર્થાત્ પરકી અપેક્ષા બિના– પરમાણુ, આંખ, સૂર્ય આદિ પર પદાર્થોકી અપેક્ષા બિના–વ્યવહારકાલકા માપ નિશ્ચિત કરના અશકય હોનેસે] ઉસે ‘પરાશ્રિત’ ઐસી ઉપમા દી જાતી હૈ.

ભાવાર્થઃ– ‘સમય’ નિમિત્તભૂત ઐસે મંદ ગતિસે પરિણત પુદ્ગલ–પરમાણુ દ્વારા પ્રગટ હોતા હૈ– માપા જાતા હૈ [અર્થાત્ પરમાણુકો એક આકાશપ્રદેશસે દૂસરે અનન્તર આકાશપ્રદેશમેં મંદગતિસે જાનેમેં જો સમય લગે ઉસે સમય કહા જાતા હૈ]. ‘નિમેષ’ આઁખકે મિચનેસે પ્રગટ હોતા હૈ [અર્થાત્ ખુલી આઁખકે મિચનેમેં જો સમય લગે ઉસે નિમેષ કહા જાતા હૈ ઔર વહ એક નિમેષ અસંખ્યાત સમયકા હોતા હૈ]. પન્દ્રહ નિમેષકા એક ‘કાષ્ઠા’, તીસ કાષ્ઠાકી એક ‘કલા’, બીસસે કુછ અધિક કલાકી એક ‘ઘડી’ ઔર દો ઘડીકા એક ‘મહૂર્ત બનતા હૈ]. ‘અહોરાત્ર’ સૂર્યકે ગમનસે પ્રગટ હોતા હૈ [ઔર વહ એક અહોરાત્ર તીસ મુહૂર્તકા હોતા હૈ] તીસ અહોરાત્રકા એક ‘માસ’, દો માસકી એક ‘ઋતુ’ તીન ઋતુકા એક ‘અયન’ ઔર દો અયનકા એક ‘વર્ષ’ બનતા હૈ. – યહ સબ વ્યવહારકાલ હૈે. ‘પલ્યોપમ’, ‘સાગરોપમ’ આદિ ભી વ્યવહારકાલકે ભેદ હૈં.

ઉપરોક્ત સમય–નિમેષાદિ સબ વાસ્તવમેં માત્ર નિશ્ચયકાલકી હી [–કાલદ્રવ્યકી હી] પર્યાયેં હૈં પરન્તુ વે પરમાણુ આદિ દ્વારા પ્રગટ હોતી હૈં ઇસલિયે [અર્થાત્ પર પદાર્થોં દ્વારા માપી સકતી હૈં ઇસલિયે] ઉન્હેં ઉપચારસે પરાશ્રિત કહા જાતા હૈ.. ૨૫.. --------------------------------------------------------------------------