Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version
તતઃપરપરિણામદ્યોતમાનત્વાદ્વયવહારકાલો નિશ્ચયેનાનન્યાશ્રિતોઽપિ પ્રતીત્યભવ ઇત્યભિ–ધીયતે.
તદત્રાસ્તિકાયસામાન્યપ્રરૂપણાયામસ્તિકાયત્વાભાવાત્સાક્ષાદનુપન્યસ્યમાનોઽપિ
[સા માત્રા અપિ] ઔર વહ પરિમાણ [ખલુ] વાસ્તવમેં [પુદ્ગલદ્રવ્યેણ વિના] પુદ્ગલદ્રવ્યકે નહીં હોતા;
[તસ્માત્] ઇસલિયે [કાલઃ પ્રતીત્યભવઃ] કાલ આશ્રિતરૂપસે ઉપજનેવાલા હૈ [અર્થાત્ વ્યવહારકાલ
પરકા આશ્રય કરકે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઐસા ઉપચારસે કહા જાતા હૈ].
રખનેવાલે પ્રમાણ [–કાલપરિમાણ] બિના સંભવિત નહીં હોતા; ઔર વહ પ્રમાણ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામ
બિના નિશ્ચિત નહીં હોતા. ઇસલિયે, વ્યવહારકાલ પરકે પરિણામ દ્વારા જ્ઞાત હોનેકે કારણ – યદ્યપિ
નિશ્ચયસે વહ અન્યકે આશ્રિત નહીં હૈ તથાપિ – આશ્રિતરૂપસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા [–પરકે અવલમ્બનસે
ઉપજનેવાલા] કહા જાતા હૈ.
પંચાસ્તિકાયકી ભાઁતિ લોકરૂપસે પરિણત હૈ– ઐસા, અત્યન્ત તીક્ષ્ણ દષ્ટિસે જાના જા સકતા હૈ.
સાક્ષાત્ =સીધા [કાલકા વિસ્તૃત સીધા કથન શ્રી પ્રવચનસારકે દ્વિતીય–શ્રુતસ્કંધમેં કિયા ગયા હૈ; ઇસલિયે
Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version
પુદ્ગલોં દ્વારા નિશ્ચિત હોતા હૈ. ઇસલિયે વ્યવહારકાલકી ઉત્પત્તિ પુદ્ગલોં દ્વારા હોતી [ઉપચારસે]
કહી જાતી હૈ.
ભિન્ન હૈ–ઐસા સમઝના. જિસ પ્રકાર દસ સેર પાનીકે મિટ્ટીમય ઘડેકા માપ પાની દ્વારા હોતા હૈ
તથાપિ ઘડા મિટ્ટીકી હી પર્યાયરૂપ હૈ, પાનીકી પર્યાયરૂપ નહીં હૈ, ઉસી પ્રકાર સમય–નિમેષાદિ
વ્યવહારકાલકા માપ પુદ્ગલ દ્વારા હોતા હૈ તથાપિ વ્યવહારકાલ કાલદ્રવ્યકી હી પર્યાયરૂપ હૈ,
પુદ્ગલકી પર્યાયરૂપ નહીં હૈ.
પદાર્થ અવશ્ય હોના ચાહિયે. વહ પદાર્થ સો કાલદ્રવ્ય હૈ. કાલદ્રવ્ય પરિણમિત હોનેસે વ્યવહારકાલ
હોતા હૈ ઔર વહ વ્યવહારકાલ પુદ્ગલ દ્વારા માપા જાનેસે ઉસે ઉપચારસે પરાશ્રિત કહા જાતા હૈ.
પંચાસ્તિકાયકી ભાઁતિ નિશ્ચયવ્યવહારરૂપ કાલ ભી લોકરૂપસે પરિણત હૈ ઐસા સર્વજ્ઞોંને દેખા હૈ ઔર
અતિ તીક્ષ્ણ દ્રષ્ટિ દ્વારા સ્પષ્ટ સમ્યક્ અનુમાન ભી હો સકતા હૈ.
ઉપલબ્ધિ નહીં હુઈ હૈ; ઉસ જીવાસ્તિકાયકા હી સમ્યક્ શ્રદ્ધાન, ઉસીકા રાગાદિસે ભિન્નરૂપ ભેદજ્ઞાન
ઔર ઉસીમેં રાગાદિવિભાવરૂપ સમસ્ત સંકલ્પ–વિકલ્પજાલકે ત્યાગ દ્વારા સ્થિર પરિણતિ કર્તવ્ય હૈ
.. ૨૬..
Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version
ભોત્તા ય દેહમેત્તો ણ હિ
ભોક્તા ચ દેહમાત્રો ન હિ મૂર્તઃ કર્મસંયુક્તઃ.. ૨૭..
આત્મા હિ નિશ્ચયેન ભાવપ્રાણધારણાજ્જીવઃ, વ્યવહારેણ દ્રવ્યપ્રાણધારણાજ્જીવઃ. નિશ્ચયેન
પીઠિકા સમાપ્ત હુઈ.
ભોક્તા હૈ, [દેહમાત્રઃ] દેહપ્રમાણ હૈ, [ન હિ મૂર્તઃ] અમૂર્ત હૈ [ચ] ઔર [કર્મસંયુક્તઃ] કર્મસંયુક્ત હૈ.
૧. સોપાધિ = ઉપાધિ સહિત; જિસમેં પરકી અપેક્ષા આતી હો ઐસા.
૨. નિશ્ચયસે ચિત્શક્તિકો આત્માકે સાથ અભેદ હૈ ઔર વ્યવહારસે ભેદ હૈ; ઇસલિયે નિશ્ચયસે આત્મા ચિત્શક્તિસ્વરૂપ
કર્તા અને ભોક્તા, શરીરપ્રમાણ, કર્મે યુક્ત છે. ૨૭.
Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version
ચૈતન્યપરિણામલક્ષણેનોપયોગેનોપલક્ષિતત્વાદુપયોગવિશેષિતઃ. નિશ્ચયેન ભાવકર્મણાં, વ્યવહારેણ
દ્રવ્યકર્મણામાસ્રવણબંધનસંવરણનિર્જરણમોક્ષણેષુ સ્વયમીશત્વાત્ પ્રભુઃ. નિશ્ચયેન
પૌદ્ગલિકકર્મનિમિત્તાત્મપરિણામાનાં, વ્યવહારેણાત્મપરિણામનિમિત્તપૌદ્ગલિકકર્મણાં કર્તૃત્વાત્કર્તા.
નિશ્ચયેનશુભાશુભકર્મનિમિત્તસુખદુઃખપરિણામાનાં, વ્યવહારેણ શુભાશુભકર્મસંપાદિ–તેષ્ટાનિષ્ટવિષયાણાં
ભોક્તૃત્વાદ્ભોક્તા. નિશ્ચયેન લોકમાત્રોઽપિ વિશિષ્ટાવગાહપરિણામશક્તિયુક્ત–ત્વાન્નામકર્મનિર્વૃત્તમણુ મહચ્ચ
શરીરમધિતિષ્ઠન્ વ્યવહારેણ દેહમાત્રઃ. વ્યવહારેણ કર્મભિઃ સહૈકત્વપરિણામાન્મૂર્તોઽપિ નિશ્ચયેન
‘ઉપયોગલક્ષિત’ હૈ; નિશ્ચયસે ભાવકર્મોંકે આસ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા ઔર મોક્ષ કરનેમેં સ્વયં ઈશ
[સમર્થ] હોનેસે ‘પ્રભુ’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] દ્રવ્યકર્મોંકે આસ્રવ, બંધ, સંવર,
નિર્જરા ઔર મોક્ષ કરનેમેં સ્વયં ઈશ હોનેસે ‘પ્રભુ’ હૈ; નિશ્ચયસે પૌદ્ગલિક કર્મ જિનકા નિમિત્ત હૈ
ઐસે આત્મપરિણામોંકા કર્તૃત્વ હોનેસે ‘કર્તા’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] આત્મપરિણામ
જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે પૌદ્ગલિક કર્મોંકા કર્તૃત્વ હોનેસે ‘કર્તા’ હૈ; નિશ્ચયસે શુભાશુભ કર્મ
જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે સુખદુઃખપરિણામોંકા ભોક્તૃત્વ હોનેસે ‘ભોક્તા’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત
વ્યવહારનયસે] શુભાશુભ કર્મોંસે સંપાદિત [પ્રાપ્ત] ઇષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંકા ભોક્તૃત્વ હોનેસે ‘ભોક્તા’ હૈ;
નિશ્ચયસે લોકપ્રમાણ હોને પર ભી, વિશિષ્ટ અવગાહપરિણામકી શક્તિવાલા હોનેસે નામકર્મસે રચિત
છોટે–બડે શરીરમેં રહતા હુઆ વ્યવહારસે [સદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] ‘દેહપ્રમાણ’ હૈ; વ્યવહારસે
[અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] કર્મોંકે સાથ એકત્વપરિણામકે કારણ મૂર્ત હોને પર ભી, નિશ્ચયસે અરૂપી–
સ્વભાવવાલા હોનેકે કારણ ‘અમૂર્ત’ હૈ;
૨. સંસારી આત્મા નિશ્ચયસે નિમિત્તભૂત પુદ્ગલકર્મોંકો અનુરૂપ ઐસે નૈમિત્તિક આત્મ પરિણામોંકે સાથ [અર્થાત્
નૈમિત્તિક પુદ્ગલકર્મોંકે સાથ [અર્થાત્ દ્રવ્યકર્મોંકે સાથ] સંયુક્ત હોનેસે કર્મસંયુક્ત હૈ.
Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version
ચૈતન્યપરિણામાનુરૂપપુદ્ગલપરિણામાત્મભિઃ કર્મભિઃ સંયુક્તત્વાત્કર્મસંયુક્ત ઇતિ.. ૨૭..
કમ્મમલવિપ્પમુક્કો ઉડ્ઢં
સ સર્વજ્ઞાનદર્શી લભતે સુખમનિન્દ્રિયમનંતમ્.. ૨૮..
અનુરૂપ પુદ્ગલપરિણામાત્મક કર્મોંકે સાથ સંયુક્ત હોનેસે ‘કર્મસંયુક્ત’ હૈ.
નિરૂપણ પ્રારમ્ભ કરતે હુએ ઇસ ગાથામેં સંસારસ્થિત આત્માકો જીવ [અર્થાત્ જીવત્વવાલા], ચેતયિતા,
ઉપયોગલક્ષણવાલા, પ્રભુ, કર્તા ઇત્યાદિ કહા હૈ. જીવત્વ, ચેતયિતૃત્વ, ઉપયોગ, પ્રભુત્વ, કર્તૃત્વ,
ઇત્યાદિકા વિવરણ અગલી ગાથાઓંમેં આયેગા.. ૨૭..
[અનિન્દ્રિયમ્] અનિન્દ્રિય [સુખમ્] સુખકા [લભતે] અનુભવ કરતા હૈ.
સર્વજ્ઞદર્શી તે અનંત અનિંદ્રિ સુખને અનુભવે. ૨૮.
Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version
આત્મા હિ પરદ્રવ્યત્વાત્કર્મરજસા સાકલ્યેન યસ્મિન્નેવ ક્ષણે
સ્વરૂપભૂતત્વાદમુક્તોઽનંતમતીન્દ્રિયં સુખમનુભવતિ. મુક્તસ્ય ચાસ્ય ભાવપ્રાણધારણલક્ષણં જીવત્વં,
ચિદ્રૂપલક્ષણં ચેતયિતૃત્વં, ચિત્પરિણામલક્ષણ ઉપયોગઃ, નિર્વર્તિતસમસ્તાધિકારશક્તિમાત્રં પ્રભુત્વં,
સમસ્તવસ્ત્વસાધારણસ્વરૂપનિર્વર્તનમાત્રં કર્તૃત્વં, સ્વરૂપભૂતસ્વાતન્ક્ર્યલક્ષણસુખોપલમ્ભ–રૂપં
ભોક્તૃત્વં, અતીતાનંતરશરીરપરિમાણાવગાહપરિણામરૂપં
ભાવકર્માણિ તુ
અભાવ હોનેસે [વહાઁ] સ્થિર રહતા હુઆ, કેવલજ્ઞાન ઔર કેવલદર્શન [નિજ] સ્વરૂપભૂત હોનેકે
કારણ ઉનસે ન છૂટતા હુઆ અનન્ત અતીન્દ્રિય સુખકા અનુભવ કરતા હૈ. ઉસ મુક્ત આત્માકો,
ભાવપ્રાણધારણ જિસકા લક્ષણ
હોતા હૈ; પ્રાપ્ત કિયે હુએ સમસ્ત [આત્મિક] અધિકારોંકી
સ્વરૂપભૂત સ્વાતંક્ર્ય જિસકા લક્ષણ [–સ્વરૂપ] હૈ ઐસે સુખકી ઉપલબ્ધિરૂપ ‘ભોક્તૃત્વ’ હોતા હૈ;
અતીત અનન્તર [–અન્તિમ] શરીર પ્રમાણ અવગાહપરિણામરૂપ ‘
સ્વયં સમર્થ હૈ ઇસલિયે વહ પ્રભુ હૈ.]
૨. મુક્ત આત્માકી અવગાહના ચરમશરીરપ્રમાણ હોતી હૈ ઇસલિયે ઉસ અન્તિમ શરીરકી અપેક્ષા લેકર ઉનકો
૩. વિવિક્ત = ભિન્ન; રહિત.
Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version
વિશ્વસ્યૈકદેશેષુ ક્રમેણ વ્યાપ્રિયમાણા. યદા તુ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મસંપર્કઃ પ્રણશ્યતિ તદા પરિચ્છેદ્યસ્ય
વિશ્વસ્ય
દેશમેં ક્રમશઃ વ્યાપાર કરતી હુઈ વિવર્તનકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ. કિન્તુ જબ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મોંકા સમ્પર્ક
વિનષ્ટ હોતા હૈ, તબ
અભાવ], વાસ્તવમેં નિશ્ચિત [–નિયત, અચલ] સર્વજ્ઞપનેકી ઔર સર્વદર્શીપનેકી ઉપલબ્ધિ હૈ. યહી,
દ્રવ્યકર્મોંકે નિમિત્તભૂત ભાવકર્મોંકે કર્તૃત્વકા વિનાશ હૈ; યહી, વિકારપૂર્વક અનુભવકે અભાવકે કારણ
૨. ચિદ્વિવર્ત = ચૈતન્યકા પરિવર્તન અર્થાત્ ચૈતન્યકા એક વિષયકો છોડ઼કર અન્ય વિષયકો જાનનેરૂપ બદલના;
૩. કૂટસ્થ = સર્વકાલ એક રૂપ રહનેવાલી; અચલ. [જ્ઞાનાવરણાદિકર્મોકા સમ્બન્ધ નષ્ટ હોને પર કહીં ચિત્શક્તિ
કાલકે સમસ્ત જ્ઞેયોંકો જાનતી રહતી હૈ, ઇસલિયે ઉસે કથંચિત્ કૂટસ્થ કહા હૈ.]
૪. ઔપાધિક = દ્રવ્યકર્મરૂપ ઉપાધિકે સાથ સમ્બન્ધવાલે; જિનમેં દ્રવ્યકર્મરૂપી ઉપાધિ નિમિત્ત હોતી હૈ ઐસે;
Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version
ચાનાદિવિવર્તખેદવિચ્છિત્તિસુસ્થિતાનંતચૈતન્યસ્યાત્મનઃ સ્વતંત્રસ્વરૂપાનુભૂતિલક્ષણસુખસ્ય ભોક્તૃ–
ત્વમિતિ.. ૨૮..
પપ્પોદિ સુહમણંતં અવ્વાબાધં સગમમુત્તં.. ૨૯..
પ્રાપ્નોતિ સુખમનંતમવ્યાબાધં સ્વકમમૂર્તમ્.. ૨૯..
જિસકા અનન્ત ચૈતન્ય સુસ્થિત હુઆ હૈ ઐસે આત્માકો સ્વતંત્રસ્વરૂપાનુભૂતિલક્ષણ સુખકા [–સ્વતંત્ર
સ્વરૂપકી અનુભૂતિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે સુખકા] ભોક્તૃત્વ હૈ.. ૨૮..
[અવ્યાબાધમ્] અવ્યાબાધ [અનંતમ્] અનન્ત [સુખમ્] સુખકો [પ્રાપ્નોતિ] ઉપલબ્ધ કરતા હૈ.
દ્વારા] ક્રમશઃ કુછ–કુછ જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ તથા પરાશ્રિત, મૂર્ત [ઇન્દ્રિયાદિ] કે સાથ
સમ્બન્ધવાલા, સવ્યાબાધ [–બાધા સહિત] ઔર સાન્ત સુખકા અનુભવ કરતા હૈ; કિન્તુ જબ ઉસકે
કર્મક્લેશ સમસ્તરૂપસે વિનાશકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં તબ, આત્મશક્તિ અનર્ગલ [–નિરંકુશ] ઔર
અસંકુચિત હોનેસે, વહ અસહાયરૂપસે [–કિસીકી સહાયતાકે બિના] સ્વયમેવ યુગપદ્ સબ [–
સર્વ દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવ] જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ તથા સ્વાશ્રિત, મૂર્ત [ઇન્દ્રિયાદિ] કે સાથ સમ્બન્ધ
રહિત, અવ્યાબાધ ઔર અનન્ત સુખકા અનુભવ કરતા હૈ. ઇસલિયે સબ સ્વયમેવ જાનને ઔર
દેખનેવાલે તથા સ્વકીય સુખકા અનુભવન કરનેવાલે સિદ્ધકો પરસે [કુછભી] પ્રયોજન નહીં હૈ.
સ્વયમેવ ચેતક સર્વજ્ઞાની–સર્વદર્શી થાય છે,
ને નિજ અમૂર્ત અનંત અવ્યાબાધ સુખને અનુભવે. ૨૯.
Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version
આત્મા હિ જ્ઞાનદર્શનસુખસ્વભાવઃ સંસારાવસ્થાયામનાદિકર્મકૢેશસંકોચિતાત્મશક્તિઃ
સુખમનુભવતિ ચ. યદા ત્વસ્ય કર્મકૢેશાઃ સામસ્ત્યેન પ્રણશ્યન્તિ, તદાઽનર્ગલાસંકુચિતાત્મ–
શક્તિરસહાયઃ સ્વયમેવ યુગપત્સમગ્રં જાનાતિ પશ્યતિ, સ્વપ્રત્યયમમૂર્તસંબદ્ધમવ્યાબાધમનંતં સુખ
મનુભવતિ ચ. તતઃ સિદ્ધસ્ય સમસ્તં સ્વયમેવ જાનતઃ પશ્યતઃ, સુખમનુભવતશ્ચ સ્વં, ન પરેણ
પ્રયોજનમિતિ.. ૨૯..
કાલમેં સર્વજ્ઞ નહીં હૈ’ ઐસા કહો, તો વહ સંમત હી હૈ. કિન્તુ યદિ ‘ તીનોં લોકમેં ઔર તીનોં
કાલમેં સર્વજ્ઞ નહીં હૈ ’ ઐસા કહો તો હમ પૂછતે હૈં કિ વહ તુમને કૈસે જાના? ય્દિ તીનોં લોકકો
ઔર તીનોં કાલકો સર્વજ્ઞ રહિત તુમને દેખ–જાન લિયા તો તુમ્હીં સર્વજ્ઞ હો ગયે, ક્યોંકિ જો તીન
લોક ઔર તીન કાલકો જાને વહી સર્વજ્ઞ હૈ. ઔર યદિ સર્વજ્ઞ રહિત તીનોં લોક ઔર તીનોં કાલકો
તુમને નહીં દેખા–જાના હૈ તો ફિર ‘ તીન લોક ઔર તીન કાલમેં સર્વજ્ઞ નહીં હૈ ’ ઐસા તુમ કૈસે
કહ સકતે હો? ઇસ પ્રકાર સિદ્ધ હોતા હૈ કિ તુમ્હારા કિયા હુઆ સર્વજ્ઞકા નિષેધ યોગ્ય નહીં હૈ.
ઉષ્ણતારૂપ પરિણમિત અગ્નિ સમસ્ત દાહ્યકો જલાતી હૈ, ઉસી પ્રકાર પરિપૂર્ણ જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત
Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version
સો જીવો પાણા પુણ બલમિંદિયમાઉ ઉસ્સાસો.. ૩૦..
સ જીવઃ પ્રાણાઃ પુનર્બલમિન્દ્રિયમાયુરુચ્છવાસઃ.. ૩૦..
કાલમેં જન્મ લેને વાલે જીવોંકો ] પ્રાપ્ત નહીં હોતી તથાપિ સર્વજ્ઞત્વશક્તિવાલે નિજ આત્માકા સ્પષ્ટ
અનુભવ ઇસ ક્ષેત્રમેં ઇસ કાલમેં ભી હો સકતા હૈ.
યહ શાસ્ત્ર અધ્યાત્મ શાસ્ત્ર હોનેસે યહાઁ સર્વજ્ઞસિદ્ધિકા વિસ્તાર નહીં કિયા ગયા હૈ; જિજ્ઞાસુકો
પ્રાણ [ઇન્દ્રિયમ્] ઇન્દ્રિય, [બલમ્] બલ, [આયુઃ] આયુ તથા [ઉચ્છવાસઃ] ઉચ્છ્વાસ હૈ.
ત્રિકાલ અચ્છિન્ન–સંતાનરૂપસે [અટૂટ ધારાસે] ધારણ કરતા હૈ ઇસલિયે સંસારીકો જીવત્વ હૈ.
મુક્તકો [સિદ્ધકો] તો કેવલ ભાવપ્રાણ હી ધારણ હોનેસે જીવત્વ હૈ ઐસા સમઝના.. ૩૦..
‘પુદ્ગલસામાન્ય, પુદ્ગલસામાન્ય, પુદ્ગલસામાન્ય ’ ઐસી એકરૂપતા–સદ્રશતા હોતી હૈ વે દ્રવ્યપ્રાણ હૈં.]
જે ચાર પ્રાણે જીવતો પૂર્વે, જીવે છે, જીવશે,
તે જીવ છે; ને પ્રાણ ઇન્દ્રિય–આયુ–બલ–ઉચ્છ્વાસ છે. ૩૦.
Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version
ધારણાત્સંસારિણો જીવત્વમ્. મુક્તસ્ય તુ કેવલાનામેવ ભાવપ્રાણાનાં ધારણાત્તદવસેયમિતિ.. ૩૦..
દેસેહિં અસંખાદા સિય લોગં સવ્વમાવણ્ણા.. ૩૧..
કેચિત્તુ અણાવણ્ણા મિચ્છાદંસણકસાયજોગજુદા.
વિજુદા ય તેહિં બહુગા
દેશૈરસંખ્યાતાઃ સ્યાલ્લોકં સર્વમાપન્નાઃ.. ૩૧..
કેચિત્તુ અનાપન્ના મિથ્યાદર્શનકષાયયોગયુતાઃ.
વિયુતાશ્ચ તૈર્બહવઃ સિદ્ધાઃ સંસારિણો જીવાઃ.. ૩૨..
અસંખ્યાત પ્રદેશવાલે હૈં. [સ્યાત્ સર્વમ્ લોકમ્ આપન્નાઃ] કતિપય કથંચિત્ સમસ્ત લોકકો પ્રાપ્ત હોતે
હૈં [કેચિત્ તુ] ઔર કતિપય [અનાપન્નાઃ] અપ્રાપ્ત હોતે હૈં. [બહવઃ જીવાઃ] અનેક [–અનન્ત] જીવ
[મિથ્યાદર્શનકષાયયોગયુતાઃ] મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગસહિત [સંસારિણઃ] સંસારી હૈં [ચ] ઔર
અનેક [–અનન્ત જીવ] [તૈઃ વિયુતાઃ] મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગરહિત [સિદ્ધાઃ] સિદ્ધ હૈં.
જે અગુરુલઘુક અનન્ત તે–રૂપ સર્વ જીવો પરિણમે;
સૌના પ્રદેશ અસંખ્ય; કતિપય લોકવ્યાપી હોય છે; ૩૧.
અવ્યાપી છે કતિપય; વલી નિર્દોષ સિદ્ધ જીવો ઘણા;
મિથ્યાત્વ–યોગ–કષાયયુત સંસારી જીવ બહુ જાણવા. ૩૨.
Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version
ઐસે ઉન જીવોંમેં કતિપય કથંચિત્ [કેવલસમુદ્ઘાતકે કારણ] લોકપૂરણ–અવસ્થાકે પ્રકાર દ્વારા
સમસ્ત લોકમેં વ્યાપ્ત હોતે હૈં ઔર કતિપય સમસ્ત લોકમેં અવ્યાપ્ત હોતે હૈં. ઔર ઉન જીવોંમેં જો
અનાદિ
જિતના હૈં. ઔર જીવકે સ્વક્ષેત્રકે છોટેસે છોટે અંશ કરને પર સ્વભાવસે હી સદૈવ અસંખ્ય અંશ હોતે હૈં,
ઇસલિયે જીવ સદૈવ ઐસે અસંખ્ય અંશોં જિતના હૈ.]
૨. ગુણ = અંશ; અવિભાગ પરિચ્છેદ. [જીવમેં અગુરુલઘુત્વ નામકા સ્વભાવ હૈ. વહ સ્વભાવ જીવકો
[–અંશ] કહે હૈં.]
૩. કિસી ગુણમેં [અર્થાત્ ગુણકી પર્યાયમેં] અંશકલ્પના કી જાનેપર, ઉસકા જો છોટેસે છોટા [જઘન્ય માત્રારૂપ,
૪. ષટ્સ્થાનપતિત વૃદ્ધિહાનિ = છહ સ્થાનમેં સમાવેશ પાનેવાલી વૃદ્ધિહાનિ; ષટ્ગુણ વૃદ્ધિહાનિ.
Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version
અસંખ્યેયાઃ. એવંવિધેષુ તેષુ કેચિત્કથંચિલ્લોકપૂરણાવસ્થાપ્રકારેણ સર્વલોકવ્યાપિનઃ, કેચિત્તુ
તદવ્યાપિન ઇતિ. અથ યે તેષુ મિથ્યાદર્શનકષાયયોગૈરનાદિસંતતિપ્રવૃત્તૈર્યુક્તાસ્તે સંસારિણઃ, યે
વિમુક્તાસ્તે સિદ્ધાઃ, તે ચ પ્રત્યેકં બહવ ઇતિ.. ૩૧–૩૨..
તહ દેહી દેહત્થો સદેહમિત્તં પભાસયદિ.. ૩૩..
તથા દેહી દેહસ્થઃ સ્વદેહમાત્રં પ્રભાયસતિ.. ૩૩..
પ્રવાહરૂપસે પ્રવર્તમાન મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગ સહિત હૈં વે સંસારી હૈં, જો ઉનસે વિમુક્ત હૈં [અર્થાત્
મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગસે રહિત હૈં] વે સિદ્ધ હૈં; ઔર વે હર પ્રકારકે જીવ બહુત હૈં [અર્થાત્
સંસારી તથા સિદ્ધ જીવોંમેંસે હરએક પ્રકારકે જીવ અનન્ત હૈં].. ૩૧–૩૨..
[દેહસ્થઃ] દેહમેં રહતા હુઆ [સ્વદેહમાત્રં પ્રભાસયતિ] સ્વદેહપ્રમાણ પ્રકાશિત હોતા હૈ.
જ્યમ દૂધમાં સ્થિત પદ્મરાગમણિ પ્રકાશે દૂધને,
ત્યમ દેહમાં સ્થિત દેહી દેહપ્રમાણ વ્યાપકતા લહે. ૩૩.
Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version
ક્ષીરેઽગ્નિસંયોગાદુદ્વલમાને તસ્ય પદ્મરાગરત્નસ્ય પ્રભાસ્કંધ ઉદ્વલતે પુનર્નિવિશમાને નિવિશતે ચ, તથૈવ
ચ તત્ર શરીરે વિશિષ્ટાહારાદિવશાદુત્સર્પતિ તસ્ય જીવસ્ય પ્રદેશાઃ ઉત્સર્પન્તિ પુનરપસર્પતિ અપસર્પન્તિ
ચ. યથૈવ ચ તત્પદ્મરાગરત્નમન્યત્ર પ્રભૂતક્ષીરે ક્ષિપ્તં સ્વપ્રભા–સ્કંધવિસ્તારેણ તદ્વયાપ્નોતિ પ્રભૂતક્ષીરં,
તથૈવ હિ જીવોઽન્યત્ર મહતિ શરીરેઽવતિષ્ઠમાનઃ સ્વપ્રદેશવિસ્તારેણ તદ્વયાપ્નોતિ મહચ્છરીરમ્. યથૈવ ચ
તત્પદ્મરાગરત્નમન્યત્ર સ્તોકક્ષીરે નિક્ષિપ્તં સ્વપ્રભાસ્કંધોપસંહારેણ તદ્વયાપ્નોતિ સ્તોકક્ષીરં, તથૈવ ચ
જીવોઽન્યત્રાણુશરીરેઽવતિષ્ઠમાનઃ
હુઆ સ્વપ્રદેશોં દ્વારા ઉસ શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ. ઔર જિસ પ્રકાર અગ્નિકે સંયોગસે ઉસ દૂધમેં
ઉફાન આને પર ઉસ પદ્મરાગરત્નકે પ્રભાસમૂહમેં ઉફાન આતા હૈ [અર્થાત્ વહ વિસ્તારકો વ્યાપ્ત હોતા
હૈ] ઔર દૂધ ફિર બૈઠ જાને પર પ્રભાસમૂહ ભી બૈઠ જાતા હૈ, ઉસી પ્રકાર વિશિષ્ટ આહારાદિકે વશ
ઉસ શરીરમેં વૃદ્ધિ હોને પર ઉસ જીવકે પ્રદેશ વિસ્તૃત હોતે હૈં ઔર શરીર ફિર સૂખ જાને પર પ્રદેશ
ભી સંકુચિત હો જાતે હૈં. પુનશ્ચ, જિસ પ્રકાર વહ પદ્મરાગરત્ન દૂસરે અધિક દૂધમેં ડાલા જાને પર
સ્વપ્રભાસમૂહકે વિસ્તાર દ્વારા ઉસ અધિક દૂધમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર જીવ દૂસરે બડે શરીરમેં
સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોને પર સ્વપ્રદેશોંકે વિસ્તાર દ્વારા ઉસ બડે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ. ઔર જિસ
પ્રકાર વહ પદ્મરાગરત્ન દૂસરે કમ દૂધમેં ડાલને પર સ્વપ્રભાસમૂહકે સંકોચ દ્વારા ઉસ થોડે દૂધમેં
સમઝનેકે લિયે રત્ન ઔર
સમઝાનેકે હેતુ યહાઁ રત્નકી પ્રભાકો રત્નસે અભિન્ન કહા હૈ.
Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version
અજ્ઝવસાણવિસિટ્ઠો ચિટ્ઠદિ
અધ્યવસાનવિશિષ્ટશ્ચેષ્ટતે મલિનો રજોમલૈઃ.. ૩૪..
વ્યાપ્ત હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર જીવ અન્ય છોટે શરીરમેં સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોને પર સ્વપ્રદેશોંકે સંકોચ
દ્વારા ઉસ છોટે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ.
મિથ્યાત્વરાગાદિ વિકલ્પોં દ્વારા ઉપાર્જિત જો શરીરનામકર્મ ઉસસે જનિત [અર્થાત્ ઉસ
શરીરનામકર્મકા ઉદય જિસમેં નિમિત્ત હૈ ઐસે] સંકોચવિસ્તારકે આધીનરૂપસે જીવ સર્વોત્કૃષ્ટ
અવગાહરૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ સહસ્રયોજનપ્રમાણ મહામત્સ્યકે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ, જઘન્ય
અવગાહરૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ ઉત્સેધ ઘનાંગુલકે અસંખ્યાતવેં ભાગ જિતને લબ્ધ્યપર્યાપ્ત
સૂક્ષ્મનિગોદકે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ ઔર મધ્યમ અવગાહરૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ મધ્યમ શરીરમેં
વ્યાપ્ત હોતા હૈ.. ૩૩..
અન્વયાર્થઃ–
ઉસકે સાથ એક નહીં હૈ; [અધ્યવસાનવિશિષ્ટઃ] અધ્યવસાયવિશિષ્ટ વર્તતા હુઆ [રજોમલૈઃ મલિનઃ]
રજમલ [કર્મમલ] દ્વારા મલિન હોનેસે [ચેષ્ટતે] વહ ભમણ કરતા હૈ.
જીવ વિવિધ અધ્યવસાયયુત, રજમળમલિન થઈને ભમે. ૩૪.
Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version
ક્રમેણાન્યેષ્વપિ શરીરેષુ વર્તત ઇતિ તસ્ય સર્વત્રાસ્તિત્વમ્. ન ચૈકસ્મિન્ શરીરે નીરે ક્ષીરમિવૈક્યેન
સ્થિતોઽપિ ભિન્નસ્વભાવત્વાત્તેન સહૈક ઇતિ તસ્ય દેહાત્પૃથગ્ભૂતત્વમ્. અનાદિ–
બંધનોપાધિવિવર્તિતવિવિધાધ્યવસાયવિશિષ્ટત્વાતન્મૂલકર્મજાલમલીમસત્વાચ્ચ ચેષ્ટમાનસ્યાત્મનસ્ત–
થાવિધાધ્યવસાયકર્મનિર્વર્તિતેતરશરીરપ્રવેશો ભવતીતિ તસ્ય દેહાંતરસંચરણકારણોપન્યાસ
ઇતિ..૩૪..
તે હોંતિ ભિણ્ણદેહા સિદ્ધા વચિગોયરમદીદા.. ૩૫..
તે ભવન્તિ ભિન્નદેહાઃ સિદ્ધા વાગ્ગોચરમતીતાઃ.. ૩૫..
અસ્તિત્વ હૈ. ઔર કિસી એક શરીરમેં, પાનીમેં દૂધકી ભાઁતિ એકરૂપસે રહને પર ભી, ભિન્ન સ્વભાવકે
કારણ ઉસકે સાથ એક [તદ્રૂપ] નહીં હૈ; ઇસ પ્રકાર ઉસે દેહસે પૃથક્પના હૈ. અનાદિ બંધનરૂપ
ઉપાધિસે વિવર્તન [પરિવર્તન] પાનેવાલે વિવિધ અધ્યવસાયોંસે વિશિષ્ટ હોનેકે કારણ [–અનેક પ્રકારકે
અધ્યવસાયવાલા હોનેકે કારણ] તથા વે અધ્યવસાય જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે કર્મસમૂહસે મલિન હોનેકે
કારણ ભ્રમણ કરતે હુએ આત્માકો તથાવિધ અધ્યવસાયોં તથા કર્મોંસે રચે જાને વાલે [–ઉસ પ્રકારકે
મિથ્યાત્વરાગાદિરૂપ ભાવકર્મોં તથા દ્રવ્યકર્મોંસે રચે જાને વાલે] અન્ય શરીરમેં પ્રવેશ હોતા હૈ; ઇસ
પ્રકાર ઉસે દેહાન્તરમેં ગમન હોનેકા કારણ કહા ગયા.. ૩૪..
[ભિન્નદેહાઃ] દેહરહિત [વાગ્ગોચરમ્ અતીતાઃ] વચનગોચરાતીત [સિદ્ધાઃ ભવન્તિ] સિદ્ધ
[સિદ્ધભગવન્ત] હૈં.
જીવત્વ નહિ ને સર્વથા તદભાવ પણ નહિ જેમને,
તે સિદ્ધ છે–જે દેહવિરહિત વચનવિષયાતીત છે. ૩૫.
Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version
નીરક્ષીરયોરિવૈક્યેન વૃત્તિઃ, યતસ્તે તત્સંપર્કહેતુભૂતકષાયયોગવિપ્રયોગાદતી–
તાનંતરશરીરમાત્રાવગાહપરિણતત્વેઽપ્યત્યંતભિન્નદેહાઃ. વાચાં ગોચરમતીતશ્ચ તન્મહિમા, યતસ્તે
લૌકિકપ્રાણધારણમંતરેણ શરીરસંબંધમંતરેણ ચ પરિપ્રાપ્તનિરુપાધિસ્વરૂપાઃ સતતં પ્રત–પંતીતિ..૩૫..
ઉપ્પાદેદિ ણ કિંચિ વિ કારણમવિ તેણ ણ સ હોદિ.. ૩૬..
સદ્ભાવ હૈ. ઔર ઉન્હેં શરીરકે સાથ, નીરક્ષીરકી ભાઁતિ, એકરૂપ
દ્વારા વે સતત પ્રતપતે હૈં [–પ્રતાપવન્ત વર્તતે હૈં].. ૩૫..
૨. અતીત અનન્તર = ભૂત કાલકા સબસે અન્તિમ; ચરમ. [સિદ્ધભગવન્તોંકી અવગાહના ચરમશરીરપ્રમાણ હોને કે
અત્યન્ત દેહરહિત હૈં.]
૩. વચનગોચરાતીત = વચનગોચરતાકો અતિક્રાન્ત ; વચનવિષયાતીત; વચન–અગોચર.
ઊપજે નહીં કો કારણે તે સિદ્ધ તેથી ન કાર્ય છે,
ઉપજાવતા નથી કાંઈ પણ તેથી ન કારણ પણ ઠરે. ૩૬.
Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version
ઉત્પાદયતિ ન કિંચિદપિ કારણમપિ તેન ન સ ભવતિ.. ૩૬..
હ્યુભયકર્મક્ષયે સ્વયમુત્પદ્યમાનો નાન્યતઃ કુતશ્ચિદુત્પદ્યત ઇતિ. યથૈવ ચ સ એવ સંસારી
ભાવકર્મરૂપામાત્મપરિણામસંતતિં દ્રવ્યકર્મરૂપાં ચ પુદ્ગલપરિણામસંતતિં કાર્યભૂતાં કારણભૂતત્વેન
નિર્વર્તયન્ તાનિ તાનિ દેવમનુષ્યતિર્યગ્નારકરૂપાણિ કાર્યાણ્યુત્પાદયત્યાત્મનો ન તથા સિદ્ધરૂપમપીતિ.
સિદ્ધો હ્યુભયકર્મક્ષયે સ્વયમાત્માનમુત્પાદયન્નાન્યત્કિઞ્ચિદુત્પાદયતિ.. ૩૬..
[અન્ય કાર્યકો] [ન ઉત્પાદયતિ] ઉત્પન્ન નહીં કરતે [તેન] ઇસલિયે [સઃ] વે [કારણમ્ અપિ]
કારણ ભી [ન ભવતિ] નહીં હૈં.
હૈ, ઉસી પ્રકાર સિદ્ધરૂપસે ભી ઉત્પન્ન હોતા હૈ–– ઐેસા નહીં હૈ; [ઔર] સિદ્ધ [–સિદ્ધભગવાન]
વાસ્તવમેં, દોનોં કર્મોં કા ક્ષય હોને પર, સ્વયં [સિદ્ધરૂપસે] ઉત્પન્ન હોતે હુએ અન્ય કિસી કારણસે
[–ભાવકર્મસે યા દ્રવ્યકર્મસે] ઉત્પન્ન નહીં હોતે.
મનુષ્ય–તિર્યંચ–નારકકે રૂપ અપનેમેં ઉત્પન્ન કરતા હૈ, ઉસી પ્રકાર સિદ્ધકા રૂપ ભી [અપનેમેં] ઉત્પન્ન
કરતા હૈ–– ઐેસા નહીં હૈ; [ઔર] સિદ્ધ વાસ્તવમેં, દોનોં કર્મોંકા ક્ષય હોને પર, સ્વયં અપનેકો
[સિદ્ધરૂપસે] ઉત્પન્ન કરતે હુએ અન્ય કુછ ભી [ભાવદ્રવ્યકર્મસ્વરૂપ અથવા દેવાદિસ્વરૂપ કાર્ય] ઉત્પન્ન
નહીં કરતે.. ૩૬..
Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version
વિણ્ણાણમવિણ્ણાણં ણ વિ જુજ્જદિ અસદિ સબ્ભાવે.. ૩૭..
વિજ્ઞાનમવિજ્ઞાનં નાપિ યુજ્યતે અસતિ સદ્ભાવે.. ૩૭..
સ્વદ્રવ્યેણ સદાઽશૂન્યમિતિ, ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યેઽનંતં જ્ઞાનં ક્વચિત્સાંતં જ્ઞાનમિતિ, ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યેઽનંતં
ક્વચિત્સાંતમજ્ઞાનમિતિ–એતદન્યથા–
[શૂન્યમ્] શૂન્ય, [ઇતરત્ ચ] અશૂન્ય, [વિજ્ઞાનમ્] વિજ્ઞાન ઔર [અવિજ્ઞાનમ્] અવિજ્ઞાન [ન અપિ
યુજ્યતે] [જીવદ્રવ્યમેં] ઘટિત નહીં હો સકતે. [ઇસલિયે મોક્ષમેં જીવકા સદ્ભાવ હૈ હી.]
પર્યાયરૂપસે અભાવ્ય [–ન હોનેયોગ્ય] હૈ, [૫] દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યોં સે સદા શૂન્ય હૈ, [૬] દ્રવ્ય
સ્વદ્રવ્યસે સદા અશૂન્ય હૈ, [૭]
વિજ્ઞાન, અણવિજ્ઞાન, શૂન્ય, અશૂન્ય–એ કંઈ નવ ઘટે. ૩૭.
Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version
ચેદયદિ જીવરાસી ચેદગભાવેણ તિવિહેણ.. ૩૮..
ચેતયતિ જીવરાશિશ્ચેતકભાવેન ત્રિવિધેન.. ૩૮..
જીવદ્રવ્યમેં અનન્ત અજ્ઞાન ઔર કિસીમેં સાન્ત અજ્ઞાન હૈ – યહ સબ,
એક જીવરાશિ [જ્ઞાનમ્] જ્ઞાનકો [ચેતયતિ] ચેતતી [–વેદતી] હૈ.
દ્રવ્યરૂપસે શાશ્વત હૈ–યહ બાત કૈસે ઘટિત હોગી? [૨] પ્રત્યેક દ્રવ્ય નિત્ય રહકર ઉસમેં પર્યાયકા નાશ
હોતા રહતા હૈ– યહ બાત કૈસે ઘટિત હોગી? [૩–૬] પ્રત્યેક દ્રવ્ય સર્વદા અનાગત પર્યાયસે ભાવ્ય, સર્વદા
અતીત પર્યાયસે અભાવ્ય, સર્વદા પરસે શૂન્ય ઔર સર્વદા સ્વસે અશૂન્ય હૈ– યહ બાતેં કૈસે ઘટિત હોંગી?
[૭] કિસી જીવદ્રવ્યમેં અનન્ત જ્ઞાન હૈે– યહ બાત કૈસે ઘટિત હોગી? ઔર [૮] કિસી જીવદ્રવ્યમેં સાન્ત
અજ્ઞાન હૈ [અર્થાત્ જીવદ્રવ્ય નિત્ય રહકર ઉસમેં અજ્ઞાનપરિણામકા અન્ત આતા હૈ]– યહ બાત કૈસે ઘટિત
હોગી? ઇસલિયે ઇન આઠ ભાવોં દ્વારા મોક્ષમેં જીવકા અસ્તિત્વ સિદ્ધ હોતા હૈ.]
કો જીવરાશિ ‘કર્મફળ’ને, કોઈ ચેતે ‘જ્ઞાન’ને. ૩૮.