Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version

૫૨

અત્ર વ્યવહારકાલસ્ય કથંચિત પરાયત્તત્વે સદુપપત્તિરુક્તા.

ઇહ હિ વ્યવહારકાલે નિમિષસમયાદૌ અસ્તિ તાવત્ ચિર ઇતિ ક્ષિપ્ર ઇતિ સંપ્રત્યયઃ. સ ખલુ દીર્ધહ્રસ્વકાલનિબંધનં પ્રમાણમંતરેણ ન સંભાવ્યતે. તદપિ પ્રમાણં પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમન્તરેણ નાવધાર્યતે. તતઃપરપરિણામદ્યોતમાનત્વાદ્વયવહારકાલો નિશ્ચયેનાનન્યાશ્રિતોઽપિ પ્રતીત્યભવ ઇત્યભિ–ધીયતે. તદત્રાસ્તિકાયસામાન્યપ્રરૂપણાયામસ્તિકાયત્વાભાવાત્સાક્ષાદનુપન્યસ્યમાનોઽપિ

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [ચિરં વા ક્ષિપ્રં] ‘ચિર’ અથવા ‘ક્ષિપ્ર’ ઐસા જ્ઞાન [–અધિક કાલ અથવા અલ્પ કાલ ઐસા જ્ઞાન] [માત્રારહિતં તુ] પરિમાણ બિના [–કાલકે માપ બિના] [ન અસ્તિ] નહીં હોતા; [સા માત્રા અપિ] ઔર વહ પરિમાણ [ખલુ] વાસ્તવમેં [પુદ્ગલદ્રવ્યેણ વિના] પુદ્ગલદ્રવ્યકે નહીં હોતા; [તસ્માત્] ઇસલિયે [કાલઃ પ્રતીત્યભવઃ] કાલ આશ્રિતરૂપસે ઉપજનેવાલા હૈ [અર્થાત્ વ્યવહારકાલ પરકા આશ્રય કરકે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઐસા ઉપચારસે કહા જાતા હૈ].

ટીકાઃ– યહાઁ વ્યવહારકાલકે કથંચિત પરાશ્રિતપનેકે વિષયમેં સત્ય યુક્તિ કહી ગઈ હૈ.

પ્રથમ તો, નિમેષ–સમયાદિ વ્યવહારકાલમેં ‘ચિર’ ઔર ‘ક્ષિપ્ર’ ઐસા જ્ઞાન [–અધિક કાલ ઔર અલ્પ કાલ ઐસા જ્ઞાન હોતા હૈ]. વહ જ્ઞાન વાસ્તવમેં અધિક ઔર અલ્પ કાલ સાથ સમ્બન્ધ રખનેવાલે પ્રમાણ [–કાલપરિમાણ] બિના સંભવિત નહીં હોતા; ઔર વહ પ્રમાણ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામ બિના નિશ્ચિત નહીં હોતા. ઇસલિયે, વ્યવહારકાલ પરકે પરિણામ દ્વારા જ્ઞાત હોનેકે કારણ – યદ્યપિ નિશ્ચયસે વહ અન્યકે આશ્રિત નહીં હૈ તથાપિ – આશ્રિતરૂપસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા [–પરકે અવલમ્બનસે ઉપજનેવાલા] કહા જાતા હૈ.

ઇસલિયે યદ્યપિ કાલકો અસ્તિકાયપનેકે અભાવકે કારણ યહાઁ અસ્તિકાયકી સામાન્ય પ્રરૂપણામેં ઉસકા સાક્ષાત્ કથન નહીંં હૈ તથાપિ, જીવ–પુદ્ગલકે પરિણામકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા સિદ્ધ હોનેવાલા નિશ્ચયરૂપ કાલ ઔર ઉનકે પરિણામકે આશ્રિત નિશ્ચિત હોનેવાલા વ્યવહારરૂપ કાલ પંચાસ્તિકાયકી ભાઁતિ લોકરૂપસે પરિણત હૈ– ઐસા, અત્યન્ત તીક્ષ્ણ દષ્ટિસે જાના જા સકતા હૈ. -------------------------------------------------------------------------- સાક્ષાત્ =સીધા [કાલકા વિસ્તૃત સીધા કથન શ્રી પ્રવચનસારકે દ્વિતીય–શ્રુતસ્કંધમેં કિયા ગયા હૈ; ઇસલિયે

Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

જીવ–પુદ્ગલપરિણામાન્યથાનુપપત્ત્યા નિશ્ચયરૂપસ્તત્પરિણામાયત્તતયા વ્યવહારરૂપઃ કાલોઽસ્તિકાયપઞ્ચ–

-----------------------------------------------------------------------------

જ્ઞાન હોતા હૈ વહ ‘સમય’, ‘નિમેષ’ આદિકા પરિમાણ જાનનેસે હોતા હૈ; ઔર વહ કાલપરિમાણ પુદ્ગલોં દ્વારા નિશ્ચિત હોતા હૈ. ઇસલિયે વ્યવહારકાલકી ઉત્પત્તિ પુદ્ગલોં દ્વારા હોતી [ઉપચારસે] કહી જાતી હૈ.

ઇસ પ્રકાર યદ્યપિ વ્યવહારકાલકા માપ પુદ્ગલ દ્વારા હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસે ઉપચારસે પુદ્ગલાશ્રિત કહા જાતા હૈ તથાપિ નિશ્ચયસે વહ કેવલ કાલદ્રવ્યકી હી પર્યાયરૂપ હૈ, પુદ્ગલસે સર્વથા ભિન્ન હૈ–ઐસા સમઝના. જિસ પ્રકાર દસ સેર પાનીકે મિટ્ટીમય ઘડેકા માપ પાની દ્વારા હોતા હૈ તથાપિ ઘડા મિટ્ટીકી હી પર્યાયરૂપ હૈ, પાનીકી પર્યાયરૂપ નહીં હૈ, ઉસી પ્રકાર સમય–નિમેષાદિ વ્યવહારકાલકા માપ પુદ્ગલ દ્વારા હોતા હૈ તથાપિ વ્યવહારકાલ કાલદ્રવ્યકી હી પર્યાયરૂપ હૈ, પુદ્ગલકી પર્યાયરૂપ નહીં હૈ.

કાલસમ્બન્ધી ગાથાસૂત્રોંંકે કથનકા સંક્ષેપ ઇસ પ્રકાર હૈઃ– જીવપુદ્ગલોંકે પરિણામમેં [સમયવિશિષ્ટ વૃત્તિમેં] વ્યવહારસે સમયકી અપેક્ષા આતી હૈ; ઇસલિયે સમયકો ઉત્પન્ન કરનેવાલા કોઈ પદાર્થ અવશ્ય હોના ચાહિયે. વહ પદાર્થ સો કાલદ્રવ્ય હૈ. કાલદ્રવ્ય પરિણમિત હોનેસે વ્યવહારકાલ હોતા હૈ ઔર વહ વ્યવહારકાલ પુદ્ગલ દ્વારા માપા જાનેસે ઉસે ઉપચારસે પરાશ્રિત કહા જાતા હૈ. પંચાસ્તિકાયકી ભાઁતિ નિશ્ચયવ્યવહારરૂપ કાલ ભી લોકરૂપસે પરિણત હૈ ઐસા સર્વજ્ઞોંને દેખા હૈ ઔર અતિ તીક્ષ્ણ દ્રષ્ટિ દ્વારા સ્પષ્ટ સમ્યક્ અનુમાન ભી હો સકતા હૈ.

કાલસમ્બન્ધી કથનકા તાત્પર્યાર્થ નિમ્નોક્તાનુસાર ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈેઃ– અતીત અનન્ત કાલમેં જીવકો એક ચિદાનન્દરૂપ કાલ હી [સ્વકાલ હી] જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે જીવાસ્તિકાયકી ઉપલબ્ધિ નહીં હુઈ હૈ; ઉસ જીવાસ્તિકાયકા હી સમ્યક્ શ્રદ્ધાન, ઉસીકા રાગાદિસે ભિન્નરૂપ ભેદજ્ઞાન ઔર ઉસીમેં રાગાદિવિભાવરૂપ સમસ્ત સંકલ્પ–વિકલ્પજાલકે ત્યાગ દ્વારા સ્થિર પરિણતિ કર્તવ્ય હૈ .. ૨૬..

Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version

૫૪

ઇતિ સમયવ્યાખ્યાયામન્તનીંતષડ્દ્રવ્યપઞ્ચાસ્તિકાયસામાન્યવ્યાખ્યાનરૂપઃ પીઠબંધઃ સમાપ્તઃ.. અથામીષામેવ વિશેષવ્યાખ્યાનમ્. તત્ર તાવત્ જીવદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનમ્.

અત્ર સંસારાવસ્થસ્યાત્મનઃ સોપાધિ નિરુપાધિ ચ સ્વરૂપમુક્તમ્. આત્મા હિ નિશ્ચયેન ભાવપ્રાણધારણાજ્જીવઃ, વ્યવહારેણ દ્રવ્યપ્રાણધારણાજ્જીવઃ. નિશ્ચયેન -----------------------------------------------------------------------------

ઇસ પ્રકાર [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ શાસ્ત્રકી શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવવિરચિત] સમયવ્યાખ્યા નામકી ટીકામેં ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયકે સામાન્ય વ્યાખ્યાનરૂપ પીઠિકા સમાપ્ત હુઈ.

અબ ઉન્હીંકા [–ષડ્દ્રવ્ય ઔર પંચાસ્તિકાયકા હી] વિશેષ વ્યાખ્યાન કિયા જાતા હૈ. ઉસમેં પ્રથમ, જીવદ્રવ્યાસ્તિકાયકે વ્યાખ્યાન હૈં.

અન્વયાર્થઃ– [જીવઃ ઇતિ ભવતિ] [સંસારસ્થિત] આત્મા જીવ હૈ, [ચેતયિતા] ચેતયિતા [ચેતનેવાલા] હૈ, [ઉપયોગવિશેષિતઃ] ઉપયોગલક્ષિત હૈ, [પ્રભુઃ] પ્રભુ હૈ, [કર્તા] કર્તા હૈે, [ભોક્તા] ભોક્તા હૈ, [દેહમાત્રઃ] દેહપ્રમાણ હૈ, [ન હિ મૂર્તઃ] અમૂર્ત હૈ [ચ] ઔર [કર્મસંયુક્તઃ] કર્મસંયુક્ત હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] સંસાર–દશાવાલે આત્માકા સોપાધિ ઔર નિરુપાધિ સ્વરૂપ કહા હૈ.

આત્મા નિશ્ચયસે ભાવપ્રાણકો ધારણ કરતા હૈ ઇસલિયે ‘જીવ’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] દ્રવ્યપ્રાણકો ધારણ કરતા હૈ ઇસલિયે ‘જીવ’ હૈ; ૨નિશ્ચયસે ચિત્સ્વરૂપ હોનેકે કારણ ‘ચેતયિતા’ [ચેતનેવાલા] હૈ, વ્યવહારસે [સદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] ચિત્શક્તિયુક્ત હોનેસે ‘ચેતયિતા’ -------------------------------------------------------------------------- ૧. સોપાધિ = ઉપાધિ સહિત; જિસમેં પરકી અપેક્ષા આતી હો ઐસા. ૨. નિશ્ચયસે ચિત્શક્તિકો આત્માકે સાથ અભેદ હૈ ઔર વ્યવહારસે ભેદ હૈ; ઇસલિયે નિશ્ચયસે આત્મા ચિત્શક્તિસ્વરૂપ

Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ચિદાત્મકત્વાત્, વ્યવહારેણ ચિચ્છક્તિયુક્તત્વાચ્ચેતયિતા. નિશ્ચયેનાપૃથગ્ભૂતેન, વ્યવહારેણ પૃથગ્ભૂતેન ચૈતન્યપરિણામલક્ષણેનોપયોગેનોપલક્ષિતત્વાદુપયોગવિશેષિતઃ. નિશ્ચયેન ભાવકર્મણાં, વ્યવહારેણ દ્રવ્યકર્મણામાસ્રવણબંધનસંવરણનિર્જરણમોક્ષણેષુ સ્વયમીશત્વાત્ પ્રભુઃ. નિશ્ચયેન પૌદ્ગલિકકર્મનિમિત્તાત્મપરિણામાનાં, વ્યવહારેણાત્મપરિણામનિમિત્તપૌદ્ગલિકકર્મણાં કર્તૃત્વાત્કર્તા. નિશ્ચયેનશુભાશુભકર્મનિમિત્તસુખદુઃખપરિણામાનાં, વ્યવહારેણ શુભાશુભકર્મસંપાદિ–તેષ્ટાનિષ્ટવિષયાણાં ભોક્તૃત્વાદ્ભોક્તા. નિશ્ચયેન લોકમાત્રોઽપિ વિશિષ્ટાવગાહપરિણામશક્તિયુક્ત–ત્વાન્નામકર્મનિર્વૃત્તમણુ મહચ્ચ શરીરમધિતિષ્ઠન્ વ્યવહારેણ દેહમાત્રઃ. વ્યવહારેણ કર્મભિઃ સહૈકત્વપરિણામાન્મૂર્તોઽપિ નિશ્ચયેન ----------------------------------------------------------------------------- હૈ; નિશ્ચયસે ૧અપૃથગ્ભૂત ઐસે ચૈતન્યપરિણામસ્વરૂપ ઉપયોગ દ્વારા લક્ષિત હોનેસે ‘ઉપયોગલક્ષિત’ હૈ, વ્યવહારસે [સદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] પૃથગ્ભૂત ઐસે ચૈતન્યપરિણામસ્વરૂપ ઉપયોગ દ્વારા લક્ષિત હોનેસે ‘ઉપયોગલક્ષિત’ હૈ; નિશ્ચયસે ભાવકર્મોંકે આસ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા ઔર મોક્ષ કરનેમેં સ્વયં ઈશ [સમર્થ] હોનેસે ‘પ્રભુ’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] દ્રવ્યકર્મોંકે આસ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા ઔર મોક્ષ કરનેમેં સ્વયં ઈશ હોનેસે ‘પ્રભુ’ હૈ; નિશ્ચયસે પૌદ્ગલિક કર્મ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે આત્મપરિણામોંકા કર્તૃત્વ હોનેસે ‘કર્તા’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] આત્મપરિણામ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે પૌદ્ગલિક કર્મોંકા કર્તૃત્વ હોનેસે ‘કર્તા’ હૈ; નિશ્ચયસે શુભાશુભ કર્મ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે સુખદુઃખપરિણામોંકા ભોક્તૃત્વ હોનેસે ‘ભોક્તા’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] શુભાશુભ કર્મોંસે સંપાદિત [પ્રાપ્ત] ઇષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંકા ભોક્તૃત્વ હોનેસે ‘ભોક્તા’ હૈ; નિશ્ચયસે લોકપ્રમાણ હોને પર ભી, વિશિષ્ટ અવગાહપરિણામકી શક્તિવાલા હોનેસે નામકર્મસે રચિત છોટે–બડે શરીરમેં રહતા હુઆ વ્યવહારસે [સદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] ‘દેહપ્રમાણ’ હૈ; વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] કર્મોંકે સાથ એકત્વપરિણામકે કારણ મૂર્ત હોને પર ભી, નિશ્ચયસે અરૂપી– સ્વભાવવાલા હોનેકે કારણ ‘અમૂર્ત’ હૈ; ૨નિશ્ચયસે પુદ્ગલપરિણામકો અનુરૂપ ચૈતન્યપરિણામાત્મક -------------------------------------------------------------------------- ૧. અપૃથગ્ભૂત = અપૃથક્; અભિન્ન. [નિશ્ચયસે ઉપયોગ આત્માસે અપૃથક્ હૈ ઔર વ્યવહારસે પૃથક્ હૈ.] ૨. સંસારી આત્મા નિશ્ચયસે નિમિત્તભૂત પુદ્ગલકર્મોંકો અનુરૂપ ઐસે નૈમિત્તિક આત્મ પરિણામોંકે સાથ [અર્થાત્

Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version

૫૬

નીરૂપસ્વભાવત્વાન્ન હિ મૂર્તઃ. નિશ્ચયેન પુદ્ગલ–પરિણામાનુરૂપચૈતન્યપરિણામાત્મભિઃ, વ્યવહારેણ ચૈતન્યપરિણામાનુરૂપપુદ્ગલપરિણામાત્મભિઃ કર્મભિઃ સંયુક્તત્વાત્કર્મસંયુક્ત ઇતિ.. ૨૭..

----------------------------------------------------------------------------- કર્મોંકે સાથ સંયુક્ત હોનેસે ‘કર્મસંયુક્ત’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] ચૈતન્યપરિણામકો અનુરૂપ પુદ્ગલપરિણામાત્મક કર્મોંકે સાથ સંયુક્ત હોનેસે ‘કર્મસંયુક્ત’ હૈ.

ભાવાર્થઃ– પહલી ૨૬ ગાથાઓંમેં ષડ્દ્રવ્ય ઔર પંચાસ્તિકાયકા સામાન્ય નિરૂપણ કરકે, અબ ઇસ ૨૭વીં ગાથાસે ઉનકા વિશેષ નિરૂપણ પ્રારમ્ભ કિયા ગયા હૈ. ઉસમેં પ્રથમ, જીવકા [આત્માકા] નિરૂપણ પ્રારમ્ભ કરતે હુએ ઇસ ગાથામેં સંસારસ્થિત આત્માકો જીવ [અર્થાત્ જીવત્વવાલા], ચેતયિતા, ઉપયોગલક્ષણવાલા, પ્રભુ, કર્તા ઇત્યાદિ કહા હૈ. જીવત્વ, ચેતયિતૃત્વ, ઉપયોગ, પ્રભુત્વ, કર્તૃત્વ, ઇત્યાદિકા વિવરણ અગલી ગાથાઓંમેં આયેગા.. ૨૭..

અન્વયાર્થઃ– [કર્મમલવિપ્રમુક્તઃ] કર્મમલસે મુક્ત આત્મા [ઊર્ધ્વં] ઊપર [લોકસ્ય અન્તમ્] લોકકે અન્તકો [અધિગમ્ય] પ્રાપ્ત કરકે [સઃ સર્વજ્ઞાનદર્શી] વહ સર્વજ્ઞ–સર્વદર્શી [અનંતમ્] અનન્ત [અનિન્દ્રિયમ્] અનિન્દ્રિય [સુખમ્] સુખકા [લભતે] અનુભવ કરતા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્ર મુક્તાવસ્થસ્યાત્મનો નિરુપાધિસ્વરૂપમુક્તમ્. આત્મા હિ પરદ્રવ્યત્વાત્કર્મરજસા સાકલ્યેન યસ્મિન્નેવ ક્ષણે મુચ્યતે તસ્મિ– ન્નેવોર્ધ્વગમનસ્વભાવત્વાલ્લોકાંતમધિગમ્ય પરતો ગતિહેતોરભાવાદવસ્થિતઃ કેવલજ્ઞાનદર્શનાભ્યાં સ્વરૂપભૂતત્વાદમુક્તોઽનંતમતીન્દ્રિયં સુખમનુભવતિ. મુક્તસ્ય ચાસ્ય ભાવપ્રાણધારણલક્ષણં જીવત્વં, ચિદ્રૂપલક્ષણં ચેતયિતૃત્વં, ચિત્પરિણામલક્ષણ ઉપયોગઃ, નિર્વર્તિતસમસ્તાધિકારશક્તિમાત્રં પ્રભુત્વં, સમસ્તવસ્ત્વસાધારણસ્વરૂપનિર્વર્તનમાત્રં કર્તૃત્વં, સ્વરૂપભૂતસ્વાતન્ક્ર્યલક્ષણસુખોપલમ્ભ–રૂપં ભોક્તૃત્વં, અતીતાનંતરશરીરપરિમાણાવગાહપરિણામરૂપં દેહમાત્રત્વં, ઉપાધિસંબંધવિવિક્ત– માત્યન્તિકમમૂર્તત્વમ્. કર્મસંયુક્તત્વં તુ દ્રવ્યભાવકર્મવિપ્રમોક્ષાન્ન ભવત્યેવ. દ્રવ્યકર્માણિ હિ પુદ્ગલસ્કંધા ભાવકર્માણિ તુ -----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહાઁ મુક્તાવસ્થાવાલે આત્માકા નિરુપાધિ સ્વરૂપ કહા હૈ.

આત્મા [કર્મરજકે] પરદ્રવ્યપનેકે કારણ કર્મરજસે સમ્પૂર્ણરૂપસે જિસ ક્ષણ છૂટતા હૈ [–મુક્ત હોતા હૈ], ઉસી ક્ષણ [અપને] ઊર્ધ્વગમનસ્વભાવકે કારણ લોકકે અન્તકો પાકર આગે ગતિહેતુકા અભાવ હોનેસે [વહાઁ] સ્થિર રહતા હુઆ, કેવલજ્ઞાન ઔર કેવલદર્શન [નિજ] સ્વરૂપભૂત હોનેકે કારણ ઉનસે ન છૂટતા હુઆ અનન્ત અતીન્દ્રિય સુખકા અનુભવ કરતા હૈ. ઉસ મુક્ત આત્માકો, ભાવપ્રાણધારણ જિસકા લક્ષણ [–સ્વરૂપ] હૈ ઐસા ‘જીવત્વ’ હોતા હૈ; ચિદ્રૂપ જિસકા લક્ષણ [– સ્વરૂપ] હૈ ઐસા ‘ચેતયિતૃત્વ’ હોતા હૈ ; ચિત્પરિણામ જિસકા લક્ષણ [–સ્વરૂપ] હૈ ઐસા ‘ઉપયોગ’ હોતા હૈ; પ્રાપ્ત કિયે હુએ સમસ્ત [આત્મિક] અધિકારોંકી ૧શક્તિમાત્રરૂપ ‘પ્રભુત્વ’ હોતા હૈ; સમસ્ત વસ્તુઓંસે અસાધારણ ઐસે સ્વરૂપકી નિષ્પત્તિમાત્રરૂપ [–નિજ સ્વરૂપકો રચનેરૂપ] ‘કર્તૃત્વ’ હોતા હૈ; સ્વરૂપભૂત સ્વાતંક્ર્ય જિસકા લક્ષણ [–સ્વરૂપ] હૈ ઐસે સુખકી ઉપલબ્ધિરૂપ ‘ભોક્તૃત્વ’ હોતા હૈ; અતીત અનન્તર [–અન્તિમ] શરીર પ્રમાણ અવગાહપરિણામરૂપ ‘૨દેહપ્રમાણપના’ હોતા હૈ; ઔર ઉપાધિકે સમ્બન્ધસે ૩વિવિક્ત ઐસા આત્યંતિક [સર્વથા] ‘અમૂર્તપના’ હોતા હૈ. [મુક્ત આત્માકો] -------------------------------------------------------------------------- ૧. શક્તિ = સામર્થ્ય; ઈશત્વ. [મુક્ત આત્મા સમસ્ત આત્મિક અધિકારોંકો ભોગનેમેં અર્થાત્ ઉનકા ઉપયોગ કરનેમેં સ્વયં સમર્થ હૈ ઇસલિયે વહ પ્રભુ હૈ.] ૨. મુક્ત આત્માકી અવગાહના ચરમશરીરપ્રમાણ હોતી હૈ ઇસલિયે ઉસ અન્તિમ શરીરકી અપેક્ષા લેકર ઉનકો

૩. વિવિક્ત = ભિન્ન; રહિત.

Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version

૫૮

ચિદ્વિવર્તાઃ. વિવર્તતે હિ ચિચ્છક્તિરનાદિજ્ઞાનાવરણાદિ–કર્મસંપર્કકૂણિતપ્રચારા પરિચ્છેદ્યસ્ય વિશ્વસ્યૈકદેશેષુ ક્રમેણ વ્યાપ્રિયમાણા. યદા તુ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મસંપર્કઃ પ્રણશ્યતિ તદા પરિચ્છેદ્યસ્ય વિશ્વસ્ય સર્વદેશેષુ યુગપદ્વયાપૃતા કથંચિત્કૌટસ્થ્યમવાપ્ય વિષયાંતરમનાપ્નુવંતી ન વિવર્તતે. સ ખલ્વેષ નિશ્ચિતઃ સર્વજ્ઞસર્વદર્શિત્વોપલમ્ભઃ. અયમેવ દ્રવ્યકર્મનિબંધનભૂતાનાં ભાવકર્મણાં કર્તૃત્વોચ્છેદઃ. અયમેવ ----------------------------------------------------------------------------- ‘૧કર્મસંયુક્તપના’ તો હોતા હી નહીં , ક્યોંકિ દ્રવ્યકર્મો ઔર ભાવકર્મોસે વિમુક્તિ હુઈ હૈ. દ્રવ્યકર્મ વે પુદ્ગલસ્કંધ હૈ ઔર ભાવકર્મ વે ૨ચિદ્વિવર્ત હૈં. ચિત્શક્તિ અનાદિ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મોંકે સમ્પર્કસે [સમ્બન્ધસે] સંકુચિત વ્યાપારવાલી હોનેકે કારણ જ્ઞેયભૂત વિશ્વકે [–સમસ્ત પદાર્થોંકે] એક–એક દેશમેં ક્રમશઃ વ્યાપાર કરતી હુઈ વિવર્તનકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ. કિન્તુ જબ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મોંકા સમ્પર્ક વિનષ્ટ હોતા હૈ, તબ વહ જ્ઞેયભૂત વિશ્વકે સર્વ દેશોંમેં યુગપદ્ વ્યાપાર કરતી હુઈ કથંચિત્ ૩કૂટસ્થ હોકર, અન્ય વિષયકો પ્રાપ્ત ન હોતી હુઈ વિવર્તન નહીં કરતી. વહ યહ [ચિત્શક્તિકે વિવર્તનકા અભાવ], વાસ્તવમેં નિશ્ચિત [–નિયત, અચલ] સર્વજ્ઞપનેકી ઔર સર્વદર્શીપનેકી ઉપલબ્ધિ હૈ. યહી, દ્રવ્યકર્મોંકે નિમિત્તભૂત ભાવકર્મોંકે કર્તૃત્વકા વિનાશ હૈ; યહી, વિકારપૂર્વક અનુભવકે અભાવકે કારણ ૪ઔપાધિક સુખદુઃખપરિણામોંકે ભોક્તૃત્વકા વિનાશ હૈ; ઔર યહી, અનાદિ વિવર્તનકે ખેદકે વિનાશસે -------------------------------------------------------------------------- ૧. પૂર્વ સૂત્રમેં કહે હુએ ‘જીવત્વ’ આદિ નવ વિશેષોમેંસે પ્રથમ આઠ વિશેષ મુક્તાત્માકો ભી યથાસંભવ હોતે હૈં, માત્ર

૨. ચિદ્વિવર્ત = ચૈતન્યકા પરિવર્તન અર્થાત્ ચૈતન્યકા એક વિષયકો છોડ઼કર અન્ય વિષયકો જાનનેરૂપ બદલના;

૩. કૂટસ્થ = સર્વકાલ એક રૂપ રહનેવાલી; અચલ. [જ્ઞાનાવરણાદિકર્મોકા સમ્બન્ધ નષ્ટ હોને પર કહીં ચિત્શક્તિ

૪. ઔપાધિક = દ્રવ્યકર્મરૂપ ઉપાધિકે સાથ સમ્બન્ધવાલે; જિનમેં દ્રવ્યકર્મરૂપી ઉપાધિ નિમિત્ત હોતી હૈ ઐસે;

Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ચ વિકારપૂર્વકાનુભવાભાવાદૌપાધિકસુખદુઃખપરિણામાનાં ભોક્તૃત્વોચ્છેદઃ. ઇદમેવ ચાનાદિવિવર્તખેદવિચ્છિત્તિસુસ્થિતાનંતચૈતન્યસ્યાત્મનઃ સ્વતંત્રસ્વરૂપાનુભૂતિલક્ષણસુખસ્ય ભોક્તૃ– ત્વમિતિ.. ૨૮..

----------------------------------------------------------------------------- જિસકા અનન્ત ચૈતન્ય સુસ્થિત હુઆ હૈ ઐસે આત્માકો સ્વતંત્રસ્વરૂપાનુભૂતિલક્ષણ સુખકા [–સ્વતંત્ર સ્વરૂપકી અનુભૂતિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે સુખકા] ભોક્તૃત્વ હૈ.. ૨૮..

અન્વયાર્થઃ– [સઃ ચેતયિતા] વહ ચેતયિતા [ચેતનેવાલા આત્મા] [સર્વજ્ઞઃ] સર્વજ્ઞ [ચ] ઔર [સર્વલોકદર્શી] સર્વલોકદર્શી [સ્વયં જાતઃ] સ્વયં હોતા હુઆ, [સ્વકમ્] સ્વકીય [અમૂર્તમ્] અમૂર્ત [અવ્યાબાધમ્] અવ્યાબાધ [અનંતમ્] અનન્ત [સુખમ્] સુખકો [પ્રાપ્નોતિ] ઉપલબ્ધ કરતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, સિદ્ધકે નિરુપાધિ જ્ઞાન, દર્શન ઔર સુખકા સમર્થન હૈ.

વાસ્તવમેં જ્ઞાન, દર્શન ઔર સુખ જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસા આત્મા સંસારદશામેં, અનાદિ કર્મક્લેશ દ્વારા આત્મશક્તિ સંકુચિત કી ગઈ હોનેસે, પરદ્રવ્યકે સમ્પર્ક દ્વારા [–ઇંદ્રિયાદિકે સમ્બન્ધ દ્વારા] ક્રમશઃ કુછ–કુછ જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ તથા પરાશ્રિત, મૂર્ત [ઇન્દ્રિયાદિ] કે સાથ સમ્બન્ધવાલા, સવ્યાબાધ [–બાધા સહિત] ઔર સાન્ત સુખકા અનુભવ કરતા હૈ; કિન્તુ જબ ઉસકે કર્મક્લેશ સમસ્તરૂપસે વિનાશકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં તબ, આત્મશક્તિ અનર્ગલ [–નિરંકુશ] ઔર અસંકુચિત હોનેસે, વહ અસહાયરૂપસે [–કિસીકી સહાયતાકે બિના] સ્વયમેવ યુગપદ્ સબ [– સર્વ દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવ] જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ તથા સ્વાશ્રિત, મૂર્ત [ઇન્દ્રિયાદિ] કે સાથ સમ્બન્ધ રહિત, અવ્યાબાધ ઔર અનન્ત સુખકા અનુભવ કરતા હૈ. ઇસલિયે સબ સ્વયમેવ જાનને ઔર દેખનેવાલે તથા સ્વકીય સુખકા અનુભવન કરનેવાલે સિદ્ધકો પરસે [કુછભી] પ્રયોજન નહીં હૈ.

--------------------------------------------------------------------------

Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version

૬૦

ઇદં સિદ્ધસ્ય નિરુપાધિજ્ઞાનદર્શનસુખસમર્થનમ્. આત્મા હિ જ્ઞાનદર્શનસુખસ્વભાવઃ સંસારાવસ્થાયામનાદિકર્મકૢેશસંકોચિતાત્મશક્તિઃ પરદ્રવ્યસંપર્કેણ ક્રમેણ કિંચિત્ કિંચિજ્જાનાતિ પશ્યતિ, પરપ્રત્યયં મૂર્તસંબદ્ધં સવ્યાબાધં સાંતં સુખમનુભવતિ ચ. યદા ત્વસ્ય કર્મકૢેશાઃ સામસ્ત્યેન પ્રણશ્યન્તિ, તદાઽનર્ગલાસંકુચિતાત્મ– શક્તિરસહાયઃ સ્વયમેવ યુગપત્સમગ્રં જાનાતિ પશ્યતિ, સ્વપ્રત્યયમમૂર્તસંબદ્ધમવ્યાબાધમનંતં સુખ મનુભવતિ ચ. તતઃ સિદ્ધસ્ય સમસ્તં સ્વયમેવ જાનતઃ પશ્યતઃ, સુખમનુભવતશ્ચ સ્વં, ન પરેણ પ્રયોજનમિતિ.. ૨૯.. -----------------------------------------------------------------------------

ભાવાર્થઃ– સિદ્ધભગવાન [તથા કેવલીભગવાન] સ્વયમેવ સર્વજ્ઞત્વાદિરૂપસે પરિણમિત હોતે હૈં; ઉનકે ઉસ પરિણમનમેં લેશમાત્ર ભી [ઇન્દ્રિયાદિ] પરકા આલમ્બન નહીં હૈ.

યહાઁ કોઈ સર્વજ્ઞકા નિષેધ કરનેવાલા જીવ કહે કિ– ‘સર્વજ્ઞ હૈ હી નહીં, ક્યોંકિ દેખનેમેં નહીં આતે,’ તો ઉસે નિમ્નોક્તાનુસાર સમઝાતે હૈંઃ–

હે ભાઈ! યદિ તુમ કહતે હો કિ ‘સર્વજ્ઞ નહીં હૈ,’ તો હમ પૂછતે હૈં કિ સર્વજ્ઞ કહાઁ નહીં હૈ? ઇસ ક્ષેત્રમેં ઔર ઇસ કાલમેં અથવા તીનોં લોકમેં ઔર તીનોં કાલમેં? યદિ ‘ઇસ ક્ષેત્રમેં ઔર ઇસ કાલમેં સર્વજ્ઞ નહીં હૈ’ ઐસા કહો, તો વહ સંમત હી હૈ. કિન્તુ યદિ ‘ તીનોં લોકમેં ઔર તીનોં કાલમેં સર્વજ્ઞ નહીં હૈ ’ ઐસા કહો તો હમ પૂછતે હૈં કિ વહ તુમને કૈસે જાના? ય્દિ તીનોં લોકકો ઔર તીનોં કાલકો સર્વજ્ઞ રહિત તુમને દેખ–જાન લિયા તો તુમ્હીં સર્વજ્ઞ હો ગયે, ક્યોંકિ જો તીન લોક ઔર તીન કાલકો જાને વહી સર્વજ્ઞ હૈ. ઔર યદિ સર્વજ્ઞ રહિત તીનોં લોક ઔર તીનોં કાલકો તુમને નહીં દેખા–જાના હૈ તો ફિર ‘ તીન લોક ઔર તીન કાલમેં સર્વજ્ઞ નહીં હૈ ’ ઐસા તુમ કૈસે કહ સકતે હો? ઇસ પ્રકાર સિદ્ધ હોતા હૈ કિ તુમ્હારા કિયા હુઆ સર્વજ્ઞકા નિષેધ યોગ્ય નહીં હૈ.

હે ભાઈ! આત્મા એક પદાર્થ હૈે ઔર જ્ઞાન ઉસકા સ્વભાવ હૈ; ઇસલિયે ઉસ જ્ઞાનકા સમ્પૂર્ણ વિકાસ હોને પર ઐસા કુછ નહીં રહતા કિ જો ઉસ જ્ઞાનમેં અજ્ઞાત રહે. જિસ પ્રકાર પરિપૂર્ણ ઉષ્ણતારૂપ પરિણમિત અગ્નિ સમસ્ત દાહ્યકો જલાતી હૈ, ઉસી પ્રકાર પરિપૂર્ણ જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત

Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

પાણેહિં ચદુહિં જીવદિ જીવિસ્સદિ જો હુ જીવિદો પુવ્વં. સો જીવો પાણા પુણ બલમિંદિયમાઉ ઉસ્સાસો.. ૩૦..

જીવત્વગુણવ્યાખ્યેયમ્. ----------------------------------------------------------------------------- આત્મા સમસ્ત જ્ઞેયકો જાનતા હૈ. ઐસી સર્વજ્ઞદશા ઇસ ક્ષેત્રમેં ઇસ કાલમેં [અર્થાત્ ઇસ ક્ષેત્રમેં ઇસ કાલમેં જન્મ લેને વાલે જીવોંકો ] પ્રાપ્ત નહીં હોતી તથાપિ સર્વજ્ઞત્વશક્તિવાલે નિજ આત્માકા સ્પષ્ટ અનુભવ ઇસ ક્ષેત્રમેં ઇસ કાલમેં ભી હો સકતા હૈ.

યહ શાસ્ત્ર અધ્યાત્મ શાસ્ત્ર હોનેસે યહાઁ સર્વજ્ઞસિદ્ધિકા વિસ્તાર નહીં કિયા ગયા હૈ; જિજ્ઞાસુકો વહ અન્ય શાસ્ત્રોમેં દેખ લેના ચાહિયે.. ૨૯..

જિયેગા ઔર [જીવિતઃ પૂર્વમ્] પૂર્વકાલમેં જીતા થા, [સઃ જીવઃ] વહ જીવ હૈ; [પુનઃ પ્રાણાઃ] ઔર પ્રાણ [ઇન્દ્રિયમ્] ઇન્દ્રિય, [બલમ્] બલ, [આયુઃ] આયુ તથા [ઉચ્છવાસઃ] ઉચ્છ્વાસ હૈ.

અન્વયવાલે વે ભાવપ્રાણ હૈ ઔર પુદ્ગલસામાન્યરૂપ અન્વયવાલે વે દ્રવ્યપ્રાણ હૈં. ઉન દોનોં પ્રાણોંકો ત્રિકાલ અચ્છિન્ન–સંતાનરૂપસે [અટૂટ ધારાસે] ધારણ કરતા હૈ ઇસલિયે સંસારીકો જીવત્વ હૈ. મુક્તકો [સિદ્ધકો] તો કેવલ ભાવપ્રાણ હી ધારણ હોનેસે જીવત્વ હૈ ઐસા સમઝના.. ૩૦.. -------------------------------------------------------------------------- જિન પ્રાણોંમેં ચિત્સામાન્યરૂપ અન્વય હોતા હૈ વે ભાવપ્રાણ હૈં અર્થાત્ જિન પ્રાણોંમેં સદૈવ ‘ચિત્સામાન્ય,

Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version

૬૨

ઇન્દ્રિયબલાયુરુચ્છવાસલક્ષણા હિ પ્રાણાઃ. તેષુ ચિત્સામાન્યાન્વયિનો ભાવપ્રાણાઃ, પુદ્ગલસામાન્યાન્વયિનો દ્રવ્યપ્રાણાઃ. તેષામુભયેષામપિ ત્રિષ્વપિ કાલેષ્વનવચ્છિન્નસંતાનત્વેન ધારણાત્સંસારિણો જીવત્વમ્. મુક્તસ્ય તુ કેવલાનામેવ ભાવપ્રાણાનાં ધારણાત્તદવસેયમિતિ.. ૩૦..

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [અનંતાઃ અગુરુલઘુકાઃ] અનન્ત ઐસે જો અગુરુલઘુ [ગુણ, અંશ] [તૈઃ અનંતૈઃ] ઉન અનન્ત અગુરુલઘુ [ગુણ] રૂપસે [સર્વે] સર્વ જીવ [પરિણતાઃ] પરિણત હૈં; [દેશૈઃ અસંખ્યાતાઃ] વે અસંખ્યાત પ્રદેશવાલે હૈં. [સ્યાત્ સર્વમ્ લોકમ્ આપન્નાઃ] કતિપય કથંચિત્ સમસ્ત લોકકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં [કેચિત્ તુ] ઔર કતિપય [અનાપન્નાઃ] અપ્રાપ્ત હોતે હૈં. [બહવઃ જીવાઃ] અનેક [–અનન્ત] જીવ [મિથ્યાદર્શનકષાયયોગયુતાઃ] મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગસહિત [સંસારિણઃ] સંસારી હૈં [ચ] ઔર અનેક [–અનન્ત જીવ] [તૈઃ વિયુતાઃ] મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગરહિત [સિદ્ધાઃ] સિદ્ધ હૈં. --------------------------------------------------------------------------

Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અત્ર જીવાનાં સ્વાભાવિકં પ્રમાણં મુક્તામુક્તવિભાગશ્ચોક્તઃ.

જીવા હ્યવિભાગૈકદ્રવ્યત્વાલ્લોકપ્રમાણૈકપ્રદેશાઃ. અગુરુલઘવો ગુણાસ્તુ તેષામગુરુલઘુ– ત્વાભિધાનસ્ય સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠત્વનિબંધનસ્ય સ્વભાવસ્યાવિભાગપરિચ્છેદાઃ પ્રતિસમય– -----------------------------------------------------------------------------

જીવ વાસ્તવમેં અવિભાગી–એકદ્રવ્યપનેકે કારણ લોકપ્રમાણ–એકપ્રદેશવાલે હૈં. ઉનકે [– જીવોંકે] ૨અગુરુલઘુગુણ–અગુરુલઘુત્વ નામકા જો સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠત્વકે કારણભૂત સ્વભાવ ઉસકા ૩અવિભાગ પરિચ્છેદ–પ્રતિસમય હોને વાલી ૪ષટ્સ્થાનપતિત વૃદ્ધિહાનિવાલે અનન્ત હૈં; ઔર [ઉનકે અર્થાત્ જીવોંકે] પ્રદેશ– જો કિ અવિભાગ પરમાણુ જિતને માપવાલે સૂક્ષ્મ અંશરૂપ હૈં વે–અસંખ્ય હૈં. ઐસે ઉન જીવોંમેં કતિપય કથંચિત્ [કેવલસમુદ્ઘાતકે કારણ] લોકપૂરણ–અવસ્થાકે પ્રકાર દ્વારા સમસ્ત લોકમેં વ્યાપ્ત હોતે હૈં ઔર કતિપય સમસ્ત લોકમેં અવ્યાપ્ત હોતે હૈં. ઔર ઉન જીવોંમેં જો અનાદિ

-------------------------------------------------------------------------- ૧. પ્રમાણ = માપ; પરિમાણ. [જીવકે અગુરુલઘુત્વસ્વભાવકે છોટેસે છોટે અંશ [અવિભાગ પરિચ્છેદ] કરને પર

૨. ગુણ = અંશ; અવિભાગ પરિચ્છેદ. [જીવમેં અગુરુલઘુત્વ નામકા સ્વભાવ હૈ. વહ સ્વભાવ જીવકો

૩. કિસી ગુણમેં [અર્થાત્ ગુણકી પર્યાયમેં] અંશકલ્પના કી જાનેપર, ઉસકા જો છોટેસે છોટા [જઘન્ય માત્રારૂપ,

૪. ષટ્સ્થાનપતિત વૃદ્ધિહાનિ = છહ સ્થાનમેં સમાવેશ પાનેવાલી વૃદ્ધિહાનિ; ષટ્ગુણ વૃદ્ધિહાનિ. [અગુરુલઘુત્વસ્વભાવકેે અનન્ત અંશોમેં સ્વભાવસે હી પ્રતિસમય ષટ્ગુણ વૃદ્ધિહાનિ હોતી રહતી હૈ.]

Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version

૬૪

સંભવત્ષટ્સ્થાનપતિતવૃદ્ધિહાનયોઽનંતાઃ. પ્રદેશાસ્તુ અવિભાગપરમાણુપરિચ્છિન્નસૂક્ષ્માંશરૂપા અસંખ્યેયાઃ. એવંવિધેષુ તેષુ કેચિત્કથંચિલ્લોકપૂરણાવસ્થાપ્રકારેણ સર્વલોકવ્યાપિનઃ, કેચિત્તુ તદવ્યાપિન ઇતિ. અથ યે તેષુ મિથ્યાદર્શનકષાયયોગૈરનાદિસંતતિપ્રવૃત્તૈર્યુક્તાસ્તે સંસારિણઃ, યે વિમુક્તાસ્તે સિદ્ધાઃ, તે ચ પ્રત્યેકં બહવ ઇતિ.. ૩૧–૩૨..

એષ દેહમાત્રત્વદ્રષ્ટાંતોપન્યાસઃ. ----------------------------------------------------------------------------- પ્રવાહરૂપસે પ્રવર્તમાન મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગ સહિત હૈં વે સંસારી હૈં, જો ઉનસે વિમુક્ત હૈં [અર્થાત્ મિથ્યાદર્શન–કષાય–યોગસે રહિત હૈં] વે સિદ્ધ હૈં; ઔર વે હર પ્રકારકે જીવ બહુત હૈં [અર્થાત્ સંસારી તથા સિદ્ધ જીવોંમેંસે હરએક પ્રકારકે જીવ અનન્ત હૈં].. ૩૧–૩૨..

અન્વયાર્થઃ– [યથા] જિસ પ્રકાર [પદ્મરાગરત્નં] પદ્મરાગરત્ન [ક્ષીરે ક્ષિપ્તં] દૂધમેં ડાલા જાને પર [ક્ષીરમ્ પ્રભાસયતિ] દૂધકો પ્રકાશિત કરતા હૈ, [તથા] ઉસી પ્રકાર [દેહી] દેહી [જીવ] [દેહસ્થઃ] દેહમેં રહતા હુઆ [સ્વદેહમાત્રં પ્રભાસયતિ] સ્વદેહપ્રમાણ પ્રકાશિત હોતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ દેહપ્રમાણપનેકે દ્રષ્ટાન્તકા કથન હૈ [અર્થાત્ યહાઁ જીવકા દેહપ્રમાણપના સમઝાનેકે લિયે દ્રષ્ટાન્ત કહા હૈ].

-------------------------------------------------------------------------- યહાઁ યહ ધ્યાન રખનાં ચાહિયે કિ દ્રષ્ટાન્ત ઔર દાર્ષ્ટાંન્ત અમુક અંશોમેં હી એક–દૂસરેકે સાથ મિલતે હૈં [–

Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

યથૈવ હિ પદ્મરાગરત્નં ક્ષીરે ક્ષિપ્તં સ્વતોઽવ્યતિરિક્તપ્રભાસ્કંધેન તદ્વયાપ્નોતિ ક્ષીરં, તથૈવ હિ જીવઃ અનાદિકષાયમલીમસત્વમૂલે શરીરેઽવતિષ્ઠમાનઃ સ્વપ્રદેશૈસ્તદભિવ્યાપ્નોતિ શરીરમ્. યથૈવ ચ તત્ર ક્ષીરેઽગ્નિસંયોગાદુદ્વલમાને તસ્ય પદ્મરાગરત્નસ્ય પ્રભાસ્કંધ ઉદ્વલતે પુનર્નિવિશમાને નિવિશતે ચ, તથૈવ ચ તત્ર શરીરે વિશિષ્ટાહારાદિવશાદુત્સર્પતિ તસ્ય જીવસ્ય પ્રદેશાઃ ઉત્સર્પન્તિ પુનરપસર્પતિ અપસર્પન્તિ ચ. યથૈવ ચ તત્પદ્મરાગરત્નમન્યત્ર પ્રભૂતક્ષીરે ક્ષિપ્તં સ્વપ્રભા–સ્કંધવિસ્તારેણ તદ્વયાપ્નોતિ પ્રભૂતક્ષીરં, તથૈવ હિ જીવોઽન્યત્ર મહતિ શરીરેઽવતિષ્ઠમાનઃ સ્વપ્રદેશવિસ્તારેણ તદ્વયાપ્નોતિ મહચ્છરીરમ્. યથૈવ ચ તત્પદ્મરાગરત્નમન્યત્ર સ્તોકક્ષીરે નિક્ષિપ્તં સ્વપ્રભાસ્કંધોપસંહારેણ તદ્વયાપ્નોતિ સ્તોકક્ષીરં, તથૈવ ચ જીવોઽન્યત્રાણુશરીરેઽવતિષ્ઠમાનઃ -----------------------------------------------------------------------------

વ્યાપ્ત હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર જીવ અનાદિ કાલસે કષાય દ્વારા મલિનતા હોનેકે કારણ શરીરમેં રહતા હુઆ સ્વપ્રદેશોં દ્વારા ઉસ શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ. ઔર જિસ પ્રકાર અગ્નિકે સંયોગસે ઉસ દૂધમેં ઉફાન આને પર ઉસ પદ્મરાગરત્નકે પ્રભાસમૂહમેં ઉફાન આતા હૈ [અર્થાત્ વહ વિસ્તારકો વ્યાપ્ત હોતા હૈ] ઔર દૂધ ફિર બૈઠ જાને પર પ્રભાસમૂહ ભી બૈઠ જાતા હૈ, ઉસી પ્રકાર વિશિષ્ટ આહારાદિકે વશ ઉસ શરીરમેં વૃદ્ધિ હોને પર ઉસ જીવકે પ્રદેશ વિસ્તૃત હોતે હૈં ઔર શરીર ફિર સૂખ જાને પર પ્રદેશ ભી સંકુચિત હો જાતે હૈં. પુનશ્ચ, જિસ પ્રકાર વહ પદ્મરાગરત્ન દૂસરે અધિક દૂધમેં ડાલા જાને પર સ્વપ્રભાસમૂહકે વિસ્તાર દ્વારા ઉસ અધિક દૂધમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર જીવ દૂસરે બડે શરીરમેં સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોને પર સ્વપ્રદેશોંકે વિસ્તાર દ્વારા ઉસ બડે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ. ઔર જિસ પ્રકાર વહ પદ્મરાગરત્ન દૂસરે કમ દૂધમેં ડાલને પર સ્વપ્રભાસમૂહકે સંકોચ દ્વારા ઉસ થોડે દૂધમેં -------------------------------------------------------------------------- અવ્યતિરિક્ત = અભિન્ન [જિસ પ્રકાર ‘મિશ્રી એક દ્રવ્ય હૈ ઔર મિઠાસ ઉસકા ગુણ હૈ’ ઐસા કહીં દ્રષ્ટાંતમેં કહા

Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version

૬૬

સ્વપ્રદેશોપસંહારેણ તદ્વયાપ્નોત્યણુશરીરમિતિ.. ૩૩..

અત્ર જીવસ્ય દેહાદ્દેહાંતરેઽસ્તિત્વં, દેહાત્પૃથગ્ભૂતત્વં, દેહાંતરસંચરણકારણં ચોપન્યસ્તમ્. ----------------------------------------------------------------------------- વ્યાપ્ત હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર જીવ અન્ય છોટે શરીરમેં સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોને પર સ્વપ્રદેશોંકે સંકોચ દ્વારા ઉસ છોટે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ.

ભાવાર્થઃ– તીન લોક ઔર તીન કાલકે સમસ્ત દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયોંકો એક સમયમેં પ્રકાશિત કરનેમેં સમર્થ ઐસે વિશુદ્ધ–દર્શનજ્ઞાનસ્વભાવવાલે ચૈતન્યચમત્કારમાત્ર શુદ્ધક્વવાસ્તિકાયસે વિલક્ષણ મિથ્યાત્વરાગાદિ વિકલ્પોં દ્વારા ઉપાર્જિત જો શરીરનામકર્મ ઉસસે જનિત [અર્થાત્ ઉસ શરીરનામકર્મકા ઉદય જિસમેં નિમિત્ત હૈ ઐસે] સંકોચવિસ્તારકે આધીનરૂપસે જીવ સર્વોત્કૃષ્ટ અવગાહરૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ સહસ્રયોજનપ્રમાણ મહામત્સ્યકે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ, જઘન્ય અવગાહરૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ ઉત્સેધ ઘનાંગુલકે અસંખ્યાતવેં ભાગ જિતને લબ્ધ્યપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મનિગોદકે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ ઔર મધ્યમ અવગાહરૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ મધ્યમ શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ.. ૩૩..

અન્વયાર્થઃ– [જીવઃ] જીવ [સર્વત્ર] સર્વત્ર [ક્રમવર્તી સર્વ શરીરોમેં] [અસ્તિ] હૈ [ચ] ઔર [એકકાયે] કિસી એક શરીરમેં [ઐક્યસ્થઃ] [ક્ષીરનીરવત્] એકરૂપસે રહતા હૈ તથાપિ [ન એકઃ] ઉસકે સાથ એક નહીં હૈ; [અધ્યવસાનવિશિષ્ટઃ] અધ્યવસાયવિશિષ્ટ વર્તતા હુઆ [રજોમલૈઃ મલિનઃ] રજમલ [કર્મમલ] દ્વારા મલિન હોનેસે [ચેષ્ટતે] વહ ભમણ કરતા હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ જીવકા દેહસે દેહાંતરમેં [–એક શરીરસે અન્ય શરીરમેં] અસ્તિત્વ, દેહસે પૃથક્ત્વ તથા દેહાન્તરમેં ગમનકા કારણ કહા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

આત્મા હિ સંસારાવસ્થાયાં ક્રમવર્તિન્યનવચ્છિન્નશરીરસંતાને યથૈકસ્મિન્ શરીરે વૃત્તઃ તથા ક્રમેણાન્યેષ્વપિ શરીરેષુ વર્તત ઇતિ તસ્ય સર્વત્રાસ્તિત્વમ્. ન ચૈકસ્મિન્ શરીરે નીરે ક્ષીરમિવૈક્યેન સ્થિતોઽપિ ભિન્નસ્વભાવત્વાત્તેન સહૈક ઇતિ તસ્ય દેહાત્પૃથગ્ભૂતત્વમ્. અનાદિ– બંધનોપાધિવિવર્તિતવિવિધાધ્યવસાયવિશિષ્ટત્વાતન્મૂલકર્મજાલમલીમસત્વાચ્ચ ચેષ્ટમાનસ્યાત્મનસ્ત– થાવિધાધ્યવસાયકર્મનિર્વર્તિતેતરશરીરપ્રવેશો ભવતીતિ તસ્ય દેહાંતરસંચરણકારણોપન્યાસ ઇતિ..૩૪..

-----------------------------------------------------------------------------

આત્મા સંસાર–અવસ્થામેં ક્રમવર્તી અચ્છિન્ન [–અટૂટ] શરીરપ્રવાહમેં જિસ પ્રકાર એક શરીરમેં વર્તતા હૈ ઉસી પ્રકાર ક્રમસે અન્ય શરીરોંમેં ભી વર્તતા હૈ; ઇસ પ્રકાર ઉસે સર્વત્ર [–સર્વ શરીરોંમેં] અસ્તિત્વ હૈ. ઔર કિસી એક શરીરમેં, પાનીમેં દૂધકી ભાઁતિ એકરૂપસે રહને પર ભી, ભિન્ન સ્વભાવકે કારણ ઉસકે સાથ એક [તદ્રૂપ] નહીં હૈ; ઇસ પ્રકાર ઉસે દેહસે પૃથક્પના હૈ. અનાદિ બંધનરૂપ ઉપાધિસે વિવર્તન [પરિવર્તન] પાનેવાલે વિવિધ અધ્યવસાયોંસે વિશિષ્ટ હોનેકે કારણ [–અનેક પ્રકારકે અધ્યવસાયવાલા હોનેકે કારણ] તથા વે અધ્યવસાય જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે કર્મસમૂહસે મલિન હોનેકે કારણ ભ્રમણ કરતે હુએ આત્માકો તથાવિધ અધ્યવસાયોં તથા કર્મોંસે રચે જાને વાલે [–ઉસ પ્રકારકે મિથ્યાત્વરાગાદિરૂપ ભાવકર્મોં તથા દ્રવ્યકર્મોંસે રચે જાને વાલે] અન્ય શરીરમેં પ્રવેશ હોતા હૈ; ઇસ પ્રકાર ઉસે દેહાન્તરમેં ગમન હોનેકા કારણ કહા ગયા.. ૩૪..

અસ્તિ] નહીં હૈ ઔર [સર્વથા] સર્વથા [તસ્ય અભાવઃ ચ] ઉસકા અભાવ ભી નહીં હૈ, [તે] વે [ભિન્નદેહાઃ] દેહરહિત [વાગ્ગોચરમ્ અતીતાઃ] વચનગોચરાતીત [સિદ્ધાઃ ભવન્તિ] સિદ્ધ [સિદ્ધભગવન્ત] હૈં. --------------------------------------------------------------------------

Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version

૬૮

સિદ્ધાનાં જીવત્વદેહમાત્રત્વવ્યવસ્થેયમ્.

સિદ્ધાનાં હિં દ્રવ્યપ્રાણધારણાત્મકો મુખ્યત્વેન જીવસ્વભાવો નાસ્તિ. ન ચ જીવસ્વભાવસ્ય સર્વથાભાવોઽસ્તિ ભાવપ્રાણધારણાત્મકસ્ય જીવસ્વભાવસ્ય મુખ્યત્વેન સદ્ભાવાત્. ન ચ તેષાં શરીરેણ સહ નીરક્ષીરયોરિવૈક્યેન વૃત્તિઃ, યતસ્તે તત્સંપર્કહેતુભૂતકષાયયોગવિપ્રયોગાદતી– તાનંતરશરીરમાત્રાવગાહપરિણતત્વેઽપ્યત્યંતભિન્નદેહાઃ. વાચાં ગોચરમતીતશ્ચ તન્મહિમા, યતસ્તે લૌકિકપ્રાણધારણમંતરેણ શરીરસંબંધમંતરેણ ચ પરિપ્રાપ્તનિરુપાધિસ્વરૂપાઃ સતતં પ્રત–પંતીતિ..૩૫..

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ સિદ્ધોંકે [સિદ્ધભગવન્તોંકે] જીવત્વ ઔર દેહપ્રમાણત્વકી વ્યવસ્થા હૈ.

સિદ્ધોંકો વાસ્તવમેં દ્રવ્યપ્રાણકે ધારણસ્વરૂપ જીવસ્વભાવ મુખ્યરૂપસે નહીં હૈ; [ઉન્હેં] જીવસ્વભાવકા સર્વથા અભાવ ભી નહીં હૈ, ક્યોંકિ ભાવપ્રાણકે ધારણસ્વરૂપ જીવસ્વભાવકા મુખ્યરૂપસે સદ્ભાવ હૈ. ઔર ઉન્હેં શરીરકે સાથ, નીરક્ષીરકી ભાઁતિ, એકરૂપ ૧વૃત્તિ નહીં હૈ; ક્યોંકિ શરીરસંયોગસે હેતુભૂત કષાય ઔર યોગકા વિયોગ હુઆ હૈ ઇસલિયે વે ૨અતીત અનન્તર શરીરપ્રમાણ અવગાહરૂપ પરિણત હોને પર ભી અત્યંત દેહરહિત હૈં. ઔર ૩વચનગોચરાતીત ઉનકી મહિમા હૈ; ક્યોંકિ લૌકિક પ્રાણકે ધારણ બિના ઔર શરીરકે સમ્બન્ધ બિના, સંપૂર્ણરૂપસે પ્રાપ્ત કિયે હુએ નિરુપાધિ સ્વરૂપ દ્વારા વે સતત પ્રતપતે હૈં [–પ્રતાપવન્ત વર્તતે હૈં].. ૩૫.. --------------------------------------------------------------------------

૧. વૃત્તિ = વર્તન; અસ્તિત્વ. ૨. અતીત અનન્તર = ભૂત કાલકા સબસે અન્તિમ; ચરમ. [સિદ્ધભગવન્તોંકી અવગાહના ચરમશરીરપ્રમાણ હોને કે

૩. વચનગોચરાતીત = વચનગોચરતાકો અતિક્રાન્ત ; વચનવિષયાતીત; વચન–અગોચર.

Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

સિદ્ધસ્ય કાર્યકારણભાવનિરાસોઽયમ્.

યથા સંસારી જીવો ભાવકર્મરૂપયાત્મપરિણામસંતત્યા દ્રવ્યકર્મરૂપયા ચ પુદ્ગલપરિણામસંતત્યા કારણભૂતયા તેન તેન દેવમનુષ્યતિર્યગ્નારકરૂપેણ કાર્યભૂત ઉત્પદ્યતે ન તથા સિદ્ધરૂપેણાપીતિ. સિદ્ધો હ્યુભયકર્મક્ષયે સ્વયમુત્પદ્યમાનો નાન્યતઃ કુતશ્ચિદુત્પદ્યત ઇતિ. યથૈવ ચ સ એવ સંસારી ભાવકર્મરૂપામાત્મપરિણામસંતતિં દ્રવ્યકર્મરૂપાં ચ પુદ્ગલપરિણામસંતતિં કાર્યભૂતાં કારણભૂતત્વેન નિર્વર્તયન્ તાનિ તાનિ દેવમનુષ્યતિર્યગ્નારકરૂપાણિ કાર્યાણ્યુત્પાદયત્યાત્મનો ન તથા સિદ્ધરૂપમપીતિ. સિદ્ધો હ્યુભયકર્મક્ષયે સ્વયમાત્માનમુત્પાદયન્નાન્યત્કિઞ્ચિદુત્પાદયતિ.. ૩૬.. -----------------------------------------------------------------------------

ઉત્પન્નઃ] ઉત્પન્ન નહીં હોતે [તેન] ઇસલિયે [કાર્યં ન] કાર્ય નહીં હૈં, ઔર [કિંચિત્ અપિ] કુછ ભી [અન્ય કાર્યકો] [ન ઉત્પાદયતિ] ઉત્પન્ન નહીં કરતે [તેન] ઇસલિયે [સઃ] વે [કારણમ્ અપિ] કારણ ભી [ન ભવતિ] નહીં હૈં.

કારણપના હોનેકા નિરાકરણ–ખણ્ડન હૈ].

પુદ્ગલપરિણામસંતતિ દ્વારા ઉન–ઉન દેવ–મનુષ્ય–તિર્યંચ–નારકકે રૂપમેં કાર્યભૂતરૂપસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર સિદ્ધરૂપસે ભી ઉત્પન્ન હોતા હૈ–– ઐેસા નહીં હૈ; [ઔર] સિદ્ધ [–સિદ્ધભગવાન] વાસ્તવમેં, દોનોં કર્મોં કા ક્ષય હોને પર, સ્વયં [સિદ્ધરૂપસે] ઉત્પન્ન હોતે હુએ અન્ય કિસી કારણસે [–ભાવકર્મસે યા દ્રવ્યકર્મસે] ઉત્પન્ન નહીં હોતે.

પુનશ્ચ, જિસ પ્રકાર વહી સંસારી [જીવ] કારણભૂત હોકર કાર્યભૂત ઐસી ભાવકર્મરૂપ આત્મપરિણામસંતતિ ઔર દ્રવ્યકર્મરૂપ પુદ્ગલપરિણામસંતતિ રચતા હુઆ કાર્યભૂત ઐસે વે–વે દેવ– મનુષ્ય–તિર્યંચ–નારકકે રૂપ અપનેમેં ઉત્પન્ન કરતા હૈ, ઉસી પ્રકાર સિદ્ધકા રૂપ ભી [અપનેમેં] ઉત્પન્ન કરતા હૈ–– ઐેસા નહીં હૈ; [ઔર] સિદ્ધ વાસ્તવમેં, દોનોં કર્મોંકા ક્ષય હોને પર, સ્વયં અપનેકો [સિદ્ધરૂપસે] ઉત્પન્ન કરતે હુએ અન્ય કુછ ભી [ભાવદ્રવ્યકર્મસ્વરૂપ અથવા દેવાદિસ્વરૂપ કાર્ય] ઉત્પન્ન નહીં કરતે.. ૩૬.. -------------------------------------------------------------------------- આત્મપરિણામસંતતિ = આત્માકે પરિણામોંકી પરમ્પરા.

Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version

૭૦

અત્ર જીવાભાવો મુક્તિરિતિ નિરસ્તમ્.

દ્રવ્યં દ્રવ્યતયા શાશ્વતમિતિ, નિત્યે દ્રવ્યે પર્યાયાણાં પ્રતિસમયમુચ્છેદ ઇતિ, દ્રવ્યસ્ય સર્વદા અભૂતપર્યાયૈઃ ભાવ્યમિતિ, દ્રવ્યસ્ય સર્વદા ભૂતપર્યાયૈરભાવ્યમિતિ, દ્રવ્યમન્યદ્રવ્યૈઃ સદા શૂન્યમિતિ, દ્રવ્યં સ્વદ્રવ્યેણ સદાઽશૂન્યમિતિ, ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યેઽનંતં જ્ઞાનં ક્વચિત્સાંતં જ્ઞાનમિતિ, ક્વચિજ્જીવદ્રવ્યેઽનંતં ક્વચિત્સાંતમજ્ઞાનમિતિ–એતદન્યથા–

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [સદ્ભાવે અસતિ] યદિ [મોક્ષમેં જીવકા] સદ્ભાવ ન હો તો [શાશ્વતમ્] શાશ્વત, [અથ ઉચ્છેદઃ] નાશવંત, [ભવ્યમ્] ભવ્ય [–હોનેયોગ્ય], [અભવ્યમ્ ચ] અભવ્ય [–ન હોનેયોગ્ય], [શૂન્યમ્] શૂન્ય, [ઇતરત્ ચ] અશૂન્ય, [વિજ્ઞાનમ્] વિજ્ઞાન ઔર [અવિજ્ઞાનમ્] અવિજ્ઞાન [ન અપિ યુજ્યતે] [જીવદ્રવ્યમેં] ઘટિત નહીં હો સકતે. [ઇસલિયે મોક્ષમેં જીવકા સદ્ભાવ હૈ હી.]

ટીકાઃ– યહાઁ, ‘જીવકા અભાવ સો મુક્તિ હૈ’ ઇસ બાતકા ખણ્ડન કિયા હૈ.

[૧] દ્રવ્ય દ્રવ્યરૂપસે શાશ્વત હૈ, [૨] નિત્ય દ્રવ્યમેં પર્યાયોંકા પ્રતિ સમય નાશ હોતા હૈ, [૩] દ્રવ્ય સર્વદા અભૂત પર્યાયરૂસપે ભાવ્ય [–હોનેયોગ્ય, પરિણમિત હોનેયોગ્ય] હૈ, [૪] દ્રવ્ય સર્વદા ભૂત પર્યાયરૂપસે અભાવ્ય [–ન હોનેયોગ્ય] હૈ, [૫] દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યોં સે સદા શૂન્ય હૈ, [૬] દ્રવ્ય સ્વદ્રવ્યસે સદા અશૂન્ય હૈ, [૭] ૧િકસી જીવદ્રવ્યમેં અનન્ત જ્ઞાન ઔર કિસીમેં સાન્ત જ્ઞાન હૈ, [૮] ૨ િકસી -------------------------------------------------------------------------- ૧. જિસે સમ્યક્ત્વસે ચ્યુત નહીં હોના હૈ ઐસે સમ્યક્ત્વી જીવકો અનન્ત જ્ઞાન હૈ ઔર જિસે સમ્યક્ત્વસે ચ્યુત હોના

૨. અભવ્ય જીવકો અનન્ત અજ્ઞાન હૈ ઔર જિસે કિસી કાલ ભી જ્ઞાન હોતા હૈ ઐસે અજ્ઞાની ભવ્ય જીવકો સાન્ત

Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

નુપપદ્યમાનં મુક્તૌ જીવસ્ય સદ્ભાવમાવેદયતીતિ.. ૩૭..

ચેતયિતૃત્વગુણવ્યાખ્યેયમ્.

એકે હિ ચેતયિતારઃ પ્રકૃષ્ટતરમોહમલીમસેન પ્રકૃષ્ટતરજ્ઞાનાવરણમુદ્રિતાનુભાવેન ----------------------------------------------------------------------------- જીવદ્રવ્યમેં અનન્ત અજ્ઞાન ઔર કિસીમેં સાન્ત અજ્ઞાન હૈ – યહ સબ, ૧અન્યથા ઘટિત ન હોતા હુઆ, મોક્ષમેં જીવકે સદ્ભાવકો પ્રગટ કરતા હૈ.. ૩૭..

[કર્મણાં ફલમ્] કર્મોંકે ફલકો, [એકઃ તુ] એક જીવરાશિ [કાર્યં] કાર્યકો [અથ] ઔર [એકઃ] એક જીવરાશિ [જ્ઞાનમ્] જ્ઞાનકો [ચેતયતિ] ચેતતી [–વેદતી] હૈ. --------------------------------------------------------------------------