Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version
ચેતયંતે. અન્યે તુ પ્રકૃષ્ટતરમોહમલીમસેનાપિ પ્રકૃષ્ટજ્ઞાનાવરણમુદ્રિતાનુભાવેન ચેતક–સ્વભાવેન
મનાગ્વીર્યાંતરાયક્ષયોપશમાસાદિતકાર્યકારણસામર્થ્યાઃ સુખદુઃખરૂપકર્મફલાનુભવન–સંવલિતમપિ
કાર્યમેવ પ્રાધાન્યેન ચેતયંતે. અન્યતરે
વીર્યા અપિ નિર્જીર્ણકર્મફલત્વાદત્યંત–
હી પ્રધાનતઃ ચેતતે હૈં, ક્યોંકિ ઉનકા અતિ પ્રકૃષ્ટ વીર્યાન્તરાયસે કાર્ય કરનેકા [–કર્મચેતનારૂપ
પરિણમિત હોનેકા] સામર્થ્ય નષ્ટ ગયા હૈ.
મિશ્રિતરૂપસેે ભી – ‘કાર્ય’ કો હી પ્રધાનતઃ ચેતતે હૈં, ક્યોંકિ ઉન્હોંને અલ્પ વીર્યાંતરાયકે ક્ષયોપશમસે
૧. ચેતયિતૃત્વ = ચેતયિતાપના; ચેતનેવાલાપના ; ચેતકપના.
૨. કર્મચેતનાવાલે જીવકો જ્ઞાનાવરણ ‘પ્રકૃષ્ટ’ હોતા હૈ ઔર કર્મફલચેતનાવાલેકો ‘અતિ પ્રકૃષ્ટ’ હોતા હૈ.
૩. કાર્ય = [જીવ દ્વારા] કિયા જાતા હો વહ; ઇચ્છાપૂર્વક ઇષ્ટાનિષ્ટ વિકલ્પરૂપ કર્મ. [જિન જીવોંકો વીર્યકા
કર્મચેતનારૂપસે પરિણમિત હોતે હૈં. વહ કર્મચેતના કર્મફલચેતનાસે મિશ્રિત હોતી હૈ.]
Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version
પાણિત્તમદિક્કંતા
પ્રાણિત્વમતિક્રાંતાઃ જ્ઞાનં વિંદન્તિ તે જીવાઃ.. ૩૯..
દ્વારા ‘જ્ઞાન’ કો હી – કિ જો જ્ઞાન અપનેસે
સુખદુઃખરૂપ] કર્મફલ નિર્જરિત હો ગયા હૈ ઔર અત્યન્ત
ઔર [પ્રાણિત્વમ્ અતિક્રાંતાઃ] જો પ્રાણિત્વકા [–પ્રાણોંકા] અતિક્રમ કર ગયે હૈં [તે જીવાઃ] વે જીવ
[જ્ઞાનં] જ્ઞાનકો [વિંદન્તિ] વેદતે હૈં.
૨. કૃતકૃત્ય = કૃતકાર્ય. [પરિપૂર્ણ જ્ઞાનવાલે આત્મા અત્યન્ત કૃતકાર્ય હૈં ઇસલિયે, યદ્યપિ ઉન્હેં અનંત વીર્ય પ્રગટ
હુઆ હૈ તથાપિ, ઉનકા વીર્ય કાર્યચેતનાકો [કર્મચેતનાકો] નહીં રચતા, [ઔર વિકારી સુખદુઃખ વિનષ્ટ હો ગયે
હૈં ઇસલિયે ઉનકા વીર્ય કર્મફલ ચેતનેાકો ભી નહીં રચતા,] જ્ઞાનચેતનાકો હી રચતા હૈ.]
પ્રાણિત્વથી અતિક્રાન્ત જે તે જીવ વેદે જ્ઞાનને. ૩૯.
Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version
ચેતયંતે અનુભવન્તિ ઉપલભંતે વિંદંતીત્યેકાર્થાશ્ચેતનાનુભૂત્યુપલબ્ધિવેદનાનામેકાર્થત્વાત્. તત્ર સ્થાવરાઃ
કર્મફલં ચેતયંતે, ત્રસાઃ કાર્યં ચેતયંતે, કેવલજ્ઞાનિનોજ્ઞાનં ચેતયંત ઇતિ.. ૩૯..
જીવસ્સ સવ્વકાલં અણણ્ણભૂદં વિયાણીહિ.. ૪૦..
જીવસ્ય સર્વકાલમનન્યભૂતં વિજાનીહિ.. ૪૦..
કર્મફલકો ચેતતે હૈં, ત્રસ કાર્યકો ચેતતે હૈં, કેવલજ્ઞાની જ્ઞાનકો ચેતતે હૈં.
સકતી હૈે; ઉનકા યહાઁ નિષેધ નહીં સમઝના, માત્ર વિવક્ષાભેદ હૈ ઐસા સમઝના ચાહિયે.
જીવદ્રવ્યને તે સર્વ કાળ અનન્યરૂપે જાણવો. ૪૦
Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version
વિશેષગ્રાહિ જ્ઞાનં, સામાન્યગ્રાહિ દર્શનમ્. ઉપયોગશ્ચ સર્વદા જીવાદપૃથગ્ભૂત એવ,
એકાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વાદિતિ.. ૪૦..
આભિણિસુદોધિમણકેવલાણિ ણાણાણિ પંચભેયાણિ.
કુમતિશ્રુતવિભઙ્ગાનિ ચ ત્રીણ્યપિ જ્ઞાનૈઃ સંયુક્તાનિ.. ૪૧..
અનન્યરૂપસે [વિજાનીહિ] જાનો.
જ્ઞાન હૈ ઔર સામાન્યકો ગ્રહણ કરનેવાલા દર્શન હૈ [અર્થાત્ વિશેષ જિસમેં પ્રતિભાસિત હો વહ જ્ઞાન
હૈ ઔર સામાન્ય જિસમેં પ્રતિભાસિત હો વહ દર્શન હૈ]. ઔર ઉપયોગ સર્વદા જીવસે
ઔર કુમતિ, કુશ્રુત ઔર વિભંગ–[ત્રીણિ અપિ] યહ તીન [અજ્ઞાન] ભી [જ્ઞાનૈઃ] [પાઁચ] જ્ઞાનકે સાથ
[સંયુક્તાનિ] સંયુક્ત કિયે ગયે હૈં. [ઇસ પ્રકાર જ્ઞાનોપયોગકે આઠ ભેદ હૈં.]
Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version
ખલ્વનાદિજ્ઞાનાવરણકર્માવચ્છન્નપ્રદેશઃ સન્, યત્તદાવરણક્ષયોપશમાદિન્દ્રિ–યાનિન્દ્રિયાવલમ્બાચ્ચ
મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તદાભિનિબોધિકજ્ઞાનમ્, યત્તદા–
વરણક્ષયોપશમાદનિન્દ્રિયાવલંબાચ્ચ મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તત્ શ્રુતજ્ઞાનમ્,
યત્તદાવરણક્ષયોપશમાદેવ મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તદવધિજ્ઞાનમ્, યત્તદા–વરણક્ષયોપશમાદેવ
ભેદોંકે] નામકા કથન હૈ.
પ્રદેશવાલા વર્તતા હુઆ, [૧] ઉસ પ્રકારકે [અર્થાત્ મતિજ્ઞાનકે] આવરણકે ક્ષયોપશમસે ઔર
ઇન્દ્રિય–મનકે અવલમ્બનસે મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકા
અવલમ્બનસે મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકા વિકલરૂપસે વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ શ્રુતજ્ઞાન હૈ, [૩] ઉસ
પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે હી મૂર્ત દ્રવ્યકા વિકલરૂપસે વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ
અવધિજ્ઞાન હૈ, [૪] ઉસ પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે હી પરમનોગત [–દૂસરોંકે મનકે સાથ
સમ્બન્ધવાલે] મૂર્ત દ્રવ્યકા વિકલરૂપસે વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ મનઃપર્યયજ્ઞાન હૈ, [૫]
સમસ્ત આવરણકે અત્યન્ત ક્ષયસે, કેવલ હી [–આત્મા અકેલા હી], મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકા સકલરૂપસે
૨. વિશેષતઃ અવબોધન કરના = જાનના. [વિશેષ અવબોધ અર્થાત્ વિશેષ પ્રતિભાસ સો જ્ઞાન હૈ.]
Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version
શ્રુતજ્ઞાનમેવ કુશ્રુતજ્ઞાનમ્, મિથ્યાદર્શનોદયસહચરિતમવધિજ્ઞાનમેવ વિભઙ્ગજ્ઞાનમિતિ સ્વરૂપાભિધાનમ્.
ઇત્થં મતિજ્ઞાનાદિજ્ઞાનોપયોગાષ્ટકં વ્યાખ્યાતમ્.. ૪૧..
આભિનિબોધિકજ્ઞાન હી કુમતિજ્ઞાન હૈ, [૭] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા શ્રુતજ્ઞાન હી કુશ્રુતજ્ઞાન હૈ,
[૮] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા અવધિજ્ઞાન હી વિભંગજ્ઞાન હૈ. – ઇસ પ્રકાર [જ્ઞાનોપયોગકે
ભેદોંકે] સ્વરૂપકા કથન હૈ.
નિશ્ચયનયસે અખણ્ડ–એક–વિશુદ્ધજ્ઞાનમય ઐસા યહ આત્મા વ્યવહારનયસે સંસારાવસ્થામેં કર્માવૃત્ત
વિકલ્પરૂપસે જો જાનતા હૈ વહ મતિજ્ઞાન હૈ. વહ તીન પ્રકારકા હૈઃ ઉપલબ્ધિરૂપ, ભાવનારૂપ ઔર
ઉપયોગરૂપ. મતિજ્ઞાનાવરણકે ક્ષયોપશમસે જનિત અર્થગ્રહણશક્તિ [–પદાર્થકો જાનનેકી શક્તિ] વહ
ઉપલબ્ધિ હૈ, જાને હુએ પદાર્થકા પુનઃ પુનઃ ચિંતન વહ ભાવના હૈ ઔર ‘યહ કાલા હૈ,’ ‘યહ પીલા હૈ
’ ઇત્યાદિરૂપસે અર્થગ્રહણવ્યાપાર [–પદાર્થકો જાનનેકા વ્યાપાર] વહ ઉપયોગ હૈ. ઉસી પ્રકાર વહ
[મતિજ્ઞાન] અવગ્રહ, ઈહા, અવાય ઔર ધારણારૂપ ભેદોં દ્વારા અથવા કોષ્ઠબુદ્ધિ, બીજબુદ્ધિ,
પદાનુસારીબુદ્ધિ તથા સંભિન્નશ્રોતૃતાબુદ્ધિ ઐસે ભેદોં દ્વારા ચાર પ્રકારકા હૈ. [યહાઁ, ઐસા તાત્પર્ય ગ્રહણ
કરના ચાહિયે કિ નિર્વિકાર શુદ્ધ અનુભૂતિકે પ્રતિ અભિમુખ જો મતિજ્ઞાન વહી ઉપાદેયભૂત અનન્ત
સુખકા સાધક હોનેસે નિશ્ચયસે ઉપાદેય હૈ, ઉસકે સાધનભૂત બહિરંગ મતિજ્ઞાન તો વ્યવહારસે ઉપાદેય
હૈ.]
Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version
નયરૂપ હૈ. ‘ઉપયોગ’ શબ્દસે યહાઁ વસ્તુકો ગ્રહણ કરનેવાલા પ્રમાણ સમઝના ચાહિયે અર્થાત્ સમ્પૂર્ણ
વસ્તુકો જાનનેવાલા જ્ઞાન સમઝના ચાહિયે ઔર ‘નય’ શબ્દસે વસ્તુકે [ગુણપર્યાયરૂપ] એક દેશકો
ગ્રહણ કરનેવાલા ઐસા જ્ઞાતાકા અભિપ્રાય સમઝના ચાહિયે. [યહાઁ ઐસા તાત્પર્ય ગ્રહણ કરના ચાહિયે
કિ વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શન જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકે સમ્યક્ શ્રદ્ધાન–જ્ઞાન–અનુચરણરૂપ
અભેદરત્નત્રયાત્મક જો ભાવશ્રુત વહી ઉપાદેયભૂત પરમાત્મતત્ત્વકા સાધક હોનેસે નિશ્ચયસે ઉપાદેય હૈ
કિન્તુ ઉસકે સાધનભૂત બહિરંગ શ્રુતજ્ઞાન તો વ્યવહારસે ઉપાદેય હૈ.]
અવધિજ્ઞાન દેશાવધિ, પરમાવધિ ઔર સર્વાવધિ ઐસે ભેદોં દ્વારા તીન પ્રકારસે હૈ. ઉસમેં, પરમાવધિ ઔર
સર્વાવધિ ચૈતન્યકે ઉછલનેસે ભરપૂર આનન્દરૂપ પરમસુખામૃતકે રસાસ્વાદરૂપ સમરસીભાવસે પરિણત
ચરમદેહી તપોધનોંકો હોતા હૈ. તીનોં પ્રકારકે અવધિજ્ઞાન નિશ્ચયસે વિશિષ્ટ સમ્યક્ત્વાદિ ગુણસે હોતે
હૈં. દેવોં ઔર નારકોંકે હોનેવાલે ભવપ્રત્યયી જો અવધિજ્ઞાન વહ નિયમસે દેશાવધિ હી હોતા હૈ.
યહ આત્મા, મનઃપર્યયજ્ઞાનાવરણકા ક્ષયોપશમ હોને પર, પરમનોગત મૂર્ત વસ્તુકો જો
દો પ્રકારકા હૈ. વહાઁ, વિપુલમતિ મનઃપર્યયજ્ઞાન પરકે મનવચનકાય સમ્બન્ધી પદાર્થોંકો, વક્ર તથા
અવક્ર દોનોંકો, જાનતા હૈ ઔર ઋજુમતિ મનઃપર્યયજ્ઞાન તો ઋજુકો [અવક્રકો] હી જાનતા હૈ.
નિર્વિકાર આત્માકી ઉપલબ્ધિ ઔર ભાવના સહિત ચરમદેહી મુનિયોંકો વિપુલમતિ મનઃપર્યયજ્ઞાન હોતા
હૈ. યહ દોનોં મનઃપર્યયજ્ઞાન વીતરાગ આત્મતત્ત્વકે સમ્યક્ શ્રદ્ધાન–જ્ઞાન–અનુષ્ઠાનકી ભાવના સહિત,
પન્દ્રહ પ્રમાદ રહિત અપ્રમત્ત મુનિકો ઉપયોગમેં–વિશુદ્ધ પરિણામમેં–ઉત્પન્ન હોતે હૈં. યહાઁ મનઃપર્યયજ્ઞાનકે
ઉત્પાદકાલમેં હી અપ્રમત્તપનેકા નિયમ હૈ, ફિર પ્રમત્તપનેમેં ભી વહ સંભવિત હોતા હૈ.
Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version
અણિધણમણંતવિસયં કેવલિયં ચાવિ પણ્ણત્તં.. ૪૨..
પરિણમિત હોતા હૈ તથાપિ વહ શ્રુતજ્ઞાન ગણધરદેવ આદિકો હી હોતા હૈ, કેવલીભગવન્તોંકો તો
કેવલજ્ઞાન હી હોતા હૈ. પુનશ્ચ, કેવલીભગવન્તોંકો શ્રુતજ્ઞાન નહીં હૈ ઇતના હી નહીં, કિન્તુ ઉન્હેં
જ્ઞાન–અજ્ઞાન ભી નહીં હૈ અર્થાત્ ઉન્હેં કિસી વિષયકા જ્ઞાન તથા કિસી વિષયકા અજ્ઞાન હો ઐસા ભી
નહીં હૈ – સર્વ વિષયોંકા જ્ઞાન હી હોતા હૈ; અથવા, ઉન્હેં મતિ–જ્ઞાનાદિ અનેક ભેદવાલા જ્ઞાન નહીં
હૈ – એક કેવલજ્ઞાન હી હૈ.
કરનેસે] ઉસ–ઉસ કાલ દુઃનય ઔર દુઃપ્રમાણ હોતે હૈં. [મિથ્યાદર્શનકે સદ્ભાવમેં વર્તતા હુઆ
મતિજ્ઞાન વહ કુમતિજ્ઞાન હૈ, શ્રુતજ્ઞાન વહ કુશ્રુતજ્ઞાન હૈ, અવધિજ્ઞાન વહ વિભંગજ્ઞાન હૈ; ઉસકે
સદ્ભાવમેં વર્તતે હુએ નય વે દુઃનય હૈં ઔર પ્રમાણ વહ દુઃપ્રમાણ હૈ.] ઇસલિયે ઐસા ભાવાર્થ સમઝના
ચાહિયે કિ નિર્વિકાર શુદ્ધ આત્માકી અનુભૂતિસ્વરૂપ નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ ઉપાદેયહૈ.
નિઃસીમવિષય અનિધન કેવળરૂપ ભેદ કહેલ છે. ૪૨.
Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version
અનિધનમનંતવિષયં કૈવલ્યં ચાપિ પ્રજ્ઞપ્તમ્.. ૪૨..
યત્તદાવરણક્ષયોપશમાચ્ચક્ષુરિન્દ્રિયાવલમ્બાચ્ચ મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં સામાન્યે
હૈ ઐસા [અનિધનમ્] અવિનાશી [કૈવલ્યં] કેવલદર્શન [પ્રજ્ઞપ્તમ્] – ઐસે ચાર ભેદવાલા કહા હૈ.
પ્રદેશોંવાલા વર્તતા હુઆ, [૧] ઉસ પ્રકારકે [અર્થાત્ ચક્ષુદર્શનકે] આવરણકે ક્ષયોપશમસે ઔર ચક્ષુ–
ઇન્દ્રિયકે અવલમ્બનસે મૂર્ત દ્રવ્યકો વિકલરૂપસે
Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version
મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં સામાન્યેનાવબુધ્યતે તદચક્ષુર્દર્શનમ્, યત્તદાવરણક્ષયોપશમાદેવ મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં
સામાન્યેનાવબુધ્યતે તદવધિદર્શનમ્, યત્સકલાવરણાત્યંતક્ષયે કેવલ એવ મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં સકલં
સામાન્યેનાવબુધ્યતે તત્સ્વાભાવિકં કેવલદર્શનમિતિ સ્વરૂપાભિધાનમ્.. ૪૨..
તમ્હા દુ વિસ્સરૂવં ભણિયં દવિયત્તિ ણાણીહિં.. ૪૩..
તસ્માત્તુ વિશ્વરૂપં ભણિતં દ્રવ્યમિતિ જ્ઞાનિભિઃ.. ૪૩..
વહ ચક્ષુદર્શન હૈ, [૨] ઉસ પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે તથા ચક્ષુકે અતિરિક્ત શેષ ચાર ઇન્દ્રયોંંં
ઔર મનકે અવલમ્બનસે મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકો વિકરૂપસે સામાન્યતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ અચક્ષુદર્શન
હૈે, [૩] ઉસ પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે હી મૂર્ત દ્રવ્યકો વિકરૂપસે સામાન્યતઃ અવબોધન કરતા
હૈ વહ અવધિદર્શન હૈ, [૪] સમસ્ત આવરણકે અત્યન્ત ક્ષયસે, કેવલ હી [–આત્મા અકેલા હી],
મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકો સકલરૂપસેે સામાન્યતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ સ્વાભાવિક કેવલદર્શન હૈ. –ઇસ
પ્રકાર [દર્શનોપયોગકે ભેદોંકે] સ્વરૂપકા કથન હૈ.. ૪૨..
જ્ઞાનિયોંને [દ્રવ્યં] દ્રવ્યકો [વિશ્વરૂપમ્ ઇતિ ભણિતમ્] વિશ્વરૂપ [–અનેકરૂપ] કહા હૈ.
તે કારણે તો વિશ્વરૂપ કહ્યું દરવને જ્ઞાનીએ. ૪૩.
Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version
ત્વેનૈકભાવત્વાત્. ન ચૈવમુચ્યમાનેપ્યેકસ્મિન્નાત્મન્યાભિનિબોધિકાદીન્યનેકાનિ જ્ઞાનાનિ વિરુધ્યંતે,
દ્રવ્યસ્ય વિશ્વરૂપત્વાત્. દ્રવ્યં હિ સહક્રમપ્રવૃત્તાનંતગુણપર્યાયાધારતયાનંતરૂપત્વાદેકમપિ વિશ્વ–
રૂપમભિધીયત ઇતિ.. ૪૩..
દવ્વાણંતિયમધવા
દ્રવ્યાનંત્યમથવા દ્રવ્યાભાવં પ્રકૃર્વન્તિ.. ૪૪..
દોનોંકો એકદ્રવ્યપના હૈ, દોનોંકે અભિન્ન પ્રદેશ હોનેસે દોનોંકો એકક્ષેત્રપના હૈ, દોનોં એક સમયમેેં રચે
જાતે હોનેસે દોનોંકો એકકાલપના હૈ, દોનોંકા એક સ્વભાવ હોનેસે દોનોંકો એકભાવપના હૈ. કિન્તુ
ઐસા કહા જાને પર ભી, એક આત્મામેં આભિનિબોધિક [–મતિ] આદિ અનેક જ્ઞાન વિરોધ નહીં પાતે,
ક્યોંકિ દ્રવ્ય વિશ્વરૂપ હૈ. દ્રવ્ય વાસ્તવમેં સહવર્તી ઔર ક્રમવર્તી ઐસે અનન્ત ગુણોં તથા પર્યાયોંકા
આધાર હોનેકે કારણ અનન્તરૂપવાલા હોનેસે, એક હોને પર ભી,
[અથવા] અથવા [દ્રવ્યાભાવં] દ્રવ્યકા અભાવ [પ્રકુર્વન્તિ] હો.
અનેક જ્ઞાનાત્મક હોનેમેં વિરોધ નહીં હૈ.]
તો થાય દ્રવ્ય–અનન્તતા વા થાય નાસ્તિ દ્રવ્યની. ૪૪.
Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version
યત્રાશ્રિતાસ્તદ્ર્રવ્યમ્. તદપિ અન્યચ્ચેદ્ગુણેભ્યઃ. પુનરપિ ગુણાઃ ક્વચિદાશ્રિતાઃ. યત્રાશ્રિતાઃ તદ્ર્રવ્યમ્.
તદપ્યન્યદેવ ગુણેભ્યઃ. એવં દ્રવ્યસ્ય ગુણેભ્યો ભેદે ભવતિ દ્રવ્યા નંત્યમ્. દ્રવ્યં હિ ગુણાનાં સમુદાયઃ.
ગુણાશ્ચેદન્યે સમુદાયાત્, કો નામ સમુદાયઃ. એવ ગુણાનાં દ્રવ્યાદ્ભેદે ભવતિ દ્રવ્યાભાવ ઇતિ.. ૪૪..
નેચ્છન્તિ નિશ્ચયજ્ઞાસ્તદ્વિપરીતં હિ વા તેષામ્.. ૪૫..
આશ્રિત હોં વહ દ્રવ્ય હોતા હૈ. વહ યદિ ગુણોંસે અન્ય હો તો– ફિર ભી ગુણ કિસીકે આશ્રિત હોંગે;
[વે] જિસકે આશ્રિત હોં વહ દ્રવ્ય હોતા હૈ. વહ ભી ગુણોસે અન્ય હી હો.–– ઇસ પ્રકાર, યદિ
દ્રવ્યકા ગુણોંસે ભિન્નત્વ હો તો, દ્રવ્યકી અનન્તતા હો.
કહાઁસે ઘટિત હોગા?] ઇસ પ્રકાર, યદિ ગુણોંકા દ્રવ્યસે ભિન્નત્વ હો તો, દ્રવ્યકા અભાવ હો.. ૪૪..
અન્યપના [વા] યા [તદ્વિપરીતં] [વિભક્તપનેરૂપ] અનન્યપના [ન ઇચ્છન્તિ] નહીં માનતે.
પણ ત્યાં વિભક્ત અનન્યતા વા અન્યતા નહિ માન્ય છે. ૪૫.
Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version
તથૈકસ્ય પરમાણોસ્તદ્વર્તિનાં સ્પર્શરસગંધવર્ણાદિગુણાનાં ચાવિભક્તપ્રદેશત્વાદનન્યત્વમ્. યથા
ત્વત્યંતવિપ્રકૃષ્ટયોઃ સહ્યવિંધ્યયોરત્યંતસન્નિકૃષ્ટયોશ્ચ મિશ્રિતયોસ્તોયપયસોર્વિભક્તપ્રદેશત્વલક્ષણ–
મન્યત્વમનન્યત્વં ચ, ન તથા દ્રવ્યગુણાનાં વિભક્તપ્રદેશત્વાભાવાદન્યત્વમનન્યત્વં ચેતિ.. ૪૫..
વહ સ્પષ્ટ સમઝાયા જાતા હૈઃ– જિસ પ્રકાર એક પરમાણુકો એક સ્વપ્રદેશકે સાથ અવિભક્તપના હોનેસે
અનન્યપના હૈ, ઉસી પ્રકાર એક પરમાણુકો તથા ઉસમેં રહનેવાલે સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણ આદિ ગુણોંકો
અવિભક્ત પ્રદેશ હોનેસે [અવિભક્ત–પ્રદેશત્વસ્વરૂપ] અનન્યપના હૈ; પરન્તુ જિસ પ્રકાર અત્યન્ત દૂર ઐસે
[વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ] અન્યપના તથા [વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ] અનન્યપના નહીં હૈ.. ૪૫..
૨. અત્યન્ત દૂર સ્થિત સહ્ય ઔર વિંધ્ય નામકે પર્વતોંકો ભિન્નપ્રદેશત્વસ્વરૂપ અન્યપના હૈ.
Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version
તે તેસિમણણ્ણત્તે અણ્ણત્તે ચાવિ
તે તેષામનન્યત્વે અન્યત્વે ચાપિ વિદ્યંતે.. ૪૬..
યથા દેવદત્તસ્ય ગૌરિત્યન્યત્વે ષષ્ઠીવ્યપદેશઃ, તથા વૃક્ષસ્ય શાખા દ્રવ્યસ્ય ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ.
ઘટભાવં સ્વયં સ્વેન સ્વસ્મૈ સ્વસ્માત્ સ્વસ્મિન્ કરોતીત્યાત્માત્માનમાત્મનાત્મને આત્મન આત્મનિ
ગુણોંકે [અન્યત્વે] અન્યપનેમેં [અનન્યત્વે ચ અપિ] તથા અનન્યપનેમેં ભી [વિદ્યંતે] હો સકતે હૈં.
ટીકાઃ–
જિસ પ્રકાર‘દેવદત્ત ફલકો અંકુશ દ્વારા ધનદત્તકે લિયેે વૃક્ષ પરસે બગીચેમેં તોડતા હૈ’ ઐસે અન્યપનેમેં
કારકવ્યપદેશ હોતા હૈે, ઉસી પ્રકાર
આત્મામેં જાનતા હૈ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [કારકવ્યપદેશ] હોતા હૈે. જિસ પ્રકાર ‘ઊઁચે દેવદત્તકી
ઊઁચી ગાય’ ઐસા અન્યપનેમેં સંસ્થાન હોતા હૈે, ઉસી પ્રકાર ‘વિશાલ વૃક્ષકા વિશાલ શાખાસમુદાય’,
મૂર્ત દ્રવ્યકે મૂર્ત ગુણ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [સંસ્થાન] હોતા હૈે. જિસ પ્રકાર ‘એક દેવદત્તકી દસ
ઐસા કુછ નહીં હૈ; જહાઁ અભેદ હો વહાઁ ભી વે ઘટિત હોતે હૈં. ઇસલિયે દ્રવ્ય–ગુણોંમેં જો વ્યપદેશ આદિ હોતે હૈં વે
કહીં એકાન્તસે દ્રવ્ય–ગુણોંકે ભેદકો સિદ્ધ નહીં કરતે.]
વ્યપદેશ ને સંસ્થાન, સંખ્યા, વિષય બહુ યે હોય છે;
તે તેમના અન્યત્વ તેમ અનન્યતામાં પણ ઘટે. ૪૬.
Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version
જાનાતીત્યનન્યત્વેઽપિ. યથા પ્રાંશોર્દેવદત્તસ્ય પ્રાંશુર્ગૌરિત્યન્યત્વે સંસ્થાનં, તથા પ્રાંશોર્વૃક્ષસ્ય પ્રાંશુઃ
શાખાભરો મૂર્તદ્રવ્યસ્ય મૂર્તા ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. યથૈકસ્ય દેવદત્તસ્ય દશ ગાવ ઇત્યન્યત્વે સંખ્યા,
તથૈકસ્ય વૃક્ષસ્ય દશ શાખાઃ એકસ્ય દ્રવ્યસ્યાનંતા ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. યથા ગોષ્ઠે ગાવ ઇત્યન્યત્વે
વિષયઃ, તથા વૃક્ષે શાખાઃ દ્રવ્યે ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. તતો ન વ્યપદેશાદયો દ્રવ્યગુણાનાં વસ્તુત્વેન ભેદં
સાધયંતીતિ.. ૪૬..
ભણ્ણંતિ તહ પુધત્તં એયત્તં ચાવિ તચ્ચણ્હૂ.. ૪૭..
ભણંતિ તથા પૃથક્ત્વમેકત્વં ચાપિ તત્ત્વજ્ઞાઃ.. ૪૭..
ગુણ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [સંખ્યા] હોતી હૈ. જિસ પ્રકાર ‘બાડેે મેં ગાયેં’ ઐસે અન્યપનેમેં વિષય [–
આધાર] હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર ‘વૃક્ષમેં શાખાયેં’, ‘દ્રવ્યમેં ગુણ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [વિષય] હોતા
હૈ. ઇસલિયે [ઐસા સમઝના ચાહિયે કિ] વ્યપદેશ આદિ, દ્રવ્ય–ગુણોંમેં વસ્તુરૂપસે ભેદ સિદ્ધ નહીં
કરતે.. ૪૬..
કહા જાતા હૈ, [તથા] ઉસી પ્રકાર [તત્ત્વજ્ઞાઃ] તત્ત્વજ્ઞ [પૃથક્ત્વમ્] પૃથક્ત્વ [ચ અપિ] તથા
[એકત્વમ્] એકત્વકો કહતે હૈં.
તે રીત તત્ત્વજ્ઞો કહે એકત્વ તેમ પૃથક્ત્વને. ૪૭.
Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version
વ્યપદેશં પૃથક્ત્વપ્રકારેણ કુરુતે, યથા ચ જ્ઞાનમભિન્નાસ્તિત્વનિર્વૃત્તમભિન્નાસ્તિત્વનિર્વૃત્તસ્યાભિન્ન–
સંસ્થાનમભિન્નસંસ્થાનસ્યાભિન્નસંખ્યમભિન્નસંખ્યસ્યાભિન્નવિષયલબ્ધવૃત્તિકમભિન્નવિષયલબ્ધવૃત્તિકસ્ય
પુરુષસ્ય જ્ઞાનીતિ વ્યપદેશમેકત્વપ્રકારેણ કુરુતે; તથાન્યત્રાપિ. યત્ર દ્રવ્યસ્ય ભેદેન વ્યપદેશાદિઃ તત્ર
પૃથક્ત્વં, યત્રાભેદેન તત્રૈકત્વમિતિ.. ૪૭..
દોણ્હં અચેદણત્તં પસજદિ સમ્મં જિણાવમદં.. ૪૮..
દ્વયોરચેતનત્વં પ્રસજતિ સમ્યગ્ જિનાવમતમ્.. ૪૮..
સંખ્યાવાલે ઔર [૪] ભિન્ન વિષયમેં સ્થિત ઐસે પુરુષકો ‘ધની’ ઐસા વ્યપદેશ પૃથક્ત્વપ્રકારસે કરતા
હૈં, તથા જિસ પ્રકાર [૧] અભિન્ન અસ્તિત્વસે રચિત, [૨] અભિન્ન સંસ્થાનવાલા, [૩] અભિન્ન
સંખ્યાવાલા ઔર [૪] અભિન્ન વિષયમેં સ્થિત ઐસા જ્ઞાન [૧] અભિન્ન અસ્તિત્વસે રચિત, [૨] અભિન્ન
સંસ્થાનવાલે, [૩] અભિન્ન સંખ્યાવાલે ઔર [૪] અભિન્ન વિષયમેં સ્થિત ઐસે પુરુષકો ‘જ્ઞાની’ ઐસા
વ્યપદેશ એકત્વપ્રકારસે કરતા હૈ, ઉસી પ્રકાર અન્યત્ર ભી સમઝના ચાહિયે. જહાઁ દ્રવ્યકે ભેદસે
વ્યપદેશ આદિ હોં વહાઁ પૃથક્ત્વ હૈ, જહાઁ [દ્રવ્યકે] અભેદસે [વ્યપદેશ આદિ] હોં વહાઁ એકત્વ હૈ..
૪૭..
[અચેતનત્વં પ્રસજતિ] અચેતનપનેકા પ્રસંગ આયે– [સમ્યગ્ જિનાવમતમ્] જો કિ જિનોંકો સમ્યક્
પ્રકારસે અસંમત હૈ.
બન્ને અચેતનતા લહે–જિનદેવને નહિ માન્ય જે. ૪૮.
Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version
દેવદત્તરહિતપરશુવત્તત્કર્તૃત્વવ્યાપારાસમર્થત્વાદચેતયમાનમચેતનમેવ સ્યાત્. ન ચ જ્ઞાનજ્ઞાનિનો–
ર્યુતસિદ્ધયોસ્સંયોગેન ચેતનત્વં દ્રવ્યસ્ય નિર્વિશેષસ્ય ગુણાનાં નિરાશ્રયાણાં શૂન્યત્વાદિતિ.. ૪૮..
બિના, દેવદત્ત રહિત કુલ્હાડીકી ભાઁતિ, અપને
હોતે હૈં.. ૪૮..
અચેતનત્વ આ જાયેગા.]
અચેતનપના આ જાવેગા.]
જ્ઞાનકે સાથ યુક્ત હોકર આત્મા ‘જ્ઞાનવાલા [–જ્ઞાની]’ હોતા હૈ ઐસા ભી નહીં હૈ. લકડી ઔર મનુષ્યકી
ભાઁતિ જ્ઞાન ઔર આત્મા કભી પૃથક્ હોંગે હી કૈસે? વિશેષરહિત દ્રવ્ય હો હી નહીં સકતા, ઇસલિયે જ્ઞાન રહિત
આત્મા કૈસા? ઔર આશ્રય બિના ગુણ હો હી નહીં સકતા, ઇસલિયે આત્માકે બિના જ્ઞાન કૈસા? ઇસલિયે
‘લકડી’ ઔર ‘લકડીવાલે’કી ભાઁતિ ‘જ્ઞાન’ ઔર ‘જ્ઞાની’કા યુતસિદ્ધપના ઘટિત નહીં હોતા.]
Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version
અણ્ણાણીતિ ચ વયણં એગત્તપ્પસાધગં હોદિ.. ૪૯..
અજ્ઞાનીતિ ચ વચનમેકત્વપ્રસાધકં ભવતિ.. ૪૯..
કિમજ્ઞાનસમવાયાત્, કિમજ્ઞાનેન સહૈકત્વાત્? ન તાવદજ્ઞાનસમવાયાત્; અજ્ઞાનિનો હ્યજ્ઞાનસમવાયો
નિષ્ફલઃ, જ્ઞાનિત્વં તુ જ્ઞાનસમવાયાભાવાન્નાસ્ત્યેવ. તતોઽજ્ઞાનીતિ વચનમજ્ઞાનેન સહૈકત્વમવશ્યં
‘અજ્ઞાની’ [ઇતિ ચ વચનમ્] ઐસા વચન [એકત્વપ્રસાધકં ભવતિ] [ગુણ–ગુણીકે] એકત્વકો સિદ્ધ
કરતા હૈ.
જ્ઞાનસે અર્થાન્તરભૂત આત્મા જ્ઞાનકે સમવાયસે જ્ઞાની હોતા હૈ ઐસા માનના વાસ્તવમેં યોગ્ય નહીં હૈ.
[આત્માકો જ્ઞાનકે સમવાયસે જ્ઞાની હોના માના જાયે તો હમ પૂછતે હૈં કિ] વહ [–આત્મા] જ્ઞાનકા
સમવાય હોનેસે પહલે વાસ્તવમેં જ્ઞાની હૈ કિ અજ્ઞાની? યદિ જ્ઞાની હૈ [ઐસા કહા જાયે] તો જ્ઞાનકા
સમવાય નિષ્ફલ હૈ. અબ યદિ અજ્ઞાની હૈ [ઐસા કહા જાયે] તો [પૂછતે હૈં કિ] અજ્ઞાનકે સમવાયસે
અજ્ઞાની હૈ કિ અજ્ઞાનકે સાથ એકત્વસે અજ્ઞાની હૈ? પ્રથમ, અજ્ઞાનકે સમવાયસે અજ્ઞાની હો નહીં
સકતા; ક્યોંકિ અજ્ઞાનીકો અજ્ઞાનકા સમવાય નિષ્ફલ હૈ ઔર જ્ઞાનીપના તો જ્ઞાનકે સમવાયકા અભાવ
હોનેસે હૈ હી નહીંં. ઇસલિયે ‘અજ્ઞાની’ ઐસા વચન અજ્ઞાનકે સાથ એકત્વકો અવશ્ય સિદ્ધ કરતા હી
હૈ. ઔર ઇસ પ્રકાર અજ્ઞાનકે સાથ એકત્વ સિદ્ધ હોનેસે જ્ઞાનકે સાથ ભી એકત્વ અવશ્ય સિદ્ધ હોતા
હૈ.
‘અજ્ઞાની’ એવું વચન તે એકત્વની સિદ્ધિ કરે. ૪૯.
Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version
તમ્હા દવ્વગુણાણં અજુદા સિદ્ધિ ત્તિ ણિદ્દિઠ્ઠા.. ૫૦..
તસ્માદ્ર્રવ્યગુણાનાં અયુતા સિદ્ધિરિતિ નિર્દિષ્ટા.. ૫૦..
હુઆ ન?
જ્ઞાનગુણમેં શક્તિરૂપસે સ્થિત કેવલજ્ઞાન વ્યક્ત હોતા હૈ; કેવલજ્ઞાન કહીં બાહરસે આકર
કેવલીભગવાનકે આત્માકે સાથ સમવાયકો પ્રાપ્ત હોતા હો ઐસા નહીં હૈ. છદ્મસ્થદશામેં ઔર
કેવલીદશામેં જો જ્ઞાનકા અન્તર દિખાઈ દેતા હૈ વહ માત્ર શક્તિ–વ્યક્તિરૂપ અન્તર સમઝના ચાહિયે..
૪૯..
દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકી [અયુતા સિદ્ધિઃ ઇતિ] અયુતસિદ્ધિ [નિર્દિષ્ટા] [જિનોંને] કહી હૈ.
તે કારણે ભાખી અયુતસિદ્ધિ ગુણો ને દ્રવ્યને. ૫૦.
Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version
નિબંધનસ્યાસ્તિત્વાન્તરસ્યાભાવાદયુતસિદ્ધત્વમ્. તતો દ્રવ્યગુણાનાં સમવર્તિત્વલક્ષણસમવાયભાજામ–
યુતસિદ્ધિરેવ, ન પૃથગ્ભૂતત્વમિતિ.. ૫૦..
દવ્વાદો ય અણણ્ણા અણ્ણત્તપગાસગા
વવદેસદો પુધત્તં કુવ્વંતિ હિ ણો
દ્રવ્ય ઔર ગુણ એક અસ્તિત્વસે રચિત હૈં ઉનકી જો અનાદિ–અનન્ત સહવૃત્તિ [–એક સાથ
[–દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો સંજ્ઞા– લક્ષણ–પ્રયોજન આદિકી અપેક્ષાસે ભેદ હોને પર ભી] વસ્તુરૂપસે અભેદ
હોનેસે અપૃથક્પના હૈ; વહી, યુતસિદ્ધિકે કારણભૂત
૨. સમવાયકા સ્વરૂપ સમવર્તીપના અર્થાત્ અનાદિ–અનન્ત સહવૃત્તિ હૈ. દ્રવ્ય ઔર ગુણોેંકો ઐસા સમવાય [અનાદિ–
પરમાણુમાં પ્રરૂપિત વરણ, રસ, ગંધ તેમ જ સ્પર્શ જે,
અણુથી અભિન્ન રહી વિશેષ વડે પ્રકાશે ભેદને; ૫૧.
ત્યમ જ્ઞાનદર્શન જીવનિયત અનન્ય રહીને જીવથી,
અન્યત્વના કર્તા બને વ્યપદેશથી–ન સ્વભાવથી. ૫૨.