Page 92 of 264
PDF/HTML Page 121 of 293
single page version
દ્રવ્યાચ્ચ અનન્યાઃ અન્યત્વપ્રકાશકા ભવન્તિ.. ૫૧..
દર્શનજ્ઞાને તથા જીવનિબદ્ધે અનન્યભૂતે.
વ્યપદેશતઃ પૃથક્ત્વં કુરુતે હિ નો સ્વભાવાત્.. ૫૨..
દ્રવ્યાદવિભક્તપ્રદેશત્વેનાનન્યેઽપિ સંજ્ઞાદિવ્યપદેશનિબંધનૈર્વિશેષૈઃ પૃથક્ત્વમાસાદયતઃ, સ્વભાવતસ્તુ
નિત્યમપૃથક્ત્વમેવ બિભ્રતઃ.. ૫૧–૫૨..
કારણભૂત] વિશેષોં દ્વારા [અન્યત્વપ્રકાશકાઃ ભવન્તિ] અન્યત્વકો પ્રકાશિત કરનેવાલે હોતે હૈં [–
સ્વભાવસે અન્યરૂપ નહીં હૈ]; [તથા] ઇસ પ્રકાર [જીવનિબદ્ધે] જીવમેં સમ્બદ્ધ ઐસે [દર્શનજ્ઞાને]
દર્શન–જ્ઞાન [અનન્યભૂતે] [જીવદ્રવ્યસે] અનન્ય વર્તતે હુએ [વ્યપદેશતઃ] વ્યપદેશ દ્વારા [પૃથક્ત્વં
કુરુતે હિ] પૃથક્ત્વ કરતે હૈં. [નો સ્વભાવાત્] સ્વભાવસે નહીં.
કરતે હૈં. ઇસ પ્રકાર આત્મામેં સમ્બદ્ધ જ્ઞાન–દર્શન ભી આત્મદ્રવ્યસે અભિન્ન પ્રદેશવાલે હોનેકે કારણ
અનન્ય હોને પર ભી, સંજ્ઞાદિ વ્યપદેશકે કારણભૂત વિશેષોં દ્વારા પૃથક્પનેકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં, પરન્તુ
સ્વભાવસે સદૈવ અપૃથક્પને કો હી ધારણ કરતે હૈં.. ૫૧–૫૨..
Page 93 of 264
PDF/HTML Page 122 of 293
single page version
સબ્ભાવદો અણંતા પંચગ્ગગુણપ્પધાણા ય.. ૫૩..
સદ્ભાવતોઽનંતાઃ પઞ્ચાગ્રગુણપ્રધાનાઃ ચ.. ૫૩..
ભવિષ્યંતીત્યાશઙ્કયેદમુક્તમ્.
જીવભાવસે અનન્ત હૈ [અર્થાત્ જીવકે સદ્ભાવરૂપ ક્ષાયિકભાવસે સાદિ–અનન્ત હૈ] [સદ્ભાવતઃ
અનંતાઃ] ક્યોંકિ સદ્ભાવસે જીવ અનન્ત હી હોતે હૈં. [પઞ્ચાગ્રગુણપ્રધાનાઃ ચ] વે પાઁચ મુખ્ય ગુણોંસે
પ્રધાનતાવાલે હૈં.
હૈં? ક્યા તદાકારરૂપ [ઉસ–રૂપ] પરિણત હૈ? ક્યા [તદાકારરૂપ] અપરિણત હૈં?– ઐસી આશંકા
કરકે યહ કહા ગયા હૈ [અર્થાત્ ઉન આશંકાઓંકે સમાધાનરૂપસે યહ ગાથા કહી ગઈ હૈ].
સદ્ભાવથી નહિ અંત હોય; પ્રધાનતા ગુણ પાંચથી. ૫૩.
Page 94 of 264
PDF/HTML Page 123 of 293
single page version
ત્વાત્સનિધનત્વં ક્ષાયિકભાવસ્યાશઙ્કયમ્. સ ખલૂપાધિનિવૃત્તૌ પ્રવર્તમાનઃ સિદ્ધભાવ ઇવ સદ્ભાવ એવ
જીવસ્ય; સદ્ભાવેન ચાનંતા એવ જીવાઃ પ્રતિજ્ઞાયંતે. ન ચ તેષામનાદિનિધનસહજચૈતન્ય–લક્ષણૈકભાવાનાં
સાદિસનિધનાનિ સાદ્યનિધનાનિ ભાવાંતરાણિ નોપપદ્યંત ઇતિ વક્તવ્યમ્; તે ખલ્વનાદિકર્મમલીમસાઃ
પંકસંપૃક્તતોયવત્તદાકારેણ પરિણતત્વાત્પઞ્ચપ્રધાનગુણપ્રધાનત્વેનૈવાનુભૂયંત ઇતિ.. ૫૩..
સદ્ભાવ હી હૈ [અર્થાત્ કર્મોપાધિકે ક્ષયમેં પ્રવર્તતા હૈ ઇસલિયે ક્ષાયિક ભાવ જીવકા સદ્ભાવ હી હૈ];
ઔર સદ્ભાવસે તો જીવ અનન્ત હી સ્વીકાર કિયે જાતે હૈં. [ઇસલિયે ક્ષાયિક ભાવસે જીવ અનન્ત હી
અર્થાત્ વિનાશરહિત હી હૈ.]
હોતે]’ ઐસા કહના યોગ્ય નહીં હૈ; [ક્યોંકિ] વે વાસ્તવમેં અનાદિ કર્મસે મલિન વર્તતે હુએ કાદવસે
૧. કાદવસે સંપૃક્ત = કાદવકા સમ્પર્ક પ્રાપ્ત; કાદવકે સંસર્ગવાલા. [યદ્યપિ જીવ દ્રવ્યસ્વભાવસે શુદ્ધ હૈ તથાપિ
૨. ઔદયિક, ઔપશમિક, ક્ષાયોપશમિક, ક્ષાયિક ઔર પારિણામિક ઇન પાઁચ ભાવોંકો જીવકે પાઁચ પ્રધાન ગુણ
Page 95 of 264
PDF/HTML Page 124 of 293
single page version
ઇદિ જિણવરેહિં ભણિદં
એવં સતો વિનાશોઽસતો જીવસ્ય ભવત્યુત્પાદઃ.
ઇતિ જિનવરૈર્ભણિતમન્યોઽન્યવિરુદ્ધમવિરુદ્ધમ્.. ૫૪..
સતો વિનાશો નાસત ઉત્પાદ’ ઇતિ પૂર્વોક્તસૂત્રેણ સહ વિરુદ્ધમપિ ન વિરુદ્ધમ્; યતો જીવસ્ય
દ્રવ્યાર્થિકનયાદેશેન ન સત્પ્રણાશો નાસદુત્પાદઃ, તસ્યૈવ પર્યાયાર્થિકનયાદેશેન સત્પ્રણાશોઽસદુત્પાદશ્ચ.
ન ચૈતદનુપપન્નમ્, નિત્યે જલે કલ્લોલાનામ–નિત્યત્વદર્શનાદિતિ.. ૫૪..
કહા હૈ, [અન્યોન્યવિરુદ્ધમ્] જો કિ અન્યોન્ય વિરુદ્ધ [૧૯ વીં ગાથાકે કથનકે સાથ વિરોધવાલા]
તથાપિ [અવિરુદ્ધમ્] અવિરુદ્ધ હૈ.
દેવત્વાદિસ્વરૂપ ભાવકી અપેક્ષાસે અસત્કા ઉત્પાદ હોતા હી હૈ. ઔર યહ [કથન] ‘સત્કા વિનાશ
નહીં હૈ તથા અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હૈ’ ઐસે પૂર્વોક્ત સૂત્રકે [–૧૯વીં ગાથાકે] સાથ વિરોધવાલા હોને
પર ભી [વાસ્તવમેં] વિરોધવાલા નહીં હૈ; ક્યોંકિ જીવકો દ્રવ્યાર્થિકનયકે કથનસે સત્કા નાશ નહીં
હૈ ઔર અસત્કા ઉત્પાદ નહીં હૈ તથા ઉસીકો પર્યાયાર્થિકનયકે કથનસે સત્કા નાશ હૈ ઔર
અસત્કા ઉત્પાદ હૈ. ઔર યહ
–ભાખ્યું જિને, જે પૂર્વ–અપર વિરુદ્ધ પણ અવિરુદ્ધ છે. ૫૪.
Page 96 of 264
PDF/HTML Page 125 of 293
single page version
કુવ્વંતિ સદો ણાસં અસદો ભાવસ્સ
કુર્વન્તિ સતો નાશમસતો ભાવસ્યોત્પાદમ્.. ૫૫..
એકસાથ જીવકો કૈસે ઘટિત હોતે હૈં? ઉસકા સમાધાન ઇસ પ્રકાર હૈઃ જીવ દ્રવ્ય–પર્યાયાત્મક વસ્તુ
હૈ. ઉસે સાદિ–સાન્તપના ઔર અનાદિ–અનન્તપના દોનોં એક હી અપેક્ષાસે નહીં કહે ગયે હૈં, ભિન્ન–
ભિન્ન અપેક્ષાસે કહે ગયે હૈં; સાદિ–સાન્તપના કહા ગયા હૈ વહ પર્યાય–અપેક્ષાસે હૈ ઔર અનાદિ–
અનન્તપના દ્રવ્ય–અપેક્ષાસે હૈ. ઇસલિયે ઇસ પ્રકાર જીવકો સાદિ–સાન્તપના તથા અનાદિ–અનન્તપના
એકસાથ બરાબર ઘટિત હોતા હૈ.
નિત્યાનન્દસ્વરૂપ જીવદ્રવ્ય ઉસીકા આશ્રય કરને યોગ્ય હૈ].. ૫૪..
ભાવસ્ય ઉત્પાદમ્] અસત્ ભાવકા ઉત્પાદ [કુર્વન્તિ] કરતી હૈં.
તે વ્યય કરે સત્ ભાવનો, ઉત્પાદ અસત તણો કરે. ૫૫.
Page 97 of 264
PDF/HTML Page 126 of 293
single page version
સદુચ્છેદમસદુત્પત્તિં ચાનનુભવતઃ ક્રમેણોદીયમાનાઃ નારકતિર્યઙ્મનુષ્યદેવનામપ્રકૃતયઃ
સદુચ્છેદમસદુત્પાદં ચ કુર્વંતીતિ.. ૫૫..
જુત્તા તે જીવગુણા બહુસુ ય અત્થેસુ વિચ્છિણ્ણા.. ૫૬..
યુક્તાસ્તે જીવગુણા બહુષુ ચાર્થેષુ વિસ્તીર્ણાઃ.. ૫૬..
જિસ પ્રકાર સમુદ્રરૂપસે અસત્કે ઉત્પાદ ઔર સત્કે ઉચ્છેદકા અનુભવ ન કરનેવાલે ઐસે
ઉચ્છેદ કરતી હૈં [અર્થાત્ અવિદ્યમાન તરંગકે ઉત્પાદમેં ઔર વિદ્યમાન તરંગકે નાશમેં નિમિત્ત બનતી
હૈ], ઉસી પ્રકાર જીવરૂપસે સત્કે ઉચ્છેદ ઔર અસત્કે ઉત્પાદ અનુભવ ન કરનેવાલે ઐસે જીવકો
ક્રમશઃ ઉદયકો પ્રાપ્ત હોને વાલી નારક–તિર્યંચ–મનુષ્ય–દેવ નામકી [નામકર્મકી] પ્રકૃતિયાઁ
[ભાવોંસમ્બન્ધી, પર્યાયોંસમ્બન્ધી] સત્કા ઉચ્છેદ તથા અસત્કા ઉત્પાદ કરતી હૈં [અર્થાત્ વિદ્યમાન
પર્યાયકે નાશમેં ઔર અવિદ્યમાન પર્યાયકે ઉત્પાદમેં નિમિત્ત બનતી હૈં].. ૫૫..
[જીવગુણાઃ] [પાઁચ] જીવગુણ [–જીવકે ભાવ] હૈં; [ચ] ઔર [બહુષુ અર્થેષુ વિસ્તીર્ણાઃ] ઉન્હેં
અનેક પ્રકારોંમેં વિસ્તૃત કિયા જાતા હૈ.
તે પાંચ જીવગુણ જાણવા; બહુ ભેદમાં વિસ્તીર્ણ છે. ૫૬.
Page 98 of 264
PDF/HTML Page 127 of 293
single page version
કર્મણાં ફલદાનસમર્થતયોદ્ભૂતિરુદયઃ, અનુદ્ભૂતિરુપશમઃ, ઉદ્ભૂત્યનુદ્ભૂતી ક્ષયોપશમઃ,
ઔપશમિકઃ, ક્ષયોપશમેન યુક્તઃ ક્ષાયોપશમિકઃ, ક્ષયેણ યુક્તઃ ક્ષાયિકઃ, પરિણામેન યુક્તઃ પારિણામિકઃ.
ત એતે પઞ્ચ જીવગુણાઃ. તત્રોપાધિચતુર્વિધત્વનિબંધનાશ્ચત્વારઃ, સ્વભાવનિબંધન એકઃ. એતે
ચોપાધિભેદાત્સ્વરૂપભેદાચ્ચ ભિદ્યમાના બહુષ્વર્થેષુ વિસ્તાર્યંત ઇતિ.. ૫૬..
કર્મોકા
હૈ, ક્ષયોપશમસે યુક્ત વહ ‘ક્ષાયોપશમિક’ હૈ,
ઔર સ્વરૂપકે ભેદસે ભેદ કરને પર, ઉન્હેં અનેક પ્રકારોંમેં વિસ્તૃત કિયા જાતા હૈ.. ૫૬..
૨. અત્યન્ત વિશ્લેષ = અત્યન્ત વિયોગ; આત્યંતિક નિવૃત્તિ.
૩. આત્મલાભ = સ્વરૂપપ્રાપ્તિ; સ્વરૂપકો ધારણ કર રખના; અપનેકો ધારણ કર રખના; અસ્તિત્વ. [દ્રવ્ય અપનેકો
૪. ક્ષયસે યુક્ત = ક્ષય સહિત; ક્ષયકે સાથ સમ્બન્ધવાલા. [વ્યવહારસે કર્મોકે ક્ષયકી અપેક્ષા જીવકે જિસ ભાવમેં
૫. પરિણામસે યુક્ત = પરિણામમય; પરિણામાત્મક; પરિણામસ્વરૂપ.
૬. કર્મોપાધિકી ચાર પ્રકારકી દશા [–ઉદય, ઉપશમ, ક્ષયોપશમ ઔર ક્ષય] જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે ચાર ભાવ
ભાવ હૈે.
Page 99 of 264
PDF/HTML Page 128 of 293
single page version
સો તસ્સ તેણ કત્તા હવદિ ત્તિ ય સાસણે પઢિદં.. ૫૭..
કર્મ વેદયમાનો જીવો ભાવં કરોતિ યાદ્રશકમ્.
સ તસ્ય તેન કર્તા ભવતીતિ ચ શાસને પઠિતમ્.. ૫૭..
ભાવઃ ક્રિયતે, સ જીવસ્તસ્ય ભાવસ્ય તેન પ્રકારેણ કર્તા ભવતીતિ.. ૫૭..
કર્તા હૈ–[ઇતિ ચ] ઐસા [શાસને પઠિતમ્] શાસનમેં કહા હૈ.
અપના કર્મરૂપ [કાર્યરૂપ] ભાવ કિયા જાતા હૈ. ઇસલિયે જો ભાવ જિસ પ્રકારસે જીવ દ્વારા કિયા
જાતા હૈ, ઉસ ભાવકા ઉસ પ્રકારસે વહ જીવ કર્તા હૈ.. ૫૭..
તે ભાવનો તે જીવ છે કર્તા–કહ્યું જિનશાસને. ૫૭.
Page 100 of 264
PDF/HTML Page 129 of 293
single page version
ખઇયં ખઓવસમિયં તમ્હા ભાવં તુ કમ્મકદં.. ૫૮..
ક્ષાયિકઃ ક્ષાયોપશમિકસ્તસ્માદ્ભાવસ્તુ કર્મકૃતઃ.. ૫૮..
દ્રવ્યકર્મણાં નિમિત્તમાત્રત્વેનૌદયિકાદિભાવકર્તૃત્વમત્રોક્તમ્.
ન ખલુ કર્મણા વિના જીવસ્યોદયોપશમૌ ક્ષયક્ષાયોપશમાવપિ વિદ્યેતે; તતઃ
[તસ્માત્ તુ] ઇસલિયે [ભાવઃ] ભાવ [–ચતુર્વિધ જીવભાવ] [કર્મકૃતઃ] કર્મકૃત હૈં.
ક્ષાયોપશમિક, ઔદયિક યા ઔપશમિક ભાવ કર્મકૃત સંમત કરના. પારિણામિક ભાવ તો અનાદિ–
અનન્ત,
ઔપશમિક ભાવોંકે સમ્બન્ધમેં નિમ્નોક્તાનુસાર સ્પષ્ટતા કી જાતી હૈઃ] ક્ષાયિક ભાવ, યદ્યપિ સ્વભાવકી
વ્યક્તિરૂપ [–પ્રગટતારૂપ] હોનેસે અનન્ત [–અન્ત રહિત] હૈ તથાપિ, કર્મક્ષય દ્વારા ઉત્પન્ન હોનેકે
પુદ્ગલકરમ વિણ જીવને ઉપશમ, ઉદય, ક્ષાયિક અને
ક્ષાયોપશમિક ન હોય, તેથી કર્મકૃત એ ભાવ છે. ૫૮.
Page 101 of 264
PDF/HTML Page 130 of 293
single page version
સમુચ્છિદ્યમાનત્વાત્ કર્મકૃત એવેતિ.
ણ કુણદિ અત્તા કિંચિ વિ મુત્તા અણ્ણં
ન કરોત્યાત્મા કિંચિદપિ મુક્ત્વાન્યત્ સ્વકં ભાવમ્.. ૫૯..
કારણ સાદિ હૈ ઇસલિયે કર્મકૃત હી કહા ગયા હૈ. ઔપશમિક ભાવ કર્મકે ઉપશમસે ઉત્પન્ન હોનેકે
કારણ તથા અનુપશમસે નષ્ટ હોનેકે કારણ કર્મકૃત હી હૈ. [ઇસ પ્રકાર ઔદયિકાદિ ચાર ભાવોંકો
કર્મકૃત સંમત કરના.]
ઉદય આદિ અવસ્થાએઁ દ્રવ્યકર્મકી હી હૈં, ‘પરિણામ’ જિસકા સ્વરૂપ હૈ ઐસી એક અવસ્થારૂપસે
અવસ્થિત જીવકી–પારિણામિક ભાવરૂપ સ્થિત જીવકી –વે ચાર અવસ્થાએઁ નહીં હૈં]; ઇસલિયે
ઉદયાદિક દ્વારા ઉત્પન્ન હોનેવાલે આત્માકે ભાવોંકો નિમિત્તમાત્રભૂત ઐસી ઉસ પ્રકારકી અવસ્થાઓંંરૂપ
[દ્રવ્યકર્મ] સ્વયં પરિણમિત હોનેકે કારણ દ્રવ્યકર્મ ભી વ્યવહારનયસે આત્માકે ભાવોંકે કતૃત્વકો પ્રાપ્ત
હોતા હૈ.. ૫૮..
હૈ? [આત્મા] ક્યોંકિ આત્મા તો [સ્વકં ભાવં મુક્ત્વા] અપને ભાવકો છોડકર [અન્યત્ કિંચિત્ અપિ]
અન્ય કુછ ભી [ન કરોતિ] નહીં કરતા.
જીવ તો કદી કરતો નથી નિજ ભાવ વિણ કંઈ અન્યને. ૫૯.
Page 102 of 264
PDF/HTML Page 131 of 293
single page version
જીવસ્તસ્ય કર્તા ન ભવતિ. ન ચ જીવસ્યાકર્તૃત્વામિષ્યતે. તતઃ પારિશેષ્યેણ દ્રવ્યકર્મણઃ કર્તાપદ્યતે.
તત્તુ કથમ્? યતો નિશ્ચયનયેનાત્મા સ્વં ભાવમુજ્ઝિત્વા નાન્યત્કિમપિ કરોતીતિ.. ૫૯..
ણ દુ તેસિં ખલુ કત્તા ણ વિણા ભૂદા દુ
ન તુ તેષાં ખલુ કર્તા ન વિના ભૂતાસ્તુ કર્તારમ્.. ૬૦..
માન્ય] નહીં હૈ. ઇસલિયે, શેષ યહ રહા કિ જીવ દ્રવ્યકર્મકા કર્તા હોના ચાહિયે. લેકિન વહ તો
કૈસે હો સકતા હૈ? ક્યોંકિ નિશ્ચયનયસે આત્મા અપને ભાવકો છોડકર અન્ય કુછ ભી નહીં કરતા.
[ઇસ પ્રકાર પૂર્વપક્ષ ઉપસ્થિત કિયા ગયા] .. ૫૯..
હૈ; [ન તુ કર્તારમ્ વિના ભૂતાઃ] કર્તાકે બિના હોતે હૈં ઐસા ભી નહીં હૈ.
રે! ભાવ કર્મનિમિત્ત છે ને કર્મ ભાવનિમિત્ત છે,
અન્યોન્ય નહિ કર્તા ખરે; કર્તા વિના નહિ થાય છે. ૬૦.
Page 103 of 264
PDF/HTML Page 132 of 293
single page version
જીવપરિણામાનાં જીવઃ કર્તા, કર્મપરિણામાનાં કર્મ કર્તૃ ઇતિ.. ૬૦..
ન હિ પુદ્ગલકર્મણામિતિ જિનવચનં જ્ઞાતવ્યમ્.. ૬૧..
કર્મકા જીવભાવ કર્તા હૈ. વે [જીવભાવ ઔર દ્રવ્યકર્મ] કર્તાકે બિના હોતે હૈં ઐસા ભી નહીં હૈ;
ક્યોંકિ નિશ્ચયસે જીવપરિણામોંકા જીવ કર્તા હૈ ઔર કર્મપરિણામોંકા કર્મ [–પુદ્ગલ] કર્તા હૈ..
૬૦..
નહીં; [ઇતિ] ઐસા [જિનવચનં] જિનવચન [જ્ઞાતવ્યમ્] જાનના.
કર્તા ન પુદ્ગલકર્મનો; –ઉપદેશ જિનનો જાણવો. ૬૧.
Page 104 of 264
PDF/HTML Page 133 of 293
single page version
જીવો વિ ય તારિસઓ કમ્મસહાવેણ
જીવોઽપિ ચ તાદ્રશકઃ કર્મસ્વભાવેન ભાવેન.. ૬૨..
લંબનાદુપાત્તાપાદાનત્વમ્, ઉપજાયમાનપરિણામરૂપકર્મણાશ્રીયમાણત્વાદુપોઢસંપ્રદાનત્વમ્, આધીય–
માનપરિણામાધારત્વાદ્ગૃહીતાધિકરણત્વં, સ્વયમેવ ષટ્કારકીરૂપેણ વ્યવતિષ્ઠમાનં ન કારકાંતરમ–
પેક્ષતે.
[–ઔદયિકાદિ ભાવસે] [સમ્યક્ આત્માનમ્] બરાબર અપનેકો કરતા હૈ.
કર્મત્વપરિણામરૂપસે કર્મપનેકા અનુભવ કરતા હુઆ, [૪] પૂર્વ ભાવકા નાશ હો જાને પર ભી ધ્રુવત્વકો
અવલમ્બન કરનેસે જિસને અપાદાનપનેકો પ્રાપ્ત કિયા હૈ ઐસા, [૫] ઉત્પન્ન હોને વાલે પરિણામરૂપ
કર્મ દ્વારા સમાશ્રિત હોનેસે [અર્થાત્ ઉત્પન્ન હોને વાલે પરિણામરૂપ કાર્ય અપનેકો
આત્માય કર્મસ્વભાવરૂપ નિજ ભાવથી નિજને કરે. ૬૨.
Page 105 of 264
PDF/HTML Page 134 of 293
single page version
ધ્રુવત્વાલંબનાદુપાત્તાપાદાનત્વમ્, ઉપજાયમાનભાવપર્યાયરૂપકર્મણાશ્રીયમાણત્વાદુપોઢ–સંપ્રદાનત્વ;,
આધીયમાનભાવપર્યાયાધારત્વાદ્ગૃહીતાધિકરણત્વઃ, સ્વયમેવ ષટ્કારકીરૂપેણ વ્યવતિષ્ઠમાનો ન
કારકાંતરમપેક્ષતે. અતઃ કર્મણઃ કર્તુર્નાસ્તિ જીવઃ કર્તા, જીવસ્ય કર્તુર્નાસ્તિ કર્મ કર્તૃ નિશ્ચયેનેતિ..
૬૨..
ગ્રહણ કિયા હૈ ઐસા – સ્વયમેવ ષટ્કારકરૂપસે વર્તતા હુઆ અન્ય કારકકી અપેક્ષા નહીં રખતા.
ભાવપર્યાયરૂપસે કર્મપનેકા અનુભવ કરતા હુઆ, [૪] પૂર્વ ભાવપર્યાયકા નાશ હોને પર ધ્રુવત્વકા
અવલમ્બન કરનેસે જિસને અપાદાનપનેકો પ્રાપ્ત કિયા હૈ ઐસા, [૫] ઉત્પન્ન હોને વાલે ભાવપર્યાયરૂપ
કર્મ દ્વારા સમાશ્રિત હોનેસે [અર્થાત્ ઉત્પન્ન હોને વાલા ભાવપર્યાયરૂપ કાર્ય અપનેકો દિયા જાનેસે]
સમ્પ્રદાનપનેકો પ્રાપ્ત ઔર [૬] ધારણ કી હુઈ ભાવપર્યાયકા આધાર હોનેસે જિસને અધિકરણપનેકો
ગ્રહણ કિયા હૈ ઐસા – સ્વયમેવ ષટ્કારકરૂપસે વર્તતા હુઆ અન્ય કારકકી અપેક્ષા નહીં રખતા.
પ્રાપ્ત કરતા – પહુઁચતા હોનેસે દ્રવ્યકર્મ કર્મ હૈ, અથવા દ્રવ્યકર્મસે સ્વયં અભિન્ન હોનેસે પુદ્ગલ સ્વયં
હી કર્મ [–કાર્ય] હૈ; [૪] અપનેમેસે પૂર્વ પરિણામકા વ્યય કરકે દ્રવ્યકર્મરૂપ પરિણામ કરતા હોનેસે
ઔર પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપસે ધ્રુવ રહતા હોનેસે પુદ્ગલ સ્વયં હી અપાદાન હૈ; [૫] અપનેકો દ્રવ્યકર્મરૂપ
પરિણામ દેતા હોનેસે પુદ્ગલ સ્વયં હી સમ્પ્રદાન હૈ; [૬] અપનેમેં અર્થાત્ અપને આધારસે દ્રવ્યકર્મ
કરતા હોનેસે પુદ્ગલ સ્વયં હી અધિકરણ હૈ.
Page 106 of 264
PDF/HTML Page 135 of 293
single page version
કિધ તસ્સ ફલં ભુજદિ અપ્પા કમ્મં ચ દેદિ
કંથ તસ્ય ફલં ભુડ્ક્તે આત્મા કર્મ ચ દદાતિ ફલમ્.. ૬૩..
પ્રાપ્ત કરતા– પહુઁચતા હોનેસે જીવભાવ કર્મ હૈ, અથવા જીવભાવસે સ્વયં અભિન્ન હોનેસે જીવ સ્વયં હી
કર્મ હૈ; [૪] અપનેમેંસે પૂર્વ ભાવકા વ્યય કરકે [નવીન] જીવભાવ કરતા હોનેસે ઔર જીવદ્રવ્યરૂપસે
ધ્રુવ રહનેસે જીવ સ્વયં હી અપાદાન હૈ; [૫] અપનેકો જીવભાવ દેતા હોનેસે જીવ સ્વયં હી સમ્પ્રદાન
હૈ; [૬] અપનેમેં અર્થાત્ અપને આધારસે જીવભાવ કરતા હોનેસે જીવ સ્વયં હી અધિકરણ હૈ.
તથા જીવકી ઔદયિકાદિ ભાવરૂપસે પરિણમિત હોનેકી ક્રિયામેં વાસ્તવમેં જીવ સ્વયં હી છહ
કારકરૂપસે વર્તતા હૈ ઇસલિયે ઉસે અન્ય કારકોંકી અપેક્ષા નહીં હૈ. પુદ્ગલકી ઔર જીવકી ઉપરોક્ત
ક્રિયાએઁ એક હી કાલમેં વર્તતી હૈ તથાપિ પૌદ્ગલિક ક્રિયામેં વર્તતે હુએ પુદ્ગલકે છહ કારક
જીવકારકોંસે બિલકુલ ભિન્ન ઔર નિરપેક્ષ હૈં તથા જીવભાવરૂપ ક્રિયામેં વર્તતે હુએ જીવકે છહ કારક
પુદ્ગલકારકોંસે બિલકુલ ભિન્ન ઔર નિરપેક્ષ હૈં. વાસ્તવમેં કિસી દ્રવ્યકે કારકોંકો કિસી અન્ય દ્રવ્યકે
કારકોંકી અપેક્ષા નહીં હોતી.. ૬૨..
ક્યમ કર્મ ફળ દે જીવને? ક્યમ જીવ તે ફળ ભોગવે? ૬૩.
Page 107 of 264
PDF/HTML Page 136 of 293
single page version
અથ સિદ્ધાંતસુત્રાણિ–
[ચ] ઔર [આત્મા] આત્મા [તસ્ય ફલં ભુડ્ક્તે] ઉસકા ફલ ક્યોં ભોગેગા?
જીવકો ફલ ક્યોં દેગા ઔર જીવ અપનેસે નહીં કિયે ગયે કર્મકે ફલકોે ક્યોં ભોગેગા? જીવસે નહીં
કિયા કર્મ જીવકો ફલ દે ઔર જીવ ઉસ ફલકો ભોગે યહ કિસી પ્રકાર ન્યાયયુક્ત નહીં હૈ.
અવગાઢ ગાઢ ભરેલ છે સર્વત્ર પુદ્ગલકાયથી
આ લોક બાદર–સુક્ષ્મથી, વિધવિધ અનંતાનંતથી. ૬૪.
Page 108 of 264
PDF/HTML Page 137 of 293
single page version
સુક્ષ્મૈર્બાદરૈશ્ચાનંતાનંતૈર્વિવિધૈઃ.. ૬૪..
ગચ્છંતિ કમ્મભાવં અણ્ણોણ્ણાગાહમવગાઢા.. ૬૫..
ગચ્છન્તિ કર્મભાવમન્યોન્યાવગાહાવગાઢા.. ૬૫..
ઇસ પ્રકાર, ‘કર્મ’ કર્મકો હી કરતા હૈ ઔર આત્મા આત્માકો હી કરતા હૈ’ ઇસ બાતમેં પૂર્વોક્ત દોષ
આનેસે યહ બાત ઘટિત નહીં હોતી – ઇસ પ્રકાર યહાઁ પૂર્વપક્ષ ઉપસ્થિત કિયા ગયા હૈ.. ૬૩..
[અવગાઢગાઢનિચિતઃ] [વિશિષ્ટ રીતિસે] અવગાહિત હોકર ગાઢ ભરા હુઆ હૈ.
જહાઁ આત્મા હૈ વહાઁ, બિના લાયે હી [કહીંસે લાયે બિના હી], વે સ્થિત હૈં.. ૬૪..
કર્મત્વરૂપે પરિણમે અન્યોન્ય–અવગાહિત થઈ. ૬૫.
Page 109 of 264
PDF/HTML Page 138 of 293
single page version
આત્મા હિ સંસારાવસ્થાયાં પારિણામિકચૈતન્યસ્વભાવમપરિત્યજન્નેવાનાદિબંધનબદ્ધત્વાદ–
ભાવમારભતે, તત્ર તદા તમેવ નિમિત્તીકૃત્ય જીવપ્રદેશેષુ પરસ્પરાવગાહેનાનુપ્રવિષ્ટા સ્વભાવૈરેવ પુદ્ગલાઃ
કર્મભાવમાપદ્યંત ઇતિ.. ૬૫..
અકદા પરેહિં દિટ્ઠા તહ કમ્માણં
અકૃતા પરૈર્દ્રષ્ટા તથા કર્મણાં વિજાનીહિ.. ૬૬..
[અન્યોન્યાવગાહાવગાઢાઃ] જીવમેં [વિશિષ્ટ પ્રકારસે] અન્યોન્ય–અવગાહરૂપસે પ્રવિષ્ટ હુએ [કર્મભાવમ્
ગચ્છન્તિ] કર્મભાવકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં.
રાગરૂપ યા દ્વેષરૂપ ઐસે અપને ભાવકો કરતા હૈ. વહાઁ ઔર ઉસ સમય ઉસી ભાવકો નિમિત્ત બનાકર
પુદ્ગલ અપને ભાવોંસે હી જીવકે પ્રદેશોંમેં [વિશિષ્ટતાપૂર્વક] પરસ્પર અવગાહરૂપસે પ્રવિષ્ટ હુએ
કર્મભાવકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં.
પ્રકારસે પરસ્પર– અવગાહરૂપસે પ્રવિષ્ટ હુએ કર્મપનેકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં.
પરથી અકૃત, તે રીત જાણો વિવિધતા કર્મો તણી. ૬૬.
Page 110 of 264
PDF/HTML Page 139 of 293
single page version
ભિર્બહુભિઃ પ્રકારૈઃ કર્માણ્યપિ કંર્ત્રતરનિરપેક્ષાણ્યેવોત્પદ્યંતે ઇતિ.. ૬૬..
કાલે વિજુજ્જમાણા સહદુક્ખં દિંતિ ભુંજંતિ.. ૬૭..
કાલે વિયુજ્યમાનાઃ સુખદુઃખં દદતિ ભુઞ્જન્તિ.. ૬૭..
[તથા] ઉસી પ્રકાર [કર્મણાં] કર્મોંકી બહુપ્રકારતા [વિજાનીહિ] પરસે અકૃત જાનો.
હોતે હૈં, ઉસી પ્રકાર અપનેકો યોગ્ય જીવ–પરિણામકી ઉપલબ્ધિ હોને પર, જ્ઞાનાવરણાદિ અનેક
પ્રકારકે કર્મ ભી અન્ય કર્તાકી અપેક્ષાકે બિના હી ઉત્પન્ન હોતે હૈં.
કાળે વિયોગ લહે તદા સુખદુઃખ આપે–ભોગવે. ૬૭.
Page 111 of 264
PDF/HTML Page 140 of 293
single page version
પૃથક હોને પર [સુખદુઃખં દદતિ ભુઞ્જન્તિ] સુખદુઃખ દેતે હૈં ઔર ભોગતે હૈં [અર્થાત્ પુદ્ગલકાય
સુખદુઃખ દેતે હૈં ઔર જીવ ભોગતે હૈં].
જીવકોે ફલ દેતા હૈ ઔર જીવ ઉસે ભોગતા હૈ’ યહ બાત ભી વ્યવહારસે ઘટિત હોતી હૈ] ઐસા યહાઁ
કહા હૈ.
જીવ ઉસે ભોગતે હૈં]– ઉદય પાકર ખિર જાનેવાલે પુદ્ગલકાય સુખદુઃખરૂપ આત્મપરિણામોંકે