Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version

૧૧૨

નિશ્ચયેન સુખદુઃખરૂપાત્મપરિણામાનાં વ્યવહારેણેષ્ટા–નિષ્ટવિષયાણાં નિમિત્તમાત્રત્વાત્પુદ્ગલકાયાઃ સુખદુઃખરૂપં ફલં પ્રયચ્છન્તિ. જીવાશ્ચ નિશ્ચયેન નિમિત્તમાત્રભુતદ્રવ્યકર્મનિર્વર્તિતસુખદુઃખરૂપાત્મપરિણામાનાં વ્યવહારેણ ----------------------------------------------------------------------------- નિમિત્તમાત્ર હોનેકી અપેક્ષાસે નિશ્ચયસે, ઔર ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંકે નિમિત્તમાત્ર હોનેકી અપેક્ષાસે વ્યવહારસે સુખદુઃખરૂપ ફલ દેતે હૈં; તથા જીવ નિમિત્તમાત્રભૂત દ્રવ્યકર્મસે નિષ્પન્ન હોનેવાલે સુખદુઃખરૂપ આત્મપરિણામોંકો ભોક્તા હોનેકી અપેક્ષાસે નિશ્ચયસે, ઔર [નિમિત્તમાત્રભૂત] દ્રવ્યકર્મકે ઉદયસે સમ્પાદિત ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંકે ભોક્તા હોનેકી અપેક્ષાસે વ્યવહારસે, ઉસપ્રકારકા [સુખદુઃખરૂપ] ફલ ભોગતે હૈં [અર્થાત્ નિશ્ચયસે સુખદુઃખપરિણામરૂપ ઔર વ્યવહારસે ઈષ્ટાનિષ્ટા વિષયરૂપ ફલ ભોગતે હૈં]. -------------------------------------------------------------------------- [૧] સુખદુઃખપરિણામોંમેં તથા [૨] ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંકે સંયોગમેં શુભાશુભ કર્મ નિમિત્તભૂત હોતે હૈં, ઇસલિયે ઉન

સુખદુઃખકે દો અર્થ હોતે હૈઃ [૧] સુખદુઃખપરિણામ, ઔર [૨] ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષય. જહાઁ ‘નિશ્ચયસે’ કહા હૈ વહાઁ

Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ોર્ંવ્યકર્મોદયાપાદિતેષ્ટાનિષ્ટવિષયાણાં ભોક્તૃત્વાત્તથાવિધં ફલં ભુઞ્જન્તે ઇતિ. એતેન જીવસ્ય ભોક્તૃત્વગુણોઽપિ વ્યાખ્યાતઃ.. ૬૭..

કર્તૃત્વભોક્તૃત્વવ્યાખ્યોપસંહારોઽયમ્.

ત્ત એતત્ સ્થિત્ત નિશ્ચયેનાત્મનઃ કર્મ કર્તૃ, વ્યવહારેણ જીવભાવસ્ય; જીવોઽપિ નિશ્ચયેનાત્મભાવસ્ય કર્તા, વ્યવહારણે કર્મણ ઇતિ. યથાત્રોભયનયાભ્યાં કર્મ કર્તૃ, તથૈકેનાપિ નયેન ન -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [તસ્માત્] ઇસલિયે [અથ જીવસ્ય ભાવેન હિ સંયુક્તમ્] જીવકે ભાવસે સંયુક્ત ઐસા [કર્મ] કર્મ [દ્રવ્યકર્મ] [કર્તૃ] કર્તા હૈ. [–નિશ્ચયસે અપના કર્તા ઔર વ્યવહારસે જીવભાવકા કર્તા; પરન્તુ વહ ભોક્તા નહીં હૈ]. [ભોક્તા તુ] ભોક્તા તો [જીવઃ ભવતિ] [માત્ર] જીવ હૈ [ચેતકભાવેન] ચેતકભાવકે કારણ [કર્મફલમ્] કર્મફલકા.

ઇસલિયે [પૂર્વોક્ત કથનસે] ઐસા નિશ્ચિત હુઆ કિ–કર્મ નિશ્ચયસે અપના કર્તા હૈ, વ્યવહારસે જીવભાવકા કર્તા હૈ; જીવ ભી નિશ્ચયસે અપને ભાવકા કર્તા હૈ, વ્યવહારસે કર્મકા કર્તા હૈ.

જિસ પ્રકાર યહ નયોંસે કર્મ કર્તા હૈ, ઉસી પ્રકાર એક ભી નયસે વહ ભોક્તા નહીં હૈ. કિસલિયે? ક્યોંકિ ઉસેે ચૈતન્યપૂર્વક અનુભૂતિકા સદ્ભાવ નહીં હૈ. ઇસલિયે ચેતનાપને કે કારણ

-------------------------------------------------------------------------- જો અનુભૂતિ ચૈતન્યપૂર્વક હો ઉસીકો યહાઁ ભોક્તૃત્વ કહા હૈ, ઉસકે અતિરિક્ત અન્ય અનુભૂતિકો નહીં.

Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version

૧૧૪

ભોક્તૃ. કુતઃ? ચૈતન્યપૂર્વકાનુભૂતિસદ્ભાવાભાવાત્. તતશ્ચેત–નત્વાત્ કેવલ એવ જીવઃ કર્મફલભૂતાનાં કથંચિદાત્મનઃ સુખદુઃખપરિણામાનાં કથંચિદિષ્ટા–નિષ્ટવિષયાણાં ભોક્તા પ્રસિદ્ધ ઇતિ.. ૬૮..

કર્મસંયુક્તત્વમુખેન પ્રભુત્વગુણવ્યાખ્યાનમેતત્. એવમયમાત્મા પ્રકટિતપ્રભુત્વશક્તિઃ સ્વકૈઃ કર્મભિર્ગૃહીતકર્તૃત્વભોક્તૃત્વાધિકારોઽનાદિમોહા– વચ્છન્નત્વાદુપજાતવિપરીતાભિનિવેશઃ પ્રત્યસ્તમિતસમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિઃ સાંતમનંતં વા સંસારં પરિભ્રમતીતિ.. ૬૯.. ----------------------------------------------------------------------------- માત્ર જીવ હી કર્મફલકા – કથંચિત્ આત્માકે સુખદુઃખપરિણામોંકા ઔર કથંચિત્ ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંકા – ભોક્તા પ્રસિદ્ધ હૈ.. ૬૮..

અન્વયાર્થઃ– [એવં] ઇસ પ્રકાર [સ્વકૈઃ કર્મભિઃ] અપને કર્મોંસે [કર્તા ભોક્તા ભવન્] કર્તા– ભોક્તા હોતા હુઆ [આત્મા] આત્મા [મોહસંછન્નઃ] મોહાચ્છાદિત વર્તતા હુઆ [પારમ્ અપારં સંસારં] સાન્ત અથવા અનન્ત સંસારમેં [હિંડતે] પરિભ્રમણ કરતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, કર્મસંયુક્તપનેકી મુખ્યતાસે પ્રભુત્વગુણકા વ્યાખ્યાન હૈ.

ઇસ પ્રકાર પ્રગટ પ્રભુત્વશક્તિકે કારણ જિસને અપને કર્મોં દ્વારા [–નિશ્ચયસે ભાવકર્મોં ઔર વ્યવહારસે દ્રવ્યકર્મોં દ્વારા] કર્તૃત્વ ઔર ભોક્તૃત્વકા અધિકાર ગ્રહણ કિયા હૈ ઐસે ઇસ આત્માકો, અનાદિ મોહાચ્છાદિતપનેકે કારણ વિપરીત અભિનિવેશકી ઉત્પત્તિ હોનેસે સમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિ અસ્ત હો ગઈ હૈ, ઇસલિયે વહ સાન્ત અથવા અનન્ત સંસારમેં પરિભ્રમણ કરતા હૈ. [ઇસ પ્રકાર જીવકે કર્મસહિતપનેકી મુખ્યતાપૂર્વક પ્રભુત્વગુણકા વ્યાખ્યાન કિયા ગયા..] ૬૯.. -------------------------------------------------------------------------- અભિનિવેશ =અભિપ્રાય; આગ્રહ.

Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

કર્મવિયુક્તત્વમુખેન પ્રભુત્વગુણવ્યાખ્યાનમેતત્. અયમેવાત્મા યદિ જિનાજ્ઞયા માર્ગમુપગમ્યોપશાંતક્ષીણમોહત્વાત્પ્રહીણવિપરીતાભિનિવેશઃ સમુદ્ભિન્નસમ્ગ્જ્ઞાનજ્યોતિઃ કર્તૃત્વભોક્તૃત્વાધિકારં પરિસમાપ્ય સમ્યક્પ્રકટિતપ્રભુત્વશક્તિર્જ્ઞાનસ્યૈ– વાનુમાર્ગેણ ચરતિ, તદા વિશુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલંભરૂપમપવર્ગનગરં વિગાહત ઇતિ.. ૭૦.. -----------------------------------------------------------------------------

[ઉપશાંતક્ષીણમોહઃ] ઉપશાંતક્ષીણમોહ હોતા હુઆ [અર્થાત્ જિસે દર્શનમોહકા ઉપશમ, ક્ષય અથવા ક્ષયોપશમ હુઆ હૈ ઐસા હોતા હુઆ] [જ્ઞાનાનુમાર્ગચારી] જ્ઞાનાનુમાર્ગમેં વિચરતા હૈ [–જ્ઞાનકા અનુસરણ કરનેવાલે માર્ગે વર્તતા હૈ], [ધીરઃ] વહ ધીર પુરુષ [નિર્વાણપુરં વ્રજતિ] નિર્વાણપુરકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, કર્મવિયુક્તપનેકી મુખ્યતાસે પ્રભુત્વગુણકા વ્યાખ્યાન હૈ.

જબ યહી આત્મા જિનાજ્ઞા દ્વારા માર્ગકો પ્રાપ્ત કરકે, ઉપશાંતક્ષીણમોહપનેકે કારણ [દર્શનમોહકે ઉપશમ, ક્ષય અથવા ક્ષયોપશમકે કારણ] જિસે વિપરીત અભિનિવેશ નષ્ટ હો જાનેસે સમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હુઈ હૈ ઐસા હોતા હુઆ, કર્તૃત્વ ઔર ભોક્તૃત્વકે અધિકારકો સમાપ્ત કરકે સમ્યક્રૂપસે પ્રગટ પ્રભુત્વશક્તિવાન હોતા હુઆ જ્ઞાનકા હી અનુસરણ કરનેવાલે માર્ગમેં વિચરતા હૈ --------------------------------------------------------------------------

Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version

૧૧૬

અથ જીવવિકલ્પા ઉચ્યન્તે.

----------------------------------------------------------------------------- [–પ્રવર્તતા હૈ, પરિણમિત હોતા હૈ, આચરણ કરતા હૈ], તબ વહ વિશુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિરૂપ અપવર્ગનગરકો [મોક્ષપુરકો] પ્રાપ્ત કરતા હૈ. [ઇસ પ્રકાર જીવકે કર્મરહિતપનેકી મુખ્યતાપૂર્વક પ્રભુત્વગુણકા વ્યાખ્યાન કિયા ગયા ..] ૭૦..

અન્વયાર્થઃ– [સઃ મહાત્મા] વહ મહાત્મા [એકઃ એવ] એક હી હૈ, [દ્વિવિકલ્પઃ] દો ભેદવાલા હૈ ઔર [ત્રિલક્ષણઃ ભવતિ] ત્રિલક્ષણ હૈ; [ચતુશ્ચંક્રમણઃ] ઔર ઉસે ચતુર્વિધ ભ્રમણવાલા [ચ] તથા [પઞ્ચાગ્રગુણપ્રધાનઃ] પાઁચ મુખ્ય ગુણોસે પ્રધાનતાવાલા [ભણિતઃ] કહા હૈ. [ઉપયુક્તઃ જીવઃ] ઉપયોગી ઐસા વહ જીવ [ષટ્કાપક્રમયુક્તઃ] છહ અપક્રમ સહિત, [સપ્તભંગસદ્ભાવઃ] સાત ભંગપૂર્વક સદ્ભાવવાન, [અષ્ટાશ્રયઃ] આઠકે આશ્રયરૂપ, [નવાર્થઃ] નૌ–અર્થરૂપ ઔર [દશસ્થાનગઃ] દશસ્થાનગત [ભણિતઃ] કહા ગયા હૈ. -------------------------------------------------------------------------- અપક્રમ=[સંસારી જીવકો અન્ય ભવમેં જાતે હુએ] અનુશ્રેણી ગમન અર્થાત્ વિદિશાઓંકો છોડકર ગમન.

Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

સ ખલુ જીવો મહાત્મા નિત્યચૈતન્યોપયુક્તત્વાદેક એવ, જ્ઞાનદર્શનભેદાદ્વિવિકલ્પઃ, કર્મફલકાર્યજ્ઞાનચેતનાભેદેન લક્ષ્યમાણત્વાત્રિલક્ષણઃ ધ્રૌવ્યોત્પાદવિનાશભેદેન વા, ચતસૃષુ ગતિષુ ચંક્રમણત્વાચ્ચતુશ્ચંક્રમણઃ, પઞ્ચભિઃ પારિણામિકૌદયિકાદિભિરગ્રગુણૈઃ પ્રધાનત્વાત્પઞ્ચાગ્રગુણપ્રધાનઃ, ચતસૃષુ દિક્ષૂર્ધ્વમધશ્ચેતિ ભવાંતરસંક્રમણષટ્કેનાપક્રમેણ યુક્તત્વાત્ષટ્કાપક્રમયુક્તઃ, અસિત– નાસ્ત્યાદિભિઃ સપ્તભઙ્ગૈઃ સદ્ભાવો યસ્યેતિ સપ્તભઙ્ગસદ્ભાવઃ અષ્ટાનાં કર્મણાં ગુણાનાં વા આશ્રયત્વાદષ્ટાશ્રયઃ, નવપદાર્થરૂપેણ વર્તનાન્નવાર્થઃ, પૃથિવ્યપ્તેજોવાયુવનસ્પતિસાધારણપ્રત્યેક–દ્વિત્રિચતુઃ પઞ્ચેન્દ્રિયરૂપેષુ દશસુ સ્થાનેષુ ગતત્વાદ્રશસ્થાનગ ઇતિ.. ૭૧–૭૨..

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– વહ જીવ મહાત્મા [૧] વાસ્તવમેં નિત્યચૈતન્ય–ઉપયોગી હોનેસે ‘એક ’ હી હૈ; [૨] જ્ઞાન ઔર દર્શન ઐસે ભેદોંકે કારણ ‘દો ભેદવાલા’ હૈ; [૩] કર્મફલચેતના, કાર્યચેતના ઔર જ્ઞાનચેતના ઐસે ભેદોંં દ્વારા અથવા ધ્રૌવ્ય, ઉત્પાદ ઔર વિનાશ ઐસે ભેદોં દ્વારા લક્ષિત હોનેસે ‘ત્રિલક્ષણ [તીન લક્ષણવાલા]’ હૈ; [૪] ચાર ગતિયોંમેં ભ્રમણ કરતા હૈ ઇસલિયે ‘ચતુર્વિધ ભ્રમણવાલા’ હૈ; [૫] પારિણામિક ઔદયિક ઇત્યાદિ પાઁચ મુખ્ય ગુણોં દ્વારા પ્રધાનતા હોનેસે ‘પાઁચ મુખ્ય ગુણોંસે પ્રધાનતાવાલા’ હૈ; [૬] ચાર દિશાઓંમેં, ઊપર ઔર નીચે ઇસ પ્ર્રકાર ષડ્વિધ ભવાન્તરગમનરૂપ અપક્રમસે યુક્ત હોનેકે કારણ [અર્થાત્ અન્ય ભવમેં જાતે હુએ ઉપરોક્ત છહ દિશાઓંમેં ગમન હોતા હૈ ઇસલિયે] ‘છહ અપક્રમ સહિત’ હૈ; [૭] અસ્તિ, નાસ્તિ આદિ સાત ભંગો દ્વારા જિસકા સદ્ભાવ હૈ ઐસા હોનેસે ‘સાત ભંગપૂર્વક સદ્ભાવવાન’ હૈ; [૮] [જ્ઞાનાવરણીયાદિ] આઠ કર્મોંકે અથવા [સમ્યક્ત્વાદિ] આઠ ગુણોંકે આશ્રયભૂત હોનેસે ‘આઠકે આશ્રયરૂપ’ હૈ; [૯] નવ પદાર્થરૂપસે વર્તતા હૈ ઇસલિયે ‘નવ–અર્થરૂપ’ હૈ; [૧૦] પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ, સાધારણ વનસ્પતિ, પ્રત્યેક વનસ્પતિ, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય ઔર પંચેન્દ્રિયરૂપ દશ સ્થાનોમેં પ્રાપ્ત હોનેસે ‘દશસ્થાનગત’ હૈ.. ૭૧– ૭૨.. --------------------------------------------------------------------------

Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version

૧૧૮

અથ પુદ્ગલદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનમ્.

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [પ્રકૃતિસ્થિત્યનુભાગપ્રદેશબંધૈઃ] પ્રકૃતિબન્ધ, સ્થિતિબન્ધ, અનુભાગબન્ધ ઔર પ્રદેશબન્ધસે [સર્વતઃ મુક્તઃ] સર્વતઃ મુક્ત જીવ [ઊધ્વં ગચ્છતિ] ઊર્ધ્વગમન કરતા હૈ; [શેષાઃ] શેષ જીવ [ભવાન્તરમેં જાતે હુએ] [વિદિગ્વર્જા ગતિં યાંતિ] વિદિશાએઁ છોડ કર ગમન કરતે હૈં.

ટીકાઃ– બદ્ધ જીવકો કર્મનિમિત્તક ષડ્વિધ ગમન [અર્થાત્ કર્મ જિસમેં નિમિત્તભૂત હૈં ઐસા છહ દિશાઓંંમેં ગમન] હોતા હૈ; મુક્ત જીવકો ભી સ્વાભાવિક ઐસા એક ઊર્ધ્વગમન હોતા હૈ. – ઐસા યહાઁ કહા હૈ.

ભાવાર્થઃ– સમસ્ત રાગાદિવિભાવ રહિત ઐસા જો શુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણ ધ્યાન ઉસકે બલ દ્વારા ચતુર્વિધ બન્ધસે સર્વથા મુક્ત હુઆ જીવ ભી, સ્વાભાવિક અનન્ત જ્ઞાનાદિ ગુણોંસે યુક્ત વર્તતા હુઆ, એકસમયવર્તી અવિગ્રહગતિ દ્વારા [લોકાગ્રપર્યંત] સ્વાભાવિક ઊર્ધ્વગમન કરતા હૈ. શેષ સંસારી જીવ મરણાન્તમેં વિદિશાએઁ છોડકર પૂર્વોક્ત ષટ્–અપક્રમસ્વરૂપ [કર્મનિમિત્તક] અનુશ્રેણીગમન કરતે હૈં.. ૭૩..

ઇસ પ્રકાર જીવદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ.

અબ પુદ્ગલદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

પુદ્ગલદ્રવ્યવિકલ્પાદેશોઽયમ્.

પુદ્ગલદ્રવ્યાણિ હિ કદાચિત્સ્કંધપર્યાયેણ, કદાચિત્સ્કંધદેશપર્યાયેણ, કદાચિત્સ્કંધપ્રદેશપર્યાયેણ, કદાચિત્પરમાણુત્વેનાત્ર તિષ્ટન્તિ. નાન્યા ગતિરસ્તિ. ઇતિ તેષાં ચતુર્વિકલ્પત્વમિતિ.. ૭૪..

-----------------------------------------------------------------------------

[સ્કંધાઃ ચ] સ્કંધ, [સ્કંધદેશાઃ] સ્કંધદેશ [સ્કંધપ્રદેશાઃ] સ્કંધપ્રદેશ [ચ] ઔર [પરમાણવઃ ભવન્તિ ઇતિ] પરમાણુુ.

પુદ્ગલદ્રવ્ય કદાચિત્ સ્કંધપર્યાયસે, કદાચિત્ સ્કંધદેશરૂપ પર્યાયસે, કદાચિત્ સ્કંધપ્રદેશરૂપ પર્યાયસે ઔર કદાચિત્ પરમાણુરૂપસે યહાઁ [લોકમેં] હોતે હૈં; અન્ય કોઈ ગતિ નહીં હૈ. ઇસ પ્રકાર ઉનકે ચાર ભેદ હૈં.. ૭૪..

સ્કંધ હૈ. [તસ્ય અર્ધં તુ] ઉસકે અર્ધકો [દેશઃ ઇતિ ભણન્તિ] દેશ કહતે હૈં, [અર્ધાધં ચ] અર્ધકા અર્ધ વહ [પ્રદેશઃ] પ્રદેશ હૈ [ચ] ઔર [અવિભાગી] અવિભાગી વહ [પરમાણુઃ એવ] સચમુચ પરમાણુ હૈ. ------------------------------------------------------------------------

Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version

૧૨૦

સ્કંધપ્રદેશો નામ પર્યાયઃ. એવં ભેદવશાત્ દ્વયણુકસ્કંધાદનંતાઃ સ્કંધપ્રદેશપર્યાયાઃ નિર્વિભાગૈકપ્રદેશઃ સ્કંધસ્યાંત્યો ભેદઃ પરમાણુરેકઃ. પુનરપિ દ્વયોઃ પરમાણ્વોઃ સંધાતાદેકો દ્વયણુકસ્કંધપર્યાયઃ. એવં સંધાતવશાદનંતાઃ સ્કંધપર્યાયાઃ. એવં ભેદસંધાતાભ્યામપ્યનંતા ભવંતીતિ.. ૭૫.. -----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ, પુદ્ગલ ભેદોંકા વર્ણન હૈ અનન્તાનન્ત પરમાણુઓંસે નિર્મિત હોને પર ભી જો એક હો વહ સ્કંધ નામકી પર્યાય હૈ; ઉસકી આધી સ્કંધદેશ નામક પર્યાય હૈ; આધીકી આધી સ્કંધપ્રદેશ નામકી પર્યાય હૈ. ઇસ પ્રકાર ભેદકે કારણ [પૃથક હોનકે કારણ] દ્વિ–અણુક સ્કંધપર્યંત અનન્ત સ્કંધપ્રદેશરૂપ પર્યાયેં હોતી હૈં. નિર્વિભાગ–એક–પ્રદેશવાલા, સ્કંધકા અન્તિમ અંશ વહ એક પરમાણુ હૈ. [ઇસ પ્રકાર ભેદસે હોનેવાલે પુદ્ગલવિકલ્પોંકા વર્ણન હુઆ.]

પુનશ્ચ, દો પરમાણુઓંકે સંઘાતસે [મિલનેસે] એક દ્વિઅણુક–સ્કંધરૂપ પર્યાય હોતી હૈ. ઇસ પ્રકાર સંઘાતકે કારણ [દ્વિઅણુકસ્કંધકી ભાઁતિ ત્રિઅણુક–સ્કંધ, ચતુરણુક–સ્કંધ ઇત્યાદિ] અનન્ત સ્કંધરૂપ પર્યાયેં હોતી હૈ. [ઇસ પ્રકાર સંઘાતસે હોનેવાલે પુદ્ગલવિકલ્પકા વર્ણન હુઆ. ]

ઇસ પ્રકાર ભેદ–સંઘાત દોનોંસે ભી [એક સાથ ભેદ ઔર સંઘાત દોનો હોનેસે ભી] અનન્ત [સ્કંધરૂપ પર્યાયેં] હોતી હૈં. [ઇસ પ્રકાર ભેદ–સંઘાતસે હોનેવાલે પુદ્ગલવિકલ્પકા વર્ણન હુઆ..] ૭૫.. -------------------------------------------------------------------------- ભેદસે હોનેભાલે પુદ્ગલવિકલ્પોંકા [પુદ્ગલભેદોંકા] ટીકાકાર શ્રી જયસેનાચાર્યનેે જો વર્ણન કિયા હૈ ઉસકા

Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

સ્કંધાનાં પુદ્ગલવ્યવહારસમર્થનમેતત્.

સ્પર્શરસગંધવર્ણગુણવિશેષૈઃ ષટ્સ્થાનપતિતવૃદ્ધિહાનિભિઃ પૂરણગલનધર્મત્વાત્ સ્કંધ– વ્યક્ત્યાવિર્ભાવતિરોભાવાભ્યામપિ ચ પૂરણગલનોપપત્તેઃ પરમાણવઃ પુદ્ગલા ઇતિ નિશ્ચીયંતે. સ્કંધાસ્ત્વનેકપુદ્ગલમયૈકપર્યાયત્વેન પુદ્ગલેભ્યોઽનન્યત્વાત્પુદ્ગલા ઇતિ -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [બાદરસૌક્ષ્મ્યગતાનાં] બાદર ઔર સૂક્ષ્મરૂપસે પરિણત [સ્કંધાનાં] સ્કંધોંકો [પુદ્ગલઃ] ‘પુદ્ગલ’ [ઇતિ] ઐસા [વ્યવહારઃ] વ્યવહાર હૈ. [તે] વે [ષટ્પ્રકારાઃ ભવન્તિ] છહ પ્રકારકે હૈં, [યૈઃ] જિનસે [ત્રૈલોક્યં] તીન લોક [નિષ્પન્નમ્] નિષ્પન્ન હૈ.

ટીકાઃ– સ્કંધોંમેં ‘પુદ્ગલ’ ઐસા જો વ્યવહાર હૈ ઉસકા યહ સમર્થન હૈ.

[૧] જિનમેં ષટ્સ્થાનપતિત [છહ સ્થાનોંમેં સમાવેશ પાનેવાલી] વૃદ્ધિહાનિ હોતી હૈ ઐસે સ્પર્શ– રસ–ગંધ–વર્ણરૂપ ગુણવિશેષોંકે કારણ [પરમાણુ] ‘પૂરણગલન’ ધર્મવાલે હોનેસે તથા [૨] સ્કંધવ્યક્તિકે [–સ્કંધપર્યાયકે] આવિર્ભાવ ઔર તિરોભાવકી અપેક્ષાસે ભી [પરમાણુઓંમેં] --------------------------------------------------------------------------

Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version

૧૨૨

વ્યવહ્રિયંતે, તથૈવ ચ બાદરસૂક્ષ્મત્વપરિણામવિકલ્પૈઃ ષટ્પ્રકારતામાપદ્ય ત્રૈલોક્યરૂપેણ નિષ્પદ્ય સ્થિતવંત ઇતિ. તથા હિ–બાદરબાદરાઃ, બાદરાઃ, બાદરસૂક્ષ્માઃ, સૂક્ષ્મબાદરાઃ, સૂક્ષ્માઃ, સૂક્ષ્મ–સૂક્ષ્મા ઇતિ. તત્ર છિન્નાઃ સ્વયં સંધાનાસમર્થાઃ કાષ્ઠપાષાણદયો બાદરબાદરાઃ. છિન્નાઃ સ્વયં સંધાનસમર્થાઃ ક્ષીરધૃતતૈલતોયરસપ્રભૃતયો બાદરાઃ. સ્થૂલોપલંભા અપિ છેત્તું ભેત્તુમાદાતુમશક્યાઃ છાયાતપતમોજ્યોત્સ્ત્રાદયો બાદરસૂક્ષ્માઃ. સૂક્ષ્મત્વેઽપિ સ્થૂલોપલંભાઃ સ્પર્શરસગંધશબ્દાઃ સૂક્ષ્મ–બાદરાઃ. સૂક્ષ્મત્વેઽપિ હિ કરણાનુપલભ્યાઃ કર્મવર્ગણાદયઃ સૂક્ષ્માઃ. અત્યંતસૂક્ષ્માઃ કર્મવર્ગણા–ભ્યોઽધો દ્વયણુક સ્કંધપર્યન્તાઃ સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મા ઇતિ.. ૭૬.. ----------------------------------------------------------------------------- ‘પૂરણ – ગલન’ ઘટિત હોનેસે પરમાણુ નિશ્ચયસે ‘૧પુદ્ગલ’ હૈં. સ્કંધ તો ૨અનેકપુદ્ગલમય એકપર્યાયપનેકે કારણ પુદ્ગલોંસે અનન્ય હોનેસે વ્યવહારસે ‘પુદ્ગલ’ હૈ; તથા [વે] બાદરત્વ ઔર સૂક્ષ્મત્વરૂપ પરિણામોંકે ભેદોં દ્વારા છહ પ્રકારોંકો પ્રાપ્ત કરકે તીન લોકરૂપ હોકર રહે હૈં. વે છહ પ્રકારકે સ્કંધ ઇસ પ્રકાર હૈંઃ– [૧] બાદરબાદર; [૨] બાદર; [૩] બાદરસૂક્ષ્મ; [૪] સૂક્ષ્મબાદર; [૫] સૂક્ષ્મ; [૬] સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મ. વહાઁ, [૧] કાષ્ઠપાષાણાદિક [સ્કંધ] જો કિ છેદન હોનેપર સ્વયં નહીં જુડ સકતે વે [ઘન પદાર્થ] ‘બાદરબાદર’ હૈં; [૨] દૂધ, ઘી, તેલ, જલ, રસ આદિ [સ્કંધ] જો કિ છેદન હોનેપર સ્વયં જુડ જાતે હૈં વે [પ્રવાહી પદાર્થ] ‘બાદર’ હૈ; [૩] છાયા, ધૂપ, અંધકાર, ચાંદની આદિ [સ્કંધ] જો કિ સ્થૂલ જ્ઞાત હોનેપર ભી જિનકા છેદન, ભેદન અથવા [હસ્તાદિ દ્વારા] ગ્રહણ નહીં કિયા જા સકતા વે ‘બાદરસૂક્ષ્મ’ હૈં; [૪] સ્પર્શ–રસ–ગંધ–શબ્દ જો કિ સૂક્ષ્મ હોને પર ભી સ્થૂલ જ્ઞાત હોતે હૈં [અર્થાત્ ચક્ષકોુ છોડકર ચાર ઇન્દ્રિયોંંકે વિષયભૂત સ્કંધ જો કિ આઁખસે દિખાઈ ન દેને પર ભી સ્પર્શનેન્દ્રિય દ્વારા સ્પર્શ કિયા જા સકતા હૈે] જીભ દ્વારા જિનકા સ્વાદ લિયા જા સકતા હૈે, નાકસે સૂંંધા જા સકતા હૈે અથવા કાનસે સુના જા સકતા હૈે વે ‘સૂક્ષ્મબાદર’ હૈં; [૫] કર્મવર્ગણાદિ [સ્કંધ] કિ જિન્હેં સૂક્ષ્મપના હૈ તથા જો ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત ન હોં ઐસે હૈં વે ‘સૂક્ષ્મ’ હૈં; [૬] કર્મવર્ગણાસે નીચેકે [કર્મવર્ગણાતીત દ્વિઅણુક–સ્કંધ તકકે [સ્કંધ] જો કિ અત્યન્ત સૂક્ષ્મ હૈં વે ‘સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મ’ હૈં.. ૭૬.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. જિસમેં [સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણકી અપેક્ષાસે તથા સ્કંધપર્યાયકી અપેક્ષાસે] પૂરણ ઔર ગલન હો વહ પુદ્ગલ હૈ.

૨. સ્કંધ અનેકપરમાણુમય હૈ ઇસલિયે વહ પરમાણુઓંસે અનન્ય હૈ; ઔર પરમાણુ તો પુદ્ગલ હૈં; ઇસલિયે સ્કંધ ભી

Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

પરમાણુવ્યાખ્યેયમ્.

ઉક્તાનાં સ્કંધરૂપપર્યાયાણાં યોઽન્ત્યો ભેદઃ સ પરમાણુઃ. સ તુ પુનર્વિભાગાભાવાદ–વિભાગી, નિર્વિભાગૈકપ્રદેશત્વાદેકઃ, મૂર્તદ્રવ્યત્વેન સદાપ્યવિનશ્વરત્વાન્નિત્યઃ, અનાદિનિધનરૂપાદિપરિણામોત્પન્નત્વાન્મૂર્તિભવઃ, રૂપાદિપરિણામોત્પન્નત્વેઽપિ શબ્દસ્ય પરમાણુગુણત્વાભાવાત્પુદ્ગલસ્કંધપર્યાયત્વેન વક્ષ્યમાણત્વાચ્ચાશબ્દો નિશ્ચીયત ઇતિ.. ૭૭.. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [સર્વષાં સ્કંધાનાં] સર્વ સ્કંધોંકા [યઃ અન્ત્યઃ] જો અન્તિમ ભાગ [તં] ઉસે [પરમાણુમ્ વિજાનીહિ] પરમાણુ જાનો. [સઃ] વહ [અવિભાગી] અવિભાગી, [એકઃ] એક, [શાશ્વતઃ], શાશ્વત [મૂર્તિભવઃ] મૂર્તિપ્રભવ [મૂર્તરૂપસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા] ઔર [અશબ્દઃ] અશબ્દ હૈ.

પૂર્વોક્ત સ્કંધરૂપ પર્યાયોંકા જો અન્તિમ ભેદ [છોટે–સે–છોટા અંશ] વહ પરમાણુ હૈ. ઔર વહ તો, વિભાગકે અભાવકે કારણ અવિભાગી હૈ; નિર્વિભાગ–એક–પ્રદેશી હોનેસે એક હૈ; મૂર્તદ્રવ્યરૂપસે સદૈવ અવિનાશી હોનેસે નિત્ય હૈ; અનાદિ–અનન્ત રૂપાદિકે પરિણામસે ઉત્પન્ન હોનેકે કારણ મૂર્તિપ્રભવ હૈ; ઔર રૂપાદિકે પરિણામસે ઉત્પન્ન હોને પર ભી અશબ્દ હૈ ઐસા નિશ્ચિત હૈ, ક્યોંકિ શબ્દ પરમાણુકા ગુણ નહીં હૈ તથા ઉસકા[શબ્દકા] અબ [૭૯ વીં ગાથામેં] પુદ્ગલસ્કંધપર્યાયરૂપસે કથન હૈ.. ૭૭.. -------------------------------------------------------------------------- મૂર્તિપ્રભવ = મૂર્તપનેરૂપસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા અર્થાત્ રૂપ–ગન્ધ–રસ સ્પર્શકે પરિણામરૂપસે જિસકા ઉત્પાદ હોતા હૈ ઐસા.[મૂર્તિ = મૂર્તપના]

Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version

૧૨૪

પરમાણૂનાં જાત્યંતરત્વનિરાસોઽયમ્.

પરમણોર્હિ મૂર્તત્વનિબંધનભૂતાઃ સ્પર્શરસંગધવર્ણા આદેશમાત્રેણૈવ ભિદ્યંતે; વસ્તુવસ્તુ યથા તસ્ય સ એવ પ્રદેશ આદિઃ સ એવ મધ્યં, સ એવાંતઃ ઇતિ, એવં દ્રવ્યગુણયોરવિભક્તપ્રદેશત્વાત્ ય એવ પરમાણોઃ -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યઃ તુ] જો [આદેશમાત્રમૂર્તઃ] આદેશમાત્રસે મૂર્ત હૈ. [અર્થાત્ માત્ર ભેદવિવક્ષાસે મૂર્તત્વવાલા કહલાતા હૈ] ઔર [ધાતુચતુષ્કસ્ય કારણં] જો [પૃથ્વી આદિ] ચાર ધાતુઓંકા કારણ હૈ [સઃ] વહ [પરમાણુઃ જ્ઞેયઃ] પરમાણુ જાનના – [પરિણામગુણઃ] જો કિ પરિણામગુણવાલા હૈ ઔર [સ્વયમ્ અશબ્દઃ] સ્વયં અશબ્દ હૈ.

ટીકાઃ– પરમાણુ ભિન્ન ભિન્ન જાતિકે હોનેકા યહ ખણ્ડન હૈ.

મૂર્તત્વકે કારણભૂત સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણકા, પરમાણુસે આદેશમાત્ર દ્વારા હી ભેદ કિયા જાતા હૈે; વસ્તુતઃ તો જિસ પ્રકાર પરમાણુકા વહી પ્રદેશ આદિ હૈ, વહી મધ્ય હૈ ઔર વહી અન્ત હૈ; ઉસી પ્રકાર દ્રવ્ય ઔર ગુણકે અભિન્ન પ્રદેશ હોનેસે, જો પરમાણુકા પ્રદેશ હૈ, વહી સ્પર્શકા હૈ, વહી રસકા હૈ, વહી ગંધકા હૈ, વહી રૂપકા હૈ. ઇસલિયે કિસી પરમાણુમેં ગંધગુણ કમ હો, કિસી પરમાણુમેં ગંધગુણ ઔર રસગુણ કમ હો, કિસી પરમાણુમેં ગંધગુણ, રસગુણ ઔર રૂપગુણ કમ હો, -------------------------------------------------------------------------- આદેશ=કથન [માત્ર ભેદકથન દ્વારા હી પરમાણુસે સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણકા ભેદ કિયા જાતા હૈ, પરમાર્થતઃ તો

Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

પ્રદેશઃ, સ એવ સ્પર્શસ્ય, સ એવ રસસ્ય, સ એવ ગંધસ્ય, સ એવ રૂપસ્યેતિ. તતઃ ક્વચિત્પરમાણૌ ગંધગુણે, ક્વચિત્ ગંધરસગુણયોઃ, ક્વચિત્ ગંધરસરૂપગુણેષુ અપકૃષ્યમાણેષુ તદવિભક્તપ્રદેશઃ પરમાણુરેવ વિનશ્યતીતિ. ન તદપકર્ષો યુક્તઃ. તતઃ પૃથિવ્યપ્તેજોવાયુરૂપસ્ય ધાતુચતુષ્કસ્યૈક એવ પરમાણુઃ કારણં પરિણામવશાત્ વિચિત્રો હિ પરમાણોઃ પરિણામગુણઃ ક્વચિત્કસ્યચિદ્ગુણસ્ય વ્યક્તાવ્યક્તત્વેન વિચિત્રાં પરિણતિમાદધાતિ. યથા ચ તસ્ય પરિણામવશાદવ્યક્તો ગંધાદિગુણોઽસ્તીતિ પ્રતિજ્ઞાયતે ન તથા શબ્દોઽપ્યવ્યક્તોઽસ્તીતિ જ્ઞાતું શક્યતે શક્યતે તસ્યૈકપ્રદેશસ્યાનેકપ્રદેશાત્મકેન શબ્દેન સહૈકત્વવિરોધાદિતિ.. ૭૮.. ----------------------------------------------------------------------------- તો ઉસ ગુણસે અભિન્ન પ્રદેશી પરમાણુ હી વિનષ્ટ હો જાયેગા. ઇસલિયે ઉસ ગુણકી ન્યૂનતા યુક્ત [ઉચિત] નહીં હૈ. [કિસી ભી પરમાણુમેં એક ભી ગુણ કમ હો તો ઉસ ગુણકે સાથ અભિન્ન પ્રદેશી પરમાણુ હી નષ્ટ હો જાયેગા; ઇસલિયે સમસ્ત પરમાણુ સમાન ગુણવાલે હી હૈ, અર્થાત્ વે ભિન્ન ભિન્ન જાતિકે નહીં હૈં.] ઇસલિયે પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ ઔર વાયુરૂપ ચાર ધાતુઓંકા, પરિણામકે કારણ, એક હી પરમાણુ કારણ હૈ [અર્થાત્ પરમાણુ એક હી જાતિકે હોને પર ભી વે પરિણામકે કારણ ચાર ધાતુઓંકે કારણ બનતે હૈં]; ક્યોંકિ વિચિત્ર ઐસા પરમાણુકા પરિણામગુણ કહીં કિસી ગુણકી ૧વ્યક્તાવ્યક્તતા દ્વારા વિચિત્ર પરિણતિકો ધારણ કરતા હૈ.

પ્રકાર શબ્દ ભી અવ્યક્ત હૈ ઐસા નહીં જાના જા સકતા, ક્યોંકિ એકપ્રદેશી પરમાણુકો અનેકપ્રદેશાત્મક શબ્દકે સાથ એકત્વ હોનેમેં વિરોધ હૈ.. ૭૮.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. વ્યક્તાવ્યક્તતા=વ્યક્તતા અથવા અવ્યક્તતા; પ્રગટતા અથવા અપ્રગટતા. [પૃથ્વીમેં સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણ યહ

૨. જિસ પ્રકાર પરમાણુમેં ગંધાદિગુણ ભલે હી અવ્યક્તરૂપસે ભી હોતે તો અવશ્ય હૈં; ઉસી પ્રકાર પરમાણુમેં શબ્દ ભી

Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version

૧૨૬

શબ્દસ્ય પદ્ગલસ્કંધપર્યાયત્વખ્યાપનમેતત્.

ઇહ હિ બાહ્યશ્રવણેન્દ્રિયાવલમ્બિતો ભાવેન્દ્રિયપરિચ્છેદ્યો ધ્વનિઃ શબ્દઃ. સ ખલુ સ્વ– રૂપેણાનંતપરમાણૂનામેકસ્કંધો નામ પર્યાયઃ. બહિરઙ્ગસાધનીભૂતમહાસ્કંધેભ્યઃ તથાવિધપરિણામેન સમુત્પદ્યમાનત્વાત્ સ્કંધપ્રભવઃ, યતો હિ પરસ્પરાભિહતેષુ મહાસ્કંધેષુ શબ્દઃ સમુપજાયતે. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [શબ્દઃ સ્કંધપ્રભવઃ] શબ્દ સ્કંધજન્ય હૈ. [સ્કંધઃ પરમાણુસઙ્ગસઙ્ગાતઃ] સ્કંધ પરમાણુદલકા સંઘાત હૈ, [તેષુ સ્પૃષ્ટેષુ] ઔર વે સ્કંધ સ્પર્શિત હોનેસે– ટકરાનેસે [શબ્દઃ જાયતે] શબ્દ ઉત્પન્ન હોતા હૈ; [નિયતઃ ઉત્પાદિકઃ] ઇસ પ્રકાર વહ [શબ્દ] નિયતરૂપસે ઉત્પાદ્ય હૈં.

ટીકાઃ– શબ્દ પુદ્ગલસ્કંધપર્યાય હૈ ઐસા યહાઁ દર્શાયા હૈ.

ઇસ લોકમેં, બાહ્ય શ્રવણેન્દ્રિય દ્વારા ૧અવલમ્બિત ભાવેન્દ્રિય દ્વારા જાનને–યોગ્ય ઐસી જો ધ્વનિ વહ શબ્દ હૈ. વહ [શબ્દ] વાસ્તવમેં સ્વરૂપસે અનન્ત પરમાણુઓંકે એકસ્કંધરૂપ પર્યાય હૈ. બહિરંગ સાધનભૂત [–બાહ્ય કારણભૂત] મહાસ્કન્ધોં દ્વારા તથાવિધ પરિણામરૂપ [શબ્દપરિણામરૂપ] ઉત્પન્ન -------------------------------------------------------------------------- ૧. શબ્દ શ્રવણેંદ્રિયકા વિષય હૈ ઇસલિયે વહ મૂર્ત હૈ. કુછ લોગ માનતે હૈં તદનુસાર શબ્દ આકાશકા ગુણ નહીં હૈ,

Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

કિં ચ સ્વભાવનિર્વૃત્તાભિરેવાનંતપરમાણુમયીભિઃ શબ્દયોગ્યવર્ગણાભિરન્યોન્યમનુપ્રવિશ્ય સમંતતોઽભિવ્યાપ્ય પૂરિતેઽપિ સકલે લોકે. યત્ર યત્ર બહિરઙ્ગકારણસામગ્રી સમદેતિ તત્ર તત્ર તાઃ શબ્દત્વેનસ્વયં વ્યપરિણમંત ઇતિ શબ્દસ્ય નિયતમુત્પાદ્યત્વાત્ સ્કંધપ્રભવત્વમિતિ.. ૭૯.. ----------------------------------------------------------------------------- હોનેસે વહ સ્કન્ધજન્ય હૈં, ક્યોંકિ મહાસ્કન્ધ પરસ્પર ટકરાનેસે શબ્દ ઉત્પન્ન હોતા હૈ. પુનશ્ચ યહ બાત વિશેષ સમઝાઈ જાતી હૈઃ– એકદૂસરેમેં પ્રવિષ્ટ હોકર સર્વત્ર વ્યાપ્ત હોકર સ્થિત ઐસી જો સ્વભાવનિષ્પન્ન હી [–અપને સ્વભાવસે હી નિર્મિત્ત], અનન્તપરમાણુમયી શબ્દયોગ્ય–વર્ગણાઓંસે સમસ્ત લોક ભરપૂર હોને પર ભી જહાઁ–જહાઁ બહિરંગકારણ સામગ્રી ઉદિત હોતી હૈ વહાઁ–વહાઁ વે વર્ગણાએઁ ૧શબ્દરૂપસે સ્વયં પરિણમિત હોતી હૈં; ઇસ પ્રકાર શબ્દ નિત્યતરૂપસે [અવશ્ય] ૨ઉત્પાદ્ય હૈ; ઇસલિયે વહ ૩સ્કન્ધજન્ય હૈ.. ૭૯.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. શબ્દકે દો પ્રકાર હૈંઃ [૧] પ્રાયોગિક ઔર [૨] વૈશ્રસિક. પુરુષાદિકે પ્રયોગસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે શબ્દ વહ

૨. ઉત્પાદ્ય=ઉત્પન્ન કરાને યોગ્ય; જિસકી ઉત્પત્તિમેં અન્ય કોઈ નિમિત્ત હોતા હૈ ઐસા. ૩. સ્કન્ધજન્ય=સ્કન્ધોં દ્વારા ઉત્પન્ન હો ઐસાઃ જિસકી ઉત્પત્તિમેં સ્કન્ધ નિમિત્ત હોતે હૈં ઐસા. [સમસ્ત લોકમેં

Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version

૧૨૮

પરમાણોરેકપ્રદેશત્વખ્યાપનમેતત્.

પરમાણુંઃ સ ખલ્વેકેન પ્રદેશેન રૂપાદિગુણસામાન્યભાજા સર્વદૈવાવિનશ્વરત્વાન્નિત્યઃ. એકેન પ્રદેશેન પદવિભક્તવૃત્તીનાં સ્પર્શાદિગુણાનામવકાશદાનાન્નાનવકાશઃ. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [પ્રદેશતઃ] પ્રદેશ દ્વારા [નિત્યઃ] પરમાણુ નિત્ય હૈ, [ન અનવકાશઃ] અનવકાશ નહીં હૈ, [ન સાવકાશઃ] સાવકાશ નહીં હૈ, [સ્કંધાનામ્ ભેત્તા] સ્કન્ધોંકા ભેદન કરનેવાલા [અપિ ચ કર્તા] તથા કરનેવાલા હૈ ઔર [કાલસંખ્યાયાઃ પ્રવિભક્તા] કાલ તથા સંખ્યાકો વિભાજિત કરનેવાલા હૈ [અર્થાત્ કાલકા વિભાજન કરતા હૈ ઔર સંખ્યાકા માપ કરતા હૈ].

ટીકાઃ– યહ, પરમાણુકે એકપ્રદેશીપનેકા કથન હૈ.

જો પરમાણુ હૈ, વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા – જો કિ રૂપાદિગુણસામાન્યવાલા હૈ ઉસકે દ્વારા – સદૈવ અવિનાશી હોનેસે નિત્ય હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા ઉસસે [–પ્રદેશસે] અભિન્ન અસ્તિત્વવાલે સ્પર્શાદિગુણોંકો અવકાશ દેતા હૈ ઇસલિયે અનવકાશ નહીં હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા [ઉસમેં] દ્વિ–આદિ પ્રદેશોંકા અભાવ હોનેસે, સ્વયં હી આદિ, સ્વયં હી મધ્ય ઔર સ્વયં હી અંત હોનેકે કારણ [અર્થાત્ નિરંશ હોનેકે કારણ], સાવકાશ નહીં હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા સ્કંધોંકે ભેદકા નિમિત્ત હોનેસે [અર્થાત્ સ્કંધકે બિખરને – ટૂટનેકા નિમિત્ત હોનેસે] સ્કંધોંકા ભેદન કરનેવાલા હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા સ્કંધકે સંઘાતકા નિમિત્ત હોનેસે [અર્થાત્ સ્કન્ધકે મિલનેકા –રચનાકા નિમિત્ત હોનેસે] સ્કંધોંકા કર્તા હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા – જો કિ એક --------------------------------------------------------------------------

Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

એકેન પ્રદેશેન દ્વયાદિપ્રદેશાભાવાદાત્માદિનાત્મમધ્યેનાત્માંતેન ન સાવકાશઃ. એકેન પ્રદેશેન સ્કંધાનાં ભેદનિમિત્તત્વાત્ સ્કંધાનાં ભેત્તા. ઐકન પ્રદેશેન સ્કંધસંઘાતનિમિત્તત્વાત્સ્કંધાનાં કર્તા એકેન પ્રદેશેનૈકાકાશપ્રદેશાતિવર્તિતદ્નતિપરિણામાપન્નેન સમયલક્ષણકાલવિભાગકરણાત્ કાલસ્ય પ્રવિભક્તા. એકેન પ્રદેશેન તત્સૂત્રત્રિતદ્વયાદિભેદપૂર્વિકાયાઃ સ્કંધેષુ દ્રવ્યસંખ્યાયાઃ એકેન પ્રદેશેન તદવચ્છિન્નૈકાકાશપ્રદેશ– ----------------------------------------------------------------------------- આકાશપ્રદેશકા અતિક્રમણ કરનેવાલે [–લાઁઘનેવાલે] અપને ગતિપરિણામકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઉસકે દ્વારા –‘સમય’ નામક કાલકા વિભાગ કરતા હૈ ઇસલિયે કાલકા વિભાજક હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા સંખ્યાકા ભી ૧વિભાજક હૈ ક્યોંકિ [૧] વહ એક પ્રદેશ દ્વારા ઉસકે રચે જાનેવાલે દો આદિ ભેદોંસે લેકર [તીન અણુ, ચાર અણુ, અસંખ્ય અણુ ઇત્યાદિ] દ્રવ્યસંખ્યાકે વિભાગ સ્કંધોંમેં કરતા હૈ, [૨] વહ એક પ્રદેશ દ્વારા ઉસકી જિતની મર્યાદાવાલે એક ‘૨આકાશપ્રદેશ’ સે લેકર [દો આકાશપ્રદેશ, તીન આકાશપ્રદેશ, અસંખ્ય આકાશપ્રદેશ ઇત્યાદિ] ક્ષેત્રસંખ્યાકે વિભાગ કરતા હૈ, [૩] વહ એક પ્રદેશ દ્વારા, એક આકાશપ્રદેશકા અતિક્રમ કરનેવાલે ઉસકે ગતિપરિણામ જિતની મર્યાદાવાલે ‘૩સમય’ સે લેકર [દોસમય, તીન સમય, અસંખ્ય સમય ઇત્યાદિ] કાલસંખ્યાકે વિભાગ કરતા હૈ, ઔર [૪] વહ એક પ્રદેશ દ્વારા ઉસમેં વિવર્તન પાનેવાલે [–પરિવર્તિત, પરિણમિત] જઘન્ય વર્ણાદિભાવકો જાનનેવાલે જ્ઞાનસે લેકર ભાવસંખ્યાકે વિભાગ કરતા હૈ.. ૮૦.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. વિભાજક = વિભાગ કરનેવાલા; માપનેવાલા. [સ્કંધોંમેં દ્રવ્યસંખ્યાકા માપ [અર્થાત્ વે કિતને અણુઓં–

૨. એક પરમાણુપ્રદેશ જિતને આકાશકે ભાગકો [ક્ષેત્રકો] ‘આકાશપ્રદેશ’ કહા જાત હૈ. વહ ‘આકાશપ્રદેશ’

૩. પરમાણુકો એક આકાશપ્રદેશેસે દૂસરે અનન્તર આકાશપ્રદેશમેં [મંદગતિસે] જાતે હુએ જો કાલ લગતા હૈ ઉસે

Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version

૧૩૦

પૂર્વિકાયાઃ ક્ષેત્રસંખ્યાયાઃ એકેન પ્રદેશેનૈકાકાશપ્રદેશાતિવર્તિતદ્ગતિપરિણામાવચ્છિન્નસમયપૂર્વિકાયા કાલસંખ્યાયાઃ ઐકન પ્રદેશેન પદ્વિવર્તિજઘન્યવર્ણાદિભાવાવબોધપૂર્વિકાયા ભાવસંખ્યાયાઃ પ્રવિભાગ– કરણાત્ પ્રવિભક્તા સંખ્યાયા અપીતિ.. ૮૦..

પરમાણુદ્રવ્યે ગુણપર્યાયવૃત્તિપ્રરૂપણમેતત્.

સર્વત્રાપિ પરમાણૌ રસવર્ણગંધસ્પર્શાઃ સહભુવો ગુણાઃ. તે ચ ક્રમપ્રવૃત્તૈસ્તત્ર સ્વપર્યાયૈર્વર્તન્તે. તથા હિ– પઞ્ચાનાં રસપર્યાયાણામન્યતમેનૈકેનૈકદા રસો વર્તતે. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [તં પરમાણું] વહ પરમાણુ [એકરસવર્ણગંધ] એક રસવાલા, એક વર્ણવાલા, એક ગંધવાલા તથા [દ્વિસ્પર્શે] દો સ્પર્શવાલા હૈ, [શબ્દકારણમ્] શબ્દકા કારણ હૈ, [અશબ્દમ્] અશબ્દ હૈ ઔર [સ્કંધાંતરિતં] સ્કન્ધકે ભીતર હો તથાપિ [દ્રવ્યં] [પરિપૂર્ણ સ્વતંત્ર] દ્રવ્ય હૈ ઐસા [વિજાનીહિ] જાનો.

ટીકાઃ– યહ, પરમાણુદ્રવ્યમેં ગુણ–પર્યાય વર્તનેકા [ગુણ ઔર પર્યાય હોનેકા] કથન હૈ.

સર્વત્ર પરમાણુમેં રસ–વર્ણ–ગંધ–સ્પર્શ સહભાવી ગુણ હોતે હૈ; ઔર વે ગુણ ઉસમેં ક્રમવર્તી નિજ પર્યાયોં સહિત વર્તતે હૈં. વહ ઇસ પ્રકારઃ– પાઁચ રસપર્યાયોમેંસે એક સમય કોઈ એક [રસપર્યાય] સહિત રસ વર્તતા હૈ; પાઁચ વર્ણપર્યાયોંમેંસે એક સમય કિસી એક [વર્ણપર્યાય] સહિત વર્ણ વર્તતા હૈ ; --------------------------------------------------------------------------

Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

પઞ્ચાનાં વર્ણપર્યાયાણામન્યતમેનૈકેનૈકદા વર્ણો વર્તતે. ઉભયોર્ગંધપર્યાયયોરન્યતરેણૈકેનૈકદા ગંધો વર્તતે. ચતુર્ણાં શીતસ્નિગ્ધશીતરૂક્ષોષ્ણસ્નિગ્ધોષ્ણરૂક્ષરૂપાણાં સ્પર્શપર્યાયદ્વંદ્વાનામન્યતમેનૈકેનૈકદા સ્પર્શો વર્તતે. એવમયમુક્તગુણવૃત્તિઃ પરમાણુઃ શબ્દસ્કંધપરિણતિશક્તિસ્વભાવાત્ શબ્દકારણમ્. એકપ્રદેશત્વેન શબ્દપર્યાયપરિણતિવૃત્ત્યભાવાદશબ્દઃ. સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વપ્રત્યયબંધવશાદનેકપરમાણ્વેક– ત્વપરિણતિરૂપસ્કંધાંતરિતોઽપિ સ્વભાવમપરિત્યજન્નુપાત્તસંખ્યત્વાદેક એવ દ્રવ્યમિતિ.. ૮૧..

----------------------------------------------------------------------------- દો ગંધપર્યાયોંમેંસે એક સમય કિસી એક [ગંધપર્યાય] સહિત ગંધ વર્તતા હૈ; શીત–સ્નિગ્ધ, શીત–રૂક્ષ, ઉષ્ણ–સ્નિગ્ધ ઔર ઉષ્ણ–રૂક્ષ ઇન ચાર સ્પર્શપર્યાયોંકે યુગલમેંસે એક સમય કિસી એક યુગક સહિત સ્પર્શ વર્તતા હૈ. ઇસ પ્રકાર જિસમેં ગુણોંકા વર્તન [–અસ્તિત્વ] કહા ગયા હૈ ઐસા યહ પરમાણુ શબ્દસ્કંધરૂપસે પરિણમિત હોને કી શક્તિરૂપ સ્વભાવવાલા હોનેસે શબ્દકા કારણ હૈ; એકપ્રદેશી હોનેકે કારણ શબ્દપર્યાયરૂપ પરિણતિ નહી વર્તતી હોનેસે અશબ્દ હૈ; ઔર ૧સ્નિગ્ધ–રૂક્ષત્વકે કારણ બન્ધ હોનેસે અનેક પરમાણુઓંકી એકત્વપરિણતિરૂપ સ્કન્ધકે ભીતર રહા હો તથાપિ સ્વભાવકો નહીં છોડતા હુઆ, સંખ્યાકો પ્રાપ્ત હોનેસે [અર્થાત્ પરિપૂર્ણ એકકે રૂપમેં પૃથક્ ગિનતીમેં આનેસે] ૨અકેલા હી દ્રવ્ય હૈ.. ૮૧..

અન્વયાર્થઃ– [ઇન્દ્રિયૈઃ ઉપભોગ્યમ્ ચ] ઇન્દ્રિયોંં દ્વારા ઉપભોગ્ય વિષય, [ઇન્દ્રિયકાયાઃ] ઇન્દ્રિયાઁ, શરીર, [મનઃ] મન, [કર્માણિ] કર્મ [ચ] ઔર [અન્યત્ યત્] અન્ય જો કુછ [મૂર્ત્તં ભવતિ] મૂર્ત હો [તત્ સર્વં] વહ સબ [પુદ્ગલં જાનીયાત્] પુદ્ગલ જાનો. -------------------------------------------------------------------------- ૧. સ્નિગ્ધ–રૂક્ષત્વ=ચિકનાઈ ઔર રૂક્ષતા. ૨. યહાઁ ઐસા બતલાયા હૈ કિ સ્કંધમેં ભી પ્રત્યેક પરમાણુ સ્વયં પરિપૂર્ણ હૈ, સ્વતંત્ર હૈ, પરકી સહાયતાસે રહિત ,