Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
સુખદુઃખરૂપં ફલં પ્રયચ્છન્તિ. જીવાશ્ચ નિશ્ચયેન
નિમિત્તમાત્રભુતદ્રવ્યકર્મનિર્વર્તિતસુખદુઃખરૂપાત્મપરિણામાનાં વ્યવહારેણ
નિમિત્તમાત્ર હોનેકી અપેક્ષાસે
ઉદયસે સમ્પાદિત ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંકે ભોક્તા હોનેકી અપેક્ષાસે વ્યવહારસે, ઉસપ્રકારકા [સુખદુઃખરૂપ]
ફલ ભોગતે હૈં [અર્થાત્ નિશ્ચયસે સુખદુઃખપરિણામરૂપ ઔર વ્યવહારસે ઈષ્ટાનિષ્ટા વિષયરૂપ ફલ ભોગતે
હૈં].
વિષયરૂપ ફલ ‘દેનેવાલા’ ’’ [ઉપચારસે] કહા જા સકતા હૈ. અબ, [૧] સુખદુઃખપરિણામ તો જીવકી
અપની હી પર્યાયરૂપ હોનેસે જીવ સુખદુઃખપરિણામકો તો ‘નિશ્ચયસે’ ભોગતા હૈં, ઔર ઇસલિયે
સુખદુઃખપરિણામમેં નિમિત્તભૂત વર્તતે હુએ શુભાશુભ કર્મોંમેં ભી [–જિન્હેંં ‘‘સુખદુઃખપરિણામરૂપ ફલ
દેનેવાલા’’ કહા થા ઉનમેં ભી] ઉસ અપેક્ષાસે ઐસા કહા જા સકતા હૈે કિ ‘‘વે જીવકો ‘નિશ્ચયસે’
સુખદુઃખપરિણામરૂપ ફલ દેતે હૈં;’’ તથા [૨] ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષય તો જીવસે બિલકુલ ભિન્ન હોનેસે જીવ ઈષ્ટાનિષ્ટ
વિષયોંકો તો ‘વ્યવહારસે’ ભોગતા હૈં, ઔર ઇસલિયે ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયોંમેં નિમિત્તભૂત વર્તતે હુએ શુભાશુભ કર્મોંમેં
ભી [–જિન્હેંં ‘‘ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયરૂપ ફલ દેનેવાલા ’’ કહા થા ઉનમેં ભી ] ઉસ અપેક્ષાસે ઐસા કહા જા
સકતા હૈે કિ ‘‘વે જીવકો ‘વ્યવહારસે’ ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયરૂપ ફલ દેતે હૈં.’’
જીવસે બિલ્કુલ ભિન્ન હૈં.’ પરન્તુ યહાઁ કહે હુએ નિશ્ચયરૂપસે ભંગસે ઐસા નહીં સમઝના ચાહિયે કિ ‘પૌદ્ગલિક
કર્મ જીવકો વાસ્તવમેં ફલ દેતા હૈ ઔર જીવ વાસ્તવમેં કર્મકે દિયે હુએ ફલકો ભોગતા હૈ.’
ભોગે તો દોનોં દ્રવ્ય એક હો જાયેં. યહાઁ યહ ધ્યાન રખના ખાસ આવશ્યક હૈ કિ ટીકાકે પહલે પૈરેમેં સમ્પૂર્ણ
ગાથાકે કથનકા સાર કહતે હુએ શ્રી ટીકાકાર આચાર્યદેવ સ્વયં હી જીવકો કર્મ દ્વારા દિયે ગયે ફલકા
ઉપભોગ વ્યવહારસે હી કહા હૈ, નિશ્ચયસે નહીં.
ઐસા અર્થ સમઝના ચહિયે.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
ભોક્તૃત્વગુણોઽપિ વ્યાખ્યાતઃ.. ૬૭..
ભેત્તા હુ હવદિ જીવો
ભેક્તા તુ ભવતિ જીવશ્ચેતકભાવેન કર્મફલમ્.. ૬૮..
પરન્તુ વહ ભોક્તા નહીં હૈ]. [ભોક્તા તુ] ભોક્તા તો [જીવઃ ભવતિ] [માત્ર] જીવ હૈ [ચેતકભાવેન]
ચેતકભાવકે કારણ [કર્મફલમ્] કર્મફલકા.
તેથી કરમ, જીવભાવસે સંયુક્ત કર્તા જાણવું;
ભોક્તાપણું તો જીવને ચેતકપણે તત્ફલ તણું ૬૮.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
કથંચિદાત્મનઃ સુખદુઃખપરિણામાનાં કથંચિદિષ્ટા–નિષ્ટવિષયાણાં ભોક્તા પ્રસિદ્ધ ઇતિ.. ૬૮..
હિડદિ પારમપારં સંસારં
હિંડતે પારમપારં સંસારં મોહસંછન્નઃ.. ૬૯..
વચ્છન્નત્વાદુપજાતવિપરીતાભિનિવેશઃ પ્રત્યસ્તમિતસમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિઃ સાંતમનંતં વા સંસારં
પરિભ્રમતીતિ.. ૬૯..
– ભોક્તા પ્રસિદ્ધ હૈ.. ૬૮..
સાન્ત અથવા અનન્ત સંસારમેં [હિંડતે] પરિભ્રમણ કરતા હૈ.
અનાદિ મોહાચ્છાદિતપનેકે કારણ વિપરીત
[ઇસ પ્રકાર જીવકે કર્મસહિતપનેકી મુખ્યતાપૂર્વક પ્રભુત્વગુણકા વ્યાખ્યાન કિયા ગયા..] ૬૯..
કર્તા અને ભોક્તા થતો એ રીત નિજ કર્મો વડે
જીવ મોહથી આચ્છન્ન સાન્ત અનન્ત સંસારે ભમે. ૬૯.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
ણાણાણુમગ્ગચારી ણિવ્વાણપુરં વજદિ
જ્ઞાનાનુમાર્ગચારી નિર્વાણપુરં વ્રજતિ ધીરઃ.. ૭૦..
અયમેવાત્મા યદિ જિનાજ્ઞયા માર્ગમુપગમ્યોપશાંતક્ષીણમોહત્વાત્પ્રહીણવિપરીતાભિનિવેશઃ
સમુદ્ભિન્નસમ્ગ્જ્ઞાનજ્યોતિઃ કર્તૃત્વભોક્તૃત્વાધિકારં પરિસમાપ્ય સમ્યક્પ્રકટિતપ્રભુત્વશક્તિર્જ્ઞાનસ્યૈ–
વાનુમાર્ગેણ ચરતિ, તદા વિશુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલંભરૂપમપવર્ગનગરં વિગાહત ઇતિ.. ૭૦..
ક્ષયોપશમ હુઆ હૈ ઐસા હોતા હુઆ] [જ્ઞાનાનુમાર્ગચારી] જ્ઞાનાનુમાર્ગમેં વિચરતા હૈ [–જ્ઞાનકા
અનુસરણ કરનેવાલે માર્ગે વર્તતા હૈ], [ધીરઃ] વહ ધીર પુરુષ [નિર્વાણપુરં વ્રજતિ] નિર્વાણપુરકો પ્રાપ્ત
હોતા હૈ.
સમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હુઈ હૈ ઐસા હોતા હુઆ, કર્તૃત્વ ઔર ભોક્તૃત્વકે અધિકારકો સમાપ્ત કરકે
સમ્યક્રૂપસે પ્રગટ પ્રભુત્વશક્તિવાન હોતા હુઆ જ્ઞાનકા હી અનુસરણ કરનેવાલે માર્ગમેં વિચરતા હૈ
જ્ઞાનાનુમાર્ગ વિષે ચરે, તે ધીર શિવપુરને વરે. ૭૦.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
ચદુચંકમણો ભણિદો પંચગ્ગગુણપ્પધાણો ય.. ૭૧..
છક્કાપક્કમજુતો ઉવઉત્તો
ચતુશ્ચંક્રમણો ભણિતઃ પઞ્ચાગ્રગુણપ્રધાનશ્ચ.. ૭૧..
ષટ્કાપક્રમયુક્તઃ ઉપયુક્તઃ સપ્તભઙ્ગસદ્ભાવઃ.
અષ્ટાશ્રયો નવાર્થો જીવો દશસ્થાનગો ભણિતઃ.. ૭૨..
[–પ્રવર્તતા હૈ, પરિણમિત હોતા હૈ, આચરણ કરતા હૈ], તબ વહ વિશુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિરૂપ
અપવર્ગનગરકો [મોક્ષપુરકો] પ્રાપ્ત કરતા હૈ.
[ઇસ પ્રકાર જીવકે કર્મરહિતપનેકી મુખ્યતાપૂર્વક પ્રભુત્વગુણકા વ્યાખ્યાન કિયા ગયા ..] ૭૦..
[પઞ્ચાગ્રગુણપ્રધાનઃ] પાઁચ મુખ્ય ગુણોસે પ્રધાનતાવાલા [ભણિતઃ] કહા હૈ. [ઉપયુક્તઃ જીવઃ] ઉપયોગી
ઐસા વહ જીવ [ષટ્કાપક્રમયુક્તઃ] છહ
દશસ્થાનગત [ભણિતઃ] કહા ગયા હૈ.
ચઉભ્રમણયુત, પંચાગ્રગુણપરધાન જીવ કહેલ છે; ૭૧.
ઉપયોગી ષટ–અપક્રમસહિત છે, સપ્તભંગીસત્ત્વ છે,
જીવ અષ્ટ–આશ્રય, નવ–અરથ, દશસ્થાનગત ભાખેલ છે. ૭૨.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
ચંક્રમણત્વાચ્ચતુશ્ચંક્રમણઃ, પઞ્ચભિઃ પારિણામિકૌદયિકાદિભિરગ્રગુણૈઃ પ્રધાનત્વાત્પઞ્ચાગ્રગુણપ્રધાનઃ,
ચતસૃષુ દિક્ષૂર્ધ્વમધશ્ચેતિ ભવાંતરસંક્રમણષટ્કેનાપક્રમેણ યુક્તત્વાત્ષટ્કાપક્રમયુક્તઃ, અસિત–
નાસ્ત્યાદિભિઃ સપ્તભઙ્ગૈઃ સદ્ભાવો યસ્યેતિ સપ્તભઙ્ગસદ્ભાવઃ અષ્ટાનાં કર્મણાં ગુણાનાં વા આશ્રયત્વાદષ્ટાશ્રયઃ,
નવપદાર્થરૂપેણ વર્તનાન્નવાર્થઃ, પૃથિવ્યપ્તેજોવાયુવનસ્પતિસાધારણપ્રત્યેક–દ્વિત્રિચતુઃ પઞ્ચેન્દ્રિયરૂપેષુ
દશસુ સ્થાનેષુ ગતત્વાદ્રશસ્થાનગ ઇતિ.. ૭૧–૭૨..
ઉડ્ઢં ગચ્છદિ સેસા વિદિસાવજ્જં ગદિં
જ્ઞાનચેતના ઐસે ભેદોંં દ્વારા અથવા ધ્રૌવ્ય, ઉત્પાદ ઔર વિનાશ ઐસે ભેદોં દ્વારા લક્ષિત હોનેસે ‘ત્રિલક્ષણ
[તીન લક્ષણવાલા]’ હૈ; [૪] ચાર ગતિયોંમેં ભ્રમણ કરતા હૈ ઇસલિયે ‘ચતુર્વિધ ભ્રમણવાલા’ હૈ; [૫]
પારિણામિક ઔદયિક ઇત્યાદિ પાઁચ મુખ્ય ગુણોં દ્વારા પ્રધાનતા હોનેસે ‘પાઁચ મુખ્ય ગુણોંસે
પ્રધાનતાવાલા’ હૈ; [૬] ચાર દિશાઓંમેં, ઊપર ઔર નીચે ઇસ પ્ર્રકાર ષડ્વિધ ભવાન્તરગમનરૂપ
અપક્રમસે યુક્ત હોનેકે કારણ [અર્થાત્ અન્ય ભવમેં જાતે હુએ ઉપરોક્ત છહ દિશાઓંમેં ગમન હોતા હૈ
ઇસલિયે] ‘છહ અપક્રમ સહિત’ હૈ; [૭] અસ્તિ, નાસ્તિ આદિ સાત ભંગો દ્વારા જિસકા સદ્ભાવ હૈ
ઐસા હોનેસે ‘સાત ભંગપૂર્વક સદ્ભાવવાન’ હૈ; [૮] [જ્ઞાનાવરણીયાદિ] આઠ કર્મોંકે અથવા
[સમ્યક્ત્વાદિ] આઠ ગુણોંકે આશ્રયભૂત હોનેસે ‘આઠકે આશ્રયરૂપ’ હૈ; [૯] નવ પદાર્થરૂપસે વર્તતા
હૈ ઇસલિયે ‘નવ–અર્થરૂપ’ હૈ; [૧૦] પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ, સાધારણ વનસ્પતિ, પ્રત્યેક વનસ્પતિ,
દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય ઔર પંચેન્દ્રિયરૂપ દશ સ્થાનોમેં પ્રાપ્ત હોનેસે ‘દશસ્થાનગત’ હૈ.. ૭૧–
૭૨..
ગતિ હોય ઊંચે; શેષને વિદિશા તજી ગતિ હોય છે. ૭૩.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
ઊર્ધ્વ ગચ્છતિ શેષા વિદિગ્વર્જાં ગતિં યાંતિ.. ૭૩..
ઇદિ તે ચદુવ્વિયપ્પા પુગ્ગલકાયા
ઇતિ તે ચતુર્વિકલ્પાઃ પુદ્ગલકાયા જ્ઞાતવ્યાઃ.. ૭૪..
જીવ [ભવાન્તરમેં જાતે હુએ] [વિદિગ્વર્જા ગતિં યાંતિ] વિદિશાએઁ છોડ કર ગમન કરતે હૈં.
કહા હૈ.
એકસમયવર્તી અવિગ્રહગતિ દ્વારા [લોકાગ્રપર્યંત] સ્વાભાવિક ઊર્ધ્વગમન કરતા હૈ. શેષ સંસારી જીવ
મરણાન્તમેં વિદિશાએઁ છોડકર પૂર્વોક્ત ષટ્–અપક્રમસ્વરૂપ [કર્મનિમિત્તક] અનુશ્રેણીગમન કરતે હૈં..
૭૩..
તે સ્કંધ તેનો દેશ, સ્ંકધપ્રદેશ, પરમાણુ કહ્યા. ૭૪.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
ચતુર્વિકલ્પત્વમિતિ.. ૭૪..
અદ્ધદ્ધં ચ પદેસો પરમાણૂ ચેવ અવિભાગી.. ૭૫..
અર્ધાર્ધ ચ પ્રદેશઃ પરમાણુશ્ચૈવાવિભાગી.. ૭૫..
ભવન્તિ ઇતિ] પરમાણુુ.
ઉનકે ચાર ભેદ હૈં.. ૭૪..
અર્ધ વહ [પ્રદેશઃ] પ્રદેશ હૈ [ચ] ઔર [અવિભાગી] અવિભાગી વહ [પરમાણુઃ એવ] સચમુચ પરમાણુ
હૈ.
અર્ધાર્ધ તેનું ‘પ્રદેશ’ ને અવિભાગ તે ‘પરમાણુ’ છે. ૭૫.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
સ્કંધસ્યાંત્યો ભેદઃ પરમાણુરેકઃ. પુનરપિ દ્વયોઃ પરમાણ્વોઃ સંધાતાદેકો દ્વયણુકસ્કંધપર્યાયઃ. એવં
સંધાતવશાદનંતાઃ સ્કંધપર્યાયાઃ. એવં ભેદસંધાતાભ્યામપ્યનંતા ભવંતીતિ.. ૭૫..
અનન્તાનન્ત પરમાણુઓંસે નિર્મિત હોને પર ભી જો એક હો વહ સ્કંધ નામકી પર્યાય હૈ; ઉસકી
કારણ [પૃથક હોનકે કારણ] દ્વિ–અણુક સ્કંધપર્યંત અનન્ત સ્કંધપ્રદેશરૂપ પર્યાયેં હોતી હૈં.
નિર્વિભાગ–એક–પ્રદેશવાલા, સ્કંધકા અન્તિમ અંશ વહ એક પરમાણુ હૈ. [ઇસ પ્રકાર
સ્કંધરૂપ પર્યાયેં હોતી હૈ. [ઇસ પ્રકાર સંઘાતસે હોનેવાલે પુદ્ગલવિકલ્પકા વર્ણન હુઆ. ]
૭૫..
હૈે. ભેદ દ્વારા ઉસકે જો પુદ્ગલવિકલ્પ હોતે હૈં વે નિમ્નોક્ત દ્રષ્ટાન્તાનુસાર સમઝના. માનલો કિ ૧૬
પરમાણુઓંસે નિર્મિત એક પુદ્ગલપિણ્ડ હૈ ઔર વહ ટૂટકર ઉસકે ટુકડે઼ હોતે હૈ. વહાઁ ૧૬ પરમાણુાોંકે પૂર્ણ
પુદ્ગલપિણ્ડકો ‘સ્કંધ’ માને તો ૮ પરમાણુઓંવાલા ઉસકા અર્ધભાગરૂપ ટુકડા વહ ‘દેશ’ હૈ, ૪
પરમાણુઓંવાલા ઉસકા ચતુર્થભાગરૂપ ટુકડા વહ ‘પ્રદેશ’ હૈ ઔર અવિભાગી છોટે–સે–છોટા ટુકડા વહ
‘પરમાણુ’ હૈ. પુનશ્ચ, જિસ પ્રકાર ૧૬ પરમાણુવાલે પૂર્ણ પિણ્ડકો ‘સ્કંધ’ સંજ્ઞા હૈ, ઉસી પ્રકાર ૧૫ સે લેકર
૯ પરમાણુઓં તકકે કિસી ભી ટુકડે઼઼઼કો ભી ‘સ્કંધ’ સંજ્ઞા હૈે; જિસ પ્રકાર ૮ પરમાણુઓંવાલે ઉસકે
અર્ધભાગરૂપ ટુકડે઼઼઼કો ‘દેશ’ સંજ્ઞા હૈે, ઉસી પ્રકાર ૭ સે લેકર ૫ પરમાણઓું તકકે ઉસકે કિસી ભી
ટુકડે઼઼઼઼કો ભી ‘દેશ’ સંજ્ઞા હૈ; જિસ પ્રકાર ૪ પરમાણુવાલે ઉસકે ચતુર્થભાગરૂપ ટુકડે઼઼઼઼઼કો ‘પ્રદેશ’ સંજ્ઞા હૈ,
ઉસી પ્રકાર ૩ સે લેકર ૨ પરમાણુ તકકે ઉસકે કિસી ભી ટુકડે઼઼઼઼કો ભી ‘પ્રદેશ’ સંજ્ઞા હૈ. – ઇસ દ્રષ્ટાન્તકે
અનુસાર, ભેદ દ્વારા હોનેવાલે પુદ્ગલવિકલ્પ સમઝના.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
તે હોંતિ છપ્પયારા તેલોક્કં જેહિં ણિપ્પણ્ણં.. ૭૬..
તે ભવન્તિ ષટ્પ્રકારાસ્ત્રૈલોક્યં યૈઃ નિષ્પન્નમ્.. ૭૬..
સ્કંધાસ્ત્વનેકપુદ્ગલમયૈકપર્યાયત્વેન પુદ્ગલેભ્યોઽનન્યત્વાત્પુદ્ગલા ઇતિ
પ્રકારકે હૈં, [યૈઃ] જિનસે [ત્રૈલોક્યં] તીન લોક [નિષ્પન્નમ્] નિષ્પન્ન હૈ.
સ્કંધવ્યક્તિકે [–સ્કંધપર્યાયકે] આવિર્ભાવ ઔર તિરોભાવકી અપેક્ષાસે ભી [પરમાણુઓંમેં]
છ વિકલ્પ છે સ્કંધો તણા, જેથી ત્રિજગ નિષ્પન્ન છે. ૭૬.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
સ્થિતવંત ઇતિ. તથા હિ–બાદરબાદરાઃ, બાદરાઃ, બાદરસૂક્ષ્માઃ, સૂક્ષ્મબાદરાઃ, સૂક્ષ્માઃ, સૂક્ષ્મ–સૂક્ષ્મા
ઇતિ. તત્ર છિન્નાઃ સ્વયં સંધાનાસમર્થાઃ કાષ્ઠપાષાણદયો બાદરબાદરાઃ. છિન્નાઃ સ્વયં સંધાનસમર્થાઃ
ક્ષીરધૃતતૈલતોયરસપ્રભૃતયો બાદરાઃ. સ્થૂલોપલંભા અપિ છેત્તું
સૂક્ષ્મત્વેઽપિ હિ કરણાનુપલભ્યાઃ કર્મવર્ગણાદયઃ સૂક્ષ્માઃ. અત્યંતસૂક્ષ્માઃ કર્મવર્ગણા–ભ્યોઽધો દ્વયણુક
સ્કંધપર્યન્તાઃ સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મા ઇતિ.. ૭૬..
‘પૂરણ – ગલન’ ઘટિત હોનેસે પરમાણુ નિશ્ચયસે ‘
સૂક્ષ્મત્વરૂપ પરિણામોંકે ભેદોં દ્વારા છહ પ્રકારોંકો પ્રાપ્ત કરકે તીન લોકરૂપ હોકર રહે હૈં. વે છહ
પ્રકારકે સ્કંધ ઇસ પ્રકાર હૈંઃ– [૧] બાદરબાદર; [૨] બાદર; [૩] બાદરસૂક્ષ્મ; [૪] સૂક્ષ્મબાદર; [૫]
સૂક્ષ્મ; [૬] સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મ. વહાઁ, [૧] કાષ્ઠપાષાણાદિક [સ્કંધ] જો કિ છેદન હોનેપર સ્વયં નહીં જુડ
સકતે વે [ઘન પદાર્થ] ‘બાદરબાદર’ હૈં; [૨] દૂધ, ઘી, તેલ, જલ, રસ આદિ [સ્કંધ] જો કિ
છેદન હોનેપર સ્વયં જુડ જાતે હૈં વે [પ્રવાહી પદાર્થ] ‘બાદર’ હૈ; [૩] છાયા, ધૂપ, અંધકાર, ચાંદની
આદિ [સ્કંધ] જો કિ સ્થૂલ જ્ઞાત હોનેપર ભી જિનકા છેદન, ભેદન અથવા [હસ્તાદિ દ્વારા] ગ્રહણ
નહીં કિયા જા સકતા વે ‘બાદરસૂક્ષ્મ’ હૈં; [૪] સ્પર્શ–રસ–ગંધ–શબ્દ જો કિ સૂક્ષ્મ હોને પર ભી
સ્થૂલ જ્ઞાત હોતે હૈં [અર્થાત્ ચક્ષકોુ છોડકર ચાર ઇન્દ્રિયોંંકે વિષયભૂત સ્કંધ જો કિ આઁખસે દિખાઈ
ન દેને પર ભી સ્પર્શનેન્દ્રિય દ્વારા સ્પર્શ કિયા જા સકતા હૈે] જીભ દ્વારા જિનકા સ્વાદ લિયા જા
સકતા હૈે, નાકસે સૂંંધા જા સકતા હૈે અથવા કાનસે સુના જા સકતા હૈે વે ‘સૂક્ષ્મબાદર’ હૈં; [૫]
કર્મવર્ગણાદિ [સ્કંધ] કિ જિન્હેં સૂક્ષ્મપના હૈ તથા જો ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત ન હોં ઐસે હૈં વે ‘સૂક્ષ્મ’ હૈં;
[૬] કર્મવર્ગણાસે નીચેકે [કર્મવર્ગણાતીત દ્વિઅણુક–સ્કંધ તકકે [સ્કંધ] જો કિ અત્યન્ત સૂક્ષ્મ હૈં વે
‘સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મ’ હૈં.. ૭૬..
વિશેષ ગુણ જો સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણ હૈં ઉનમેં હોનેવાલી ષટ્સ્થાનપતિત વૃદ્ધિ વહ પૂરણ હૈ ઔર ષટ્સ્થાનપતિત
હાનિ વહ ગલન હૈ; ઇસલિયે ઇસ પ્રકાર પરમાણુ પૂરણ–ગલનધર્મવાલે હૈં. [૨] પરમાણુઓંમેં સ્કંધરૂપ પર્યાયકા
આવિર્ભાવ હોના સો પૂરણ હૈ ઔર તિરોભાવ હોના વહ ગલન હૈે; ઇસ પ્રકાર ભી પરમાણુઓંમેં પૂરણગલન ઘટિત
હોતા હૈ.]
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
સો સસ્સદો અસદ્દો એક્કો અવિભાગી મુત્તિભવો.. ૭૭..
સ શાશ્વતોઽશબ્દઃ એકોઽવિભાગી ભૂર્તિભવઃ.. ૭૭..
અનાદિનિધનરૂપાદિપરિણામોત્પન્નત્વાન્મૂર્તિભવઃ, રૂપાદિપરિણામોત્પન્નત્વેઽપિ શબ્દસ્ય
પરમાણુગુણત્વાભાવાત્પુદ્ગલસ્કંધપર્યાયત્વેન વક્ષ્યમાણત્વાચ્ચાશબ્દો નિશ્ચીયત ઇતિ.. ૭૭..
શાશ્વત [મૂર્તિભવઃ] મૂર્તિપ્રભવ [મૂર્તરૂપસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા] ઔર [અશબ્દઃ] અશબ્દ હૈ.
અવિનાશી હોનેસે નિત્ય હૈ; અનાદિ–અનન્ત રૂપાદિકે પરિણામસે ઉત્પન્ન હોનેકે કારણ
નહીં હૈ તથા ઉસકા[શબ્દકા] અબ [૭૯ વીં ગાથામેં] પુદ્ગલસ્કંધપર્યાયરૂપસે કથન હૈ.. ૭૭..
હોતા હૈ ઐસા.[મૂર્તિ = મૂર્તપના]
તે એકને અવિભાગ, શાશ્વત, મૂર્તિપ્રભવ, અશબ્દ છે. ૭૭.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
સો ણેઓ પરમાણૂ પરિણામગુણો સયમસદ્રે.. ૭૮..
આદેશમાત્રમૂર્ત્તઃ ધાતુચતુષ્કસ્ય કારણં યસ્તુ.
સ જ્ઞેયઃ પરમાણુઃ. પરિણામગુણઃ સ્વયમશબ્દઃ.. ૭૮..
[સઃ] વહ [પરમાણુઃ જ્ઞેયઃ] પરમાણુ જાનના – [પરિણામગુણઃ] જો કિ પરિણામગુણવાલા હૈ ઔર
[સ્વયમ્ અશબ્દઃ] સ્વયં અશબ્દ હૈ.
પ્રકાર દ્રવ્ય ઔર ગુણકે અભિન્ન પ્રદેશ હોનેસે, જો પરમાણુકા પ્રદેશ હૈ, વહી સ્પર્શકા હૈ, વહી રસકા
હૈ, વહી ગંધકા હૈ, વહી રૂપકા હૈ. ઇસલિયે કિસી પરમાણુમેં ગંધગુણ કમ હો, કિસી પરમાણુમેં
ગંધગુણ ઔર રસગુણ કમ હો, કિસી પરમાણુમેં ગંધગુણ, રસગુણ ઔર રૂપગુણ કમ હો,
તે જાણવો પરમાણુ– જે પરિણામી, આપ અશબ્દ છે. ૭૮.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
ગંધગુણે, ક્વચિત્ ગંધરસગુણયોઃ, ક્વચિત્ ગંધરસરૂપગુણેષુ અપકૃષ્યમાણેષુ તદવિભક્તપ્રદેશઃ પરમાણુરેવ
વિનશ્યતીતિ. ન તદપકર્ષો યુક્તઃ. તતઃ પૃથિવ્યપ્તેજોવાયુરૂપસ્ય ધાતુચતુષ્કસ્યૈક એવ પરમાણુઃ કારણં
પરિણામવશાત્ વિચિત્રો હિ પરમાણોઃ પરિણામગુણઃ ક્વચિત્કસ્યચિદ્ગુણસ્ય વ્યક્તાવ્યક્તત્વેન વિચિત્રાં
પરિણતિમાદધાતિ. યથા ચ તસ્ય પરિણામવશાદવ્યક્તો ગંધાદિગુણોઽસ્તીતિ પ્રતિજ્ઞાયતે ન તથા
શબ્દોઽપ્યવ્યક્તોઽસ્તીતિ જ્ઞાતું શક્યતે શક્યતે તસ્યૈકપ્રદેશસ્યાનેકપ્રદેશાત્મકેન શબ્દેન
સહૈકત્વવિરોધાદિતિ.. ૭૮..
તો ઉસ ગુણસે અભિન્ન પ્રદેશી પરમાણુ હી વિનષ્ટ હો જાયેગા. ઇસલિયે ઉસ ગુણકી ન્યૂનતા યુક્ત
[ઉચિત] નહીં હૈ. [કિસી ભી પરમાણુમેં એક ભી ગુણ કમ હો તો ઉસ ગુણકે સાથ અભિન્ન પ્રદેશી
પરમાણુ હી નષ્ટ હો જાયેગા; ઇસલિયે સમસ્ત પરમાણુ સમાન ગુણવાલે હી હૈ, અર્થાત્ વે ભિન્ન ભિન્ન
જાતિકે નહીં હૈં.] ઇસલિયે પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ ઔર વાયુરૂપ ચાર ધાતુઓંકા, પરિણામકે કારણ, એક
હી પરમાણુ કારણ હૈ [અર્થાત્ પરમાણુ એક હી જાતિકે હોને પર ભી વે પરિણામકે કારણ ચાર
ધાતુઓંકે કારણ બનતે હૈં]; ક્યોંકિ વિચિત્ર ઐસા પરમાણુકા પરિણામગુણ કહીં કિસી ગુણકી
શબ્દકે સાથ એકત્વ હોનેમેં વિરોધ હૈ.. ૭૮..
અવ્યક્ત હોતા હૈ ; અગ્નિમેં સ્પર્શ ઔર વર્ણ વ્યક્ત હોતે હૈં ઔર શેષ દો અવ્યક્ત હોતે હૈં ; વાયુમેં સ્પર્શ વ્યક્ત
હોતા હૈ ઔર શેષ તીન અવ્યક્ત હોતે હૈં.]
૨. જિસ પ્રકાર પરમાણુમેં ગંધાદિગુણ ભલે હી અવ્યક્તરૂપસે ભી હોતે તો અવશ્ય હૈં; ઉસી પ્રકાર પરમાણુમેં શબ્દ ભી
હૈ.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
સ્પૃષ્ટેષુ તેષુ જાયતે શબ્દ ઉત્પાદિકો નિયતઃ.. ૭૯..
સમુત્પદ્યમાનત્વાત્ સ્કંધપ્રભવઃ, યતો હિ પરસ્પરાભિહતેષુ મહાસ્કંધેષુ શબ્દઃ સમુપજાયતે.
શબ્દ ઉત્પન્ન હોતા હૈ; [નિયતઃ ઉત્પાદિકઃ] ઇસ પ્રકાર વહ [શબ્દ] નિયતરૂપસે ઉત્પાદ્ય હૈં.
સાધનભૂત [–બાહ્ય કારણભૂત] મહાસ્કન્ધોં દ્વારા તથાવિધ પરિણામરૂપ [શબ્દપરિણામરૂપ] ઉત્પન્ન
સ્કંધાભિધાતે શબ્દ ઊપજે, નિયમથી ઉત્પાદ્ય છે. ૭૯.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
શબ્દત્વેનસ્વયં વ્યપરિણમંત ઇતિ શબ્દસ્ય નિયતમુત્પાદ્યત્વાત્ સ્કંધપ્રભવત્વમિતિ.. ૭૯..
બાત વિશેષ સમઝાઈ જાતી હૈઃ– એકદૂસરેમેં પ્રવિષ્ટ હોકર સર્વત્ર વ્યાપ્ત હોકર સ્થિત ઐસી જો
સ્વભાવનિષ્પન્ન હી [–અપને સ્વભાવસે હી નિર્મિત્ત], અનન્તપરમાણુમયી શબ્દયોગ્ય–વર્ગણાઓંસે સમસ્ત
લોક ભરપૂર હોને પર ભી જહાઁ–જહાઁ બહિરંગકારણ સામગ્રી ઉદિત હોતી હૈ વહાઁ–વહાઁ વે વર્ગણાએઁ
દ્વીંન્દ્રિયાદિક જીવોંકે શબ્દરૂપ તથા [કેવલીભગવાનકી] દિવ્ય ધ્વનિરૂપસે વહ અનક્ષરાત્મક હૈં. અભાષાત્મક
શબ્દ ભી દ્વિવિધ હૈં – પ્રાયોગિક ઔર વૈશ્રિસિક. વીણા, ઢોલ, ઝાંઝ, બંસરી આદિસે ઉત્પન્ન હોતા હુઆ
પ્રાયોગિક હૈ ઔર મેઘાદિસે ઉત્પન્ન હોતા હુઆ વૈશ્રસિક હૈ.
૨. ઉત્પાદ્ય=ઉત્પન્ન કરાને યોગ્ય; જિસકી ઉત્પત્તિમેં અન્ય કોઈ નિમિત્ત હોતા હૈ ઐસા.
૩. સ્કન્ધજન્ય=સ્કન્ધોં દ્વારા ઉત્પન્ન હો ઐસાઃ જિસકી ઉત્પત્તિમેં સ્કન્ધ નિમિત્ત હોતે હૈં ઐસા. [સમસ્ત લોકમેં
જિવ્હા–ઓષ્ઠ, દ્યંટા–મોગરી આદિ મહાસ્કન્ધોંકા ટકરાના વહ બહિરંગકારણસામગ્રી હૈ અર્થાત્ શબ્દરૂપ
પરિણમનમેં વે મહાસ્કન્ધ નિમિત્તભૂત હૈં ઇસલિયે ઉસ અપેક્ષાસે [નિમિત્ત–અપેક્ષાસે] શબ્દકો વ્યવહારસે
સ્કન્ધજન્ય કહા જાતા હૈ.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
ખંધાણં પિ ય કત્તા
સ્કંધાનામપિ ચ કર્તા પ્રવિભક્તા કાલસંખ્યાયાઃ.. ૮૦..
કર્તા] તથા કરનેવાલા હૈ ઔર [કાલસંખ્યાયાઃ પ્રવિભક્તા] કાલ તથા સંખ્યાકો વિભાજિત કરનેવાલા
હૈ [અર્થાત્ કાલકા વિભાજન કરતા હૈ ઔર સંખ્યાકા માપ કરતા હૈ].
અસ્તિત્વવાલે સ્પર્શાદિગુણોંકો અવકાશ દેતા હૈ ઇસલિયે
હોનેકે કારણ [અર્થાત્ નિરંશ હોનેકે કારણ], સાવકાશ નહીં હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા
સ્કંધોંકે ભેદકા નિમિત્ત હોનેસે [અર્થાત્ સ્કંધકે બિખરને – ટૂટનેકા નિમિત્ત હોનેસે] સ્કંધોંકા ભેદન
કરનેવાલા હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા સ્કંધકે સંઘાતકા નિમિત્ત હોનેસે [અર્થાત્ સ્કન્ધકે
મિલનેકા –રચનાકા નિમિત્ત હોનેસે] સ્કંધોંકા કર્તા હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક પ્રદેશ દ્વારા – જો કિ
એક
ભેત્તા રચયિતા સ્કંધનો, પ્રવિભાગી સંખ્યા–કાળનો. ૮૦.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
ભેદનિમિત્તત્વાત્ સ્કંધાનાં ભેત્તા. ઐકન પ્રદેશેન સ્કંધસંઘાતનિમિત્તત્વાત્સ્કંધાનાં કર્તા એકેન
પ્રદેશેનૈકાકાશપ્રદેશાતિવર્તિતદ્નતિપરિણામાપન્નેન સમયલક્ષણકાલવિભાગકરણાત્ કાલસ્ય પ્રવિભક્તા.
એકેન પ્રદેશેન તત્સૂત્રત્રિતદ્વયાદિભેદપૂર્વિકાયાઃ સ્કંધેષુ દ્રવ્યસંખ્યાયાઃ એકેન પ્રદેશેન
તદવચ્છિન્નૈકાકાશપ્રદેશ–
દ્વારા –‘સમય’ નામક કાલકા વિભાગ કરતા હૈ ઇસલિયે કાલકા વિભાજક હૈ; વહ વાસ્તવમેં એક
પ્રદેશ દ્વારા સંખ્યાકા ભી
કરતા હૈ, [૨] વહ એક પ્રદેશ દ્વારા ઉસકી જિતની મર્યાદાવાલે એક ‘
વહ એક પ્રદેશ દ્વારા, એક આકાશપ્રદેશકા અતિક્રમ કરનેવાલે ઉસકે ગતિપરિણામ જિતની મર્યાદાવાલે
‘
વર્ણાદિભાવકો જાનનેવાલે જ્ઞાનસે લેકર ભાવસંખ્યાકે વિભાગ કરતા હૈ.. ૮૦..
દ્વારા હોતા હૈ. ક્ષેત્રકા માપકા એકક ‘આકાશપ્રદેશ’ હૈ ઔર આકાશપ્રદેશકી વ્યાખ્યામેં પરમાણુકી અપેક્ષા આતી
હૈ; ઇસલિયે ક્ષેળકા માપ ભી પરમાણુ દ્વારા હોતા હૈ. કાલકે માપ એકક ‘સમય’ હૈ ઔર સમયકી વ્યાખ્યામેં
પરમાણુકી અપેક્ષા આતી હૈ; ઇસલિયે કાલકા માપ ભી પરમાણુ દ્વારા હોતા હૈ. જ્ઞાનભાવકે [જ્ઞાનપર્યાયકે]
માપકા એકક ‘પરમાણુમેંં પરિણમિત જઘન્ય વર્ણાદિભાવકો જાને ઉતના જ્ઞાન’ હૈ ઔર ઉસમેં પરમાણુકી અપેક્ષા
આતી હૈ; ઇસલિયે ભાવકા [જ્ઞાનભાવકા] માપ ભી પરમાણુ દ્વારા હોતા હૈ. ઇસ પ્રકાર પરમાણુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ
ઔર ભાવ માપ કરનેકે લિયે ગજ સમાન હૈ]
૨. એક પરમાણુપ્રદેશ જિતને આકાશકે ભાગકો [ક્ષેત્રકો] ‘આકાશપ્રદેશ’ કહા જાત હૈ. વહ ‘આકાશપ્રદેશ’
પરિમાણકો ઉસ વસ્તુકા ‘એકક’ કહા જાતા હૈ.]
૩. પરમાણુકો એક આકાશપ્રદેશેસે દૂસરે અનન્તર આકાશપ્રદેશમેં [મંદગતિસે] જાતે હુએ જો કાલ લગતા હૈ ઉસે
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
કાલસંખ્યાયાઃ ઐકન પ્રદેશેન પદ્વિવર્તિજઘન્યવર્ણાદિભાવાવબોધપૂર્વિકાયા ભાવસંખ્યાયાઃ પ્રવિભાગ–
કરણાત્ પ્રવિભક્તા સંખ્યાયા અપીતિ.. ૮૦..
ખંધંતરિદં દવ્વં પરમાણુ
સ્કંધાંતરિતં દ્રવ્યં પરમાણું તં વિજાનિહિ.. ૮૧..
હૈ ઔર [સ્કંધાંતરિતં] સ્કન્ધકે ભીતર હો તથાપિ [દ્રવ્યં] [પરિપૂર્ણ સ્વતંત્ર] દ્રવ્ય હૈ ઐસા
[વિજાનીહિ] જાનો.
સહિત રસ વર્તતા હૈ; પાઁચ વર્ણપર્યાયોંમેંસે એક સમય કિસી એક [વર્ણપર્યાય] સહિત વર્ણ વર્તતા હૈ ;
તે શબ્દહેતુ, અશબ્દ છે, ને સ્કંધમાં પણ દ્રવ્ય છે. ૮૧.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
ચતુર્ણાં શીતસ્નિગ્ધશીતરૂક્ષોષ્ણસ્નિગ્ધોષ્ણરૂક્ષરૂપાણાં સ્પર્શપર્યાયદ્વંદ્વાનામન્યતમેનૈકેનૈકદા સ્પર્શો વર્તતે.
એવમયમુક્તગુણવૃત્તિઃ પરમાણુઃ શબ્દસ્કંધપરિણતિશક્તિસ્વભાવાત્ શબ્દકારણમ્. એકપ્રદેશત્વેન
શબ્દપર્યાયપરિણતિવૃત્ત્યભાવાદશબ્દઃ. સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વપ્રત્યયબંધવશાદનેકપરમાણ્વેક–
ત્વપરિણતિરૂપસ્કંધાંતરિતોઽપિ સ્વભાવમપરિત્યજન્નુપાત્તસંખ્યત્વાદેક એવ દ્રવ્યમિતિ.. ૮૧..
જં હવદિ મુત્તમણ્ણં તં સવ્વં પુગ્ગલં જાણે.. ૮૨..
યદ્ભવતિ મૂર્તમન્યત્ તત્સર્વં પુદ્ગલં જાનીયાત્.. ૮૨..
ઉષ્ણ–સ્નિગ્ધ ઔર ઉષ્ણ–રૂક્ષ ઇન ચાર સ્પર્શપર્યાયોંકે યુગલમેંસે એક સમય કિસી એક યુગક સહિત
સ્પર્શ વર્તતા હૈ. ઇસ પ્રકાર જિસમેં ગુણોંકા વર્તન [–અસ્તિત્વ] કહા ગયા હૈ ઐસા યહ પરમાણુ
શબ્દસ્કંધરૂપસે પરિણમિત હોને કી શક્તિરૂપ સ્વભાવવાલા હોનેસે શબ્દકા કારણ હૈ; એકપ્રદેશી હોનેકે
કારણ શબ્દપર્યાયરૂપ પરિણતિ નહી વર્તતી હોનેસે અશબ્દ હૈ; ઔર
છોડતા હુઆ, સંખ્યાકો પ્રાપ્ત હોનેસે [અર્થાત્ પરિપૂર્ણ એકકે રૂપમેં પૃથક્ ગિનતીમેં આનેસે]
સર્વં] વહ સબ [પુદ્ગલં જાનીયાત્] પુદ્ગલ જાનો.
૨. યહાઁ ઐસા બતલાયા હૈ કિ સ્કંધમેં ભી પ્રત્યેક પરમાણુ સ્વયં પરિપૂર્ણ હૈ, સ્વતંત્ર હૈ, પરકી સહાયતાસે રહિત ,
ઇન્દ્રિય વડે ઉપભોગ્ય, ઇન્દ્રિય, કાય, મન ને કર્મ જે,
વળી અન્ય જે કંઈ મૂર્ત તે સઘળુંય પુદ્ગલ જાણજે. ૮૨.