Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
પર્યાયોત્પત્તિહેતવોઽનંતા અનંતાણુવર્ગણાઃ, અનંતા અસંખ્યેયાણુવર્ગણાઃ, અનંતા સંખ્યેયાણુવર્ગણાઃ દ્વય
ણુકસ્કંધપર્યંતાઃ, પરમાણવશ્ચ, યદન્યદપિ મૂર્તં તત્સર્વં પુદ્ગલવિકલ્પત્વેનોપસંહર્તવ્ય–મિતિ..૮૨..
દ્રવ્યમન, દ્રવ્યકર્મ, નોકર્મ, વિચિત્ર પર્યાયોંંકી ઉત્પત્તિકે હેતુભૂત [અર્થાત્ અનેક પ્રકારકી પર્યાયેં ઉત્પન્ન
હોનેકે કારણભૂત]
પુદ્ગલકે ભેદ રૂપસે સમેટના.
વિકલ્પજાલરહિત શુદ્ધજીવાસ્તિકાયસે વિપરીત મન, કર્મરહિત આત્મદ્રવ્યસે પ્રતિકૂલ આઠ કર્મ ઔર
અમૂર્ત આત્મસ્વભાવસે પ્રતિપક્ષભૂત અન્ય ભી જો કુછ મૂર્ત હો વહ સબ પુદ્ગલ જાનો.. ૮૨..
ઇસ પ્રકાર પુદ્ગલદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ.
[અવિભાગી પરમાણુ ભી અનન્ત હૈં.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
લેગાગાઢં પુટ્ઠં પિહુલમસંખાદિયપદેસં.. ૮૩..
લેકાવગાઢઃ સ્પૃષ્ટઃ પૃથુલોઽસંખ્યાતપ્રદેશઃ.. ૮૩..
વિસ્તૃતત્વાત્પૃથુલઃ. નિશ્ચયનયેનૈકપ્રદેશોઽપિ વ્યવહારનયેનાસંખ્યાતપ્રદેશ ઇતિ.. ૮૩..
[પૃથુલઃ] વિશાલ ઔર [અસંખ્યાતપ્રદેશઃ] અસંખ્યાતપ્રદેશી હૈ.
હૈ;
ઉસમેં બીચમેં વ્યવધાન–અન્તર–અવકાશ નહીં હૈ ; ઇસલિયે ધર્માસ્તિકાય અખણ્ડ હૈ.]
૨. એકપ્રદેશી=અવિભાજ્ય–એકક્ષેત્રવાલા. [નિશ્ચયનયસે ધર્માસ્તિકાય અવિભાજ્ય–એકપદાર્થ હોનેસે અવિભાજ્ય–
લોકાવગાહી, અખંડ છે, વિસ્તૃત, અસંખ્યપ્રદેશ. ૮૩.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
ગદિકિરિયાજુત્તાણં કારણભૂદં સયમકજ્જં.. ૮૪..
ગતિક્રિયાયુક્તાનાં કારણભૂતઃ સ્વયમકાર્યઃ.. ૮૪..
વ્યયવત્ત્વેઽપિ સ્વરૂપાદપ્રચ્યવનાન્નિત્યઃ. ગતિક્રિયાપરિણતાનામુદા–
ગતિક્રિયાયુક્તકો [કારણભૂતઃ] કારણભૂત [નિમિત્તરૂપ] હૈ ઔર [સ્વયમ્ અકાર્યઃ] સ્વયં અકાર્ય હૈ.
અગુરુલઘુ ગુણ [–અંશ] કહે હૈં.]
જે અગુરુલધુક અનન્ત તે–રૂપ સર્વદા એ પરિણમે,
છે નિત્ય, આપ અકાર્ય છે, ગતિપરિણમિતને હેતુ છે. ૮૪.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
ત્હ જીવપુગ્ગલોણં ધમ્મં દવ્વં વિયાણાહિ.. ૮૫..
ત્થા જીવપુદ્ગલાનાં ધર્મદ્રવ્યં વિજાનીહિ.. ૮૫..
હોનેમેં જીવ–પુદ્ગલોંકો]
કિસી અન્યસે ઉત્પન્ન નહીં હુઆ હૈ ઇસલિયે કિસી અન્ય કારણકે કાર્યરૂપ નહીં હૈ].. ૮૪..
[જીવપુદ્ગલાનાં] જીવ–પુદ્ગલોંકો ગમનમેં અનુગ્રહ કરતા હૈ [–નિમિત્તભૂત હોતા હૈ] ઐસા
[વિજાનીહિ] જાનો.
ગતિરૂપ પરિણમિત જીવ–પુદ્ગલોંકો ગતિકા સહકારી કારણ હૈ.
૨. યદિ કોઈ એક, કિસી દૂસરેકે બિના ન હો, તો પહલેકો દૂસરેકા અવિનાભાવી કહા જાતા હૈ. યહાઁ ધર્મદ્રવ્યકો
ન હો તો વહાઁ ધર્મદ્રવ્ય ઉન્હેં સહાયમાત્રરૂપ ભી નહીં હૈ; જીવ–પુદ્ગલ સ્વયં ગતિક્રિયારૂપસે પરિણમિત હોતે હોં
તભી ધર્મદ્રવ્ય ઉન્હેંે ઉદાસીન સહાયમાત્રરૂપ [નિમિત્તમાત્રરૂપ] હૈ, અન્યથા નહીં.
ત્યમ ધર્મ પણ અનુગ્રહ કરે જીવ–પુદ્ગલોને ગમનમાં. ૮૫.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
સ્વયમેવ ગચ્છતાં જીવપુદ્ગલાનામુદાસીનાવિનાભૂતસહાયકારણમાત્રત્વેન ગમનમુનગૃહ્ણાતિ ઇતિ..૮૫..
ઠિદિકિરિયાજુત્તાણં કારણભૂદં તુ
સ્થિતિક્રિયાયુક્તાનાં કારણભૂતં તુ પૃથિવીવ.. ૮૬..
હૈ, ઉસી પ્રકાર ધર્મ [ધર્માસ્તિકાય] ભી સ્વયં ગમન ન કરતા હુઆ ઐર [પરકો] ગમન ન કરાતા
હુઆ, સ્વયમેવ ગમન કરતે હુએ જીવ–પુદ્ગલોંકો ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ કારણમાત્રરૂપસે
ગમનમેં
[ગતિક્રિયાયુક્તકો કારણભૂત હોનેકે બદલે] [સ્થિતિક્રિયાયુક્તાનામ્] સ્થિતિક્રિયાયુક્તકો [પૃથિવી
ઇવ] પૃથ્વીકી ભાઁતિ [કારણભૂતમ્] કારણભૂત હૈ [અર્થાત્ સ્થિતિક્રિયાપરિણત જીવ–પુદ્ગલોંકો
નિમિત્તભૂત હૈ].
પણ દ્રવ્ય આ છે પૃથ્વી માફક હેતુ થિતિપરિણમિતને. ૮૬.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
યથા ધર્મઃ પ્રજ્ઞાપિતસ્તથાધર્મોપિ પ્રજ્ઞાપનીયઃ. અયં તુ વિશેષઃ. સ ગતિક્રિયાયુક્તા–
તિષ્ઠંતી પરમસ્થાપયંતી ચ સ્વયેવ તિષ્ઠતામશ્વાદીના મુદાસીના–વિનાભૂતસહાયકારણમાત્રત્વેન
સ્થિતિમનુગૃહ્ણાતિ તથાઽધર્માઽપિ સ્વયં પૂર્વમેવ તિષ્ઠન્ પરમસ્થાપયંશ્ચ સ્વયમેવ તિષ્ઠતાં
જીવપુદ્ગલાનામુદાસીનાવિનાભૂતસહાયકારણમાત્રત્વેન સ્થિતિમનુગૃહ્ણાતીતિ..૮૬..
દો વિ ય મયા વિભત્તા અવિભત્તા લોયમેત્તા ય.. ૮૭..
દ્વાવપિ ચ મતૌ વિભક્તાવવિભક્તૌ લોકમાત્રૌ ચ.. ૮૭..
કારણભૂત હૈ ઔર યહ [અધર્માસ્તિકાય] સ્થિતિક્રિયાયુક્તકો પૃથ્વીકી ભાઁતિ કારણભૂત હૈ. જિસ પ્રકાર
પૃથ્વી સ્વયં પહલેસે હી સ્થિતિરૂપ [–સ્થિર] વર્તતી હુઈ તથા પરકો સ્થિતિ [–સ્થિરતા] નહીં
કરાતી હુઈ, સ્વયમેવ સ્થિતિરૂપસે પરિણમિત હોતે હુએ અશ્વાદિકકો ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ
કારણમાત્રકે રૂપમેં સ્થિતિમેં અનુગ્રહ કરતી હૈ, ઉસી પ્રકાર અધર્મ [અધર્માસ્તિકાય] ભી સ્વયં પહલેસે
હી સ્થિતિરૂપસે વર્તતા હુઆ ઔર પરકો સ્થિતિ નહીં કરાતા હુઆ, સ્વયમેવ સ્થિતિરૂપ પરિણમિત
હોતે હુએ જીવ–પુદ્ગલોંકો ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ કારણમાત્રકે રૂપમેં સ્થિતિમેં અનુગ્રહ
કરતા હૈ.. ૮૬..
ઔર [દ્વૌ અપિ] વે દોનોં [વિભક્તૌ] વિભક્ત, [અવિભક્તૌ] અવિભક્ત [ચ] ઔર [લોકમાત્રૌ]
લોકપ્રમાણ [મતૌ] કહે ગયે હૈં.
તે ઉભય ભિન્ન–અભિન્ન છે ને સકળલોકપ્રમાણ છે. ૮૭.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
તયોર્યદિ ગતિપરિણામં તત્પૂર્વસ્થિતિપરિણામં વા સ્વયમનુભવતોર્બહિરઙ્ગહેતૂ ધર્માધર્મો ન ભવેતામ્, તદા
તયોર્નિરર્ગલગતિસ્થિતિપરિણામત્વાદલોકેઽપિ વૃત્તિઃ કેન વાર્યેત. તતો ન લોકાલોકવિભાગઃ સિધ્યેત.
ધર્માધર્મયોસ્તુ જીવપુદ્ગલયોર્ગતિતત્પૂર્વસ્થિત્યોર્બહિરઙ્ગહેતુત્વેન સદ્ભાવેઽભ્યુપગમ્યમાને લોકાલોકવિભાગો
જાયત ઇતિ. કિઞ્ચ ધર્માધર્મો દ્વાવપિ પરસ્પરં
ર્જીવપુદ્ગલયોર્ગતિસ્થિત્યુપગ્રહકરણાલ્લોકમાત્રાવિતિ.. ૮૭..
વહાઁ, જીવ ઔર પુદ્ગલ સ્વરસસે હી [સ્વભાવસે હી] ગતિપરિણામકો તથા ગતિપૂર્વક
સ્થિતિપરિણામકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં. યદિ ગતિપરિણામ અથવા ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા સ્વયં અનુભવ
કરનેવાલે ઉન જીવ–પુદ્ગલકો બહિરંગ હેતુ ધર્મ ઔર અધર્મ ન હો, તો જીવ–પુદ્ગલકે
નિવારા જા સકતા હૈ? [કિસીસે નહીં નિવારા જા સકતા.] ઇસલિયે લોક ઔર અલોકકા વિભાગ
સિદ્ધ નહીં હોતા. પરન્તુ યદિ જીવ–પુદ્ગલકી ગતિકે ઔર ગતિપૂર્વક સ્થિતિકે બહિરંગ હેતુઓંંકે
રૂપમેં ધર્મ ઔર અધર્મકા સદ્ભાવ સ્વીકાર કિયા જાયે તો લોક ઔર અલોકકા વિભાગ [સિદ્ધ]
હોતા હૈ . [ઇસલિયે ધર્મ ઔર અધર્મ વિદ્યમાન હૈ.] ઔર [ઉનકે સમ્બન્ધમેં વિશેષ વિવરણ યહ હૈ
કિ], ધર્મ ઔર અધર્મ દોનોં પરસ્પર પૃથગ્ભૂત અસ્તિત્વસે નિષ્પન્ન હોનેસે વિભક્ત [ભિન્ન] હૈં;
એકક્ષેત્રાવગાહી હોનેસે અવિભક્ત [અભિન્ન] હૈં; સમસ્ત લોકમેં વિદ્યમાન જીવ –પુદ્ગલોંકો ગતિસ્થિતિમેં
નિષ્ક્રિયરૂપસે અનુગ્રહ કરતે હૈં ઇસલિયે [–નિમિત્તરૂપ હોતે હૈં ઇસલિયે] લોકપ્રમાણ હૈં.. ૮૭..
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
હવદિ ગદિ સ્સ પ્પસરો જીવાણં પુગ્ગલાણં
ભવતિ ગતેઃ સઃ પ્રસરો જીવાનાં પુદ્ગલાનાં ચ.. ૮૮..
ચ] જીવોં તથા પુદ્ગલોંકો [ગતિપરિણામમેં આશ્રયમાત્રરૂપ હોનેસે] [ગતેઃ પ્રસરઃ] ગતિકા ઉદાસીન
પ્રસારક [અર્થાત્ ગતિપ્રસારમેં ઉદાસીન નિમિત્તભૂત] [ભવતિ] હૈ.
જીવ–પુદ્ગલોના ગતિપ્રસાર તણો ઉદાસીન હેતુ છે. ૮૮.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
ગતિપૂર્વસ્થિતિપરિણતસ્તુઙ્ગોઽશ્વવારસ્ય સ્થિતિપરિણામસ્ય હેતુકર્તાવલોક્યતે ન તથાઽધર્મઃ. સ ખલુ
નિષ્ક્રિયત્વાત્ ન કદાચિદપિ ગતિપૂર્વસ્થિતિપરિણામમેવાપદ્યતે. કુતોઽસ્ય સહસ્થાયિત્વેન પરેષાં
ગતિપૂર્વસ્થિતિપરિણામસ્ય હેતુકર્તૃત્વમ્. કિં તુ પૃથિવીવત્તુરઙ્ગસ્ય જીવપુદ્ગલાનામાશ્રય–
કારણમાત્રત્વેનોદાસીન એવાસૌ ગતિપૂર્વસ્થિતેઃ પ્રસરો ભવતીતિ.. ૮૮..
[ગતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ કારણકે રૂપમેં ગતિકા ઉદાસીન હી પ્રસારક હૈે, ઉસી પ્રકાર ધર્મ
જીવ–પુદ્ગલોંકી [ગતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ કારણકે રૂપમેં ગતિકા ઉદાસીન હી પ્રસારક
[અર્થાત્ ગતિપ્રસારકા ઉદાસીન હી નિમિત્ત] હૈ.
પુદ્ગલોંકે ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા હેતુકર્તા] નહી હૈ. વહ [અધર્મ] વાસ્તવમેં નિષ્ક્રિય હોનેસે
કભી ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકો હી પ્રાપ્ત નહીં હોતા; તો ફિર ઉસે [પરકે]
અશ્વકો [ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ કારણકે રૂપમેં ગતિપૂર્વક સ્થિતિકી ઉદાસીન
હી પ્રસારક હૈ, ઉસી પ્રકાર અધર્મ જીવ–પુદ્ગલોંકો [ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ
કારણકે રૂપમેં ગતિપૂર્વક સ્થિતિકા ઉદાસીન હી પ્રસારક [અર્થાત્ ગતિપૂર્વક–સ્થિતિપ્રસારકા
ઉદાસીન હી નિમિત્ત] હૈ.. ૮૮..
ગમન ન કરકે [અર્થાત્ સહકારી ન બનકર], માત્ર ઉન્હેેં [ગતિમેં] આશ્રયરૂપ કારણ બનતા હૈ ઇસલિયે
ધર્માસ્તિકાયકો ઉદાસીન નિમિત્ત કહા હૈ. પવનકો હેતુકર્તા કહા ઉસકા યહ અર્થ કભી નહીં સમઝના કિ
પવન ધ્વજાઓંકો ગતિપરિણામ કરાતા હોગા. ઉદાસીન નિમિત્ત હો યા હેતુકર્તા હો– દોનોં પરમેં અકિંચિત્કર હૈં.
ઉનમેં માત્ર ઉપરોક્તાનુસાર હી અન્તર હૈ. અબ અગલી ગાથાકી ટીકામેં આચાર્યદેવ સ્વયં હી કહેંગે કિ ‘વાસ્તવમેં
સમસ્ત ગતિસ્થિતિમાન પદાર્થ અપને પરિણામોંસે હી નિશ્ચયસે ગતિસ્થિતિ કરતે હૈ.’ઇસલિયે ધ્વજા, સવાર
ઇત્યાદિ સબ, અપને પરિણામોંસે હી ગતિસ્થિતિ કરતે હૈ, ઉસમેં ધર્મ તથા પવન, ઔર અધર્મ તથા અશ્વ
અવિશેષરૂપસે અકિંચિત્કર હૈં ઐસા નિર્ણય કરના.]
સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોને વાલે જીવ–પુદ્ગલોંકે સાથ સ્થિતિ નહીં કરતા, પહલેહી સ્થિત હૈે; ઇસ પ્રકાર વહ
સહસ્થાયી ન હોનેસે જીવ–પુદ્ગલોંકે ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા હેતુકર્તા નહીં હૈ.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
તે સગપરિણામેહિં દુ ગમણં ઠાણં ચ કુવ્વંતિ.. ૮૯..
તે સ્વકપરિણામૈસ્તુ ગમનં સ્થાનં ચ કુર્વન્તિ.. ૮૯..
સ્થિતિરેવ ન ગતિઃ. તત એકેષામપિ ગતિસ્થિતિદર્શનાદનુમીયતે ન તૌ તયોર્મુખ્યહેતૂ. કિં તુ
વ્યવહારનયવ્યવસ્થાપિતૌ ઉદાસીનૌ. કથમેવં ગતિસ્થિતિમતાં પદાર્થોનાં ગતિસ્થિતી ભવત ઇતિ
સ્થિતિ હોતી હૈ ઉન્હીંકો ફિર ગતિ હોતી હૈ]. [તે તુ] વે [ગતિસ્થિતિમાન પદાર્થ] તો
[સ્વકપરિણામૈઃ] અપને પરિણામોંસે [ગમનં સ્થાનં ચ] ગતિ ઔર સ્થિતિ [કુર્વન્તિ] કરતે હૈં.
ગતિ હી રહના ચાહિયે, સ્થિતિ નહીં હોના ચાહિયે, ઔર જિન્હેં સ્થિતિ હો ઉન્હેં સ્થિતિ હી રહના
ચાહિયે, ગતિ નહીં હોના ચાહિયે. કિન્તુ એકકો હી [–ઉસી એક પદાર્થકો] ગતિ ઔર સ્થિતિ દેખનેમે
આતી હૈ; ઇસલિયે અનુમાન હો સકતા હૈ કિ વે [ધર્મ–અધર્મ] ગતિ–સ્થિતિકે મુખ્ય હેતુ નહીં હૈં,
કિન્તુ વ્યવહારનયસ્થાપિત [વ્યવહારનય દ્વારા સ્થાપિત – કથિત] ઉદાસીન હેતુ હૈં.
તે સર્વ નિજ પરિણામથી જ કરે ગતિસ્થિતિભાવને. ૮૯.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
યદ્રદાતિ વિવરમખિલં તલ્લોકે ભવત્યાકાશમ્.. ૯૦..
અવકાશ [દદાતિ] દેતા હૈ, [તદ્] વહ [આકાશમ્ ભવતિ] આકાશ હૈ.
અવકાશ દે છે પૂર્ણ, તે આકાશનામક દ્રવ્ય છે. ૯૦.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
તત્તો અણણ્ણમણ્ણં આયાસં અંતવદિરિત્તં.. ૯૧..
તતોઽનન્યદન્યદાકાશમંતવ્યતિરિક્તમ્.. ૯૧..
ઉસસે [લોકસે] [અનન્યત્ અન્યત્] અનન્ય તથા અન્ય હૈ.
લોકાકાશમેં–યદ્યપિ વહ લોકાકાશ માત્ર અસંખ્યપ્રદેશી હી હૈ તથાપિ અવકાશ પ્રાપ્ત કરતે હૈં.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
ઉડ્ઢંગદિપ્પધાણા સિદ્ધા ચિટ્ઠંતિ
ઊર્ધ્વંગતિપ્રધાનાઃ સિદ્ધાઃ તિષ્ઠન્તિ કથં તત્ર.. ૯૨..
સ્થિતિહેતુ ભી હો] તો [ઊર્ધ્વંગતિપ્રધાનાઃ સિદ્ધાઃ] ઊર્ધ્વગતિપ્રધાન સિદ્ધ [તત્ર] ઉસમેં [આકાશમેં]
[કથમ્] ક્યોં [તિષ્ઠન્તિ] સ્થિર હોં? [આગે ગમન ક્યોં ન કરેં?]
ઔર અપને–અપને લક્ષણોં દ્વારા ઈતર દ્રવ્યોંકા જીવોંસે ભિન્નપના હૈ ઐસા સમઝના.
તો ઊર્ધ્વગતિપરધાન સિદ્ધો કેમ તેમાં સ્થિતિ લહે? ૯૨.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
કૃતસ્તત્રાકાશે તિષ્ઠંતિ ઇતિ.. ૯૨..
તમ્હા ગમણટ્ઠાણં આયાસે
તસ્માદ્ગમનસ્થાનમાકાશે જાનીહિ નાસ્તીતિ.. ૯૩..
સાધનરૂપ સામગ્રી હોને પર ભી ક્યોં [–કિસ કારણ] ઉસમેં–આકાશમેં–સ્થિર હોં? ૯૨..
ગતિ–સ્થિતિ આકાશમેં નહીં હોતી [અર્થાત્ ગતિસ્થિતિહેતુત્વ આકાશમેં નહીં હૈ] [ઇતિ જાનીહિ] ઐસા
જાનો.
અલોકકા વિભાગ કરનેવાલે ધર્મ તથા અધર્મકો હી ગતિ તથા સ્થિતિકે હેતુ માનના.. ૯૩..
તે કારણે જાણો–ગતિસ્થિતિ આભમાં હોતી નથી. ૯૩.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
પ્રસજત્યલોકહાનિર્લોકસ્ય ચાંતપરિવૃદ્ધિઃ.. ૯૪..
નાકાશં ગતિસ્થિતિહેતુઃ લોકાલોકસીમવ્યવસ્થાયાસ્તથોપપત્તેઃ. યદિ ગતિ– સ્થિત્યોરાકાશમેવ
નિમિત્તમિષ્યેત્, તદા તસ્ય સર્વત્ર સદ્ભાવાજ્જીવપુદ્ગલાનાં ગતિસ્થિત્યોર્નિઃ સીમત્વાત્પ્રતિક્ષણમલોકો
હીયતે, પૂર્વં પૂર્વં વ્યવસ્થાપ્યમાનશ્ચાંતો લોકસ્યોત્તરોત્તરપરિવૃદ્ધયા વિઘટતે. તતો ન તત્ર તદ્ધેતુરિતિ..
૯૪..
[લોકસ્ય અંતપરિવૃદ્ધિ] લોકકે અન્તકી વૃદ્ધિકા [પ્રસજતિ] પ્રસંગ આએ.
સર્વત્ર હોનેકે કારણ જીવ–પુદ્ગલોંકી ગતિસ્થિતિકી કોઈ સીમા નહીં રહનેસે પ્રતિક્ષણ અલોકકી હાનિ
તો હાનિ થાય અલોકની, લોકાન્ત
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
ઇદિ જિણવરેહિં ભણિદં લોગસહાવં સુણંતાણં.. ૯૫..
ઇતિ જિનવરૈઃ ભણિતં લોકસ્વભાવં શૃણ્વતામ્.. ૯૫..
પુધગુવલદ્ધિવિસેસા કરિંતિ
જાયેગા [અર્થાત્ પહલે–પહલે નિશ્ચિત હુઆ લોકકા અન્ત ફિર–ફિર આગે બઢતે જાનેસે લોકકા અન્ત
હી નહી બન સકેગા]. ઇસલિયે આકાશમેં ગતિ–સ્થિતિકા હેતુત્વ નહીં હૈ.. ૯૪..
લોકસ્વભાવકે શ્રોતાઓંસે [જિનવરૈઃ ભણિતમ્] જિનવરોંને કહા હૈ.
ભાખ્યું જિનોએ આમ લોકસ્વભાવના શ્રોતા પ્રતિ. ૯૫.
વળી ભિન્નભિન્ન વિશેષથી, એકત્વ ને અન્યત્વ છે. ૯૬.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
પૃથગુપલબ્ધિવિશેષાણિ કુવૈત્યેકત્વમન્યત્વમ્.. ૯૬..
લભ્યમાનેનાન્યત્વભાઞ્જ્યેવ ભવંતીતિ.. ૯૬..
[ભિન્ન–ભિન્ન] વિશેષવાલે હોનેસે [એકત્વમ્ અન્યત્વમ્] એકત્વ તથા અન્યત્વકો [કુર્વંતિ] કરતે
ઔર અવગાહહેતુત્વરૂપ [પૃથક્–ઉપલબ્ધ વિશેષ દ્વારા] તથા [૨] નિશ્ચયસે
ઔર અવગાહહેતુત્વરૂપ ભિન્ન–ભિન્ન હૈં તથા [૨] ઉનકે પ્રદેશ ભી ભિન્ન–ભિન્ન હૈં.. ૯૬..
૨. વિશેષ=ખાસિયત; વિશિષ્ટતા; વિશેષતા. [વ્યવહારસે તથા નિશ્ચયસે ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકે વિશેષ પૃથક્
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
મુત્તં પુગ્ગલદવ્વં જીવો ખલુ ચેદણો તેસુ.. ૯૭..
મૂર્તં પુદ્ગલદ્રવ્યં જીવઃ ખલુ ચેતનસ્તેષુ.. ૯૭..
પરરૂપાવેશાન્મૂર્તોઽપિ અમૂર્તો ધર્મઃ અમૂર્તાઽધર્મઃ, મૂર્તઃ પુદ્ગલ એવૈક ઇતિ. અચેતનમાકાશં,
[ખલુ] વાસ્તવમેં [ચેતનઃ] ચેતન હૈ.
ચૈતન્યકા અભાવ જિસકા સ્વભાવ હૈ વહ અચેતન હૈ. વહાઁ આકાશ અમૂર્ત હૈ, કાલ અમૂર્ત હૈ, જીવ
સ્વરૂપસે અમૂર્ત હૈ,
છે મૂર્ત પુદ્ગલદ્રવ્યઃ તેમાં જીવ છે ચેતન ખરે. ૯૭.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
પુગ્ગલકરણા જીવા ખંધા ખલુ કાલકરણા દુ.. ૯૮..
પુદ્ગલકરણા જીવાઃ સ્કંધા ખલુ કાલકરણાસ્તુ.. ૯૮..
પ્રદેશાંતરપ્રાપ્તિહેતુઃ પરિસ્પંદનરૂપપર્યાયઃ ક્રિયા. તત્ર સક્રિયા બહિરઙ્ગસાધનેન સહભૂતાઃ જીવાઃ,
કાલઃ. જીવાનાં સક્રિયત્વસ્ય બહિરઙ્ગ– સાધનં કર્મનોકર્મોપચયરૂપાઃ પુદ્ગલા ઇતિ તે પુદ્ગલકરણાઃ.
અચેતન હૈ, પુદ્ગલ અચેતન હૈ; જીવ હી એક ચેતન હૈ.. ૯૭..
[પુદ્ગલકરણાઃ] પુદ્ગલકરણવાલે [–જિન્હેં સક્રિયપનેમેં પુદ્ગલ બહિરંગ સાધન હો ઐસે] હૈં[સ્કંધાઃ
ખલુ કાલકરણાઃ તુ] ઔર સ્કન્ધ અર્થાત્ પુદ્ગલ તો કાલકરણવાલે [–જિન્હેં સક્રિયપનેમેં કાલ
બહિરંગ સાધન હો ઐસે] હૈં.
પુદ્ગલ સક્રિય હૈં. આકાશ નિષ્ક્રિય હૈ; ધર્મ નિષ્ક્રિય હૈ; અધર્મ નિષ્ક્રિય હૈ ; કાલ નિષ્ક્રિય હૈ.
છે કાલ પુદ્ગલને કરણ, પુદ્ગલ કરણ છે જીવને. ૯૮.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
કાલકરણાઃ ન ચ કાર્માદીનામિવ કાલસ્યાભાવઃ. તતો ન સિદ્ધાનામિવ નિષ્ક્રિયત્વં પુદ્ગલાનામિતિ..
૯૮..
સેસં હવદિ અમૂત્તં ચિત્તં ઉભયં સમાદિયદિ.. ૯૯..
શેષં ભવત્યમૂર્તં ચિતમુભયં સમાદદાતિ.. ૯૯..
નિષ્ક્રિયપના હૈ [અર્થાત્ સિદ્ધોંકો કર્મ–નોકર્મકે સંચયરૂપ પુદ્ગલોંકા અભાવ હોનેસે વે નિષ્ક્રિય હૈં.]
પુદ્ગલોંકો સક્રિયપનેકા બહિરંગ સાધન
નિષ્ક્રિયપના હોતા હૈ ઉસ પ્રકાર] પુદ્ગલોંકો નિષ્ક્રિયપના નહીં હોતા.. ૯૮..
[ઉભયં] ઉન દોનોંકો [સમાદદાતિ] ગ્રહણ કરતા હૈ [જાનતા હૈ].
છે જીવને જે વિષય ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય, તે સૌ મૂર્ત છે;
બાકી બધુંય અમૂર્ત છે; મન જાણતું તે ઉભય ને. ૯૯.