Panchastikay Sangrah-Hindi (Gujarati transliteration). Dharmadravya-astikay aur Adharmadravya-astikay ka vyakhyan; Gatha: 83-99 ; Akashdravya-astikay ka vyakhyan; Choolika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 15

 

Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version

૧૩૨
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
સકલપુદ્ગલવિકલ્પોપસંહારોઽયમ્.
ઇન્દ્રિયવિષયાઃ સ્પર્શરસગંધવર્ણશબ્દાશ્ચ, દ્રવ્યેન્દ્રિયાણિ સ્પર્શનરસનઘ્રાણચક્ષુઃ–શ્રોત્રાણિ, કાયાઃ
ઔદારિકવૈક્રિયકાહારકતૈજસકાર્મણાનિ, દ્રવ્યમનઃ, દ્રવ્યકર્માણિ, નોકર્માણિ, વિચિત્ર–
પર્યાયોત્પત્તિહેતવોઽનંતા અનંતાણુવર્ગણાઃ, અનંતા અસંખ્યેયાણુવર્ગણાઃ, અનંતા સંખ્યેયાણુવર્ગણાઃ દ્વય
ણુકસ્કંધપર્યંતાઃ, પરમાણવશ્ચ, યદન્યદપિ મૂર્તં તત્સર્વં પુદ્ગલવિકલ્પત્વેનોપસંહર્તવ્ય–મિતિ..૮૨..
–ઇતિ પુદ્ગલદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનં સમાપ્તમ્.
-----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહ, સર્વ પુદ્ગલભેદોંકા ઉપસંહાર હૈ.
સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ ઔર શબ્દરૂપ [પાઁચ] ઇન્દ્રિયવિષય, સ્પર્શન, રસન, ધ્રાણ, ચક્ષુ ઔર
શ્રોત્રરૂપ [પાઁચ] દ્રવ્યેન્દ્રિયાઁ, ઔદારિક, વૈક્રિયિક, આહારક, તૈજસ ઔર કાર્મણરૂપ [પાઁચ] કાયા,
દ્રવ્યમન, દ્રવ્યકર્મ, નોકર્મ, વિચિત્ર પર્યાયોંંકી ઉત્પત્તિકે હેતુભૂત [અર્થાત્ અનેક પ્રકારકી પર્યાયેં ઉત્પન્ન
હોનેકે કારણભૂત] અનન્ત અનન્તાણુક વર્ગણાએઁ, અનન્ત અસંખ્યાતાણુક વર્ગણાએઁ ઔર દ્વિ–અણુક
સ્કન્ધ તકકી અનન્ત સંખ્યાતાણુક વર્ગણાએઁ તથા પરમાણુ, તથા અન્ય ભી જો કુછ મૂર્ત હો વહ સબ
પુદ્ગલકે ભેદ રૂપસે સમેટના.
ભાવાર્થઃ– વીતરાગ અતીન્દ્રિય સુખકે સ્વાદસે રહિત જીવોંકો ઉપભોગ્ય પંચેન્દ્રિયવિષય, અતીન્દ્રિય
આત્મસ્વરૂપસે વિપરીત પાઁચ ઇન્દ્રિયાઁ, અશરીર આત્મપદાર્થસે પ્રતિપક્ષભૂત પાઁચ શરીર, મનોગત–
વિકલ્પજાલરહિત શુદ્ધજીવાસ્તિકાયસે વિપરીત મન, કર્મરહિત આત્મદ્રવ્યસે પ્રતિકૂલ આઠ કર્મ ઔર
અમૂર્ત આત્મસ્વભાવસે પ્રતિપક્ષભૂત અન્ય ભી જો કુછ મૂર્ત હો વહ સબ પુદ્ગલ જાનો.. ૮૨..

ઇસ પ્રકાર પુદ્ગલદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ.
--------------------------------------------------------------------------
લોકમેં અનન્ત પરમાણુઓંકી બની હુઈ વર્ગણાએઁ અનન્ત હૈં, અસંખ્યાત પરમાણુઓંકી બની હુઈ વર્ગણાએઁ ભી અનન્ત
હૈં ઔર [દ્વિ–અણુક સ્કન્ધ, ત્રિ–અણુક સ્કન્ધ ઇત્યાદિ] સંખ્યાત પરમાણુઓંકી બની હુઈ વર્ગણાએઁ ભી અનન્ત હૈં.
[અવિભાગી પરમાણુ ભી અનન્ત હૈં.]

Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૩૩
અથ ધર્માધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનમ્.
ધમ્મત્થિકાયમરસં અવણ્ણગંધં અસદ્દમપ્ફાસં.
લેગાગાઢં પુટ્ઠં પિહુલમસંખાદિયપદેસં.. ૮૩..
ધર્માસ્તિકાયોઽરસોઽવર્ણગંધોઽશબ્દોઽસ્પર્શઃ.
લેકાવગાઢઃ સ્પૃષ્ટઃ પૃથુલોઽસંખ્યાતપ્રદેશઃ.. ૮૩..
ધર્મસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.
ધર્મો હિ સ્પર્શરસગંધવર્ણાનામત્યંતાભાવાદમૂર્તસ્વભાવઃ. ત્ત એવ ચાશબ્દઃ. સ્કલ–
લોકાકાશાભિવ્યાપ્યાવસ્થિતત્વાલ્લોકાવગાઢઃ. અયુતસિદ્ધપ્રદેશત્વાત્ સ્પષ્ટઃ. સ્વભાવાદેવ સર્વતો
વિસ્તૃતત્વાત્પૃથુલઃ. નિશ્ચયનયેનૈકપ્રદેશોઽપિ વ્યવહારનયેનાસંખ્યાતપ્રદેશ ઇતિ.. ૮૩..
-----------------------------------------------------------------------------
અબ ધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાય ઔર અધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન હૈ.
ગાથા ૮૩
અન્વયાર્થઃ– [ધર્માસ્તિકાયઃ] ધર્માસ્તિકાય [અસ્પર્શઃ] અસ્પર્શ, [અરસઃ] અરસ, [અવર્ણગંધઃ]
અગન્ધ, અવર્ણ ઔર [અશબ્દઃ] અશબ્દ હૈ; [લોકાવગાઢઃ] લોકવ્યાપક હૈઃ [સ્પૃષ્ટઃ] અખણ્ડ,
[પૃથુલઃ] વિશાલ ઔર [અસંખ્યાતપ્રદેશઃ] અસંખ્યાતપ્રદેશી હૈ.
ટીકાઃ– યહ, ધર્મકે [ધર્માસ્તિકાયકે] સ્વરૂપકા કથન હૈ.
સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણકા અત્યન્ત અભાવ હોનેસે ધર્મ [ધર્માસ્તિકાય] વાસ્તવમેં
અમૂર્તસ્વભાવવાલા હૈ; ઔર ઇસીલિયે અશબ્દ હૈ; સમસ્ત લોકાકાશમેં વ્યાપ્ત હોકર રહનેસે લોકવ્યાપક
હૈ; ૧અયુતસિદ્ધ પ્રદેશવાલા હોનેસે અખણ્ડ હૈ; સ્વભાવસે હી સર્વતઃ વિસ્તૃત હોનેસે વિશાલ હૈ;
નિશ્ચયનયસે ‘એકપ્રદેશી’ હોન પર ભી વ્યવહારનયસે અસંખ્યાતપ્રદેશી હૈ.. ૮૩..
--------------------------------------------------------------------------
૧. યુતસિદ્ધ=જુડે હુએ; સંયોગસિદ્ધ. [ધર્માસ્તિકાયમેં ભિન્ન–ભિન્ન પ્રદેશોંકા સંયોગ હુઆ હૈ ઐસા નહીં હૈ, ઇસલિયે
ઉસમેં બીચમેં વ્યવધાન–અન્તર–અવકાશ નહીં હૈ ; ઇસલિયે ધર્માસ્તિકાય અખણ્ડ હૈ.]

૨. એકપ્રદેશી=અવિભાજ્ય–એકક્ષેત્રવાલા. [નિશ્ચયનયસે ધર્માસ્તિકાય અવિભાજ્ય–એકપદાર્થ હોનેસે અવિભાજ્ય–
એકક્ષેત્રવાલા હૈ.]
ધર્માસ્તિકાય અવર્ણગંધ, અશબ્દરસ, અસ્પર્શ છે;
લોકાવગાહી, અખંડ છે, વિસ્તૃત, અસંખ્યપ્રદેશ. ૮૩.

Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version

૧૩૪
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
અગુરુગલઘુગેહિં સયા તેહિં અણંતેહિં પરિણદં ણિચ્ચં.
ગદિકિરિયાજુત્તાણં કારણભૂદં સયમકજ્જં.. ૮૪..
અગુરુકલઘુકૈઃ સદા તૈઃ અનંતૈઃ પરિણતઃ નિત્યઃ.
ગતિક્રિયાયુક્તાનાં કારણભૂતઃ સ્વયમકાર્યઃ.. ૮૪..
ધર્મસ્યૈવાવશિષ્ટસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.
અપિ ચ ધર્મઃ અગુરુલઘુભિર્ગુણૈરગુરુલઘુત્વાભિધાનસ્ય સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠત્વનિબંધનસ્ય સ્વભાવ–
સ્યાવિભાગપરિચ્છેદૈઃ પ્રતિસમયસંભવત્ષટ્સ્થાનપતિતવૃદ્ધિહાનિભિરનંતૈઃ સદા પરિણતત્વાદુત્પાદ–
વ્યયવત્ત્વેઽપિ સ્વરૂપાદપ્રચ્યવનાન્નિત્યઃ. ગતિક્રિયાપરિણતાનામુદા–
-----------------------------------------------------------------------------
ગાથા ૮૪
અન્વયાર્થઃ– [અનંતઃ તૈઃ અગુરુકલઘુકૈઃ] વહ [ધર્માસ્તિકાય] અનન્ત ઐસે જો અગુરુલઘુ [ગુણ,
અંશ] ઉન–રૂપ [સદા પરિણતઃ] સદૈવ પરિણમિત હોતા હૈ, [નિત્યઃ] નિત્ય હૈ, [ગતિક્રિયાયુક્તાનાં]
ગતિક્રિયાયુક્તકો [કારણભૂતઃ] કારણભૂત [નિમિત્તરૂપ] હૈ ઔર [સ્વયમ્ અકાર્યઃ] સ્વયં અકાર્ય હૈ.
ટીકાઃ– યહ, ધર્મકે હી શેષ સ્વરૂપકા કથન હૈ.
પુનશ્ચ, ધર્મ [ધર્માસ્તિકાય] અગુરુલઘુ ૧ગુણોંરૂપસે અર્થાત્ અગુરુલઘુત્વ નામકા જો
સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠત્વકે કારણભૂત સ્વભાવ ઉસકે અવિભાગ પરિચ્છેદોંરૂપસે – જો કિ પ્રતિસમય હોનેવાલી
૨ષટ્સ્થાનપતિત વૃદ્ધિહાનિવાલે અનન્ત હૈં ઉનકે રૂપસે – સદા પરિણમિત હોનેસે ઉત્પાદવ્યયવાલા હૈ,
--------------------------------------------------------------------------
૧. ગુણ=અંશ; અવિભાગ પરિચ્છેદ [સર્વ દ્રવ્યોંકી ભાઁતિ ધર્માસ્તિકાયમેં અગુરુલઘુત્વ નામકા સ્વભાવ હૈ. વહ સ્વભાવ
ધર્માસ્તિકાયકો સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠત્વકે [અર્થાત્ સ્વરૂપમેં રહનેકે] કારણભૂત હૈ. ઉસકે અવિભાગ પરિચ્છેદોંકો યહાઁ
અગુરુલઘુ ગુણ [–અંશ] કહે હૈં.]
૨. ષટ્સ્થાનપતિત વૃદ્ધિહાનિ=છહ સ્થાનમેં સમાવેશ પાનેવાલી વૃદ્ધિહાનિ; ષટ્ગુણ વૃદ્ધિહાનિ. [અગુરુલઘુત્વસ્વભાવકે
અનન્ત અંશોંમેં સ્વભાવસે હી પ્રતિસમય ષટ્ગુણ વૃદ્ધિહાનિ હોતી રહતી હૈ.]

જે અગુરુલધુક અનન્ત તે–રૂપ સર્વદા એ પરિણમે,
છે નિત્ય, આપ અકાર્ય છે, ગતિપરિણમિતને હેતુ છે. ૮૪.

Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૩૫
સ્ીનાવિનાભૂતસહાયમાત્રત્વાત્કારણભૂતઃ. સ્વાસ્તિત્વમાત્રનિર્વૃત્તત્વાત્ સ્વયમકાર્ય ઇતિ.. ૮૪..
ઉદયં જહ મચ્છાણં ગમણાણુગ્ગહકરં હવદિ લોએ.
ત્હ જીવપુગ્ગલોણં ધમ્મં દવ્વં વિયાણાહિ.. ૮૫..
ઉદકં યથા મત્સ્યાનાં ગમનાનુગ્રહકરં ભવતિ લોકે.
ત્થા જીવપુદ્ગલાનાં ધર્મદ્રવ્યં વિજાનીહિ.. ૮૫..
-----------------------------------------------------------------------------
તથાપિ સ્વરૂપસે ચ્યુત નહીં હોતા ઇસલિયે નિત્ય હૈ; ગતિક્રિયાપરિણતકો [ગતિક્રિયારૂપસે પરિણમિત
હોનેમેં જીવ–પુદ્ગલોંકો] ૧ઉદાસીન ૨અવિનાભાવી સહાયમાત્ર હોનેસે [ગતિક્રિયાપરિણતકો] કારણભૂત
હૈ; અપને અસ્તિત્વમાત્રસે નિષ્પન્ન હોનેકે કારણ સ્વયં અકાર્ય હૈ [અર્થાત્ સ્વયંસિદ્ધ હોનેકે કારણ
કિસી અન્યસે ઉત્પન્ન નહીં હુઆ હૈ ઇસલિયે કિસી અન્ય કારણકે કાર્યરૂપ નહીં હૈ].. ૮૪..
ગાથા ૮૫
અન્વયાર્થઃ– [યથા] જિસ પ્રકાર[લોકે] જગતમેં [ઉદકં] પાની [મત્સ્યાનાં] મછલિયોંકો
[ગમનાનુગ્રહકરં ભવતિ] ગમનમેં અનુગ્રહ કરતા હૈ, [તથા] ઉસી પ્રકાર [ધર્મદ્રવ્યં] ધર્મદ્રવ્ય
[જીવપુદ્ગલાનાં] જીવ–પુદ્ગલોંકો ગમનમેં અનુગ્રહ કરતા હૈ [–નિમિત્તભૂત હોતા હૈ] ઐસા
[વિજાનીહિ] જાનો.
--------------------------------------------------------------------------
૧. જિસ પ્રકાર સિદ્ધભગવાન, ઉદાસીન હોને પર ભી, સિદ્ધગુણોંકે અનુરાગરૂપસે પરિણમત ભવ્ય જીવોંકો
સિદ્ધગતિકે સહકારી કારણભૂત હૈ, ઉસી પ્રકાર ધર્મ ભી, ઉદાસીન હોને પર ભી, અપને–અપને ભાવોંસે હી
ગતિરૂપ પરિણમિત જીવ–પુદ્ગલોંકો ગતિકા સહકારી કારણ હૈ.

૨. યદિ કોઈ એક, કિસી દૂસરેકે બિના ન હો, તો પહલેકો દૂસરેકા અવિનાભાવી કહા જાતા હૈ. યહાઁ ધર્મદ્રવ્યકો
‘ગતિક્રિયાપરિણતકા અવિનાભાવી સહાયમાત્ર’ કહા હૈ. ઉસકા અર્થ હૈ કિ – ગતિક્રિયાપરિણત જીવ–પુદ્ગલ
ન હો તો વહાઁ ધર્મદ્રવ્ય ઉન્હેં સહાયમાત્રરૂપ ભી નહીં હૈ; જીવ–પુદ્ગલ સ્વયં ગતિક્રિયારૂપસે પરિણમિત હોતે હોં
તભી ધર્મદ્રવ્ય ઉન્હેંે ઉદાસીન સહાયમાત્રરૂપ [નિમિત્તમાત્રરૂપ] હૈ, અન્યથા નહીં.
જ્યમ જગતમાં જળ મીનને અનુગ્રહ કરે છે ગમનમાં,
ત્યમ ધર્મ પણ અનુગ્રહ કરે જીવ–પુદ્ગલોને ગમનમાં. ૮૫.

Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version

૧૩૬
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
ધર્મસ્ય ગતિહેતુત્વે દ્રષ્ટાંતોઽયમ્.
ય્થોદકં સ્વયમગચ્છદગમયચ્ચ સ્વયમેવ ગચ્છતાં મત્સ્યાનામુદાસીનાવિનાભૂતસહાય–
કારણમાત્રત્વેન ગમનમનુગૃહ્ણાતિ, તથા ધર્મોઽપિ સ્વયમગચ્છન્ અગમયંશ્ચ
સ્વયમેવ ગચ્છતાં જીવપુદ્ગલાનામુદાસીનાવિનાભૂતસહાયકારણમાત્રત્વેન ગમનમુનગૃહ્ણાતિ ઇતિ..૮૫..
જહ હવદિ ધમ્મદવ્વં તહ તં જાણેહ દવ્વમધમક્ખં.
ઠિદિકિરિયાજુત્તાણં કારણભૂદં તુ પુઢવીવ.. ૮૬..
યથા ભવતિ ધર્મદ્રવ્યં તથા તજ્જાનીહિ દ્રવ્યમધર્માખ્યમ્.
સ્થિતિક્રિયાયુક્તાનાં કારણભૂતં તુ પૃથિવીવ.. ૮૬..
-----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહ, ધર્મકે ગતિહેતુત્વકા દ્રષ્ટાન્ત હૈ.
જિસ પ્રકાર પાની સ્વયં ગમન ન કરતા હુઆ ઔર [પરકો] ગમન ન કરાતા હુઆ, સ્વયમેવ
ગમન કરતી હુઈ મછલિયોંકો ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ કારણમાત્રરૂપસે ગમનમેં અનુગ્રહ કરતા
હૈ, ઉસી પ્રકાર ધર્મ [ધર્માસ્તિકાય] ભી સ્વયં ગમન ન કરતા હુઆ ઐર [પરકો] ગમન ન કરાતા
હુઆ, સ્વયમેવ ગમન કરતે હુએ જીવ–પુદ્ગલોંકો ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ કારણમાત્રરૂપસે
ગમનમેં અનુગ્રહ કરતા હૈ.. ૮૫..
ગાથા ૮૬
અન્વયાર્થઃ– [યથા] જિસ પ્રકાર [ધર્મદ્રવ્યં ભવતિ] ધર્મદ્રવ્ય હૈ [તથા] ઉસી પ્રકાર
[અધર્માખ્યમ્ દ્રવ્યમ્] અધર્મ નામકા દ્રવ્ય ભી [જાનીહિ] જાનો; [તત્ તુ] પરન્તુ વહ
[ગતિક્રિયાયુક્તકો કારણભૂત હોનેકે બદલે] [સ્થિતિક્રિયાયુક્તાનામ્] સ્થિતિક્રિયાયુક્તકો [પૃથિવી
ઇવ] પૃથ્વીકી ભાઁતિ [કારણભૂતમ્] કારણભૂત હૈ [અર્થાત્ સ્થિતિક્રિયાપરિણત જીવ–પુદ્ગલોંકો
નિમિત્તભૂત હૈ].
--------------------------------------------------------------------------
ગમનમેં અનુગ્રહ કરના અર્થાત્ ગમનમેં ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ [નિમિત્તરૂપ] કારણમાત્ર હોના.
જ્યમ ધર્મનામક દ્રવ્ય તેમ અધર્મનામક દ્રવ્ય છે;
પણ દ્રવ્ય આ છે પૃથ્વી માફક હેતુ થિતિપરિણમિતને. ૮૬.

Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૩૭
અધર્મસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.
યથા ધર્મઃ પ્રજ્ઞાપિતસ્તથાધર્મોપિ પ્રજ્ઞાપનીયઃ. અયં તુ વિશેષઃ. સ ગતિક્રિયાયુક્તા–
નામુદકવત્કારણભૂત; એષઃ પુનઃ સ્થિતિક્રિયાયુક્તાનાં પૃથિવીવત્કારણભૂતઃ. યથા પૃથિવી સ્વયં પૂર્વમેવ
તિષ્ઠંતી પરમસ્થાપયંતી ચ સ્વયેવ તિષ્ઠતામશ્વાદીના મુદાસીના–વિનાભૂતસહાયકારણમાત્રત્વેન
સ્થિતિમનુગૃહ્ણાતિ તથાઽધર્માઽપિ સ્વયં પૂર્વમેવ તિષ્ઠન્ પરમસ્થાપયંશ્ચ સ્વયમેવ તિષ્ઠતાં
જીવપુદ્ગલાનામુદાસીનાવિનાભૂતસહાયકારણમાત્રત્વેન સ્થિતિમનુગૃહ્ણાતીતિ..૮૬..
જાદો અલોગલોગો જેસિં સબ્ભાવદો ય ગમણઠિદી.
દો વિ ય મયા વિભત્તા અવિભત્તા લોયમેત્તા ય.. ૮૭..
જાતમલોકલોકં યયોઃ સદ્ભાવતશ્ચ ગમનસ્થિતી.
દ્વાવપિ ચ મતૌ વિભક્તાવવિભક્તૌ લોકમાત્રૌ ચ.. ૮૭..
-----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહ, અધર્મકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.
જિસ પ્રકાર ધર્મકા પ્રજ્ઞાપન કિયા ગયા, ઉસી પ્રકાર અધર્મકા ભી પ્રજ્ઞાપન કરને યોગ્ય હૈ.
પરન્તુ યહ [નિમ્નોક્તાનુસાર] અન્તર હૈઃ વહ [–ધર્માસ્તિકાય] ગતિક્રિયાયુક્તકો પાનીકી ભાઁતિ
કારણભૂત હૈ ઔર યહ [અધર્માસ્તિકાય] સ્થિતિક્રિયાયુક્તકો પૃથ્વીકી ભાઁતિ કારણભૂત હૈ. જિસ પ્રકાર
પૃથ્વી સ્વયં પહલેસે હી સ્થિતિરૂપ [–સ્થિર] વર્તતી હુઈ તથા પરકો સ્થિતિ [–સ્થિરતા] નહીં
કરાતી હુઈ, સ્વયમેવ સ્થિતિરૂપસે પરિણમિત હોતે હુએ અશ્વાદિકકો ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ
કારણમાત્રકે રૂપમેં સ્થિતિમેં અનુગ્રહ કરતી હૈ, ઉસી પ્રકાર અધર્મ [અધર્માસ્તિકાય] ભી સ્વયં પહલેસે
હી સ્થિતિરૂપસે વર્તતા હુઆ ઔર પરકો સ્થિતિ નહીં કરાતા હુઆ, સ્વયમેવ સ્થિતિરૂપ પરિણમિત
હોતે હુએ જીવ–પુદ્ગલોંકો ઉદાસીન અવિનાભાવી સહાયરૂપ કારણમાત્રકે રૂપમેં સ્થિતિમેં અનુગ્રહ
કરતા હૈ.. ૮૬..
ગાથા ૮૭
અન્વયાર્થઃ– [ગમનસ્થિતી] [જીવ–પુદ્ગલકી] ગતિ–સ્થિતિ [ચ] તથા [અલોકલોકં]
અલોક ઔર લોકકા વિભાગ, [યયોઃ સદ્ભાવતઃ] ઉન દો દ્રવ્યોંકે સદ્ભાવસે [જાતમ્] હોતા હૈ. [ચ]
ઔર [દ્વૌ અપિ] વે દોનોં [વિભક્તૌ] વિભક્ત, [અવિભક્તૌ] અવિભક્ત [ચ] ઔર [લોકમાત્રૌ]
લોકપ્રમાણ [મતૌ] કહે ગયે હૈં.
--------------------------------------------------------------------------
ધર્માધરમ હોવાથી લોક–અલોક ને સ્થિતિગતિ બને;
તે ઉભય ભિન્ન–અભિન્ન છે ને સકળલોકપ્રમાણ છે. ૮૭.

Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version

૧૩૮
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
ધર્માધર્મસદ્ભાવે હેતૂપન્યાસોઽયમ્
ધર્માધર્મૌ વિદ્યેતે. લોકાલોકવિભાગાન્યથાનુપપત્તેઃ. જીવાદિસર્વપદાર્થાનામેકત્ર વૃત્તિરૂપો
લોકઃ. શુદ્ધૈકાકાશવૃત્તિરૂપોઽલોકઃ. તત્ર જીવપુદ્ગલૌ સ્વરસત એવ ગતિતત્પૂર્વ–સ્થિતિપરિણામાપન્નૌ.
તયોર્યદિ ગતિપરિણામં તત્પૂર્વસ્થિતિપરિણામં વા સ્વયમનુભવતોર્બહિરઙ્ગહેતૂ ધર્માધર્મો ન ભવેતામ્, તદા
તયોર્નિરર્ગલગતિસ્થિતિપરિણામત્વાદલોકેઽપિ વૃત્તિઃ કેન વાર્યેત. તતો ન લોકાલોકવિભાગઃ સિધ્યેત.
ધર્માધર્મયોસ્તુ જીવપુદ્ગલયોર્ગતિતત્પૂર્વસ્થિત્યોર્બહિરઙ્ગહેતુત્વેન સદ્ભાવેઽભ્યુપગમ્યમાને લોકાલોકવિભાગો
જાયત ઇતિ. કિઞ્ચ ધર્માધર્મો દ્વાવપિ પરસ્પરં પૃથગ્ભૂતાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વાદ્વિભક્તૌ.
એકક્ષેત્રાવગાઢત્વાદભિક્તૌ. નિષ્ક્રિયત્વેન સકલલોકવર્તિનો–
ર્જીવપુદ્ગલયોર્ગતિસ્થિત્યુપગ્રહકરણાલ્લોકમાત્રાવિતિ.. ૮૭..
-----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહ, ધર્મ ઔર અધર્મકે સદ્ભાવકી સિદ્ધિ લિયે હેતુ દર્શાયા ગયા હૈ.
ધર્મ ઔર અધર્મ વિદ્યમાન હૈ, ક્યોંકિ લોક ઔર અલોકકા વિભાગ અન્યથા નહીં બન સકતા.
જીવાદિ સર્વ પદાર્થોંકે એકત્ર–અસ્તિત્વરૂપ લોક હૈ; શુદ્ધ એક આકાશકે અસ્તિત્વરૂપ અલોક હૈ.
વહાઁ, જીવ ઔર પુદ્ગલ સ્વરસસે હી [સ્વભાવસે હી] ગતિપરિણામકો તથા ગતિપૂર્વક
સ્થિતિપરિણામકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં. યદિ ગતિપરિણામ અથવા ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા સ્વયં અનુભવ
કરનેવાલે ઉન જીવ–પુદ્ગલકો બહિરંગ હેતુ ધર્મ ઔર અધર્મ ન હો, તો જીવ–પુદ્ગલકે નિરર્ગલ
ગતિપરિણામ ઔર સ્થિતિપરિણામ હોનેસે અલોકમેં ભી ઉનકા [જીવ –પુદ્ગલકા] હોના કિસસે
નિવારા જા સકતા હૈ? [કિસીસે નહીં નિવારા જા સકતા.] ઇસલિયે લોક ઔર અલોકકા વિભાગ
સિદ્ધ નહીં હોતા. પરન્તુ યદિ જીવ–પુદ્ગલકી ગતિકે ઔર ગતિપૂર્વક સ્થિતિકે બહિરંગ હેતુઓંંકે
રૂપમેં ધર્મ ઔર અધર્મકા સદ્ભાવ સ્વીકાર કિયા જાયે તો લોક ઔર અલોકકા વિભાગ [સિદ્ધ]
હોતા હૈ . [ઇસલિયે ધર્મ ઔર અધર્મ વિદ્યમાન હૈ.] ઔર [ઉનકે સમ્બન્ધમેં વિશેષ વિવરણ યહ હૈ
કિ], ધર્મ ઔર અધર્મ દોનોં પરસ્પર પૃથગ્ભૂત અસ્તિત્વસે નિષ્પન્ન હોનેસે વિભક્ત [ભિન્ન] હૈં;
એકક્ષેત્રાવગાહી હોનેસે અવિભક્ત [અભિન્ન] હૈં; સમસ્ત લોકમેં વિદ્યમાન જીવ –પુદ્ગલોંકો ગતિસ્થિતિમેં
નિષ્ક્રિયરૂપસે અનુગ્રહ કરતે હૈં ઇસલિયે [–નિમિત્તરૂપ હોતે હૈં ઇસલિયે] લોકપ્રમાણ હૈં.. ૮૭..
--------------------------------------------------------------------------
નિરર્ગલ=નિરંકુશ; અમર્યાદિત.

Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૩૯
ણ ય ગચ્છદિ ધમ્મત્થી ગમણં ણ કરેદિ અણ્ણદવિયસ્સ.
હવદિ ગદિ સ્સ પ્પસરો જીવાણં પુગ્ગલાણં ચ.. ૮૮..
ન ચ ગચ્છતિ ધર્માસ્તિકો ગમનં ન કરોત્યન્યદ્રવ્યસ્ય.
ભવતિ ગતેઃ સઃ પ્રસરો જીવાનાં પુદ્ગલાનાં ચ.. ૮૮..
ધર્માધર્મયોર્ગતિસ્થિતિહેતુત્વેઽપ્યંતૌદાસીન્યાખ્યાપનમેતત્.
યથા હિ ગતિપરિણતઃ પ્રભઞ્જનો વૈજયંતીનાં ગતિપરિણામસ્ય હેતુકર્તાઽવલોક્યતે ન તથા ધર્મઃ.
સ ખલુ નિષ્ક્રિયત્વાત્ ન કદાચિદપિ ગતિપરિણામમેવાપદ્યતે. કુતોઽસ્ય સહકારિત્વેન પરેષાં
-----------------------------------------------------------------------------
ગાથા ૮૮
અન્વયાર્થઃ– [ધર્માસ્તિકઃ] ધર્માસ્તિકાય [ન ગચ્છતિ] ગમન નહીં કરતા [ચ] ઔર
[અન્યદ્રવ્યસ્ય] અન્ય દ્રવ્યકો [ગમનં ન કરોતિ] ગમન નહીં કરાતા; [સઃ] વહ, [જીવાનાં પુદ્ગલાનાં
ચ] જીવોં તથા પુદ્ગલોંકો [ગતિપરિણામમેં આશ્રયમાત્રરૂપ હોનેસે] [ગતેઃ પ્રસરઃ] ગતિકા ઉદાસીન
પ્રસારક [અર્થાત્ ગતિપ્રસારમેં ઉદાસીન નિમિત્તભૂત] [ભવતિ] હૈ.
ટીકાઃ– ધર્મ ઔર અધર્મ ગતિ ઔર સ્થિતિકે હેતુ હોને પર ભી વે અત્યન્ત ઉદાસીન હૈં ઐસા યહાઁ
કથન હૈ.
જિસ પ્રકાર ગતિપરિણત પવન ધ્વજાઓંકે ગતિપરિણામકા હેતુકર્તા દિખાઈ દેતા હૈ, ઉસી
પ્રકાર ધર્મ [જીવ–પુદ્ગલોંકે ગતિપરિણામકા હેતુકર્તા] નહીં હૈ. વહ [ધર્મ] વાસ્તવમેં નિષ્ક્રિય
--------------------------------------------------------------------------
ધર્માસ્તિ ગમન કરે નહી, ન કરાવતો પરદ્રવ્યને;
જીવ–પુદ્ગલોના ગતિપ્રસાર તણો ઉદાસીન હેતુ છે. ૮૮.

Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version

૧૪૦
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
ગતિપરિણામસ્ય હેતુકર્તૃત્વમ્. કિંતુ સલિલ–મિવ મત્સ્યાનાં
જીવપુદ્ગલાનામાશ્રયકારણમાત્રત્વેનોદાસીન એવાસૌ ગતેઃ પ્રસરો ભવતિ. અપિ ચ યથા
ગતિપૂર્વસ્થિતિપરિણતસ્તુઙ્ગોઽશ્વવારસ્ય સ્થિતિપરિણામસ્ય હેતુકર્તાવલોક્યતે ન તથાઽધર્મઃ. સ ખલુ
નિષ્ક્રિયત્વાત્ ન કદાચિદપિ ગતિપૂર્વસ્થિતિપરિણામમેવાપદ્યતે. કુતોઽસ્ય સહસ્થાયિત્વેન પરેષાં
ગતિપૂર્વસ્થિતિપરિણામસ્ય હેતુકર્તૃત્વમ્. કિં તુ પૃથિવીવત્તુરઙ્ગસ્ય જીવપુદ્ગલાનામાશ્રય–
કારણમાત્રત્વેનોદાસીન એવાસૌ ગતિપૂર્વસ્થિતેઃ પ્રસરો ભવતીતિ.. ૮૮..
-----------------------------------------------------------------------------
હોનેસે કભી ગતિપરિણામકો હી પ્રાપ્ત નહીં હોતા; તો ફિર ઉસે [પરકે] ૧સહકારીકે રૂપમેં પરકે
ગતિપરિણામકા હેતુકતૃત્વ કહાઁસે હોગા? [નહીં હો સકતા.] કિન્તુ જિસ પ્રકાર પાની મછલિયોંકા
[ગતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ કારણકે રૂપમેં ગતિકા ઉદાસીન હી પ્રસારક હૈે, ઉસી પ્રકાર ધર્મ
જીવ–પુદ્ગલોંકી [ગતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ કારણકે રૂપમેં ગતિકા ઉદાસીન હી પ્રસારક
[અર્થાત્ ગતિપ્રસારકા ઉદાસીન હી નિમિત્ત] હૈ.
ઔર [અધર્માસ્તિકાયકે સમ્બન્ધમેં ભી ઐસા હૈ કિ] – જિસ પ્રકાર ગતિપૂર્વકસ્થિતિપરિણત અશ્વ
સવારકે [ગતિપૂર્વક] સ્થિતિપરિણામકા હેતુકર્તા દિખાઈ દેતા હૈ, ઉસી પ્રકાર અધર્મ [જીવ–
પુદ્ગલોંકે ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા હેતુકર્તા] નહી હૈ. વહ [અધર્મ] વાસ્તવમેં નિષ્ક્રિય હોનેસે
કભી ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકો હી પ્રાપ્ત નહીં હોતા; તો ફિર ઉસે [પરકે] ૨સહસ્થાયીકે રૂપમેં
ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા હેતુકતૃત્વ કહાઁસે હોગા? [નહીં હો સકતા.] કિન્તુ જિસ પ્રકાર પૃથ્વી
અશ્વકો [ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ કારણકે રૂપમેં ગતિપૂર્વક સ્થિતિકી ઉદાસીન
હી પ્રસારક હૈ, ઉસી પ્રકાર અધર્મ જીવ–પુદ્ગલોંકો [ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામમેં] માત્ર આશ્રયરૂપ
કારણકે રૂપમેં ગતિપૂર્વક સ્થિતિકા ઉદાસીન હી પ્રસારક [અર્થાત્ ગતિપૂર્વક–સ્થિતિપ્રસારકા
ઉદાસીન હી નિમિત્ત] હૈ.. ૮૮..
--------------------------------------------------------------------------
૧. સહકારી=સાથમેં કાર્ય કરનેવાલા અર્થાત્ સાથમેં ગતિ કરનેવાલા. ધ્વજાકે સાથ પવન ભી ગતિ કરતા હૈ
ઇસલિયે યહાઁ પવનકો [ધ્વજાકે] સહકારીકે રૂપમેં હેતુકર્તા કહા હૈ; ઔર જીવ–પુદ્ગલોંકે સાથ ધર્માસ્તિકાય
ગમન ન કરકે [અર્થાત્ સહકારી ન બનકર], માત્ર ઉન્હેેં [ગતિમેં] આશ્રયરૂપ કારણ બનતા હૈ ઇસલિયે
ધર્માસ્તિકાયકો ઉદાસીન નિમિત્ત કહા હૈ. પવનકો હેતુકર્તા કહા ઉસકા યહ અર્થ કભી નહીં સમઝના કિ
પવન ધ્વજાઓંકો ગતિપરિણામ કરાતા હોગા. ઉદાસીન નિમિત્ત હો યા હેતુકર્તા હો– દોનોં પરમેં અકિંચિત્કર હૈં.
ઉનમેં માત્ર ઉપરોક્તાનુસાર હી અન્તર હૈ. અબ અગલી ગાથાકી ટીકામેં આચાર્યદેવ સ્વયં હી કહેંગે કિ ‘વાસ્તવમેં
સમસ્ત ગતિસ્થિતિમાન પદાર્થ અપને પરિણામોંસે હી નિશ્ચયસે ગતિસ્થિતિ કરતે હૈ.’ઇસલિયે ધ્વજા, સવાર
ઇત્યાદિ સબ, અપને પરિણામોંસે હી ગતિસ્થિતિ કરતે હૈ, ઉસમેં ધર્મ તથા પવન, ઔર અધર્મ તથા અશ્વ
અવિશેષરૂપસે અકિંચિત્કર હૈં ઐસા નિર્ણય કરના.]
૨. સહસ્થાયી=સાથમેં સ્થિતિ [સ્થિરતા] કરનેવાલા. [અશ્વ સવારકે સાથ સ્થિતિ કરતા હૈ, ઇસલિયે યહાઁ
અશ્વકો સવારકે સહસ્થાયીકે રૂપમેં સવારકે સ્થિતિપરિણામકા હેતુકર્તા કહા હૈ. અધર્માસ્તિકાય તો ગતિપૂર્વક
સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોને વાલે જીવ–પુદ્ગલોંકે સાથ સ્થિતિ નહીં કરતા, પહલેહી સ્થિત હૈે; ઇસ પ્રકાર વહ
સહસ્થાયી ન હોનેસે જીવ–પુદ્ગલોંકે ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા હેતુકર્તા નહીં હૈ.]

Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૪૧
વિજ્જદિ જેસિં ગમણં ઠાણં પુણ તેસિમેવ સંભવદિ.
તે સગપરિણામેહિં દુ ગમણં ઠાણં ચ કુવ્વંતિ.. ૮૯..
વિદ્યતે યેષાં ગમનં સ્થાનં પુનસ્તેષામેવ સંભવતિ.
તે સ્વકપરિણામૈસ્તુ ગમનં સ્થાનં ચ કુર્વન્તિ.. ૮૯..
ધર્માધર્મયોરૌદાસીન્યે હેતૂપન્યાસોઽયમ્.
ધર્મઃ કિલ ન જીવપુદ્ગલાનાં કદાચિદ્ગતિહેતુત્વમભ્યસ્યતિ, ન કદાચિત્સ્થિતિહેતુત્વમધર્મઃ. તૌ હિ
પરેષાં ગતિસ્થિત્યોર્યદિ મુખ્યહેતૂ સ્યાતાં તદા યેષાં ગતિસ્તેષાં ગતિરેવ ન સ્થિતિઃ, યેષાં સ્થિતિસ્તેષાં
સ્થિતિરેવ ન ગતિઃ. તત એકેષામપિ ગતિસ્થિતિદર્શનાદનુમીયતે ન તૌ તયોર્મુખ્યહેતૂ. કિં તુ
વ્યવહારનયવ્યવસ્થાપિતૌ ઉદાસીનૌ. કથમેવં ગતિસ્થિતિમતાં પદાર્થોનાં ગતિસ્થિતી ભવત ઇતિ
-----------------------------------------------------------------------------
ગાથા ૮૯
અન્વયાર્થઃ– [યેષાં ગમનં વિદ્યતે] [ધર્મ–અધર્મ ગતિ–સ્થિતિકે મુખ્ય હેતુ નહીં હૈં, ક્યોંકિ]
જિન્હેં ગતિ હોતી હૈ [તેષામ્ એવ પુનઃ સ્થાનં સંભવતિ] ઉન્હીંકો ફિર સ્થિતિ હોતી હૈ [ઔર જિન્હેં
સ્થિતિ હોતી હૈ ઉન્હીંકો ફિર ગતિ હોતી હૈ]. [તે તુ] વે [ગતિસ્થિતિમાન પદાર્થ] તો
[સ્વકપરિણામૈઃ] અપને પરિણામોંસે [ગમનં સ્થાનં ચ] ગતિ ઔર સ્થિતિ [કુર્વન્તિ] કરતે હૈં.
ટીકાઃ– યહ, ધર્મ ઔર અધર્મકી ઉદાસીનતાકે સમ્બન્ધમેં હેતુ કહા ગયા હૈ.
વાસ્તવમેં [નિશ્ચયસે] ધર્મ જીવ–પુદ્ગલોંકો કભી ગતિહેતુ નહીં હોતા, અધર્મ કભી સ્થિતિહેતુ
નહીં હોતા; ક્યોંકિ વે પરકો ગતિસ્થિતિકે યદિ મુખ્ય હેતુ [નિશ્ચયહેતુ] હોં, તો જિન્હેં ગતિ હો ઉન્હેં
ગતિ હી રહના ચાહિયે, સ્થિતિ નહીં હોના ચાહિયે, ઔર જિન્હેં સ્થિતિ હો ઉન્હેં સ્થિતિ હી રહના
ચાહિયે, ગતિ નહીં હોના ચાહિયે. કિન્તુ એકકો હી [–ઉસી એક પદાર્થકો] ગતિ ઔર સ્થિતિ દેખનેમે
આતી હૈ; ઇસલિયે અનુમાન હો સકતા હૈ કિ વે [ધર્મ–અધર્મ] ગતિ–સ્થિતિકે મુખ્ય હેતુ નહીં હૈં,
કિન્તુ વ્યવહારનયસ્થાપિત [વ્યવહારનય દ્વારા સ્થાપિત – કથિત] ઉદાસીન હેતુ હૈં.
--------------------------------------------------------------------------
રે! જેમને ગતિ હોય છે, તેઓ જ વળી સ્થિર થાય છે;
તે સર્વ નિજ પરિણામથી જ કરે ગતિસ્થિતિભાવને. ૮૯.

Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version

૧૪૨
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
ચેત્, સર્વે હિ ગતિસ્થિતિમંતઃ પદાર્થાઃ સ્વપરિણામૈરેવ નિશ્ચયેન ગતિસ્થિતી કુર્વંતીતિ.. ૮૯..
–ઇતિ ધર્માધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનં સમાપ્તમ્.
અથ આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનમ્.
સવ્વેસિં જીવાણં સેસાસં તહ ય પુગ્ગલાણં ચ.
જં દેદિ વિવરમખિલં તં લોગે હવદિ આગાસં.. ૯૦..
સર્વેષાં જીવાનાં શેષાણાં તથૈવ પુદ્ગલાનાં ચ.
યદ્રદાતિ વિવરમખિલં તલ્લોકે ભવત્યાકાશમ્.. ૯૦..
-----------------------------------------------------------------------------
પ્રશ્નઃ– ઐસા હો તો ગતિસ્થિતિમાન પદાર્થોંકો ગતિસ્થિતિ કિસ પ્રકાર હોતી હૈ?
ઉત્તરઃ– વાસ્તવમેં સમસ્ત ગતિસ્થિતિમાન પદાર્થ અપને પરિણામોંસે હી નિશ્ચયસે ગતિસ્થિતિ કરતે
હૈં.. ૮૯..
ઇસ પ્રકાર ધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાય ઔર અધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ.
અબ આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન હૈ.
ગાથા ૯૦
અન્વયાર્થઃ– [લોકે] લોકમેં [જીવાનામ્] જીવોંકો [ચ] ઔર [પુદ્ગલાનામ્] પુદ્ગલોંકો [તથા
એવ] વૈસે હી [સર્વેષામ્ શેષાણામ્] શેષ સમસ્ત દ્રવ્યોંકો [યદ્] જો [અખિલં વિવરં] સમ્પૂર્ણ
અવકાશ [દદાતિ] દેતા હૈ, [તદ્] વહ [આકાશમ્ ભવતિ] આકાશ હૈ.
--------------------------------------------------------------------------
જે લોકમાં જીવ–પુદ્ગલોને, શેષ દ્રવ્ય સમસ્તને
અવકાશ દે છે પૂર્ણ, તે આકાશનામક દ્રવ્ય છે. ૯૦.

Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૪૩
આકાશસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.
ષડ્દ્રવ્યાત્મકે લોકે સર્વેષાં શેષદ્રવ્યાણાં યત્સમસ્તાવકાશનિમિત્તં વિશુદ્ધક્ષેત્રરૂપં
તદાકાશમિતિ.. ૯૦..
જીવા પુગ્ગલકાયા ધમ્માધમ્મા ય લોગદોણણ્ણા.
તત્તો અણણ્ણમણ્ણં આયાસં અંતવદિરિત્તં.. ૯૧..
જીવાઃ પુદ્ગલકાયાઃ ધર્માધર્મોંં ચ લોકતોઽનન્યે.
તતોઽનન્યદન્યદાકાશમંતવ્યતિરિક્તમ્.. ૯૧..
લોકાદ્બહિરાકાશસૂચનેયમ્.
જીવાદીનિ શેષદ્રવ્યાણ્યવધૃતપરિમાણત્વાલ્લોકાદનન્યાન્યેવ. આકાશં ત્વનંતત્વાલ્લોકાદ–
નન્યદન્યચ્ચેતિ.. ૯૧..
-----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહ, આકાશકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.
ષટ્દ્રવ્યાત્મક લોકમેં ૧શેષ સભી દ્રવ્યોંકો જો પરિપૂર્ણ અવકાશકા નિમિત્ત
હૈ, વહ આકાશ હૈ– જો કિ [આકાશ] વિશુદ્ધક્ષેત્રરૂપ હૈ.. ૯૦..
ગાથા ૯૧
અન્વયાર્થઃ– [જીવાઃ પુદ્ગલકાયાઃ ધર્માધર્મૌ ચ] જીવ, પુદ્ગલકાય, ધર્મ , અધર્મ [તથા કાલ]
[લોકતઃ અનન્યે] લોકસે અનન્ય હૈ; [અંતવ્યતિરિક્તમ્ આકાશમ્] અન્ત રહિત ઐસા આકાશ [તતઃ]
ઉસસે [લોકસે] [અનન્યત્ અન્યત્] અનન્ય તથા અન્ય હૈ.
ટીકાઃ– યહ, લોકકે બાહર [ભી] આકાશ હોનેકી સૂચના હૈ.
જીવાદિ શેષ દ્રવ્ય [–આકાશકે અતિરિક્ત દ્રવ્ય] મર્યાદિત પરિમાણવાલે હોનેકે કારણ લોકસે
--------------------------------------------------------------------------
૧. નિશ્ચયનયસે નિત્યનિરંજન–જ્ઞાનમય પરમાનન્દ જિનકા એક લક્ષણ હૈ ઐસે અનન્તાનન્ત જીવ, ઉનસે અનન્તગુને
પુદ્ગલ, અસંખ્ય કાલાણુ ઔર અસંખ્યપ્રદેશી ધર્મ તથા અધર્મ– યહ સભી દ્રવ્ય વિશિષ્ટ અવગાહગુણ દ્વારા
લોકાકાશમેં–યદ્યપિ વહ લોકાકાશ માત્ર અસંખ્યપ્રદેશી હી હૈ તથાપિ અવકાશ પ્રાપ્ત કરતે હૈં.

Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version

૧૪૪
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
આગાસં અવગાસં ગમણટ્ઠિદિકારણેહિં દેદિ જદિ.
ઉડ્ઢંગદિપ્પધાણા સિદ્ધા ચિટ્ઠંતિ કિધ તત્થ.. ૯૨..
આકાશમવકાશં ગમનસ્થિતિકારણાભ્યાં દદાતિ યદિ.
ઊર્ધ્વંગતિપ્રધાનાઃ સિદ્ધાઃ તિષ્ઠન્તિ કથં તત્ર.. ૯૨..
આકાશસ્યાવકાશૈકહેતોર્ગતિસ્થિતિહેતુત્વશઙ્કાયાં દોષોપન્યાસોઽયમ્.
-----------------------------------------------------------------------------
અનન્ય હી હૈં; આકાશ તો અનન્ત હોનેકે કારણ લોકસે અનન્ય તથા અન્ય હૈ.. ૯૧..
ગાથા ૯૨
અન્વયાર્થઃ– [યદિ આકાશમ્] યદિ આકાશ [ગમનસ્થિતિકારણાભ્યામ્] ગતિ–સ્થિતિકે કારણ
સહિત [અવકાશં દદાતિ] અવકાશ દેતા હો [અર્થાત્ યદિ આકાશ અવકાશહેતુ ભી હો ઔર ગતિ–
સ્થિતિહેતુ ભી હો] તો [ઊર્ધ્વંગતિપ્રધાનાઃ સિદ્ધાઃ] ઊર્ધ્વગતિપ્રધાન સિદ્ધ [તત્ર] ઉસમેં [આકાશમેં]
[કથમ્] ક્યોં [તિષ્ઠન્તિ] સ્થિર હોં? [આગે ગમન ક્યોં ન કરેં?]
ટીકાઃ– જો માત્ર અવકાશકા હી હેતુ હૈ ઐસા જો આકાશ ઉસમેં ગતિસ્થિતિહેતુત્વ [ભી]
હોનેકી શંકા કી જાયે તો દોષ આતા હૈ ઉસકા યહ કથન હૈ.
--------------------------------------------------------------------------
યહાઁ યદ્યપિ સામાન્યરૂપસે પદાર્થોંકા લોકસે અનન્યપના કહા હૈ. તથાપિ નિશ્ચયસે અમૂર્તપના,
કેવજ્ઞાનપના,સહજપરમાનન્દપના, નિત્યનિરંજનપના ઇત્યાદિ લક્ષણોં દ્વારા જીવોંકો ઈતર દ્રવ્યોંસે અન્યપના હૈ
ઔર અપને–અપને લક્ષણોં દ્વારા ઈતર દ્રવ્યોંકા જીવોંસે ભિન્નપના હૈ ઐસા સમઝના.
અવકાશદાયક આભ ગતિ–થિતિહેતુતા પણ જો ધરે,
તો ઊર્ધ્વગતિપરધાન સિદ્ધો કેમ તેમાં સ્થિતિ લહે? ૯૨.

Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૪૫
યદિ ખલ્વાકાશમવગાહિનામવગાહહેતુરિવ ગતિસ્થિતિમતાં ગતિસ્થિતિહેતુરપિ સ્યાત્, તદા
સર્વોત્કૃષ્ટસ્વાભાવિકોર્ધ્વગતિપરિણતા ભગવંતઃ સિદ્ધા બહિરઙ્ગાંતરઙ્ગસાધનસામગ્રયાં સત્યામપિ
કૃતસ્તત્રાકાશે તિષ્ઠંતિ ઇતિ.. ૯૨..
જમ્હા ઉવરિટ્ઠાણં સિદ્ધાણં જિણવરેહિં પણ્ણત્તં.
તમ્હા ગમણટ્ઠાણં આયાસે જાણ ણત્થિ ત્તિ.. ૯૩..
યસ્માદુપરિસ્થાનં સિદ્ધાનાં જિનવરૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્.
તસ્માદ્ગમનસ્થાનમાકાશે જાનીહિ નાસ્તીતિ.. ૯૩..
-----------------------------------------------------------------------------
યદિ આકાશ, જિસ પ્રકાર અવગાહવાલોંકો અવગાહહેતુ હૈ ઉસી પ્રકાર, ગતિસ્થિતિવાલોંકો
ગતિ–સ્થિતિહેતુ ભી હો, તો સર્વોત્કૃષ્ટ સ્વાભાવિક ઊર્ધ્વગતિસે પરિણત સિદ્ધભગવન્ત, બહિરંગ–અંતરંગ
સાધનરૂપ સામગ્રી હોને પર ભી ક્યોં [–કિસ કારણ] ઉસમેં–આકાશમેં–સ્થિર હોં? ૯૨..
ગાથા ૯૩
અન્વયાર્થઃ– [યસ્માત્] જિસસે [જિનવરૈઃ] જિનવરોંંંને [સિદ્ધાનામ્] સિદ્ધોંકી [ઉપરિસ્થાનં]
લોકકે ઉપર સ્થિતિ [પ્રજ્ઞપ્તમ્] કહી હૈ, [તસ્માત્] ઇસલિયે [ગમનસ્થાનમ્ આકાશે ન અસ્તિ]
ગતિ–સ્થિતિ આકાશમેં નહીં હોતી [અર્થાત્ ગતિસ્થિતિહેતુત્વ આકાશમેં નહીં હૈ] [ઇતિ જાનીહિ] ઐસા
જાનો.
ટીકાઃ– [ગતિપક્ષ સમ્બન્ધી કથન કરનેકે પશ્ચાત્] યહ, સ્થિતિપક્ષ સમ્બન્ધી કથન હૈ.
જિસસે સિદ્ધભગવન્ત ગમન કરકે લોકકે ઉપર સ્થિર હોતે હૈં [અર્થાત્ લોકકે ઉપર ગતિપૂર્વક
સ્થિતિ કરતે હૈં], ઉસસે ગતિસ્થિતિહેતુત્વ આકાશમેં નહીં હૈ ઐસા નિશ્ચય કરના; લોક ઔર
અલોકકા વિભાગ કરનેવાલે ધર્મ તથા અધર્મકો હી ગતિ તથા સ્થિતિકે હેતુ માનના.. ૯૩..
--------------------------------------------------------------------------
અવગાહ=લીન હોના; મજ્જિત હોના; અવકાશ પાના.
ભાખી જિનોએ લોકના અગે્ર સ્થિતિ સિદ્ધો તણી,
તે કારણે જાણો–ગતિસ્થિતિ આભમાં હોતી નથી. ૯૩.

Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version

૧૪૬
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
સ્થિતિપક્ષોપન્યાસોઽયમ્.
યતો ગત્વા ભગવંતઃ સિદ્ધાઃ લોકોપર્યવતિષ્ઠંતે, તતો ગતિસ્થિતિહેતુત્વમાકાશે નાસ્તીતિ
નિશ્ચેતવ્યમ્. લોકાલોકાવચ્છેદકૌ ધર્માધર્માવેવ ગતિસ્થિતિહેતુ મંતવ્યાવિતિ.. ૯૩..
જદિ હવદિ ગમણહેદૂ આગસં ઠાણકારણં તેસિં.
પસજદિ અલોગહાણી લોગસ્સ ચ અંતપરિવડ્ઢી.. ૯૪..
યદિ ભવતિ ગમનહેતુરાકાશં સ્થાનકારણં તેષામ્.
પ્રસજત્યલોકહાનિર્લોકસ્ય ચાંતપરિવૃદ્ધિઃ.. ૯૪..
આકાશસ્ય ગતિસ્થિતિહેતુત્વાભાવે હેતૂપન્યાસોઽયમ્.

નાકાશં ગતિસ્થિતિહેતુઃ લોકાલોકસીમવ્યવસ્થાયાસ્તથોપપત્તેઃ. યદિ ગતિ– સ્થિત્યોરાકાશમેવ
નિમિત્તમિષ્યેત્, તદા તસ્ય સર્વત્ર સદ્ભાવાજ્જીવપુદ્ગલાનાં ગતિસ્થિત્યોર્નિઃ સીમત્વાત્પ્રતિક્ષણમલોકો
હીયતે, પૂર્વં પૂર્વં વ્યવસ્થાપ્યમાનશ્ચાંતો લોકસ્યોત્તરોત્તરપરિવૃદ્ધયા વિઘટતે. તતો ન તત્ર તદ્ધેતુરિતિ..
૯૪..
-----------------------------------------------------------------------------
ગાથા ૯૪
અન્વયાર્થઃ– [યદિ] યદિ [આકાશં] આકાશ [તેષામ્] જીવ–પુદ્ગલોંકો [ગમનહેતુઃ] ગતિહેતુ
ઔર [સ્થાનકારણં] સ્થિતિહેતુ [ભવતિ] હો તો [અલોકહાનિઃ] અલોકકી હાનિકા [ચ] ઔર
[લોકસ્ય અંતપરિવૃદ્ધિ] લોકકે અન્તકી વૃદ્ધિકા [પ્રસજતિ] પ્રસંગ આએ.
ટીકાઃ– યહાઁ, આકાશકો ગતિસ્થિતિહેતુત્વકા અભાવ હોને સમ્બન્ધી હેતુ ઉપસ્થિત કિયા ગયા હૈ.
આકાશ ગતિ–સ્થિતિકા હેતુ નહીં હૈ, ક્યોંકિ લોક ઔર અલોકકી સીમાકી વ્યવસ્થા ઇસી
પ્રકાર બન સકતી હૈ. યદિ આકાશકો હી ગતિ–સ્થિતિકા નિમિત્ત માના જાએ, તો આકાશકો સદ્ભાવ
સર્વત્ર હોનેકે કારણ જીવ–પુદ્ગલોંકી ગતિસ્થિતિકી કોઈ સીમા નહીં રહનેસે પ્રતિક્ષણ અલોકકી હાનિ
--------------------------------------------------------------------------
નભ હોય જો ગતિહેતુ ને સ્થિતિહેતુ પુદ્ગલ–જીવને.
તો હાનિ થાય અલોકની, લોકાન્ત પામે વૃદ્ધિને. ૯૪.

Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૪૭
તમ્હા ધમ્માધમ્મા ગમણટ્ઠિદિકારણાણિ ણાગાસં.
ઇદિ જિણવરેહિં ભણિદં લોગસહાવં સુણંતાણં.. ૯૫..
તસ્માદ્ધર્માધર્મૌ ગમનસ્થિતિકારણે નાકાશમ્.
ઇતિ જિનવરૈઃ ભણિતં લોકસ્વભાવં શૃણ્વતામ્.. ૯૫..
આકાશસ્ય ગતિસ્થિતિહેતુત્વનિરાસવ્યાખ્યોપસંહારોઽયમ્.
ધર્માધર્માવેવ ગતિસ્થિતિકારણે નાકાશમિતિ.. ૯૫..
ધમ્માધમ્માગાસા અપુધબ્ભુદા સમાણપરિમાણા.
પુધગુવલદ્ધિવિસેસા કરિંતિ એગત્તમણ્ણત્તં.. ૯૬..
-----------------------------------------------------------------------------
હોગી ઔર પહલે–પહલે વ્યવસ્થાપિત હુઆ લોકકા અન્ત ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પાનેસે લોકકા અન્ત હી ટૂટ
જાયેગા [અર્થાત્ પહલે–પહલે નિશ્ચિત હુઆ લોકકા અન્ત ફિર–ફિર આગે બઢતે જાનેસે લોકકા અન્ત
હી નહી બન સકેગા]. ઇસલિયે આકાશમેં ગતિ–સ્થિતિકા હેતુત્વ નહીં હૈ.. ૯૪..
ગાથા ૯૫
અન્વયાર્થઃ– [તસ્માત્] ઇસલિયે [ગમનસ્થિતિકારણે] ગતિ ઔર સ્થિતિકે કારણ [ધર્માધર્મૌ]
ધર્મ ઔર અધર્મ હૈ, [ન આકાશમ્] આકાશ નહીં હૈ. [ઇતિ] ઐસા [લોકસ્વભાવં શૃણ્વતામ્]
લોકસ્વભાવકે શ્રોતાઓંસે [જિનવરૈઃ ભણિતમ્] જિનવરોંને કહા હૈ.
ટીકાઃ– યહ, આકાશકો ગતિસ્થિતિહેતુત્વ હોનેકે ખણ્ડન સમ્બન્ધી કથનકા ઉપસંહાર હૈ.
ધર્મ ઔર અધર્મ હી ગતિ ઔર સ્થિતિકે કારણ હૈં, આકાશ નહીં.. ૯૫..
--------------------------------------------------------------------------
તેથી ગતિસ્થિતિહેતુઓ ધર્માધરમ છે, નભ નહી;
ભાખ્યું જિનોએ આમ લોકસ્વભાવના શ્રોતા પ્રતિ. ૯૫.
ધર્માધરમ–નભને સમાનપ્રમાણયુત અપૃથક્ત્વથી,
વળી ભિન્નભિન્ન વિશેષથી, એકત્વ ને અન્યત્વ છે. ૯૬.

Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version

૧૪૮
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
ધર્માધર્માકાશાન્યપૃથગ્ભૂતાનિ સમાનપરિમાણાનિ.
પૃથગુપલબ્ધિવિશેષાણિ કુવૈત્યેકત્વમન્યત્વમ્.. ૯૬..
ધર્માધર્મલોકાકાશાનામવગાહવશાદેકત્વેઽપિ વસ્તુત્વેનાન્યત્વમત્રોક્તમ્.
ધર્માધર્મલોકાકાશાનિ હિ સમાનપરિમાણત્વાત્સહાવસ્થાનમાત્રેણૈવૈકત્વભાઞ્જિ. વસ્તુતસ્તુ
વ્યવહારેણ ગતિસ્થિત્યવગાહહેતુત્વરૂપેણ નિશ્ચયેન વિભક્તપ્રદેશત્વરૂપેણ વિશેષેણ પૃથગુપ–
લભ્યમાનેનાન્યત્વભાઞ્જ્યેવ ભવંતીતિ.. ૯૬..
–ઇતિ આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનં સમાપ્તમ્.
-----------------------------------------------------------------------------
ગાથા ૯૬
અન્વયાર્થઃ– [ધર્માધર્માકાશાનિ] ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશ [લોકાકાશ] [સમાનપરિમાણાનિ]
સમાન પરિમાણવાલે [અપૃથગ્ભૂતાનિ] અપૃથગ્ભૂત હોનેસે તથા [પૃથગુપલબ્ધિવિશેષાણિ] પૃથક–ઉપલબ્ધ
[ભિન્ન–ભિન્ન] વિશેષવાલે હોનેસે [એકત્વમ્ અન્યત્વમ્] એકત્વ તથા અન્યત્વકો [કુર્વંતિ] કરતે હૈ.
ટીકાઃ– યહાઁ, ધર્મ, અધર્મ ઔર લોકાકાશકા અવગાહકી અપેક્ષાસે એકત્વ હોને પર ભી
વસ્તુરૂપસે અન્યત્વ કહા ગયા હૈ .
ધર્મ, અધર્મ ઔર લોકાકાશ સમાન પરિમાણવાલે હોનેકે કારણ સાથ રહને માત્રસે હી [–માત્ર
એકક્ષેત્રાવગાહકી અપેક્ષાસે હી] એકત્વવાલે હૈં; વસ્તુતઃ તો [૧] વ્યવહારસે ગતિહેતુત્વ, સ્થિતિહેતુત્વ
ઔર અવગાહહેતુત્વરૂપ [પૃથક્–ઉપલબ્ધ વિશેષ દ્વારા] તથા [૨] નિશ્ચયસે ૧વિભક્તપ્રદેશત્વરૂપ
પૃથક્–ઉપલબ્ધ ૨વિશેષ દ્વારા, વે અન્યત્વવાલે હી હૈં.
ભાવાર્થઃ– ધર્મ, અધર્મ ઔર લોકાકાશકા એકત્વ તો માત્ર એકક્ષેત્રાવગાહકી અપેક્ષાસે હી કહા જા
સકતા હૈ; વસ્તુરૂપસે તો ઉન્હેં અન્યત્વ હી હૈ, ક્યોંકિ [૧] ઉનકે લક્ષણ ગતિહેતુત્વ, સ્થિતિહેતુત્વ
ઔર અવગાહહેતુત્વરૂપ ભિન્ન–ભિન્ન હૈં તથા [૨] ઉનકે પ્રદેશ ભી ભિન્ન–ભિન્ન હૈં.. ૯૬..
ઇસ પ્રકાર આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાયકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ.
--------------------------------------------------------------------------
૧. વિભક્ત=ભિન્ન. [ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકો ભિન્નપ્રદેશપના હૈ.]

૨. વિશેષ=ખાસિયત; વિશિષ્ટતા; વિશેષતા. [વ્યવહારસે તથા નિશ્ચયસે ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકે વિશેષ પૃથક્
ઉપલબ્ધ હૈં અર્થાત્ ભિન્ન–ભિન્ન દિખાઈ દેતે હૈં.]

Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૪૯
અથ ચૂલિકા.
આગાસકાલજીવા ધમ્માધમ્મા ય મુત્તિપરિહીણા.
મુત્તં પુગ્ગલદવ્વં જીવો ખલુ ચેદણો તેસુ.. ૯૭..
આકાશકાલજીવા ધર્માધર્મૌ ચ મૂર્તિપરિહીનાઃ.
મૂર્તં પુદ્ગલદ્રવ્યં જીવઃ ખલુ ચેતનસ્તેષુ.. ૯૭..
અત્ર દ્રવ્યાણાં મૂર્તામૂર્તત્વં ચેતનાચેતનત્વં ચોક્તમ્.
સ્પર્શરસગંધવર્ણસદ્ભાવસ્વભાવં મૂર્તં, સ્પર્શરસગંધવર્ણાભાવસ્વભાવમમૂર્તમ્. ચૈતન્યસદ્ભાવ–સ્વભાવં
ચેતનં, ચૈતન્યાભાવસ્વભાવમચેતનમ્. તત્રામૂર્તમાકાશં, અમૂર્તઃ કાલઃ, અમૂર્તઃ સ્વરૂપેણ જીવઃ
પરરૂપાવેશાન્મૂર્તોઽપિ અમૂર્તો ધર્મઃ અમૂર્તાઽધર્મઃ, મૂર્તઃ પુદ્ગલ એવૈક ઇતિ. અચેતનમાકાશં,
-----------------------------------------------------------------------------
અબ, ૧ચૂલિકા હૈ.
ગાથા ૯૭
અન્વયાર્થઃ– [આકાશકાલજીવાઃ] આકાશ, કાલ જીવ, [ધર્માધર્મૌ ચ] ધર્મ ઔર અધર્મ
[મૂર્તિપરિહીનાઃ] અમૂર્ત હૈ, [પુદ્ગલદ્રવ્યં મૂર્તં] પુદ્ગલદ્રવ્ય મૂર્ત હૈ. [તેષુ] ઉનમેં [જીવઃ] જીવ
[ખલુ] વાસ્તવમેં [ચેતનઃ] ચેતન હૈ.
ટીકાઃ– યહાઁ દ્રવ્યોંકા મૂર્તોમૂર્તપના [–મૂર્તપના અથવા અમૂર્તપના] ઔર ચેતનાચેતનપના [–
ચેતનપના અથવા અચેતનપના] કહા ગયા હૈ.
સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણકા સદ્ભાવ જિસકા સ્વભાવ હૈ વહ મૂર્ત હૈ; સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણકા
અભાવ જિસકા સ્વભાવ હૈ વહ અમૂર્ત હૈ. ચૈતન્યકા સદ્ભાવ જિસકા સ્વભાવ હૈ વહ ચેતન હૈ;
ચૈતન્યકા અભાવ જિસકા સ્વભાવ હૈ વહ અચેતન હૈ. વહાઁ આકાશ અમૂર્ત હૈ, કાલ અમૂર્ત હૈ, જીવ
સ્વરૂપસે અમૂર્ત હૈ,
--------------------------------------------------------------------------
૧. ચૂલિકા=શાસ્ત્રમેં જિસકા કથન ન હુઆ હો ઉસકા વ્યાખ્યાન કરના અથવા જિસકા કથન હો ચુકા હો ઉસકા
વિશેષ વ્યાખ્યાન કરના અથવા દોનોંકા યથાયોગ્ય વ્યાખ્યાન કરના.
આત્મા અને આકાશ, ધર્મ અધર્મ, કાળ અમૂર્ત છે,
છે મૂર્ત પુદ્ગલદ્રવ્યઃ તેમાં જીવ છે ચેતન ખરે. ૯૭.

Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version

૧૫૦
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
અચેતનઃ કાલઃ અચેતનો ધર્મઃ અચેતનોઽધર્મઃ અચેતનઃ પુદ્ગલઃ, ચેતનો જીવ એવૈક ઇતિ.. ૯૭..
જીવા પુગ્ગલકાયા સહ સક્કિરિયા હવંતિ ણ ય સેસા.
પુગ્ગલકરણા જીવા ખંધા ખલુ કાલકરણા દુ.. ૯૮..
જીવાઃ પુદ્ગલકાયાઃ સહ સક્રિયા ભવન્તિ ન ચ શેષાઃ.
પુદ્ગલકરણા જીવાઃ સ્કંધા ખલુ કાલકરણાસ્તુ.. ૯૮..
અત્ર સક્રિયનિષ્ક્રિયત્વમુક્તમ્.
પ્રદેશાંતરપ્રાપ્તિહેતુઃ પરિસ્પંદનરૂપપર્યાયઃ ક્રિયા. તત્ર સક્રિયા બહિરઙ્ગસાધનેન સહભૂતાઃ જીવાઃ,
સક્રિયા બહિરઙ્ગસાધનેન સહભૂતાઃ પુદ્ગલાઃ. નિષ્ક્રિયમાકાશં, નિષ્ક્રિયો ધર્મઃ, નિષ્ક્રિયોઽધર્મઃ, નિષ્ક્રિયઃ
કાલઃ. જીવાનાં સક્રિયત્વસ્ય બહિરઙ્ગ– સાધનં કર્મનોકર્મોપચયરૂપાઃ પુદ્ગલા ઇતિ તે પુદ્ગલકરણાઃ.
-----------------------------------------------------------------------------
પરરૂપમેં ૧પ્રવેશ દ્વારા [–મૂર્તદ્રવ્યકે સંયોગકી અપેક્ષાસે] મૂર્ત ભી હૈ, ધર્મ અમૂર્ત હૈ, અધર્મ
અમૂર્ત હૈે; પુદ્ગલ હી એક મૂર્ત હૈ. આકાશ અચેતન હૈ, કાલ અચેતન હૈ, ધર્મ અચેતન હૈ, અધર્મ
અચેતન હૈ, પુદ્ગલ અચેતન હૈ; જીવ હી એક ચેતન હૈ.. ૯૭..
ગાથા ૯૮
અન્વયાર્થઃ– [સહ જીવાઃ પુદ્ગલકાયાઃ] બાહ્ય કરણ સહિત સ્થિત જીવ ઔર પુદ્ગલ [સક્રિયાઃ
ભવન્તિ] સક્રિય હૈ, [ન ચ શેષાઃ] શેષ દ્રવ્ય સક્રિય નહીં હૈં [નિષ્ક્રિય હૈં]; [જીવાઃ] જીવ
[પુદ્ગલકરણાઃ] પુદ્ગલકરણવાલે [–જિન્હેં સક્રિયપનેમેં પુદ્ગલ બહિરંગ સાધન હો ઐસે] હૈં[સ્કંધાઃ
ખલુ કાલકરણાઃ તુ] ઔર સ્કન્ધ અર્થાત્ પુદ્ગલ તો કાલકરણવાલે [–જિન્હેં સક્રિયપનેમેં કાલ
બહિરંગ સાધન હો ઐસે] હૈં.
ટીકાઃ– યહાઁ [દ્રવ્યોંંકા] સક્રિય–નિષ્ક્રિયપના કહા ગયા હૈ.
પ્રદેશાન્તરપ્રાપ્તિકા હેતુ [–અન્ય પ્રદેશકી પ્રાપ્તિકા કારણ] ઐસી જો પરિસ્પંદરૂપ પર્યાય, વહ
ક્રિયા હૈ. વહાઁ, બહિરંગ સાધનકે સાથ રહનેવાલે જીવ સક્રિય હૈં; બહિરંગ સાધનકે સાથ રહનેવાલે
પુદ્ગલ સક્રિય હૈં. આકાશ નિષ્ક્રિય હૈ; ધર્મ નિષ્ક્રિય હૈ; અધર્મ નિષ્ક્રિય હૈ ; કાલ નિષ્ક્રિય હૈ.
--------------------------------------------------------------------------
૧. જીવ નિશ્ચયસે અમૂર્ત–અખણ્ડ–એકપ્રતિભાસમય હોનેસે અમૂર્ત હૈ, રાગાદિરહિત સહજાનન્દ જિસકા એક સ્વભાવ
હૈ ઐસે આત્મતત્ત્વકી ભાવનારહિત જીવ દ્વારા ઉપાર્જિત જો મૂર્ત કર્મ ઉસકે સંસર્ગ દ્વારા વ્યવહારસે મૂર્ત ભી હૈ.
જીવ–પુદ્ગલો સહભૂત છે સક્રિય, નિષ્ક્રિય શેષ છે;
છે કાલ પુદ્ગલને કરણ, પુદ્ગલ કરણ છે જીવને. ૯૮.

Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૧૫૧
તદભાવાન્નિઃક્રિયત્વં સિદ્ધાનામ્. પુદ્ગલાનાં સક્રિયત્વસ્ય બહિરઙ્ગસાધનં પરિણામનિર્વર્તકઃ કાલ ઇતિ તે
કાલકરણાઃ ન ચ કાર્માદીનામિવ કાલસ્યાભાવઃ. તતો ન સિદ્ધાનામિવ નિષ્ક્રિયત્વં પુદ્ગલાનામિતિ..
૯૮..
જે ખલુ ઇંદિયગેજ્ઝા વિસયા જીવેહિ હોંતિ તે મુત્તા.
સેસં હવદિ અમૂત્તં ચિત્તં ઉભયં સમાદિયદિ.. ૯૯..
યે ખલુ ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યા વિષયા જીવૈર્ભવન્તિ તે મૂર્તોઃ.
શેષં ભવત્યમૂર્તં ચિતમુભયં સમાદદાતિ.. ૯૯..
----------------------------------------------------------------------------
જીવોંકો સક્રિયપનેકા બહિરંગ સાધન કર્મ–નોકર્મકે સંચયરૂપ પુદ્ગલ હૈ; ઇસલિયે જીવ
પુદ્ગલકરણવાલે હૈં. ઉસકે અભાવકે કારણ [–પુદ્ગલકરણકે અભાવકે કારણ] સિદ્ધોંકો
નિષ્ક્રિયપના હૈ [અર્થાત્ સિદ્ધોંકો કર્મ–નોકર્મકે સંચયરૂપ પુદ્ગલોંકા અભાવ હોનેસે વે નિષ્ક્રિય હૈં.]
પુદ્ગલોંકો સક્રિયપનેકા બહિરંગ સાધન પરિણામનિષ્પાદક કાલ હૈ; ઇસલિયે પુદ્ગલ કાલકરણવાલે
હૈં.
કર્માદિકકી ભાઁતિ [અર્થાત્ જિસ પ્રકાર કર્મ–નોકર્મરૂપ પુદ્ગલોંકા અભાવ હોતા હૈ ઉસ
પ્રકાર] કાલકા અભાવ નહીં હોતા; ઇસલિયે સિદ્ધોંકી ભાઁતિ [અર્થાત્ જિસ પ્રકાર સિદ્ધોંકો
નિષ્ક્રિયપના હોતા હૈ ઉસ પ્રકાર] પુદ્ગલોંકો નિષ્ક્રિયપના નહીં હોતા.. ૯૮..
ગાથા ૯૯
અન્વયાર્થઃ– [યે ખલુ] જો પદાર્થ [જીવૈઃ ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યાઃ વિષયાઃ] જીવોંકો ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય વિષય હૈ
[તે મૂર્તાઃ ભવન્તિ] વે મૂર્ત હૈં ઔર [શેષં] શેષ પદાર્થસમૂહ [અમૂર્તં ભવતિ] અમૂર્ત હૈં. [ચિત્તમ્] ચિત્ત
[ઉભયં] ઉન દોનોંકો [સમાદદાતિ] ગ્રહણ કરતા હૈ [જાનતા હૈ].
--------------------------------------------------------------------------
પરિણામનિષ્પાદક=પરિણામકો ઉત્પન્ન કરનેવાલા; પરિણામ ઉત્પન્ન હોનેમેં જો નિમિત્તભૂત [બહિરંગ સાધનભૂત]
હૈં ઐસા.

છે જીવને જે વિષય ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય, તે સૌ મૂર્ત છે;
બાકી બધુંય અમૂર્ત છે; મન જાણતું તે ઉભય ને. ૯૯.