Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
સ્કંધત્વમાપન્નાઃ કદાચિત્સૂક્ષ્મત્વમાપન્નાઃ કદાચિત્પરમાણુત્વમાપન્નાઃ ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યતાસદ્ભાવાદ્
ગૃહ્યમાણા અગૃહ્યમાણા વા મૂર્તા ઇત્યુચ્યંતે. શેષમિતરત્ સમસ્તમપ્યર્થજાતં સ્પર્શરસ–
ગંધવર્ણાભાવસ્વભાવમિન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યતાયા અભાવાદમૂર્તમિત્યુચ્યતે. ચિત્તગ્રહણયોગ્યતાસદ્ભાવ–
ભાગ્ભવતિ તદુભયમપિ, ચિતં, હ્યનિયતવિષયમપ્રાપ્યકારિ મતિશ્રુતજ્ઞાનસાધનીભૂતં મૂર્તમમૂર્તં ચ
સમાદદાતીતિ.. ૯૯..
જિનકા સ્વભાવ હૈ ઐસે પદાર્થ] ગ્રહણ હોતે હૈં [–જ્ઞાત હોતે હૈં]; ઔર શ્રોત્રેન્દ્રિય દ્વારા વહી પદાર્થ
ઉસકે [શ્રોત્રૈન્દ્રિયકે]
ઔર કદાચિત્ પરમાણુપનેકો પ્રાપ્ત હોતે હુએ ઇન્દ્રિયોં દ્વારા ગ્રહણ હોતે હોં યા ન હોતે હોં, ઇન્દ્રિયોં
દ્વારા ગ્રહણ હોનેકી યોગ્યતાકા [સદૈવ] સદ્ભાવ હોનેસે ‘મૂર્ત’ કહલાતે હૈં.
હૈં.
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
દોણ્હં એસ સહાવો કાલો ખણભંગુરો ણિયદો.. ૧૦૦..
દ્વયોરેષ સ્વભાવઃ કાલઃ ક્ષણભઙ્ગુરો નિયતઃ.. ૧૦૦..
ઇત્યુપગીયતે, જીવપુદ્ગલાનાં પરિણામસ્તુ બહિરઙ્ગનિમિત્તભૂતદ્રવ્યકાલસદ્ભાવે સતિ સંભૂતત્વાદ્ર્રવ્ય–
ઉત્પન્ન હોતા હૈ.– [દ્વયોઃ એષઃ સ્વભાવઃ] યહ, દોનોંકા સ્વભાવ હૈ. [કાલઃ ક્ષણભુઙ્ગુરઃ નિયતઃ] કાલ
ક્ષણભંગુર તથા નિત્ય હૈ.
જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ બહિરંગ–નિમિત્તભૂત દ્રવ્યકાલકે સદ્ભાવમેં ઉત્પન્ન હોનેકે કારણ ‘દ્રવ્યકાલસે
ઉત્પન્ન હોનેવાલે’ કહલાતે હૈં. વહાઁ તાત્પર્ય યહ હૈ કિ – વ્યવહારકાલ જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા
–આ છે સ્વભાવો ઉભયના; ક્ષણભંગી ને ધ્રુવ કાળ છે. ૧૦૦.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
કાલસ્તુ તત્પરિણામાન્યથાનુપપત્ત્યેતિ. તત્ર ક્ષણભઙ્ગી વ્યવહારકાલઃ સૂક્ષ્મપર્યાયસ્ય તાવન્માત્રત્વાત્,
નિત્યો નિશ્ચયકાલઃ ખગુણપર્યાયાધારદ્રવ્યત્વેન સર્વદૈવાવિનશ્વરત્વાદિતિ.. ૧૦૦..
ઉપ્પણ્ણપ્પદ્ધંસી અવરો દીહંતરટ્ઠાઈ.. ૧૦૧..
ઉત્પન્નપ્રધ્વંસ્યપરો દીર્ધાંતરસ્થાયી.. ૧૦૧..
જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ અન્ય પ્રકારસે નહીં બન સકતે ઇસલિયે] નિશ્ચિત હોતા હૈ.
દ્રવ્યરૂપસે સદૈવ અવિનાશી હૈ.. ૧૦૦..
ઐસા જો દૂસરા કાલ [અર્થાત્ ઉત્પન્ન હોતે હી નષ્ટ હોનેવાલા જો વ્યવહારકાલ] વહ
[દીર્ધાંતરસ્થાયી] [ક્ષણિક હોને પર ભી પ્રવાહઅપેક્ષાસે] દીર્ધ સ્થિતિકા ભી [કહા જાતા] હૈ.
ઉત્પન્નધ્વંસી અન્ય જે તે દીર્ધસ્થાયી પણ ઠરે. ૧૦૧.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
સમયાખ્યઃ પર્યાય ઇતિ. સ તૂત્સંગિતક્ષણભંગોઽપ્યુપદર્શિત–સ્વસંતાનો
નયબલાદ્રીર્ધાતરસ્થાય્યુપગીયમાનો ન દુષ્યતિ; તતો ન ખલ્વાવલિકાપલ્યોપમ–સાગરોપમાદિવ્યવહારો
વિપ્રતિષિધ્યતે. તદત્ર નિશ્ચયકાલો નિત્યઃ દ્રવ્યરૂપત્વાત્, વ્યવહારકાલઃ ક્ષણિકઃ પર્યાયરૂપત્વાદિતિ..
૧૦૧..
લબ્ભંતિ દવ્વસણ્ણં કાલસ્સ દુ ણત્થિ કાયત્તં.. ૧૦૨..
લભંતે દ્રવ્યસંજ્ઞાં કાલસ્ય તુ નાસ્તિ કાયત્વમ્.. ૧૦૨..
કરતા હુઆ નિત્ય હૈ; ઔર જો ઉત્પન્ન હોતે હી નષ્ટ હોતા હૈ, વહ [વ્યવહારકાલ] સચમુચ ઉસી
દ્રવ્યવિશેષકી ‘સમય’ નામક પર્યાય હૈ. વહ ક્ષણભંગુર હોને પર ભી અપની સંતતિકો [પ્રવાહકો]
દર્શાતા હૈ ઇસલિયે ઉસે નયકે બલસે ‘દીર્ઘ કાલ તક ટિકનેવાલા’ કહનેમેં દોષ નહીં હૈ; ઇસલિયે
આવલિકા, પલ્યોપમ, સાગરોપમ ઇત્યાદિ વ્યવહારકા નિષેધ નહીં કિયા જાતા.
છે ‘દ્રવ્ય’ સંજ્ઞા સર્વને, કાયત્વ છે નહિ કાળને . ૧૦૨.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
અસ્તિકાયત્વં, ન તથા લોકાકાશપ્રદેશસંખ્યાનામપિ કાલાણૂનામેક–પ્રદેશત્વાદસ્ત્યસ્તિકાયત્વમ્. અત
એવ ચ પઞ્ચાસ્તિકાયપ્રકરણે ન હીહ મુખ્યત્વેનોપન્યસ્તઃ કાલઃ.
જીવપુદ્ગલપરિણામાવચ્છિદ્યમાનપર્યાયત્વેન તત્પરિણામાન્યથાનુપપત્યાનુમીયમાનદ્રવ્યત્વેના–
ત્રૈવાંતર્ભાવિતઃ.. ૧૦૨..
લક્ષણોંકા સદ્ભાવ હોનેસે] ‘દ્રવ્ય’ સંજ્ઞાકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ. ઇસ પ્રકાર છહ દ્રવ્ય હૈં. કિન્તુ જિસ
પ્રકાર જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકો
[અસંખ્ય] હૈ તથાપિ – એકપ્રદેશીપનેકે કારણ અસ્તિકાયપના નહીં હૈ. ઔર ઐસા હોનેસે હી [અર્થાત્
કાલ અસ્તિકાય ન હોનેસે હી] યહાઁ પંચાસ્તિકાયકે પ્રકરણમેં મુખ્યરૂપસે કાલકા કથન નહીં કિયા
ગયા હૈ; [પરન્તુ] જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા જો જ્ઞાત હોતી હૈ – માપી જાતી હૈ ઐસી ઉસકી
પર્યાય હોનેસે તથા જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા જિસકા અનુમાન હોતા હૈ
ઐસા વહ દ્રવ્ય હોનેસે ઉસે યહાઁ
૨. અન્તર્ભૂત કરના=ભીતર સમા લેના; સમાવિષ્ટ કરના; સમાવેશ કરના [ઇસ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રમેં
પુદ્ગલાસ્તિકાયકે પરિણામોંકા વર્ણન કરતે હુએ, ઉન પરિણામોંં દ્વારા જિસકે પરિણામ જ્ઞાત હોતે હૈ– માપે જાતે
હૈં ઉસ પદાર્થકા [કાલકા] તથા ઉન પરિણામોંકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા જિસકા અનુમાન હોતા હૈ ઉસ
પદાર્થકા [કાલકા] ગૌણરૂપસે વર્ણન કરના ઉચિત હૈ – ઐસા માનકર યહાઁ પંચાસ્તિકાયપ્રકરણમેં ગૌણરૂપસે
કાલકે વર્ણનકા સમાવેશ કિયા ગયા હૈ.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
જો મુયદિ રાગદાસે સો ગાહદિ દુક્ખપરિમોક્ખં.. ૧૦૩..
યો મુઞ્ચતિ રાગદ્વેષૌ સ ગાહતે દુઃખપરિમોક્ષમ્.. ૧૦૩..
ર્થિતયાવબુધ્યાત્રૈવ જીવાસ્તિકાયાંતર્ગતમાત્માનં સ્વરૂપેણાત્યંતવિશુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવં નિશ્ચિત્ય પર–
[સઃ] વહ [દુઃખપરિમોક્ષમ્ ગાહતે] દુઃખસે પરિમુક્ત હોતા હૈ.
સમસ્તવસ્તુતત્ત્વકા કથન કરનેવાલે ઇસ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ કો
૨. અર્થીરૂપસે=ગરજીરૂપસે; યાચકરૂપસે; સેવકરૂપસે; કુછ પ્રાપ્ત કરને કે પ્રયોજનસે [અર્થાત્ હિતપ્રાપ્તિકે
જે જીવ છોડે રાગદ્વેષ, લહે સકલદુખમોક્ષને. ૧૦૩.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
તદાત્વેઽનુભૂયમાનમવલોક્ય તત્કાલોન્મીલિતવિવેકજ્યોતિઃ કર્મબંધસંતતિ–પ્રવર્તિકાં
રાગદ્વેષપરિણતિમત્યસ્યતિ, સ ખલુ જીર્યમાણસ્નેહો જઘન્યસ્નેહગુણાભિમુખપરમાણુ–
બદ્ભાવિબંધપરાઙ્મુખઃ પૂર્વબંધાત્પ્રચ્યવમાનઃ શિખિતપ્તોદકદૌસ્થ્યાનુકારિણો દુઃખસ્ય પરિમોક્ષં વિગાહત
ઇતિ.. ૧૦૩..
ચૈતન્યસ્વભાવકા ઔર વિકારકા ભેદજ્ઞાન ઉસી કાલ પ્રગટ પ્રવર્તમાન હોનેસે] કર્મબન્ધકી પરમ્પરાકા
પ્રવર્તન કરનેવાલી રાગદ્વેષપરિણતિકો છોડતા હૈ, વહ પુરુષ, વાસ્તવમેં જિસકા
૨. રાગદ્વેષપરિણામ ઔર કર્મબન્ધ અનાદિ કાલસે એક–દૂસરેકો કાર્યકારણરૂપ હૈં.
૩. સ્વરૂપવિકાર = સ્વરૂપકા વિકાર. [સ્વરૂપ દો પ્રકારકા હૈઃ [૧] દ્રવ્યાર્થિક નયકે વિષયભૂત સ્વરૂપ, ઔર
હોતા હૈ, દ્રવ્યાર્થિક નયકે વિષયભૂત સ્વરૂપમેં નહીં; વહ [દ્રવ્યાર્થિક નયકે વિષયભૂત] સ્વરૂપ તો સદૈવ અત્યન્ત
વિશુદ્ધ ચૈતન્યાત્મક હૈ.]
૪. આરોપિત = [નયા અર્થાત્ ઔપાધિકરૂપસે] કિયા ગયા. [સ્ફટિકમણિમેં ઔપાધિકરૂપસે હોનેવાલી રંગિત
૫. સ્નેહ = રાગાદિરૂપ ચિકનાહટ.
૬. સ્નેહ = સ્પર્શગુણકી પર્યાયરૂપ ચિકનાહટ. [જિસ પ્રકાર જઘન્ય ચિકનાહટકે સન્મુખ વર્તતા હુઆ પરમાણુ
હૈ.]
૭. દુઃસ્થિતિ = અશાંત સ્થિતિ [અર્થાત્ તલે–ઉપર હોના, ખદ્બદ્ હોના]ઃ અસ્થિરતા; ખરાબ–બુરી સ્થિતિ. [જિસ
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
પસમિયરાગદ્દોસો હવદિ હદપરાપરો
પ્રશમિતરાગદ્વેષો ભવતિ હતપરાપરો જીવઃ.. ૧૦૪..
રાગદ્વેષૌ પ્રશામ્યતઃ. તતઃ ઉત્તરઃ પૂર્વશ્ચ બંધો વિનશ્યતિ. તતઃ પુનર્બંધહેતુત્વાભાવાત્ સ્વરૂપસ્થો નિત્યં
પ્રતપતીતિ.. ૧૦૪..
હતમોહ હોકર [–જિસે દર્શનમોહકા ક્ષય હુઆ હો ઐસા હોકર], [પ્રશમિતરાગદ્વેષઃ] રાગદ્વેષકો
પ્રશમિત [નિવૃત્ત] કરકે, [હતપરાપરઃ ભવતિ] ઉત્તર ઔર પૂર્વ બન્ધકા જિસે નાશ હુઆ હૈ ઐસા
હોતા હૈ .
પરિચયકે કારણ જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હોતી હૈ; અતઃ રાગદ્વેષ પ્રશમિત હોતે હૈં – નિવૃત્ત હોતે હૈં; અતઃ
ઉત્તર ઔર પૂર્વ [–પીછેકા ઔર પહલેકા] બન્ધ વિનષ્ટ હોતા હૈ; અતઃ પુનઃ બન્ધ હોનેકે હેતુત્વકા
અભાવ હોનેસે સ્વરૂપસ્થરૂપસે સદૈવ તપતા હૈ––પ્રતાપવન્ત વર્તતા હૈ [અર્થાત્ વહ જીવ સદૈવ
સ્વરૂપસ્થિત રહકર પરમાનન્દજ્ઞાનાદિરૂપ પરિણમિત હૈ].. ૧૦૪..
પ્રશમાવી રાગદ્વેષ, જીવ ઉત્તર–પૂરવ વિરહિત બને. ૧૦૪.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
શ્રુતસ્કન્ધ સમાપ્ત હુઆ.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
શુદ્ધં બુધાનામિહ તત્ત્વમુક્તમ્.
પદાર્થભઙ્ગેન કૃતાવતારં
પ્રકીર્ત્યતે સંપ્રતિ વર્ત્મ તસ્ય.. ૭..
તેસિં પયત્થભંગં મગ્ગં મોક્ખસ્સ
દ્વારા ઉપોદ્ઘાત કરકે [–નવ પદાર્થરૂપ ભેદ દ્વારા પ્રારમ્ભ કરકે] ઉસકે માર્ગકા [–શુદ્ધાત્મતત્ત્વકે
માર્ગકા અર્થાત્ ઉસકે મોક્ષકે માર્ગકા] વર્ણન કિયા જાતા હૈ. [૭]
ભાખું પદાર્થવિકલ્પ તેમ જ મોક્ષ કેરા માર્ગને. ૧૦૫.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
તેષાં પદાર્થભઙ્ગં માર્ગં મોક્ષસ્ય વક્ષ્યામિ.. ૧૦૫..
પદાર્થવિકલ્પો મોક્ષસ્ય માર્ગશ્ચ વક્તવ્યત્વેન પ્રતિજ્ઞાત ઇતિ.. ૧૦૫..
મોક્ષસ્ય ભવતિ માર્ગો ભવ્યાનાં લબ્ધબુદ્ધીનામ્.. ૧૦૬..
નવ પદાર્થરૂપ ભેદ] તથા [મોક્ષસ્ય માર્ગં] મોક્ષકા માર્ગ [વક્ષ્યામિ] કહૂઁગા.
પંચાસ્તિકાયકા પદાર્થભેદ [અર્થાત્ છહ દ્રવ્યોંકા નવ પદાર્થરૂપ ભેદ] તથા મોક્ષકા માર્ગ કહનેકી ઇન
ગાથાસૂત્રમેં પ્રતિજ્ઞા કી ગઈ હૈ.. ૧૦૫..
તે હોય છે નિર્વાણમારગ લબ્ધબુદ્ધિ ભવ્યને. ૧૦૬.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
લબ્ધબુદ્ધીનામેવ નાલબ્ધબુદ્ધીનાં, ક્ષીણકષાયત્વે ભવત્યેવ ન કષાયસહિતત્વેભવતીત્યષ્ટધા નિયમોઽત્ર
દ્રષ્ટવ્યઃ.. ૧૦૬..
ભવ્યજીવોંકો [મોક્ષસ્ય માર્ગઃ] મોક્ષકા માર્ગ [ભવતિ] હોતા હૈ.
હૈ ઐસા સમઝના].. ૧૦૬..
૨. લબ્ધબુદ્ધિ = જિન્હોંને બુદ્ધિ પ્રાપ્ત કી હો ઐસે.
૩. ક્ષીણકષાયપનેમેં હી = ક્ષીણકષાયપના હોતે હી ; ક્ષીણકષાયપના હો તભી. [સમ્યક્ત્વજ્ઞાનયુક્ત ચારિત્ર – જો
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
ચારિત્તં સમભાવો વિસયેસુ
ચારિત્રં સમભાવો વિષયેષુ વિરૂઢમાર્ગાણામ્.. ૧૦૭..
તત્ત્વમેં] જિનકા માર્ગ વિશેષ રૂઢ હુઆ હૈ ઉન્હેં [વિષયેષુ] વિષયોંકે પ્રતિ વર્તતા હુઆ [સમભાવઃ]
સમભાવ [ચારિત્રમ્] વહ ચારિત્ર હૈ.
હૈ ઐસા ભાવાન્તર [–નવ પદાર્થોંકે શ્રદ્ધાનરૂપ ભાવ] વહ સમ્યગ્દર્શન હૈ.]
વધુ રૂઢ માર્ગ થતાં વિષયમાં સામ્ય તે ચારિત્ર છે. ૧૦૭.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનસન્નિધાનાદમાર્ગેભ્યઃ સમગ્રેભ્યઃ પરિચ્યુત્ય સ્વતત્ત્વે વિશેષેણ રૂઢમાર્ગાણાં સતા–
મિન્દ્રિયાનિન્દ્રિયવિષયભૂતેષ્વર્થેષુ રાગદ્વેષપૂર્વકવિકારાભાવાન્નિર્વિકારાવબોધસ્વભાવઃ સમભાવશ્ચારિત્રં,
તદાત્વાયતિરમણીયમનણીયસોઽપુનર્ભવસૌખ્યસ્યૈકબીજમ્. ઇત્યેષ ત્રિલક્ષણો મોક્ષમાર્ગઃ પુરસ્તા–
ન્નિશ્ચયવ્યવહારાભ્યાં વ્યાખ્યાસ્યતે. ઇહ તુ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનયોર્વિષયભૂતાનાં નવપદાર્થાનામુ–
પોદ્ધાતહેતુત્વેન સૂચિત ઇતિ.. ૧૦૭..
આત્મતત્ત્વકે
હૈં] ઐસે ઉન ‘ભાવોં’ કા હી [–નવ પદાર્થોંકા હી], મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકી નિવૃત્તિ હોને પર, જો
સમ્યક્ અધ્યવસાય [સત્ય સમઝ, યથાર્થ અવભાસ, સચ્ચા અવબોધ] હોના, વહ સમ્યગ્જ્ઞાન હૈ – જો
કિ [સમ્યગ્જ્ઞાન] કુછ અંશમેં જ્ઞાનચેતનાપ્રધાન આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિકા [અનુભૂતિકા] બીજ હૈ.
સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકે સદ્ભાવકે કારણ સમસ્ત અમાર્ગોંસે છૂટકર જો સ્વતત્ત્વમેં વિશેષરૂપસે
ઉસ કાલમેં ઔર આગામી કાલમેં રમણીય હૈ ઔર અપુનર્ભવકે [મોક્ષકે] મહા સૌખ્યકા એક બીજ હૈ.
૧. વિનિશ્ચય = નિશ્ચય; દ્રઢ નિશ્ચય.
૨. જિસ પ્રકાર નાવમેં બૈઠે હુએ કિસી મનુષ્યકો નાવકી ગતિકે સંસ્કારવશ, પદાર્થ વિપરીત સ્વરૂપસે સમઝમેં આતે
ભી ગતિમાન સમઝમેં આતે હૈં], ઉસી પ્રકાર જીવકો મિથ્યાદર્શનકે ઉદયવશ નવ પદાર્થ વિપરીત સ્વરૂપસે
સમઝમેં આતે હૈં.
સમભાવ વહ ચારિત્ર હૈ ].
૪. ઉપોદ્ઘાત = પ્રસ્તાવના [સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર મોક્ષમાર્ગ હૈ. મોક્ષમાર્ગકે પ્રથમ દો અંગ જો સમ્યગ્દર્શન
ઔર સમ્યગ્જ્ઞાન ઉનકે વિષય નવ પદાર્થ હૈં; ઇસલિયે અબ અગલી ગાથાઓંમેં નવ પદાર્થોંકા વ્યખ્યાન કિયા જાતા
હૈ. મોક્ષમાર્ગકા વિસ્તૃત વ્યખ્યાન આગે જાયેગા. યહાઁ તો નવ પદાર્થોંકે વ્યખ્યાનકી પ્રસ્તાવના કે હેતુરૂપસે ઉસકી
માત્ર સૂચના દી ગઈ હૈ.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
સંવરણં ણિજ્જરણં બંધો
સંવરનિર્જરબંધા મોક્ષશ્ચ તે અર્થાઃ.. ૧૦૮..
પુદ્ગલાસ્તિકઃ, ધર્માસ્તિકઃ, અધર્માસ્તિકઃ, આકાશાસ્તિકઃ, કાલદ્રવ્યઞ્ચેતિ. ઇમૌ હિ જીવાજીવૌ
પૃથગ્ભૂતાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વેન
નિર્જરા, બન્ધ [ચ] ઔર [મોક્ષઃ] મોક્ષ–[તે અર્થાઃ ] વહ [નવ] પદાર્થ હૈં.
પુદ્ગલાસ્તિક, ધર્માસ્તિક, અધર્માસ્તિક, આકાશાસ્તિક ઔર કાલદ્રવ્ય. યહ જીવ ઔર અજીવ
[દોનોં] પૃથક્ અસ્તિત્વ દ્વારા નિષ્પન્ન હોનેસે ભિન્ન જિનકે સ્વભાવ હૈં ઐસે [દો] મૂલ પદાર્થ હૈં .
આસરવ, સંવર, નિર્જરા, વળી બંધ, મોક્ષ–પદાર્થ છે. ૧૦૮.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મપરિણામઃ પુદ્ગલાનાઞ્ચ પુણ્યમ્. અશુભપરિણામો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મ–
પરિણામઃ પુદ્ગલાનાઞ્ચ પાપમ્. મોહરાગદ્વેષપરિણામો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મપરિણામો યોગદ્વારેણ
પ્રવિશતાં પુદ્ગલાનાઞ્ચાસ્રવઃ. મોહરાગદ્વેષપરિણામનિરોધો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મપરિણામનિરોધો
યોગદ્વારેણ પ્રવિશતાં પુદ્ગલાનાઞ્ચ સંવરઃ. કર્મવીર્યશાતનસમર્થો બહિરઙ્ગાંતરઙ્ગતપોભિર્બૃંહિત–શુદ્ધોપયોગો
જીવસ્ય, તદનુભાવનીરસીભૂતાનામેકદેશસંક્ષયઃ સમુપાત્તકર્મપુદ્ગલાનાઞ્ચ નિર્જરા.
મોહરાગદ્વેષસ્નિગ્ધપરિણામો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તેન કર્મત્વપરિણતાનાં જીવેન સહાન્યોન્યસંમૂર્ચ્છનં
પુદ્ગલાનાઞ્ચ બંધઃ. અત્યંતશુદ્ધાત્મોપલમ્ભો જીવસ્ય, જીવેન સહાત્યંત–
ઐસે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામ [–શુભકર્મરૂપ પરિણામ] વહ પુણ્ય હૈં. જીવકે અશુભ પરિણામ [વહ પાપ
હૈં] તથા વે [અશુભ પરિણામ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામ [–અશુભકર્મરૂપ
પરિણામ] વહ પાપ હૈં. જીવકે મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામ [વહ આસ્રવ હૈં] તથા વે [મોહરાગદ્વેષરૂપ
પરિણામ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે જો યોગદ્વારા પ્રવિષ્ટ હોનેવાલે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામ વહ આસ્રવ
હૈં. જીવકે મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામકા નિરોધ [વહ સંવર હૈં] તથા વહ [મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામકા
નિરોધ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસા જો યોગદ્વારા પ્રવિષ્ટ હોનેવાલે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામકા નિરોધ વહ
સંવર હૈ. કર્મકે વીર્યકા [–કર્મકી શક્તિકા]
[–વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત શુદ્ધોપયોગકે નિમિત્તસે] નીરસ હુએ ઐસે ઉપાર્જિત કર્મપુદ્ગલોંકા એકદેશ
પરિણામકે] નિમિત્તસે કર્મરૂપ પરિણત પુદ્ગલોંકા જીવકે સાથ અન્યોન્ય અવગાહન [–વિશિષ્ટ શક્તિ
સહિત એકક્ષેત્રાવગાહસમ્બન્ધ] વહ બન્ધ હૈ. જીવકી અત્યન્ત શુદ્ધ આત્મોપલબ્ધિ [વહ મોક્ષ હૈ] તથા
કર્મપુદ્ગલોંકા જીવસે અત્યન્ત વિશ્લેષ [વિયોગ] વહ મોક્ષ હૈ.. ૧૦૮..
૨. સંક્ષય = સમ્યક્ પ્રકારસે ક્ષય.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
ઉવઓગલક્ખણા વિ ય દેહાદેહપ્પવીચારા.. ૧૦૯..
ઉપયોગલક્ષણા અપિ ચ દેહાદેહપ્રવીચારાઃ.. ૧૦૯..
ઇતિ.. ૧૦૯..
ઉપયોગલક્ષણવાલે હૈં. [દેહાદેહપ્રવીચારાઃ] સંસારી જીવ દેહમેં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહસહિત હૈં ઔર
સિદ્ધ જીવ દેહમેં નહીં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહરહિત હૈં.
દેહમેં નહીં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહરહિત હૈં.. ૧૦૯
ઉપયોગલક્ષણ ઉભય; એક સદેહ, એક અદેહ છે. ૧૦૯.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
દેંતિ ખલુ મોહબહુલં ફાસં બહુગા
દદતિ ખલુ મોહબહુલં સ્પર્શં બહુકા અપિ તે તેષામ્.. ૧૧૦..
બહિરઙ્ગસ્પર્શનેન્દ્રિયનિર્વૃત્તિભૂતાઃ કર્મફલચેતનાપ્રધાન–
-----------------------------------------------------------------------------
અપિ તે] [અવાન્તર જાતિયોંકી અપેક્ષાસે] ઉનકી ભારી સંખ્યા હોને પર ભી વે સભી [તેષામ્] ઉનમેં
રહનેવાલે જીવોંકો [ખલુ] વાસ્તવમેં [મોહબહુલં] અત્યન્ત મોહસે સંયુક્ત [સ્પર્શં દદતિ] સ્પર્શ દેતી
હૈં [અર્થાત્ સ્પર્શજ્ઞાનમેં નિમિત્ત હોતી હૈં].
ભૂ–જલ–અનલ–વાયુ–વનસ્પતિકાય જીવસહિત છે;
બહુ કાય તે અતિમોહસંયુત સ્પર્શ આપે જીવને. ૧૧૦.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
મણપરિણામવિરહિદા જીવા એઇંદિયા
મનઃપરિણામવિરહિતા જીવા એકેન્દ્રિયા જ્ઞેયાઃ.. ૧૧૧..
મણપરિણામવિરહિદા જીવા એગેંદિયા ભણિયા.. ૧૧૨..
કરાતે હૈં.. ૧૧૦..
વાયુકાયિક ઔર અગ્નિકાયિક જીવ [ત્રસાઃ] ત્રસ હૈં; [મનઃપરિણામવિરહિતાઃ] વે સબ
મનપરિણામરહિત [એકેન્દ્રિયાઃ જીવાઃ] એકેન્દ્રિય જીવ [જ્ઞેયાઃ] જાનના.. ૧૧૧..
રચનારૂપ હોતી હૈં, ઇસલિયે વે–વે કાયેં ઉન–ઉન જીવોંકો સ્પર્શકી ઉપલબ્ધિમેં નિમિત્તભૂત હોતી હૈં. ઉન
જીવોંકો હોનેવાલી સ્પર્શોપલબ્ધિ પ્રબલ મોહ સહિત હી હોતી હૈં, ક્યોંકિ વે જીવ કર્મફલચેતનાપ્રધાન હોતે હૈં.]
૨. વાયુકાયિક ઔર અગ્નિકાયિક જીવોંકો ચલનક્રિયા દેખકર વ્યવહારસે ત્રસ કહા જાતા હૈ; નિશ્ચયસે તો વે ભી
ત્યાં જીવ ત્રણ સ્થાવરતનુ, ત્રસ જીવ અગ્નિ–સમીરના;
એ સર્વ મનપરિણામવિરહિત એક–ઇન્દ્રિય જાણવા. ૧૧૧.
આ પૃથ્વીકાયિક આદિ જીવનિકાય પાઁચ પ્રકારના,
સઘળાય મનપરિણામવિરહિત જીવ એકેન્દ્રિય કહ્યા. ૧૧૨.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
મનઃપરિણામવિરહિતા જીવા એકેન્દ્રિયા ભણિતાઃ.. ૧૧૨..
પૃથિવીકાયિકાદયો હિ જીવાઃ સ્પર્શનેન્દ્રિયાવરણક્ષયોપશમાત્
જારિસયા તારિસયા જીવા એગેંદિયા
યાદ્રશાસ્તાદ્રશા જીવા એકેન્દ્રિયા જ્ઞેયાઃ.. ૧૧૩..
એકેન્દ્રિય જીવ [ભણિતાઃ] [સર્વજ્ઞને] કહા હૈ.
ઉદય હોનેસે, મનરહિત એકેન્દ્રિય હૈ.. ૧૧૨..
[તાદ્રશાઃ] વૈસે [એકેન્દ્રિયાઃ જીવાઃ] એકેન્દ્રિય જીવ [જ્ઞેયાઃ] જાનના.
તેવા બધા આ પંચવિધ એકેંદ્રિ જીવો જાણજે. ૧૧૩.