Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version

૧૭૨

નિશ્ચીયતે, તેન પ્રકારેણૈકેન્દ્રિયાણામપિ, ઉભયેષામપિ બુદ્ધિપૂર્વકવ્યાપારાદર્શનસ્ય સમાન–ત્વાદિતિ.. ૧૧૩..

દ્વીન્દ્રિયપ્રકારસૂચનેયમ્. -----------------------------------------------------------------------------

અંડેમેં રહે હુએ, ગર્ભમેં રહે હુએ ઔર મૂર્છા પાએ હુએ [પ્રાણિયોંં] કે જીવત્વકા, ઉન્હેં બુદ્ધિપૂર્વક વ્યાપાર નહીં દેખા જાતા તથાપિ, જિસ પ્રકાર નિશ્ચય કિયા જાતા હૈ, ઉસી પ્રકાર એકેન્દ્રિયોંકે જીવત્વકા ભી નિશ્ચય કિયા જાતા હૈ; ક્યોંકિ દોનોંમેં બુદ્ધિપૂર્વક વ્યાપારકા અદર્શન સમાન હૈ.

ભાવાર્થઃ– જિસ પ્રકાર ગર્ભસ્થાદિ પ્રાણિયોંમેં, ઈહાપૂર્વક વ્યવહારકા અભાવ હોને પર ભી, જીવત્વ હૈ હી, ઉસી પ્રકાર એકેન્દ્રિયોંમેં ભી, ઈહાપૂર્વક વ્યવહારકા અભાવ હોને પર ભી, જીવત્વ હૈ હી ઐસા આગમ, અનુમાન ઇત્યાદિસે નિશ્ચિત કિયા જા સકતા હૈ.

યહાઁ ઐસા તાત્પર્ય ગ્રહણ કરના કિ–જીવ પરમાર્થેસે સ્વાધીન અનન્ત જ્ઞાન ઔર સૌખ્ય સહિત હોને પર ભી અજ્ઞાન દ્વારા પરાધીન ઇન્દ્રિયસુખમેં આસક્ત હોકર જો કર્મ બન્ધ કરતા હૈ ઉસકે નિમિત્તસે અપનેકો એકેન્દ્રિય ઔર દુઃખી કરતા હૈ.. ૧૧૩..

અન્વયાર્થઃ– [શંબૂકમાતૃવાહાઃ] શંબૂક, માતૃવાહ, [શઙ્ખાઃ] શંખ, [શુક્તયઃ] સીપ [ચ] ઔર [અપાદકાઃ કૃમયઃ] પગ રહિત કૃમિ–[યે] જો કિ [રસં સ્પર્શં] રસ ઔર સ્પર્શકો [જાનન્તિ] જાનતે હૈં [તે] વે–[દ્વીન્દ્રિયાઃ જીવાઃ] દ્વીન્દ્રિય જીવ હૈં.

ટીકાઃ– યહ, દ્વીન્દ્રિય જીવોંકે પ્રકારકી સૂચના હૈ. -------------------------------------------------------------------------- અદર્શન = દ્રષ્ટિગોચર નહીં હોના.

Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

એતે સ્પર્શનરસનેન્દ્રિયાવરણક્ષયોપશમાત્ શેષેન્દ્રિયાવરણોદયે નોઇન્દ્રિયાવરણોદયે ચ સતિ સ્પર્શરસયોઃ પરિચ્છેત્તારો દ્વીન્દ્રિયા અમનસો ભવંતીતિ.. ૧૧૪..

ત્રીન્દ્રિયપ્રકારસૂચનેયમ્.

એતે સ્પર્શનરસનઘ્રાણેંદ્રિયાવરણક્ષયોપશમાત્ શેષેંદ્રિયાવરણોદયે નોઇંદ્રિયાવરણોદયે ચ સતિ સ્પર્શરસગંધાનાં પરિચ્છેત્તારસ્ત્રીન્દ્રિયા અમનસો ભવંતીતિ.. ૧૧૫.. -----------------------------------------------------------------------------

સ્પર્શનેન્દ્રિય ઔર રસનેન્દ્રિયકે [–ઇન દો ભાવેન્દ્રિયોંકે] આવરણકે ક્ષયોપશમકે કારણ તથા શેષ ઇન્દ્રિયોંકે [–તીન ભાવેન્દ્રિયોંકે] આવરણકા ઉદય તથા મનકે [–ભાવમનકે] આવરણકા ઉદય હોનેસે સ્પર્શ ઔર રસકો જાનનેવાલે યહ [શંબૂક આદિ] જીવ મનરહિત દ્વીન્દ્રિય જીવ હૈં.. ૧૧૪..

અન્વયાર્થઃ– [યુકાકુંભીમત્કુણપિપીલિકાઃ] જૂ, કુંભી, ખટમલ, ચીંટી ઔર [વૃશ્ચિકાદયઃ] બિચ્છૂ આદિ [કીટાઃ] જન્તુ [રસં સ્પર્શં ગંધં] રસ, સ્પર્શ ઔર ગંધકો [જાનન્તિ] જાનતે હૈં; [ત્રીંદ્રિયાઃ જીવાઃ] વે ત્રીન્દ્રિય જીવ હૈં.

સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય ઔર ઘ્રાણેન્દ્રિયકે આવરણકે ક્ષયોપશમકે કારણ તથા શેષ ઇન્દ્રિયોંકે આવરણકા ઉદય તથા મનકે આવરણકા ઉદય હોનેસે સ્પર્શ, રસ ઔર ગન્ધકો જાનનેવાલે યહ [જૂ આદિ] જીવ મનરહિત ત્રીન્દ્રિય જીવ હૈં.. ૧૧૫.. --------------------------------------------------------------------------

Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version

૧૭૪

ચતુરિન્દ્રિયપ્રકારસૂચનેયમ્. એતે સ્પર્શનરસનઘ્રાણચક્ષુરિન્દ્રિયાવરણક્ષયોપશમાત્ શ્રોત્રેન્દ્રિયાવરણોદયે નોઇન્દ્રિયા–વરણોદયે ચ સતિ સ્પર્શરસગંધવર્ણાનાં પરિચ્છેત્તારશ્ચતુરિન્દ્રિયા અમનસો ભવંતીતિ.. ૧૧૬..

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [પુનઃ] પુનશ્ચ [ઉદ્દંશમશકમક્ષિકામધુકરીભ્રમરાઃ] ડાઁસ, મચ્છર, મક્ખી, મધુમક્ખી, ભઁવરા ઔર [પતઙ્ગાદ્યાઃ તે] પતંગે આદિ જીવ [રૂપં] રૂપ, [રસં] રસ, [ગંધં] ગન્ધ [ચ] ઔર [સ્પર્શં] સ્પર્શકો [વિજાનન્તિ] વજાનતે હૈં. [વે ચતુરિન્દ્રિય જીવ હૈં.]

ટીકાઃ– યહ, ચતુરિન્દ્રિય જીવોંકે પ્રકારકી સૂચના હૈ.

સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય ઔર ચક્ષુરિન્દ્રિયકે આવરણકે ક્ષયોપશમકે કારણ તથા શ્રોત્રેન્દ્રિયકે આવરણકા ઉદય તથા મનકે આવરણકા ઉદય હોનેસે સ્પર્શ, રસ, ગન્ધ ઔર વર્ણકો જાનનેવાલે યહ [ડાઁસ આદિ] જીવ મનરહિત ચતુરિન્દ્રિય જીવ હૈં.. ૧૧૬.. --------------------------------------------------------------------------

Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

પઞ્ચેન્દ્રિયપ્રકારસૂચનેયમ્. અથ સ્પર્શનરસનઘ્રાણચક્ષુઃશ્રોત્રેન્દ્રિયાવરણક્ષયોપશમાત્ નોઇન્દ્રિયાવરણોદયે સતિ સ્પર્શ– રસગંધવર્ણશબ્દાનાં પરિચ્છેત્તારઃ પંચેન્દ્રિયા અમનસ્કાઃ. કેચિત્તુ નોઇન્દ્રિયાવરણસ્યાપિ ક્ષયોપ–શમાત્ સમનસ્કાશ્ચ ભવન્તિ. તત્ર દેવમનુષ્યનારકાઃ સમનસ્કા એવ, તિર્યંચ ઉભયજાતીયા ઇતિ..૧૧૭..

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [વર્ણરસસ્પર્શગંધશબ્દજ્ઞાઃ] વર્ણ, રસ, સ્પર્શ, ગન્ધ ઔર શબ્દકો જાનનેવાલે ં[સુરનરનારકતિર્યંઞ્ચઃ] દેવ–મનુષ્ય–નારક–તિર્યંચ–[જલચરસ્થલચરખચરાઃ] જો જલચર, સ્થલચર, ખેચર હોતે હૈં વે –[બલિનઃ પંચેન્દ્રિયાઃ જીવાઃ] બલવાન પંચેન્દ્રિય જીવ હૈં.

સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય ઔર શ્રોત્રેન્દ્રિયકે આવરણકે ક્ષયોપશમકે કારણ, મનકે આવરણકા ઉદય હોનેસે, સ્પર્શ, રસ, ગન્ધ, વર્ણ ઔર શબ્દકો જાનનેવાલે જીવ મનરહિત પંચેન્દ્રિય જીવ હૈં; કતિપય [પંચેન્દ્રિય જીવ] તો, ઉન્હેં મનકે આવરણકા ભી ક્ષયોપશમ હોનેસે, મનસહિત [પંચેન્દ્રિય જીવ] હોતે હૈં.

ઉનમેં, દેવ, મનુષ્ય ઔર નારકી મનસહિત હી હોતે હૈં; તિર્યંચ દોનોં જાતિકે [અર્થાત્ મનરહિત તથા મનસહિત] હોતે હૈં.. ૧૧૭..

અન્વયાર્થઃ– [દેવાઃ ચતુર્ણિકાયાઃ] દેવોંકે ચાર નિકાય હૈં, [મનુજાઃ કર્મભોગ– --------------------------------------------------------------------------

Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version

૧૭૬

ઇન્દ્રિયભેદેનોક્તાનાં જીવાનાં ચતુર્ગતિસંબંધત્વેનોપસંહારોઽયમ્. દેવગતિનામ્નો દેવાયુષશ્ચોદયાદ્દેવાઃ, તે ચ ભવનવાસિવ્યંતરજ્યોતિષ્કવૈમાનિકનિકાય–ભેદાચ્ચતુર્ધા. મનુષ્યગતિનામ્નો મનુષ્યાયુષશ્ચ ઉદયાન્મનુષ્યાઃ. તે કર્મભોગભૂમિજભેદાત્ દ્વેધા. તિર્યગ્ગતિનામ્નસ્તિર્યગાયુષશ્ચ ઉદયાત્તિર્યઞ્ચઃ. તે પૃથિવીશમ્બૂકયૂકોદ્દંશજલચરોરગપક્ષિપરિસર્પ– ચતુષ્પદાદિભેદાદનેકધા. નરકગતિનામ્નો નરકાયુષશ્ચ ઉદયાન્નારકાઃ. તે રત્નશર્કરાવાલુકા– પઙ્કધૂમતમોમહાતમઃપ્રભાભૂમિજભેદાત્સપ્તધા. તત્ર દેવમનુષ્યનારકાઃ પંચેન્દ્રિયા એવ. તિર્યંચસ્તુ કેચિત્પંચેન્દ્રિયાઃ, કેચિદેક–દ્વિ–ત્રિ–ચતુરિન્દ્રિયા અપીતિ.. ૧૧૮.. ----------------------------------------------------------------------------- ભૂમિજાઃ] મનુષ્ય કર્મભૂમિજ ઔર ભોગભૂમિજ ઐસે દો પ્રકારકે હૈં, [તિર્યઞ્ચઃ બહુપ્રકારાઃ] તિર્યંચ અનેક પ્રકારકે હૈં [પુનઃ] ઔર [નારકાઃ પૃથિવીભેદગતાઃ] નારકોંકે ભેદ ઉનકી પૃથ્વિયોંકે ભેદ જિતને હૈં.

ટીકાઃ– યહ, ઇન્દ્રિયોંકે ભેદકી અપેક્ષાસે કહે ગયે જીવોંકા ચતુર્ગતિસમ્બન્ધ દર્શાતે હુએ ઉપસંહાર હૈ [અર્થાત્ યહાઁ એકેન્દ્રિય–દ્વીન્દ્રિયાદિરૂપ જીવભેદોંકા ચાર ગતિકે સાથ સમ્બન્ધ દર્શાકર જીવભેદોં ઉપસંહાર કિયા ગયા હૈ].

દેવગતિનામ ઔર દેવાયુકે ઉદયસે [અર્થાત્ દેવગતિનામકર્મ ઔર દેવાયુકર્મકે ઉદયકે નિમિત્તસે] દેવ હોતે હૈં; વે ભવનવાસી, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક ઔર વૈમાનિક ઐસે ૧નિકાયભેદોંકે કારણ ચાર પ્રકારકે હૈં. મનુષ્યગતિનામ ઔર મનુષ્યાયુકે ઉદયસે મનુષ્ય હોતે હૈં; વે કર્મભૂમિજ ઔર ભોગભૂમિજ ઐસે ભેદોંકે કારણ દો પ્રકારકે હૈં. તિર્યંચગતિનામ ઔર તિર્યંચાયુકે ઉદયસે તિર્યંચ હોતે હૈં; વે પૃથ્વી, શંબૂક, જૂં, ડાઁસ, જલચર, ઉરગ, પક્ષી, પરિસર્પ, ચતુષ્પાદ [ચૌપાયે] ઇત્યાદિ ભેદોંકે કારણ અનેક પ્રકારકે હૈં. નરકગતિનામ ઔર નરકાયુકે ઉદયસે નારક હોતે હૈં; વે ૨રત્નપ્રભાભૂમિજ, શર્કરાપ્રભાભૂમિજ, બાલુકાપ્રભાભૂમિજ, પંકપ્રભાભૂમિજ, ધૂમપ્રભાભૂમિજ, તમઃપ્રભાભૂમિજ ઔર મહાતમઃપ્રભાભૂમિજ ઐસે ભેદોંકે કારણ સાત પ્રકારકે હૈં.

ઉનમેં, દેવ, મનુષ્ય ઔર નારકી પંચેન્દ્રિય હી હોતે હૈં. તિર્યંચ તો કતિપય -------------------------------------------------------------------------- ૧. નિકાય = સમૂહ ૨. રત્નપ્રભાભૂમિજ = રત્નપ્રભા નામકી ભૂમિમેં [–પ્રથમ નરકમેં] ઉત્પન્ન .

Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

ગત્યાયુર્નામોદયનિર્વૃત્તત્વાદ્દેવત્વાદીનામનાત્મસ્વભાવત્વોદ્યોતનમેતત્.

ક્ષીયતે હિ ક્રમેણારબ્ધફલો ગતિનામવિશેષ આયુર્વિશેષશ્ચ જીવાનામ્. એવમપિ તેષાં ગત્યંતરસ્યાયુરંતરસ્ય ચ કષાયાનુરંજિતા યોગપ્રવૃત્તિર્લેશ્યા ભવતિ બીજં, તતસ્તદુચિતમેવ ----------------------------------------------------------------------------- પંચેન્દ્રિય હોતે હૈં ઔર કતિપય એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય ઔર ચતુરિન્દ્રિય ભી હોતે હૈં.

ભાવાર્થઃ– યહાઁ ઐસા તાત્પર્ય ગ્રહણ કરના ચાહિયે કિ ચાર ગતિસે વિલક્ષણ, સ્વાત્મોપલબ્ધિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી જો સિદ્ધગતિ ઉસકી ભાવનાસે રહિત જીવ અથવા સિદ્ધસદ્રશ નિજશુદ્ધાત્માકી ભાવનાસે રહિત જીવ જો ચતુર્ગતિનામકર્મ ઉપાર્જિત કરતે હૈં ઉસકે ઉદયવશ વે દેવાદિ ગતિયોંમેં ઉત્પન્ન હોતે હૈં.. ૧૧૮..

ક્ષીણ હોનેસે [તે અપિ] જીવ [સ્વલેશ્યાવશાત્] અપની લેશ્યાકે વશ [ખલુ] વાસ્તવમેં [અન્યાં ગતિમ્ આયુષ્કં ચ] અન્ય ગતિ ઔર આયુષ્ય [પ્રાપ્નુવન્તિ] પ્રાપ્ત કરતે હૈં.

અનાત્મસ્વભાવભૂત હૈં [અર્થાત્ દેવત્વ, મનુષ્યત્વ, તિર્યંચત્વ ઔર નારકત્વ આત્માકા સ્વભાવ નહીં હૈ] ઐસા દર્શાયા ગયા હૈ.

જીવોંકો, જિસકા ફલ પ્રારમ્ભ હોજાતા હૈ ઐસા અમુક ગતિનામકર્મ ઔર અમુક આયુષકર્મ ક્રમશઃ ક્ષયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ. ઐસા હોને પર ભી ઉન્હેં કષાય–અનુરંજિત યોગપ્રવૃત્તિરૂપ લેશ્યા અન્ય -------------------------------------------------------------------------- કષાય–અનુરંજિત =કષાયરંજિત; કષાયસે રંગી હુઈ. [કષાયસે અનુરંજિત યોગપ્રવૃત્તિ સો લેશ્યા હૈ.]

Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version

૧૭૮

ગત્યંતરમાયુરંતરંચ તે પ્રાપ્નુવન્તિ. એવં ક્ષીણાક્ષીણાભ્યામપિ પુનઃ પુનર્નવીભૂતાભ્યાં ગતિનામાયુઃકર્મભ્યામનાત્મસ્વભાવભૂતાભ્યામપિ ચિરમનુગમ્યમાનાઃ સંસરંત્યાત્માનમચેતયમાના જીવા ઇતિ.. ૧૧૯..

----------------------------------------------------------------------------- ગતિ ઔર અન્ય આયુષકા બીજ હોતી હૈ [અર્થાત્ લેશ્યા અન્ય ગતિનામકર્મ ઔર અન્ય આયુષકર્મકા કારણ હોતી હૈ], ઇસલિયે ઉસકે ઉચિત હી અન્ય ગતિ તથા અન્ય આયુષ વે પ્રાપ્ત કરતે હૈં. ઇસ પ્રકાર ક્ષીણ–અક્ષીણપનેકો પ્રાપ્ત હોને પર ભી પુનઃ–પુનઃ નવીન ઉત્પન્ન હોેવાલે ગતિનામકર્મ ઔર આયુષકર્મ [પ્રવાહરૂપસે] યદ્યપિે વે અનાત્મસ્વભાવભૂત હૈં તથાપિ–ચિરકાલ [જીવોંકે] સાથ સાથ રહતે હૈં ઇસલિયે, આત્માકો નહીં ચેતનેવાલે જીવ સંસરણ કરતે હૈં [અર્થાત્ આત્માકા અનુભવ નહીં કરનેવાલે જીવ સંસારમેં પરિભ્રમણ કરતે હૈં].

ભાવાર્થઃ– જીવોંકો દેવત્વાદિકી પ્રાપ્તિમેં પૌદ્ગલિક કર્મ નિમિત્તભૂત હૈં ઇસલિયે દેવત્વાદિ જીવકા સ્વભાવ નહીં હૈ.

[પુનશ્ચ, દેવ મરકર દેવ હી હોતા રહે ઔર મનુષ્ય મરકર મનુષ્ય હી હોતા રહે ઇસ માન્યતાકા ભી યહાઁ નિષેધ હુઆ. જીવોંકો અપની લેશ્યાકે યોગ્ય હી ગતિનામકર્મ ઔર આયુષકર્મકા બન્ધ હોતા હૈ ઔર ઇસલિયે ઉસકે યોગ્ય હી અન્ય ગતિ–આયુષ પ્રાપ્ત હોતી હૈ] .. ૧૧૯..

અન્વયાર્થઃ– [એતે જીવનિકાયાઃ] યહ [પૂર્વોક્ત] જીવનિકાય [દેહપ્રવીચારમાશ્રિતાઃ] દેહમેં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહસહિત [ભણિતાઃ] કહે ગયે હૈં; [દેહવિહીનાઃ સિદ્ધાઃ] દેહરહિત ઐસે સિદ્ધ હૈં. -------------------------------------------------------------------------- પહલેકે કર્મ ક્ષીણ હોતે હૈં ઔર બાદકે અક્ષીણરૂપસે વર્તતે હૈં.

Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

ઉક્તજીવપ્રપંચોપસંહારોઽયમ્.

એતે હ્યુક્તપ્રકારાઃ સર્વે સંસારિણો દેહપ્રવીચારાઃ, અદેહપ્રવીચારા ભગવંતઃ સિદ્ધાઃ શુદ્ધા જીવાઃ. તત્ર દેહપ્રવીચારત્વાદેકપ્રકારત્વેઽપિ સંસારિણો દ્વિપ્રકારાઃ ભવ્યા અભવ્યાશ્ચ. તે શુદ્ધ– સ્વરૂપોપલમ્ભશક્તિસદ્ભાવાસદ્ભાવાભ્યાં પાચ્યાપાચ્યમુદ્ગવદભિધીયંત ઇતિ.. ૧૨૦..

----------------------------------------------------------------------------- [સંસારિણાઃ] સંસારી [ભવ્યાઃ અભવ્યાઃ ચ] ભવ્ય ઔર અભવ્ય ઐસે દો પ્રકારકે હૈં.

ટીકાઃ– યહ ઉક્ત [–પહલે કહે ગયે] જીવવિસ્તારકા ઉપસંહાર હૈ.

જિનકે પ્રકાર [પહલે] કહે ગયે ઐસે યહ સમસ્ત સંસારી દેહમેં વર્તનેવાલે [અર્થાત્ દેહસહિત] હૈં; દેહમેં નહીં વર્તનેવાલે [અર્થાત્ દેહરહિત] ઐસે સિદ્ધભગવન્ત હૈં– જો કિ શુદ્ધ જીવ હૈ. વહાઁ, દેહમેં વર્તનેકી અપેક્ષાસે સંસારી જીવોંકા એક પ્રકાર હોને પર ભી વે ભવ્ય ઔર અભવ્ય ઐસે દો પ્રકારકે હૈં. ‘૧પાચ્ય’ ઔર ‘૨અપાચ્ય’ મૂઁગકી ભાઁતિ, જિનમેં શુદ્ધ સ્વરૂપકી ૩ઉપલબ્ધિકી શક્તિકા સદ્ભાવ હૈ ઉન્હેં ‘ભવ્ય’ ઔર જિનમેં શુદ્ધ સ્વરૂપકી ઉપલબ્ધિકી શક્તિકા અસદ્ભાવ હૈ ઉન્હેં ‘અભવ્ય’ કહા જાતા હૈં .. ૧૨૦..

પૃથ્વીકાયિકાદિ ‘જીવોં’મેં] ઇન્દ્રિયાઁ જીવ નહીં હૈ ઔર [ષટ્પ્રકારાઃ પ્રજ્ઞપ્તાઃ કાયાઃ પુનઃ] છહ -------------------------------------------------------------------------- ૧. પાચ્ય = પકનેયોગ્ય; રંધનેયોગ્ય; સીઝને યોગ્ય; કોરા ન હો ઐસા. ૨. અપાચ્ય = નહીં પકનેયોગ્ય; રંધને–સીઝનેકી યોગ્યતા રહિત; કોરા. ૩. ઉપલબ્ધિ = પ્રાપ્તિ; અનુભવ.

Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version

૧૮૦

વ્યવહારજીવત્વૈકાંતપ્રતિપત્તિનિરાસોઽયમ્.

ય ઇમે એકેન્દ્રિયાદયઃ પૃથિવીકાયિકાદયશ્ચાનાદિજીવપુદ્ગલપરસ્પરાવગાહમવલોક્ય વ્ય– વહારનયેન જીવપ્રાધાન્યાઞ્જીવા ઇતિ પ્રજ્ઞાપ્યંતે. નિશ્ચયનયેન તેષુ સ્પર્શનાદીન્દ્રિયાણિ પૃથિવ્યાદયશ્ચ કાયાઃ જીવલક્ષણભૂતચૈતન્યસ્વભાવાભાવાન્ન જીવા ભવંતીતિ. તેષ્વેવ યત્સ્વપરપરિચ્છિત્તિરૂપેણ પ્રકાશમાનં જ્ઞાનં તદેવ ગુણગુણિનોઃ કથઞ્ચિદભેદાજ્જીવત્વેન પ્રરૂપ્યત ઇતિ.. ૧૨૧..

----------------------------------------------------------------------------- પ્રકારકી શાસ્ત્રોક્ત કાયેં ભી જીવ નહીં હૈ; [તેષુ] ઉનમેં [યદ્ જ્ઞાનં ભવતિ] જો જ્ઞાન હૈ [તત્ જીવઃ] વહ જીવ હૈ [ઇતિ ચ પ્રરૂપયન્તિ] ઐસી [જ્ઞાની] પ્રરૂપણા કરતે હૈં.

ટીકાઃ– યહ, વ્યવહારજીવત્વકે એકાન્તકી પ્રતિપત્તિકા ખણ્ડન હૈ [અર્થાત્ જિસે માત્ર વ્યવહારનયસે જીવ કહા જાતા હૈ ઉસકા વાસ્તવમેં જીવરૂપસે સ્વીકાર કરના ઉચિત નહીં હૈ ઐસા યહાઁ સમઝાયા હૈ].

યહ જો એકેન્દ્રિયાદિ તથા પૃથ્વીકાયિકાદિ, ‘જીવ’ કહે જાતે હૈં, અનાદિ જીવ –પુદ્ગલકા પરસ્પર અવગાહ દેખકર વ્યવહારનયસે જીવકે પ્રાધાન્ય દ્વારા [–જીવકો મુખ્યતા દેકર] ‘જીવ’ કહે જાતે હૈં. નિશ્ચયનયસે ઉનમેં સ્પર્શનાદિ ઇન્દ્રિયાઁ તથા પૃથ્વી–આદિ કાયેં, જીવકે લક્ષણભૂત ચૈતન્યસ્વભાવકે અભાવકે કારણ, જીવ નહીં હૈં; ઉન્હીંમેં જો સ્વપરકો જ્ઞપ્તિરૂપસે પ્રકાશમાન જ્ઞાન હૈ વહી, ગુણ–ગુણીકે કથંચિત્ અભેદકે કારણ, જીવરૂપસે પ્રરૂપિત કિયા જાતા હૈ.. ૧૨૧..

અન્વયાર્થઃ– [જીવઃ] જીવ [સર્વં જાનાતિ પશ્યતિ] સબ જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ, [સૌખ્યમ્ ઇચ્છતિ] સુખકી ઇચ્છા કરતા હૈ, [દુઃખાત્ બિભેતિ] દુઃખસે ડરતા હૈ, [હિતમ્ અહિતમ્ કરોતિ] -------------------------------------------------------------------------- પ્રતિપત્તિ = સ્વીકૃતિ; માન્યતા.

Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

અન્યાસાધારણજીવકાર્યખ્યાપનમેતત્.

ચૈતન્યસ્વભાવત્વાત્કર્તૃસ્થાયાઃ ક્રિયાયાઃ જ્ઞપ્તેર્દ્રશેશ્ચ જીવ એવ કર્તા, ન તત્સંબન્ધઃ પુદ્ગલો, યથાકાશાદિ. સુખાભિલાષક્રિયાયાઃ દુઃખોદ્વેગક્રિયાયાઃ સ્વસંવેદિતહિતાહિતનિર્વિર્તનક્રિયાયાશ્ચ ચૈતન્યવિવર્તરૂપસઙ્કલ્પપ્રભવત્વાત્સ એવ કર્તા, નાન્યઃ. શુભાશુભાકર્મફલભૂતાયા ઇષ્ટાનિષ્ટ– વિષયોપભોગક્રિયાયાશ્ચ સુખદુઃખસ્વરૂપસ્વપરિણામક્રિયાયા ઇવ સ એવ કર્તા, નાન્યઃ. એતેનાસાધારણકાર્યાનુમેયત્વં પુદ્ગલવ્યતિરિક્તસ્યાત્મનો દ્યોતિતમિતિ.. ૧૨૨.. ----------------------------------------------------------------------------- હિત–અહિતકો [શુભ–અશુભ ભાવોંકો] કરતા હૈ [વા] ઔર [તયોઃ ફલં ભુંક્તે] ઉનકે ફલકો ભોગતા હૈ.

ઐસે જો જીવકે કાર્ય વે યહાઁ દર્શાયે હૈં].

ચૈતન્યસ્વભાવપનેકે કારણ, કર્તૃસ્થિત [કર્તામેં રહનેવાલી] ક્રિયાકા–જ્ઞપ્તિ તથા દ્રશિકા–જીવ હી કર્તા હૈ; ઉસકે સમ્બન્ધમેં રહા હુઆ પુદ્ગલ ઉસકા કર્તા નહીં હૈ, જિસ પ્રકાર આકાશાદિ નહીં હૈ ઉસી પ્રકાર. [ચૈતન્યસ્વભાવકે કારણ જાનને ઔર દેખને કી ક્રિયાકા જીવ હી કર્તા હૈ; જહાઁ જીવ હૈ વહાઁ ચાર અરૂપી અચેતન દ્રવ્ય ભી હૈં તથાપિ વે જિસ પ્રકાર જાનને ઔર દેખને કી ક્રિયાકે કર્તા નહીં હૈ ઉસી પ્રકાર જીવકે સાથ સમ્બન્ધમેં રહે હુએ કર્મ–નોકર્મરૂપ પુદ્ગલ ભી ઉસ ક્રિયાકે કર્તા નહીં હૈ.] ચૈતન્યકે વિવર્તરૂપ [–પરિવર્તનરૂપ] સંકલ્પકી ઉત્પત્તિ [જીવમેં] હોનેકે કારણ, સુખકી અભિલાષારૂપ ક્રિયાકા, દુઃખકે ઉદ્વેગરૂપ ક્રિયાકા તથા સ્વસંવેદિત હિત–અહિતકી નિષ્પત્તિરૂપ ક્રિયાકા [–અપનેસે સંચેતન કિયે જાનેવાલે શુભ–અશુભ ભાવોંકો રચનેરૂપ ક્રિયાકા] જીવ હી કર્તા હૈ; અન્ય નહીં હૈ. શુભાશુભ કર્મકે ફલભૂત ઇષ્ટાનિષ્ટવિષયોપભોગક્રિયાકા, સુખ– દુઃખસ્વરૂપ સ્વપરિણામક્રિયાકી ભાઁતિ, જીવ હી કર્તા હૈ; અન્ય નહીં.

ઇસસે ઐસા સમઝાયા કિ [ઉપરોક્ત] અસાધારણ કાર્યોં દ્વારા પુદ્ગલસે ભિન્ન ઐસા આત્મા અનુમેય [–અનુમાન કર સકને યોગ્ય] હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ઇષ્ટાનિષ્ટ વિષય જિસમેં નિમિત્તભૂત હોતે હૈં ઐસે સુખદુઃખપરિણામોંકે ઉપભોગરૂપ ક્રિયાકો જીવ કરતા હૈ

Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version

૧૮૨

જીવાજીવવ્યાખયોપસંહારોપક્ષેપસૂચનેયમ્. -----------------------------------------------------------------------------

ભાવાર્થઃ– શરીર, ઇન્દ્રિય, મન, કર્મ આદિ પુદ્ગલ યા અન્ય કોઈ અચેતન દ્રવ્ય કદાપિ જાનતે નહીં હૈ, દેખતે નહીં હૈ, સુખકી ઇચ્છા નહીં કરતે, દુઃખસે ડરતે નહીં હૈ, હિત–અહિતમેં પ્રવર્તતે નહીં હૈ યા ઉનકે ફલકો નહીં ભોગતે; ઇસલિયે જો જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ, સુખકી ઇચ્છા કરતા હૈ, દુઃખસે ભયભીત હોતા હૈ, શુભ–અશુભ ભાવોંમેં પ્રવર્તતા હૈ ઔર ઉનકે ફલકો ભોગતા હૈ, વહ, અચેતન પદાર્થોંકે સાથ રહને પર ભી સર્વ અચેતન પદાર્થોંકી ક્રિયાઓંસે બિલકુલ વિશિષ્ટ પ્રકારકી ક્રિયાએઁ કરનેવાલા, એક વિશિષ્ટ પદાર્થ હૈ. ઇસપ્રકાર જીવ નામકા ચૈતન્યસ્વભાવી પદાર્થવિશેષ–કિ જિસકા જ્ઞાની સ્વયં સ્પષ્ટ અનુભવ કરતે હૈં વહ–અપની અસાધારણ ક્રિયાઓં દ્વારા અનુમેય ભી હૈ.. ૧૨૨..

અન્વયાર્થઃ– [એવમ્] ઇસપ્રકાર [અન્યૈઃ અપિ બહુકૈઃ પર્યાયૈઃ] અન્ય ભી બહુત પર્યાયોંં દ્વારા [જીવમ્ અભિગમ્ય] જીવકો જાનકર [જ્ઞાનાંતરિતૈઃ લિઙ્ગૈઃ] જ્ઞાનસે અન્ય ઐસે [જડ] લિંગોંં દ્વારા [અજીવમ્ અભિગચ્છતુ] અજીવ જાનો.

ટીકાઃ– યહ, જીવ–વ્યાખ્યાનકે ઉપસંહારકી ઔર અજીવ–વ્યાખ્યાનકે પ્રારમ્ભકી સૂચના હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

પ્રપઞ્ચિતવિવિત્રવિકલ્પરૂપૈઃ, નિશ્ચયનયેન મોહરાગદ્વેષપરિણતિસંપાદિતવિશ્વરૂપત્વાત્કદાચિદશુદ્ધૈઃ કદાચિત્તદભાવાચ્છુદ્ધૈશ્ચૈતન્યવિવર્તગ્રન્થિરૂપૈર્બહુભિઃ પર્યાયૈઃ જીવમધિગચ્છેત્. અધિગમ્ય ચૈવમચૈતન્ય– સ્વભાવત્વાત્ જ્ઞાનાદર્થાંતરભૂતૈરિતઃ પ્રપંચ્યમાનૈર્લિઙ્ગૈર્જીવસંબદ્ધમસંબદ્ધં વા સ્વતો ભેદબુદ્ધિ–પ્રસિદ્ધય ર્થમજીવમધિગચ્છેદિતિ.. ૧૨૩..

-----------------------------------------------------------------------------

ઇસપ્રકાર ઇસ નિર્દેશકે અનુસાર [અર્થાત્ ઉપર સંક્ષેપમેં સમઝાયે અનુસાર], [૧] વ્યવહારનયસે ૧કર્મગ્રંથપ્રતિપાદિત જીવસ્થાન–ગુણસ્થાન–માર્ગણાસ્થાન ઇત્યાદિ દ્વારા ૨પ્રપંચિત વિચિત્ર ભેદરૂપ બહુ પર્યાયોં દ્વારા, તથા [૨] નિશ્ચયનયસે મોહરાગ–દ્વેષપરિણતિસંપ્રાપ્ત ૩વિશ્વરૂપતાકે કારણ કદાચિત્ અશુદ્ધ [ઐસી] ઔર કદાચિત્ ઉસકે [–મોહરાગદ્વેષપરિણતિકે] અભાવકે કારણ શુદ્ધ ઐસી ૪ચૈતન્યવિવર્તગ્રન્થિરૂપ બહુ પર્યાયોં દ્વારા, જીવકો જાનો. ઇસપ્રકાર જીવકો જાનકર, અચૈતન્યસ્વભાવકે કારણ, ૫જ્ઞાનસે અર્થાંતરભૂત ઐસે, યહાઁસે [અબકી ગાથાઓંમેં] કહે જાનેવાલે લિંગોંં દ્વારા, ૬જીવ– સમ્બદ્ધ યા જીવ–અસમ્બદ્ધ અજીવકો, અપનેસે ભેદબુદ્ધિકી પ્રસિદ્ધિકે લિયે જાનો.. ૧૨૩..

ઇસપ્રકાર જીવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. કર્મગ્રંથપ્રતિપાદિત = ગોમ્મટસારાદિ કર્મપદ્ધતિકે ગ્રન્થોમેં પ્રરૂપિત –નિરૂપિત . ૨. પ્રપંચિત = વિસ્તારપૂર્વક કહી ગઈ. ૩. મોહરાગદ્વેષપરિણતિકે કારણા જીવકો વિશ્વરૂપતા અર્થાત્ અનેકરૂપતા પ્રાપ્ત હોતી હૈ. ૪. ગ્રન્થિ = ગાઁઠ. [જીવકી કદાચિત્ અશુદ્ધ ઔર કદાચિત્ શુદ્ધ ઐસી પર્યાયેં ચૈતન્યવિવર્તકી–ચૈતન્યપરિણમનકી–

૫. જ્ઞાનસે અર્થાંન્તરભૂત = જ્ઞાનસે અન્યવસ્તુભૂત; જ્ઞાનસે અન્ય અર્થાત્ જડ઼઼. [અજીવકા સ્વભાવ અચૈતન્ય હોનેકે

૬. જીવકે સાથ સમ્બદ્ધ યા જીવ સાથ અસમ્બદ્ધ ઐસે અજીવકો જાનનેકા પ્રયોજન યહ હૈ કિ સમસ્ત અજીવ

Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version

૧૮૪

અથ અજીવપદાર્થવ્યાખ્યાનમ્.

આકાશાદીનામેવાજીવત્વે હેતૂપન્યાસોઽયમ્.

આકાશકાલપુદ્ગલધર્માધર્મેષુ ચૈતન્યવિશેષરૂપા જીવગુણા નો વિદ્યંતે, આકાશાદીનાં તેષામચેતનત્વસામાન્યત્વાત્. અચેતનત્વસામાન્યઞ્ચાકાશાદીનામેવ, જીવસ્યૈવ ચેતનત્વસામાન્યા– દિતિ.. ૧૨૪..

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [આકાશકાલપુદ્ગલધર્માધર્મેષુ] આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ, ધર્મ ઔર અધર્મમેં [જીવગુણાઃ ન સન્તિ] જીવકે ગુણ નહીં હૈ; [ક્યોંકિ] [તેષામ્ અચેતનત્વં ભણિતમ્] ઉન્હેં અચેતનપના કહા હૈ, [જીવસ્ય ચેતનતા] જીવકો ચેતનતા કહી હૈ.

ટીકાઃ– યહ, આકાશાદિકા હી અજીવપના દર્શાનેકે લિયે હેતુકા કથન હૈ.

આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ, ધર્મ ઔર અધર્મમેં ચૈતન્યવિશેષોંરૂપ જીવગુણ વિદ્યમાન નહીં હૈ; ક્યોંકિ ઉન આકાશાદિકો અચેતનત્વસામાન્ય હૈ. ઔર અચેતનત્વસામાન્ય આકાશાદિકો હી હૈ, ક્યોંકિ જીવકો હી ચેતનત્વસામાન્ય હૈ.. ૧૨૪.. --------------------------------------------------------------------------

Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

આકાશાદીનામચેતનત્વસામાન્યે પુનરનુમાનમેતત્. સુખદુઃખજ્ઞાનસ્ય હિતપરિકર્મણોઽહિતભીરુત્વસ્ય ચેતિ ચૈતન્યવિશેષાણાં નિત્યમનુપલબ્ધેર– વિદ્યમાનચૈતન્યસામાન્યા એવાકાશાદયોઽજીવા ઇતિ.. ૧૨૫.. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [સુખદુઃખજ્ઞાનં વા] સુખદુઃખકા જ્ઞાન [હિતપરિકર્મ] હિતકા ઉદ્યમ [ચ] ઔર [અહિતભીરુત્વમ્] અહિતકા ભય– [યસ્ય નિત્યં ન વિદ્યતે] યહ જિસે સદૈવ નહીં હોતે, [તમ્] ઉસે [શ્રમણાઃ] શ્રમણ [અજીવમ્ બ્રુવન્તિ] અજીવ કહતે હૈં.

અનુપલબ્ધિ હૈ [અર્થાત્ યહ ચૈતન્યવિશેષ આકાશાદિકો કિસી કાલ નહીં દેખે જાતે], ઇસલિયે [ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ] આકાશાદિ અજીવોંકો ચૈતન્યસામાન્ય વિદ્યમાન નહીં હૈ.

ભાવાર્થઃ– જિસે ચેતનત્વસામાન્ય હો ઉસે ચેતનત્વવિશેષ હોના હી ચાહિએ. જિસે ચેતનત્વવિશેષ ન હો ઉસે ચેતનત્વસામાન્ય ભી નહીં હોતા. અબ, આકાશાદિ પાઁચ દ્રવ્યોંકો સુખદુઃખકા સંચેતન, હિત કે લિએ પ્રયત્ન ઔર અહિતકે લિએ ભીતિ–યહ ચેતનત્વવિશેષ કભી દેખે નહીં જાતે; ઇસલિયે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ આકાશાદિકો ચેતનત્વસામાન્ય ભી નહીં હૈ, અર્થાત્ અચેતનત્વસામાન્ય હી હૈ.. ૧૨૫.. -------------------------------------------------------------------------- હિત ઔર અહિતકે સમ્બન્ધમેં આચાર્યવર શ્રી જયસેનાચાર્યદેવકૃત તાત્પર્યવૃત્તિ નામક ટીકામેં નિમ્નોક્તાનુસાર

Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version

૧૮૬

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [સંસ્થાનાનિ] [સમચતુરસ્રાદિ] સંસ્થાન, [સંઘાતાઃ] [ઔદારિક શરીર સમ્બન્ધી] સંઘાત, [વર્ણરસસ્પર્શગંધશબ્દાઃ ચ] વર્ણ, રસ, સ્પર્શ, ગન્ધ ઔર શબ્દ–[બહવઃ ગુણાઃ પર્યાયાઃ ચ] ઐસે જો બહુ ગુણ ઔર પર્યાયેં હૈં, [પુદ્ગલદ્રવ્યપ્રભવાઃ ભવન્તિ] વે પુદ્ગલદ્રવ્યનિષ્પન્ન હૈ.

[અરસમ્ અરૂપમ્ અગંધમ્] જો અરસ, અરૂપ તથા અગન્ધ હૈ, [અવ્યક્તમ્] અવ્યક્ત હૈ, [અશબ્દમ્] અશબ્દ હૈ, [અનિર્દિષ્ટસંસ્થાનમ્] અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન હૈ [અર્થાત્ જિસકા કોઈ સંસ્થાન નહીં કહા ઐસા હૈ], [ચેતનાગુણમ્] ચેતનાગુણવાલા હૈ ઔર [અલિઙ્ગગ્રહણમ્] ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા અગ્રાહ્ય હૈ, [જીવં જાનીહિ] ઉસે જીવ જાનો.

ટીકાઃ– જીવ–પુદ્ગલકે સંયોગમેં ભી, ઉનકે ભેદકે કારણભૂત સ્વરૂપકા યહ કથન હૈ [અર્થાત્ જીવ ઔર પુદ્ગલકે સંયોગમેં ભી, જિસકે દ્વારા ઉનકા ભેદ જાના જા સકતા હૈ ઐસે ઉનકે ભિન્ન– ભિન્ન સ્વરૂપકા યહ કથન હૈ]. --------------------------------------------------------------------------

Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

જીવપુદ્ગલયોઃ સંયોગેઽપિ ભેદનિબંધનસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

યત્ખલુ શરીરશરીરિસંયોગે સ્પર્શરસગંધવર્ણગુણત્વાત્સશબ્દત્વાત્સંસ્થાનસઙ્ગાતાદિપર્યાય– પરિણતત્વાચ્ચ ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યં, તત્પુદ્ગલદ્રવ્યમ્. યત્પુનરસ્પર્શરસગંધવર્ણગુણત્વાદશબ્દત્વાદ– નિર્દિષ્ટસંસ્થાનત્વાદવ્યક્તત્વાદિપર્યાયૈઃ પરિણતત્વાચ્ચ નેન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યં, તચ્ચેતના– ગુણત્વાત્ રૂપિભ્યોઽરૂપિભ્યશ્ચાજીવેભ્યો વિશિષ્ટં જીવદ્રવ્યમ્. એવમિહ જીવાજીવયોર્વાસ્તવો ભેદઃ સમ્યગ્જ્ઞાનિનાં માર્ગપ્રસિદ્ધયર્થં પ્રતિપાદિત ઇતિ.. ૧૨૬–૧૨૭..

-----------------------------------------------------------------------------

કારણ, સશબ્દ હોનેકે કારણ તથા સંસ્થાન–સંઘાતાદિ પર્યાયોંરૂપસે પરિણત હોનેકે કારણ ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્ય હૈ, વહ પુદ્ગલદ્રવ્ય હૈે; ઔર [૨] જો સ્પર્શ–રસ–ગન્ધ–વર્ણગુણ રહિત હોનેકે કારણ, અશબ્દ હોનેકે કારણ, અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન હોનેકે કારણ તથા ૨અવ્યક્તત્વાદિ પર્યાયોંરૂપસે પરિણત હોનેકે કારણ ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્ય નહીં હૈ, વહ, ચેતનાગુણમયપનેકે કારણ રૂપી તથા અરૂપી અજીવોંસે ૩વિશિષ્ટ [ભિન્ન] ઐસા જીવદ્રવ્ય હૈ.

ઇસ પ્રકાર યહાઁ જીવ ઔર અજીવકા વાસ્તવિક ભેદ સમ્યગ્જ્ઞાનીયોંકે માર્ગકી પ્રસિદ્ધિકે હેતુ પ્રતિપાદિત કિયા ગયા.

હૈ ઔર અપનેકો શરીરાદિરૂપ માનતે હૈં. ઉન્હેં જીવદ્રવ્ય તથા અજીવદ્રવ્યકા યથાર્થ ભેદ દર્શાકર મુક્તિકા માર્ગ પ્રાપ્ત કરાનેકે હેતુ યહાઁ જડ પુદ્ગલદ્રવ્યકે ઔર ચેતન જીવદ્રવ્યકે વીતરાગસર્વજ્ઞકથિત લક્ષણ કહે ગએ. જો જીવ ઉન લક્ષણોંકો જાનકર, અપનેકો એક સ્વતઃસિદ્ધ સ્વતંત્ર દ્રવ્યરૂપસે પહિચાનકર, ભેદવિજ્ઞાની અનુભવી હોતા હૈ, વહ નિજાત્મદ્રવ્યમેં લીન હોકર મોક્ષમાર્ગકો સાધકર શાશ્વત નિરાકુલ સુખકા ભોક્તા હોતા હૈ.] ૧૨૬–૧૨૭..

ઇસ પ્રકાર અજીવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. શરીરી = દેહી; શરીરવાલા [અર્થાત્ આત્મા]. ૨. અવ્યક્તત્વાદિ = અવ્યક્તત્વ આદિ; અપ્રકટત્વ આદિે. ૩. વિશિષ્ટ = ભિન્ન; વિલક્ષણ; ખાસ પ્રકારકા.

Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version

૧૮૮

ઉક્તૌ મૂલપદાર્થૌ. અથ સંયોગપરિણામનિર્વૃત્તેતરસપ્તપદાર્થાનામુપોદ્ધાતાર્થં જીવપુદ્ગલ– કર્મચક્રમનુવર્ણ્યતે–

-----------------------------------------------------------------------------

દો મૂલપદાર્થ કહે ગએ અબ [ઉનકે] સંયોગપરિણામસે નિષ્પન્ન હોનેવાલે અન્ય સાત પદાર્થોંકે ઉપોદ્ઘાતકે હેતુ જીવકર્મ ઔર પુદ્ગલકર્મકે ચક્રકા વર્ણન કિયા જાતા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

ઇહ હિ સંસારિણો જીવાદનાદિબંધનોપાધિવશેન સ્નિગ્ધઃ પરિણામો ભવતિ. પરિણામાત્પુનઃ પુદ્ગલપરિણામાત્મકં કર્મ. કર્મણો નારકાદિગતિષુ ગતિઃ. ગત્યધિગમના–દ્દેહઃ. દેહાદિન્દ્રિયાણિ. ઇન્દ્રિયેભ્યો વિષયગ્રહણમ્. વિષયગ્રહણાદ્રાગદ્વેષૌ. રાગદ્વેષાભ્યાં પુનઃ સ્નિગ્ધઃ પરિણામઃ. પરિણામાત્પુનઃ પુદ્ગલપરિણામાત્મકં કર્મ. કર્મણઃ પુનર્નારકાદિગતિષુ ગતિઃ. ગત્યધિગમનાત્પુનર્દેહઃ. દેહાત્પુનરિન્દ્રિયાણિ. ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પુનર્વિષયગ્રહણમ્. વિષયગ્રહણાત્પુના રાગદ્વેષૌ. રાગદ્વેષાભ્યાં પુનરપિ સ્નિગ્ધઃ પરિણામઃ. એવમિદમન્યોન્યકાર્યકારણભૂતજીવપુદ્ગલ–પરિણામાત્મકં કર્મજાલં સંસારચક્રે જીવસ્યાનાદ્યનિધનં અનાદિસનિધનં વા ચક્રવત્પરિવર્તતે. તદત્ર પુદ્ગલપરિણામનિમિત્તો જીવપરિણામો જીવપરિણામનિમિત્તઃ પુદ્ગલપરિણામશ્ચ વક્ષ્યમાણ–પદાર્થબીજત્વેન સંપ્રધારણીય ઇતિ.. ૧૨૮–૧૩૦.. -----------------------------------------------------------------------------

પરિણામઃ ભવતિ] ઉસસે પરિણામ હોતા હૈ [અર્થાત્ ઉસે સ્નિગ્ધ પરિણામ હોતા હૈ], [પરિણામાત્ કર્મ] પરિણામસે કર્મ ઔર [કર્મણઃ] કર્મસે [ગતિષુ ગતિઃ ભવતિ] ગતિયોંમેં ગમન હોતા હૈ.

[ગતિમ્ અધિગતસ્ય દેહઃ] ગતિપ્રાપ્તકો દેહ હોતી હૈ, [દેહાત્ ઇન્દ્રિયાણિ જાયંતે] દેહથી ઇન્દ્રિયાઁ હોતી હૈ, [તૈઃ તુ વિષયગ્રહણં] ઇન્દ્રિયોંસે વિષયગ્રહણ ઔર [તતઃ રાગઃ વા દ્વેષઃ વા] વિષયગ્રહણસે રાગ અથવા દ્વેષ હોતા હૈ.

[એવં ભાવઃ] ઐસે ભાવ, [સંસારચક્રવાલે] સંસારચક્રમેં [જીવસ્ય] જીવકો [અનાદિનિધનઃ સનિધનઃ વા] અનાદિ–અનન્ત અથવા અનાદિ–સાન્ત [જાયતે] હોતે રહતે હૈં–[ઇતિ જિનવરૈઃ ભણિતઃ] ઐસા જિનવરોંને કહા હૈ.

પરિણામસે પુદ્ગલપરિણામાત્મક કર્મ, કર્મસે નરકાદિ ગતિયોંમેં ગમન, ગતિકી પ્રાપ્તિસે દેહ, દેહસે ઇન્દ્રિયાઁ, ઇન્દ્રિયોંસે વિષયગ્રહણ, વિષયગ્રહણસે રાગદ્વેષ, રાગદ્વેષસે ફિર સ્નિગ્ધ પરિણામ, પરિણામસે ફિર પુદ્ગલપરિણામાત્મક કર્મ, કર્મસે ફિર નરકાદિ ગતિયોંમેં ગમન, ગતિકી પ્રાપ્તિસે ફિર દેહ, દેહસે ફિર ઇન્દ્રિયાઁ, ઇન્દ્રિયોંસે ફિર વિષયગ્રહણ, વિષયગ્રહણસે ફિર રાગદ્વેષ, રાગદ્વેષસે ફિર પુનઃ સ્નિગ્ધ પરિણામ. ઇસ પ્રકાર યહ અન્યોન્ય ૧કાર્યકારણભૂત જીવપરિણામાત્મક ઔર પુદ્ગલપરિણામાત્મક કર્મજાલ સંસારચક્રમેં જીવકો અનાદિ–અનન્તરૂપસે અથવા અનાદિ–સાન્તરૂપસે ચક્રકી ભાઁતિ પુનઃ– પુનઃ હોતે રહતે હૈં. -------------------------------------------------------------------------- ૧. કાર્ય અર્થાત્ નૈમિત્તિક, ઔર કારણ અર્થાત્ નિમિત્ત. [જીવપરિણામાત્મક કર્મ ઔર પુદ્ગલપરિણામાત્મક કર્મ

Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version

૧૯૦

ઇસ પ્રકાર યહાઁ [ઐસા કહા કિ], પુદ્ગલપરિણામ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે જીવપરિણામ ઔર જીવપરિણામ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે પુદ્ગલપરિણામ અબ આગે કહે જાનેવાલે [પુણ્યાદિ સાત] પદાર્થોંકે બીજરૂપ અવધારના.

ભાવાર્થઃ– જીવ ઔર પુદ્ગલકો પરસ્પર નિમિત્ત–નૈમિત્તિકરૂપસે પરિણામ હોતા હૈ. ઉસ પરિણામકે કારણ પુણ્યાદિ પદાર્થ ઉત્પન્ન હોતે હૈં, જિનકા વર્ણન અગલી ગાથાઓંમેં કિયા જાએગા.

પ્રશ્નઃ– પુણ્યાદિ સાત પદાર્થોંકા પ્રયોજન જીવ ઔર અજીવ ઇન દો સે હી પૂરા હો જાતા હૈ, ક્યોંકિ વે જીવ ઔર અજીવકી હી પર્યાયેં હૈં. તો ફિર વે સાત પદાર્થ કિસલિએ કહે જા રહે હૈં?

ઉત્તરઃ– ભવ્યોંકો હેય તત્ત્વ ઔર ઉપાદેય તત્ત્વ [અર્થાત્ હેય ઔર ઉપાદેય તત્ત્વોંકા સ્વરૂપ તથા ઉનકે કારણ] દર્શાનેકે હેતુ ઉનકા કથન હૈ. દુઃખ વહ હેય તત્ત્વ હૈ, ઉનકા કારણ સંસાર હૈ, સંસારકા કારણ આસ્રવ ઔર બન્ધ દો હૈં [અથવા વિસ્તારપૂર્વક કહે તો પુણ્ય, પાપ, આસ્રવ ઔર બન્ધ ચાર હૈં] ઔર ઉનકા કારણ મિથ્યાદર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર હૈ. સુખ વહ ઉપાદેય તત્ત્વ હૈ, ઉસકા કારણ મોક્ષ હૈ, મોક્ષકા કારણ સંવર ઔર નિર્જરા હૈ ઔર ઉનકા કારણ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર હૈ. યહ પ્રયોજનભૂત બાત ભવ્ય જીવોંકો પ્રગટરૂપસે દર્શાનેકે હેતુ પુણ્યાદિ ૧સાત પદાર્થોંકા કથન હૈ.. ૧૨૮– ૧૩૦.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. અજ્ઞાની ઔર જ્ઞાની જીવ પુણ્યાદિ સાત પદાર્થોંમેસેં કિન–કિન પદાર્થોંકે કર્તા હૈં તત્સમ્બન્ધી આચાર્યવર શ્રી

Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

અથ પુણ્યપાપપદાર્થવ્યાખ્યાનમ્.

-----------------------------------------------------------------------------

અબ પુણ્ય–પાપપદાર્થકા વ્યખ્યાન હૈ.

અથવા [ચિત્તપ્રસાદઃ] ચિત્તપ્રસન્નતા [વિદ્યતે] હૈ, [તસ્ય] ઉસેે [શુભઃ વા અશુભઃ વા] શુભ અથવા અશુભ [પરિણામઃ] પરિણામ [ભવતિ] હૈ. -------------------------------------------------------------------------

સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્ર હી સંસારવિચ્છેદકે કારણભૂત હૈં, પરન્તુ જબ વહ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર અપૂર્ણદશામેં હોતા હૈ તબ ઉસકે સાથ અનિચ્છિતવૃત્તિસે વર્તતે હુએ વિશિષ્ટ પુણ્યમેં સંસારવિચ્છેદકે કારણપનેકા આરોપ કિયા જાતા હૈ. વહ આરોપ ભી વાસ્તવિક કારણકે–સમ્યગ્દર્શનાદિકે –અસ્તિત્વમેં હી હો સકતા હૈ.]