Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

મૂર્તકર્મ સ્પૃશતિ, તતસ્તન્મૂર્તં તેન સહ સ્નેહગુણવશાદ્બંધમનુભવતિ. એષ મૂર્તયોઃ કર્મણોર્બંધ–પ્રકારઃ. અથ નિશ્ચયનયેનામૂર્તો જીવોઽનાદિમૂર્તકર્મનિમિત્તરાગાદિપરિણામસ્નિગ્ધઃ સન્ વિશિષ્ટતયા મૂર્તાનિ ----------------------------------------------------------------------------- સકતા હૈ કિ ચૂહેકા વિષકા મૂર્ત હૈ; ઉસી પ્રકાર કર્મકા ફલ (–વિષય) મૂર્ત હૈ ઔર મૂર્ત ઇન્દ્રિયોંકે સમ્બન્ધ દ્વારા અનુભવમેં આતા હૈ–ભોગા જાતા હૈ, ઇસલિયે અનુમાન હો સકતા હૈ કિ કર્મ મૂર્ત હૈ.] ૧૩૩..

[બંધમ્ અનુભવતિ] બન્ધકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; [મૂર્તિવિરહિતઃ જીવઃ] મૂર્તત્વરહિત જીવ [તાનિ ગાહતિ] મૂર્તકર્મોંકો અવગાહતા હૈ ઔર [તૈઃ અવગાહ્યતે] મૂર્તકર્મ જીવકો અવગાહતે હૈં [અર્થાત્ દોનોં એકદૂસરેમેં અવગાહ પ્રાપ્ત કરતે હૈં].

ટીકાઃ– યહ, મૂર્તકર્મકા મૂર્તકર્મકે સાથ જો બન્ધપ્રકાર તથા અમૂર્ત જીવકા મૂર્તકર્મકે સાથ જો બન્ધપ્રકાર ઉસકી સૂચના હૈ.

યહાઁ [ઇસ લોકમેં], સંસારી જીવમેં અનાદિ સંતતિસે [–પ્રવાહસે] પ્રવર્તતા હુઆ મૂર્તકર્મ વિદ્યમાન હૈ. વહ, સ્પર્શાદિવાલા હોનેકે કારણ, આગામી મૂર્તકર્મકો સ્પર્શ કરતા હૈ; ઇસલિયે મૂર્ત ઐસા વહ વહ ઉસકે સાથ, સ્નિગ્ધત્વગુણકે વશ [–અપને સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વપર્યાયકે કારણ], બન્ધકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ. યહ, મૂર્તકર્મકા મૂર્તકર્મકે સાથ બન્ધપ્રકાર હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version

૧૯૬

કર્માણ્યવગાહતે, તત્પરિણામનિમિત્તલબ્ધાત્મપરિણામૈઃ મૂર્તકર્મભિરપિ વિશિષ્ટતયાઽવગાહ્યતે ચ. અયં ત્વન્યોન્યાવગાહાત્મકો જીવમૂર્તકર્મણોર્બંધપ્રકારઃ. એવમમૂર્તસ્યાપિ જીવસ્ય મૂર્તેન પુણ્યપાપકર્મણા કથઞ્ચિદ્બન્ધો ન વિરુધ્યતે.. ૧૩૪..

અથ આસ્રવપદાર્થવ્યાખ્યાનમ્.

-----------------------------------------------------------------------------

પુનશ્ચ [અમૂર્ત જીવકા મૂર્તકર્મોંકે સાથ બન્ધપ્રકાર ઇસ પ્રકાર હૈ કિ], નિશ્ચયનયસે જો અમૂર્ત હૈ ઐસા જીવ, અનાદિ મૂર્તકર્મ જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસે રાગાદિપરિણામ દ્વારા સ્નિગ્ધ વર્તતા હુઆ, મૂર્તકર્મોંકો વિશિષ્ટરૂપસે અવગાહતા હૈ [અર્થાત્ એક–દૂસરેકો પરિણામમેં નિમિત્તમાત્ર હોં ઐસે સમ્બન્ધવિશેષ સહિત મૂર્તકર્મોંકે ક્ષેત્રમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ] ઔર ઉસ રાગાદિપરિણામકે નિમિત્તસે જો અપને [જ્ઞાનાવરણાદિ] પરિણામકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં ઐસે મૂર્તકર્મ ભી જીવકો વિશિષ્ટરૂપસે અવગાહતે હૈં [અર્થાત્ જીવકે પ્રદેશોંકે સાથ વિશિષ્ટતાપૂર્વક એકક્ષેત્રાવગાહકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં]. યહ, જીવ ઔર મૂર્તકર્મકા અન્યોન્ય–અવગાહસ્વરૂપ બન્ધપ્રકાર હૈ. ઇસ પ્રકાર અમૂર્ત ઐસે જીવકા ભી મૂર્ત પુણ્યપાપકર્મકે સાથ કથંચિત્ [–કિસી પ્રકાર] બન્ધ વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા.. ૧૩૪..

ઇસ પ્રકાર પુણ્ય–પાપપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ.

અન્વયાર્થઃ– [યસ્ય] જિસ જીવકો [પ્રશસ્તઃ રાગઃ] પ્રશસ્ત રાગ હૈ, [અનુકમ્પાસંશ્રિતઃ પરિણામઃ] અનુકમ્પાયુક્ત પરિણામ હૈે [ચ] ઔર [ચિત્તે કાલુષ્યં ન અસ્તિ] ચિત્તમેં કલુષતાકા અભાવ હૈ, [જીવસ્ય] ઉસ જીવકો [પુણ્યમ્ આસ્રવતિ] પુણ્ય આસ્રવિત હોતા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

પુણ્યાસ્રવસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. પ્રશસ્તરાગોઽનુકમ્પાપરિણતિઃ ચિત્તસ્યાકલુષત્વઞ્ચેતિ ત્રયઃ શુભા ભાવાઃ દ્રવ્યપુણ્યાસ્રવસ્ય નિમિત્તમાત્રત્વેન કારણભુતત્વાત્તદાસ્રવક્ષણાદૂર્ધ્વં ભાવપુણ્યાસ્રવઃ. તન્નિમિત્તઃ શુભકર્મપરિણામો યોગદ્વારેણ પ્રવિશતાં પુદ્ગલાનાં દ્રવ્યપુણ્યાસ્રવ ઇતિ.. ૧૩૫..

-----------------------------------------------------------------------------

પ્રશસ્ત રાગ, અનુકમ્પાપરિણતિ ઔર ચિત્તકી અકલુષતા–યહ તીન શુભ ભાવ દ્રવ્યપુણ્યાસ્રવકો નિમિત્તમાત્રરૂપસે કારણભૂત હૈં ઇસલિયે ‘દ્રવ્યપુણ્યાસ્રવ’ કે પ્રસંગકા ૧અનુસરણ કરકે [–અનુલક્ષ કરકે] વે શુભ ભાવ ભાવપુણ્યાસ્રવ હૈં ઔર વે [શુભ ભાવ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે જો યોગદ્વારા પ્રવિષ્ટ હોનેવાલે પુદ્ગલોંકે શુભકર્મપરિણામ [–શુભકર્મરૂપ પરિણામ] વે દ્રવ્યપુણ્યાસ્રવ હૈં.. ૧૩૫..

ચેષ્ટા] ધર્મમેં યથાર્થતયા ચેષ્ટા [અનુગમનમ્ અપિ ગુરૂણામ્] ઔર ગુરુઓંકા અનુગમન, [પ્રશસ્તરાગઃ ઇતિ બ્રુવન્તિ] વહ ‘પ્રશસ્ત રાગ’ કહલાતા હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. સાતાવેદનીયાદિ પુદ્ગલપરિણામરૂપ દ્રવ્યપુણ્યાસ્રવકા જો પ્રસઙ્ગ બનતા હૈ ઉસમેં જીવકે પ્રશસ્ત રાગાદિ શુભ ભાવ

Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version

૧૯૮

પ્રશસ્તરાગસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

અર્હત્સિદ્ધસાધુષુ ભક્તિઃ, ધર્મે વ્યવહારચારિત્રાનુષ્ઠાને વાસનાપ્રધાના ચેષ્ટા, -----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ, પ્રશસ્ત રાગકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

૧અર્હન્ત–સિદ્ધ–સાધુઓંકે પ્રતિ ભક્તિ, ધર્મમેં–વ્યવહારચારિત્રકે ૨અનુષ્ઠાનમેં– ૩ભાવનાપ્રધાન ચેષ્ટા ઔર ગુરુઓંકા–આચાર્યાદિકા–રસિકભાવસે ૪અનુગમન, યહ ‘પ્રશસ્ત રાગ’ હૈ ક્યોંકિ ઉસકા વિષય પ્રશસ્ત હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. અર્હન્ત–સિદ્ધ–સાધુઓંમેં અર્હન્ત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય ઔર સાધુ પાઁચોંકા સમાવેશ હો જાતા હૈ ક્યોંકિ

નિશ્ચય–ચતુર્વિધ–આરાધના દ્વારા જો શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપકી સાધના કરતે હૈં, વે સાધુ હૈં.] ૨. અનુષ્ઠાન = આચરણ; આચરના; અમલમેં લાના. ૩. ભાવનાપ્રધાન ચેષ્ટા = ભાવપ્રધાન પ્રવૃત્તિ; શુભભાવપ્રધાન વ્યાપાર. ૪. અનુગમન = અનુસરણ; આજ્ઞાંકિતપના; અનુકૂલ વર્તન. [ગુરુઓંકે પ્રતિ રસિકભાવસે (ઉલ્લાસસે, ઉત્સાહસે)

Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

ગુરૂણામાચાર્યાદીનાં રસિકત્વેનાનુગમનમ્–એષઃ પ્રશસ્તો રાગઃ પ્રશસ્તવિષયત્વાત્. અયં હિ સ્થૂલલક્ષ્યતયા કેવલભક્તિપ્રધાનસ્યાજ્ઞાનિનો ભવતિ. ઉપરિતનભૂમિકાયામલબ્ધાસ્પદસ્યાસ્થાન– રાગનિષેધાર્થં તીવ્રરાગજ્વરવિનોદાર્થં વા કદાચિજ્જ્ઞાનિનોઽપિ ભવતીતિ.. ૧૩૬..

-----------------------------------------------------------------------------

અજ્ઞાનીકો હોતા હૈ; ઉચ્ચ ભૂમિકામેં [–ઉપરકે ગુણસ્થાનોંમેં] સ્થિતિ પ્રાપ્ત ન કી હો તબ, ૨અસ્થાનકા રાગ રોકનેકે હેતુ અથવા તીવ્ર રાગજ્વર હઠાનેકે હેતુ, કદાચિત્ જ્ઞાનીકો ભી હોતા હૈ.. ૧૩૬..

દેખકર [યઃ તુ] જો જીવ [દુઃખિતમનાઃ] મનમેં દુઃખ પાતા હુઆ [તં કૃપયા પ્રતિપદ્યતે] ઉસકે પ્રતિ કરુણાસે વર્તતા હૈ, [તસ્ય એષા અનુકમ્પા ભવતિ] ઉસકા વહ ભાવ અનુકમ્પા હૈ.

કિસી તૃષાદિદુઃખસે પીડિત પ્રાણીકો દેખકર કરુણાકે કારણ ઉસકા પ્રતિકાર [–ઉપાય] કરને કી ઇચ્છાસે ચિત્તમેં આકુલતા હોના વહ અજ્ઞાનીકી અનુકમ્પા હૈ. જ્ઞાનીકી અનુકમ્પા તો, નીચલી ભૂમિકામેં વિહરતે હુએ [–સ્વયં નીચલે ગુણસ્થાનોંમેં વર્તતા હો તબ], જન્માર્ણવમેં નિમગ્ન જગતકે ------------------------------------------------------------------------- ૧. અજ્ઞાનીકા લક્ષ્ય [–ધ્યેય] સ્થૂલ હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસે કેવલ ભક્તિકી હી પ્રધાનતા હોતી હૈ. ૨. અસ્થાનકા = અયોગ્ય સ્થાનકા, અયોગ્ય વિષયકી ઓરકા ; અયોગ્ય પદાર્થોંકા અવલમ્બન લેને વાલા.

Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version

૨૦૦

અનુકમ્પાસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. કઞ્ચિદુદન્યાદિદુઃખપ્લુતમવલોક્ય કરુણયા તત્પ્રતિચિકીર્ષાકુલિતચિત્તત્વમજ્ઞાનિનોઽનુ–કમ્પા. જ્ઞાનિનસ્ત્વધસ્તનભૂમિકાસુ વિહરમાણસ્ય જન્માર્ણવનિમગ્નજગદવલોકનાન્મનાગ્મનઃખેદ ઇતિ.. ૧૩૭..

ચિત્તકલુષત્વસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. ક્રોધમાનમાયાલોભાનાં તીવ્રોદયે ચિત્તસ્ય ક્ષોભઃ કાલુષ્યમ્. તેષામેવ મંદોદયે તસ્ય પ્રસાદોઽકાલુષ્યમ્. તત્ કાદાચિત્કવિશિષ્ટકષાયક્ષયોપશમે સત્યજ્ઞાનિનો ભવતિ. કષાયોદયાનુ– વૃત્તેરસમગ્રવ્યાવર્તિતોપયોગસ્યાવાંતરભૂમિકાસુ કદાચિત્ જ્ઞાનિનોઽપિ ભવતીતિ.. ૧૩૮.. ----------------------------------------------------------------------------- અવલોકનસે [અર્થાત્ સંસારસાગરમેં ડુબે હુએ જગતકો દેખનેસે] મનમેં કિંચિત્ ખેદ હોના વહ હૈ.. ૧૩૭..

અન્વયાર્થઃ– [યદા] જબ [ક્રોધઃ વા] ક્રોધ, [માનઃ] માન, [માયા] માયા [વા] અથવા [લોભઃ] લોભ [ચિત્તમ્ આસાદ્ય] ચિત્તકા આશ્રય પાકર [જીવસ્ય] જીવકો [ક્ષોભં કરોતિ] ક્ષોભ કરતે હૈૈં, તબ [તં] ઉસે [બુધાઃ] જ્ઞાની [કાલુષ્યમ્ ઇતિ ચ બ્રુવન્તિ] ‘કલુષતા’ કહતે હૈં.

ટીકાઃ– યહ, ચિત્તકી કલુષતાકે સ્વરૂપકા કથન હૈ. ------------------------------------------------------------------------- ઇસ ગાથાકી આચાર્યવર શ્રી જયસેનાચાર્યદેવકૃત ટીકામેં ઇસ પ્રકાર વિવરણ હૈઃ– તીવ્ર તૃષા, તીવ્ર ક્ષુધા, તીવ્ર

Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

પાપાસ્રવસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. પ્રમાદબહુલચર્યાપરિણતિઃ, કાલુષ્યપરિણતિઃ, વિષયલૌલ્યપરિણતિઃ, પરપરિતાપપરિણતિઃ, પરાપવાદપરિણતિશ્ચેતિ પઞ્ચાશુભા ભાવા દ્રવ્યપાપાસ્રવસ્ય નિમિત્તમાત્રત્વેન કારણભૂતત્વા– ત્તદાસ્રવક્ષણાદૂર્ધ્વં ભાવપાપાસ્રવઃ. તન્નિમિત્તોઽશુભકર્મપરિણામો યોગદ્વારેણ પ્રવિશતાં પુદ્ગલાનાં દ્રવ્યપાપાસ્રવ ઇતિ.. ૧૩૯.. -----------------------------------------------------------------------------

ક્રોધ, માન, માયા ઔર લોભકે તીવ્ર ઉદયસે ચિત્તકા ક્ષોભ સો કલુષતા હૈ. ઉન્હીંકે [– ક્રોધાદિકે હી] મંદ ઉદયસે ચિત્તકી પ્રસન્નતા સો અકલુષતા હૈ. વહ અકલુષતા, કદાચિત્ કષાયકા વિશિષ્ટ [–ખાસ પ્રકારકા] ક્ષયોપશમ હોને પર, અજ્ઞાનીકો હોતી હૈ; કષાયકે ઉદયકા અનુસરણ કરનેવાલી પરિણતિમેંસે ઉપયોગકો ૧અસમગ્રરૂપસે વિમુખ કિયા હો તબ [અર્થાત્ કષાયકે ઉદયકા અનુસરણ કરનેવાલે પરિણમનમેંસે ઉપયોગકો પૂર્ણ વિમુખ ન કિયા હો તબ], મધ્યમ ભૂમિકાઓંમેં [– મધ્યમ ગુણસ્થાનોંમેં], કદાચિત્ જ્ઞાનીકો ભી હોતી હૈ.. ૧૩૮..

લોલતા] વિષયોંકે પ્રતિ લોલુપતા, [પરપરિતાપાપવાદઃ] પરકો પરિતાપ કરના તથા પરકે અપવાદ બોલના–વહ [પાપસ્ય ચ આસ્રવં કરોતિ] પાપકા આસ્રવ કરતા હૈ.

બહુ પ્રમાદવાલી ચર્યારૂપ પરિણતિ [–અતિ પ્રમાદસે ભરે હુએ આચરણરૂપ પરિણતિ], કલુષતારૂપ પરિણતિ, વિષયલોલુપતારૂપ પરિણતિ, પરપરિતાપરૂપ પરિણતિ [–પરકો દુઃખ દેનેરૂપ પરિણતિ] ઔર પરકે અપવાદરૂપ પરિણતિ–યહ પાઁચ અશુભ ભાવ દ્રવ્યપાપાસ્રવકો નિમિત્તમાત્રરૂપસે ------------------------------------------------------------------------- ૧. અસમગ્રરૂપસે = અપૂર્ણરૂપસે; અધૂરેરૂપસે; અંશતઃ.

Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version

૨૦૨

પાપાસ્રવભૂતભાવપ્રપઞ્ચાખ્યાનમેતત્. તીવ્રમોહવિપાકપ્રભવા આહારભયમૈથુનપરિગ્રહસંજ્ઞાઃ, તીવ્રકષાયોદયાનુરંજિતયોગપ્રવૃત્તિ–રૂપાઃ કૃષ્ણનીલકાપોતલેશ્યાસ્તિસ્રઃ, રાગદ્વેષોદયપ્રકર્ષાદિન્દ્રિયાધીનત્વમ્, ----------------------------------------------------------------------------- કારણભૂત હૈં ઇસલિયે ‘દ્રવ્યપાપાસ્રવ’ કે પ્રસંગકા ૧અનુસરણ કરકે [–અનુલક્ષ કરકે] વે અશુભ ભાવ ભાવપાપાસ્રવ હૈં ઔર વે [અશુભ ભાવ] જિનકા નિમિત્ત હૈં ઐસે જો યોગદ્વારા પ્રવિષ્ટ હોનેવાલે પુદ્ગલોંકે અશુભકર્મપરિણામ [–અશુભકર્મરૂપ પરિણામ] વે દ્રવ્યપાપાસ્રવ હૈં.. ૧૩૯..

અન્વયાર્થઃ– [સંજ્ઞાઃ ચ] [ચારોં] સંજ્ઞાએઁ, [ત્રિલેશ્યા] તીન લેશ્યાએઁ, [ઇન્દ્રિયવશતા ચ] ઇન્દ્રિયવશતા, [આર્તરૌદ્રે] આર્ત–રૌદ્રધ્યાન, [દુઃપ્રયુક્તં જ્ઞાનં] દુઃપ્રયુક્ત જ્ઞાન [–દુષ્ટરૂપસે અશુભ કાર્યમેં લગા હુઆ જ્ઞાન] [ચ] ઔર [મોહઃ] મોહ–[પાપપ્રદાઃ ભવન્તિ] યહ ભાવ પાપપ્રદ હૈ.

ટીકાઃ– યહ, પાપાસ્રવભૂત ભાવોંકે વિસ્તારકા કથન હૈ.

તીવ્ર મોહકે વિપાકસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી આહાર–ભય–મૈથુન–પરિગ્રહસંજ્ઞાએઁ; તીવ્ર કષાયકે ઉદયસે ૨અનુરંજિત યોગપ્રવૃત્તિરૂપ કૃષ્ણ–નીલ–કાપોત નામકી તીન લેશ્યાએઁ; ------------------------------------------------------------------------- ૧. અસાતાવેદનીયાદિ પુદ્ગલપરિણામરૂપ દ્રવ્યપાપાસ્રવકા જો પ્રસંગ બનતા હૈ ઉસમેં જીવકે અશુભ ભાવ

૨. અનુરંજિત = રંગી હુઈ. [કષાયકે ઉદયસે અનુરંજિત યોગપ્રવૃત્તિ વહ લેશ્યા હૈ. વહાઁ, કૃષ્ણાદિ તીન લેશ્યાએઁ

Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

રાગદ્વેષોદ્રેકાત્પ્રિય–સંયોગાપ્રિયવિયોગવેદનામોક્ષણનિદાનાકાંક્ષણરૂપમાર્તમ્, કષાયક્રૂરાશયત્વાદ્ધિંસાઽસત્યસ્તેયવિષય–સંરક્ષણાનંદરૂપં રૌદ્રમ્, નૈષ્કર્મ્યં તુ શુભકર્મણશ્ચાન્યત્ર દુષ્ટતયા પ્રયુક્તં જ્ઞાનમ્, સામાન્યેન દર્શન–ચારિત્રમોહનીયોદયોપજનિતાવિવેકરૂપો મોહઃ, –એષઃ ભાવપાપાસ્રવપ્રપઞ્ચો દ્રવ્યપાપાસ્રવપ્રપઞ્ચપ્રદો ભવતીતિ.. ૧૪૦..

અથ સંવરપદાર્થવ્યાખ્યાનમ્.

----------------------------------------------------------------------------- રાગદ્વેષકે ઉદયકે ૧પ્રકર્ષકે કારણ વર્તતા હુઆ ઇન્દ્રિયાધીનપના; રાગદ્વેષકે ૨ઉદ્રેકકે કારણ પ્રિયકે સંયોગકી, અપ્રિયકે વિયોગકી, વેદનાસે છુટકારાકી તથા નિદાનકી ઇચ્છારૂપ આર્તધ્યાનઃ કષાય દ્વારા ૩ક્રૂર ઐસે પરિણામકે કારણ હોનેવાલા હિંસાનન્દ, અસત્યાનન્દ, સ્તેયાનન્દ એવં વિષયસંરક્ષણાનન્દરૂપ રૌદ્રધ્યાન; નિષ્પ્રયોજન [–વ્યર્થ] શુભ કર્મસે અન્યત્ર [–અશુભ કાર્યમેં] દુષ્ટરૂપસે લગા હુઆ જ્ઞાન; ઔર સામાન્યરૂપસે દર્શનચારિત્ર મોહનીયકે ઉદયસે ઉત્પન્ન અવિવેકરૂપ મોહ;– યહ, ભાવપાપાસ્રવકા વિસ્તાર દ્રવ્યપાપાસ્રવકે વિસ્તારકો પ્રદાન કરનેવાલા હૈ [અર્થાત્ ઉપરોક્ત ભાવપાપાસ્રવરૂપ અનેકવિધ ભાવ વૈસે–વૈસે અનેકવિધ દ્રવ્યપાપાસ્રવમેં નિમિત્તભૂત હૈં].. ૧૪૦..

ઇસ પ્રકાર આસ્રવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ.

અબ, સંવરપદાર્થકા વ્યાખ્યાન હૈ. -------------------------------------------------------------------------

Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version

૨૦૪

અનન્તરત્વાત્પાપસ્યૈવ સંવરાખ્યાનમેતત્.

માર્ગો હિ સંવરસ્તન્નિમિત્તમિન્દ્રિયાણિ કષાયાઃ સંજ્ઞાશ્ચ યાવતાંશેન યાવન્તં વા કાલં નિગૃહ્યન્તે તાવતાંશેન તાવન્તં વા કાલં પાપાસ્રવદ્વારં પિધીયતે. ઇન્દ્રિયકષાયસંજ્ઞાઃ ભાવપાપાસ્રવો દ્રવ્યપાપાસ્રવહેતુઃ પૂર્વમુક્તઃ. ઇહ તન્નિરોધો ભાવપાપસંવરો દ્રવ્યપાપસંવરહેતુરવધારણીય ઇતિ..૧૪૧..

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યૈઃ] જો [સુષ્ઠુ માર્ગે] ભલી ભાઁતિ માર્ગમેં રહકર [ઇન્દ્રિયકષાયસંજ્ઞાઃ] ઇન્દ્રિયાઁ, કષાયોં ઔર સંજ્ઞાઓંકા [યાવત્ નિગૃહીતાઃ] જિતના નિગ્રહ કરતે હૈં, [તાવત્] ઉતના [પાપાસ્રવછિદ્રમ્] પાપાસ્રવકા છિદ્ર [તેષામ્] ઉનકો [પિહિતમ્] બન્ધ હોતા હૈ.

ટીકાઃ– પાપકે અનન્તર હોનેસેે, પાપકે હી સંવરકા યહ કથન હૈ [અર્થાત્ પાપકે કથનકે પશ્ચાત તુરન્ત હોનેસેે, યહાઁ પાપકે હી સંવરકા કથન કિયા ગયા હૈ].

માર્ગ વાસ્તવમેં સંવર હૈ; ઉસકે નિમિત્તસે [–ઉસકે લિયે] ઇન્દ્રિયોં, કષાયોં તથા સંજ્ઞાઓંકા જિતને અંશમેં અથવા જિતને કાલ નિગ્રહ કિયા જાતા હૈ, ઉતને અંશમેં અથવા ઉતને કાલ પાપાસ્રવદ્વારા બન્ધ હોતા હૈ.

ઇન્દ્રિયોં, કષાયોં ઔર સંજ્ઞાઓં–ભાવપાપાસ્રવ––કો દ્રવ્યપાપાસ્રવકા હેતુ [–નિમિત્ત] પહલે [૧૪૦ વીં ગાથામેં] કહા થા; યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] ઉનકા નિરોધ [–ઇન્દ્રિયોં, કષાયોં ઔર સંજ્ઞાઓંકા નિરોધ]–ભાવપાપસંવર–દ્રવ્ય–પાપસંવરકા હેતુ અવધારના [–સમઝના].. ૧૪૧.. -------------------------------------------------------------------------

Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

સામાન્યસંવરસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

યસ્ય રાગરૂપો દ્વેષરૂપો મોહરૂપો વા સમગ્રપરદ્રવ્યેષુ ન હિ વિદ્યતે ભાવઃ તસ્ય નિર્વિકારચૈતન્યત્વાત્સમસુખદુઃખસ્ય ભિક્ષોઃ શુભમશુભઞ્ચ કર્મ નાસ્રવતિ, કિન્તુ સંવ્રિયત એવ. તદત્ર મોહરાગદ્વેષપરિણામનિરોધો ભાવસંવરઃ. તન્નિમિત્તઃ શુભાશુભકર્મપરિણામનિરોધો યોગદ્વારેણ પ્રવિશતાં પુદ્ગલાનાં દ્રવ્યસંવર ઇતિ.. ૧૪૨.. -----------------------------------------------------------------------------

[મોહઃ] મોહ [ન વિદ્યતે] નહીં હૈ, [સમસુખદુઃખસ્ય ભિક્ષોઃ] ઉસ સમસુખદુઃખ ભિક્ષુકો [– સુખદુઃખકે પ્રતિ સમભાવવાલે મુનિકો] [શુભમ્ અશુભમ્] શુભ ઔર અશુભ કર્મ [ન આસ્રવતિ] આસ્રવિત નહીં હોતે.

ટીકાઃ– યહ, સામાન્યરૂપસે સંવરકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

જિસે સમગ્ર પરદ્રવ્યોંકે પ્રતિ રાગરૂપ, દ્વેષરૂપ યા મોહરૂપ ભાવ નહીં હૈ, ઉસ ભિક્ષુકો – જો કિ નિર્વિકારચૈતન્યપનેકે કારણ ૧સમસુખદુઃખ હૈ ઉસેે–શુભ ઔર અશુભ કર્મકા આસ્રવ નહીં હોતા, પરન્તુ સંવર હી હોતા હૈ. ઇસલિયે યહાઁ [ઐસા સમઝના કિ] મોહરાગદ્વેષપરિણામકા નિરોધ સો ભાવસંવર હૈ, ઔર વહ [મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામકા નિરોધ] જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસા જો યોગદ્વારા પ્રવિષ્ટ હોનેવાલે પુદ્ગલોંકે શુભાશુભકર્મપરિણામકા [શુભાશુભકર્મરૂપ પરિણામકા] નિરોધ સો દ્રવ્યસંવર હૈ.. ૧૪૨.. ------------------------------------------------------------------------- ૧. સમસુખદુઃખ = જિસે સુખદુઃખ સમાન હૈ ઐસેઃ ઇષ્ટાનિષ્ટ સંયોગોમેં જિસે હર્ષશોકાદિ વિષમ પરિણામ નહીં હોતે

Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version

૨૦૬

વિશેષેણ સંવરસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

યસ્ય યોગિનો વિરતસ્ય સર્વતો નિવૃત્તસ્ય યોગે વાઙ્મનઃકાયકર્મણિ શુભપરિણામરૂપં પુણ્યમશુભપરિણામરૂપં પાપઞ્ચ યદા ન ભવતિ તસ્ય તદા શુભાશુભભાવકૃતસ્ય દ્રવ્યકર્મણઃ સંવરઃ સ્વકારણાભાવાત્પ્રસિદ્ધયતિ. તદત્ર શુભાશુભપરિણામનિરોધો ભાવપુણ્યપાપસંવરો દ્રવ્યપુણ્યપાપ–સંવરસ્ય હેતુઃ પ્રધાનોઽવધારણીય ઇતિ.. ૧૪૩..

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યસ્ય] જિસે [–જિસ મુનિકો], [વિરતસ્ય] વિરત વર્તતે હુએ [યોગે] યોગમેં [પુણ્યં પાપં ચ] પુણ્ય ઔર પાપ [યદા] જબ [ખલુ] વાસ્તવમેં [ન અસ્તિ] નહીં હોતે, [તદા] તબ [તસ્ય] ઉસે [શુભાશુભકૃતસ્ય કર્મણાઃ] શુભાશુભભાવકૃત કર્મકા [સંવરણમ્] સંવર હોતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, વિશેષરૂપસે સંવરકા સ્વરૂપકા કથન હૈ.

જિસ યોગીકો, વિરત અર્થાત્ સર્વથા નિવૃત્ત વર્તતે હુએ, યોગમેં–વચન, મન ઔર કાયસમ્બન્ધી ક્રિયામેંં–શુભપરિણામરૂપ પુણ્ય ઔર અશુભપરિણામરૂપ પાપ જબ નહીં હોતે, તબ ઉસે શુભાશુભભાવકૃત દ્રવ્યકર્મકા [–શુભાશુભભાવ જિસકા નિમિત્ત હોતા હૈ ઐસે દ્રવ્યકર્મકા], સ્વકારણકે અભાવકે કારણ સંવર હોતા હૈ. ઇસલિયે યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] શુભાશુભ પરિણામકા નિરોધ–ભાવપુણ્યપાપસંવર– દ્રવ્યપુણ્યપાપસંવરકા પ્રધાન હેતુ અવધારના [–સમઝના].. ૧૪૩..

ઇસ પ્રકાર સંવરપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. ------------------------------------------------------------------------- પ્રધાન હેતુ = મુખ્ય નિમિત્ત. [દ્રવ્યસંવરમેં ‘મુખ્ય નિમિત્ત’ જીવકે શુભાશુભ પરિણામકા નિરોધ હૈ. યોગકા નિરોધ નહીં હૈ. [ યહાઁ યહ ધ્યાન રખને યોગ્ય હૈ કિ દ્રવ્યસંવરકા ઉપાદાન કારણ– નિશ્ચય કારણ તો પુદ્ગલ સ્વયં હી હૈ.]

Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

અથ નિર્જરાપદાર્થવ્યાખ્યાનમ્.

નિર્જરાસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

શુભાશુભપરિણામનિરોધઃ સંવરઃ, શુદ્ધોપયોગો યોગઃ. તાભ્યાં યુક્તસ્તપોભિરનશનાવમૌદર્ય– વૃત્તિપરિસંખ્યાનરસપરિત્યાગવિવિક્તશય્યાસનકાયક્લેશાદિભેદાદ્બહિરઙ્ગૈઃ પ્રાયશ્ચિત્તવિનયવૈયાવૃત્ત્ય– સ્વાધ્યાયવ્યુત્સર્ગધ્યાનભેદાદન્તરઙ્ગૈશ્ચ બહુવિધૈર્યશ્ચેષ્ટતે સ ખલુ -----------------------------------------------------------------------------

અબ નિર્જરાપદાર્થકા વ્યાખ્યાન હૈ.

જીવ [બહુવિધૈઃ તપોભિઃ ચેષ્ટતે] બહુવિધ તપોં સહિત પ્રવર્તતા હૈ, [સઃ] વહ [નિયતમ્] નિયમસે [બહુકાનામ્ કર્મણામ્] અનેક કર્મોંકી [નિર્જરણં કરોતિ] નિર્જરા કરતા હૈ.

સંવર અર્થાત્ શુભાશુભ પરિણામકા નિરોધ, ઔર યોગ અર્થાત્ શુદ્ધોપયોગ; ઉનસે [–સંવર ઔર યોગસે] યુક્ત ઐસા જો [પુરુષ], અનશન, અવમૌદર્ય, વૃત્તિપરિસંખ્યાન, રસપરિત્યાગ, વિવિક્તશય્યાસન તથા કાયક્લેશાદિ ભેદોંવાલે બહિરંગ તપોં સહિત ઔર પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ત્ય, સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સર્ગ ઔર ધ્યાન ઐસે ભેદોંવાલે અંતરંગ તપોં સહિત–ઇસ પ્રકાર બહુવિધ ૧તપોં સહિત -------------------------------------------------------------------------

Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version

૨૦૮

બહૂનાં કર્મણાં નિર્જરણં કરોતિ. તદત્ર કર્મવીર્યશાતનસમર્થો બહિરઙ્ગાન્તરઙ્ગતપોભિર્બૃંહિતઃ શુદ્ધોપયોગો ભાવનિર્જરા, તદનુભાવનીરસીભૂતાનામેકદેશસંક્ષયઃ સમુપાત્તકર્મપુદ્ગલાનાં દ્રવ્ય–નિર્જરેતિ.. ૧૪૪..

----------------------------------------------------------------------------- પ્રવર્તતા હૈ, વહ [પુરુષ] વાસ્તવમેં બહુત કર્મોંકી નિર્જરા કરતા હૈ. ઇસલિયે યહાઁ [ઇસ ગાથામેં ઐસા કહા કિ], કર્મકે વીર્યકા [–કર્મકી શક્તિકા] શાતન કરનેમેં સમર્થ ઐસા જો બહિરંગ ઔર અંતરંગ તપોં દ્વારા વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત શુદ્ધોપયોગ સો ભાવનિર્જરા હૈે ઔર ઉસકે પ્રભાવસે [–વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત શુદ્ધોપયોગકે નિમિત્તસે] નીરસ હુએ ઐસે ઉપાર્જિત કર્મપુદ્ગલોંકા એકદેશ સંક્ષય સો દ્રવ્ય નિર્જરા હૈ.. ૧૪૪..

અન્વયાર્થઃ– [સંવરેણ યુક્તઃ] સંવરસે યુક્ત ઐસા [યઃ] જો જીવ, [આત્માર્થ– પ્રસાધકઃ હિ] ------------------------------------------------------------------------- ૧. શાતન કરના = પતલા કરના; હીન કરના; ક્ષીણ કરના; નષ્ટ કરના. ૨. વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત = બઢા હુઆ; ઉગ્ર હુઆ. [સંવર ઔર શુદ્ધોપયોગવાલે જીવકો જબ ઉગ્ર શુદ્ધોપયોગ હોતા હૈ તબ

૩. સંક્ષય = સમ્યક્ પ્રકારસે ક્ષય.

Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

મુખ્યનિર્જરાકારણોપન્યાસોઽયમ્.

યો હિ સંવરેણ શુભાશુભપરિણામપરમનિરોધેન યુક્તઃ પરિજ્ઞાતવસ્તુસ્વરૂપઃ પરપ્રયોજનેભ્યો વ્યાવૃત્તબુદ્ધિઃ કેવલં સ્વપ્રયોજનસાધનોદ્યતમનાઃ આત્માનં સ્વોપલભ્ભેનોપલભ્ય ગુણગુણિનોર્વસ્તુ– ત્વેનાભેદાત્તદેવ જ્ઞાનં સ્વં સ્વેનાવિચલિતમનાસ્સંચેતયતે સ ખલુ નિતાન્તનિસ્સ્નેહઃ પ્રહીણ– સ્નેહાભ્યઙ્ગપરિષ્વઙ્ગશુદ્ધસ્ફટિકસ્તમ્ભવત્ પૂર્વોપાત્તં કર્મરજઃ સંધુનોતિ એતેન નિર્જરામુખ્યત્વે હેતુત્વં ધ્યાનસ્ય દ્યોતિતમિતિ.. ૧૪૫.. ----------------------------------------------------------------------------- વાસ્તવમેં આત્માર્થકા પ્રસાધક [સ્વપ્રયોજનકા પ્રકૃષ્ટ સાધક] વર્તતા હુઆ, [આત્માનમ્ જ્ઞાત્વા] આત્માકો જાનકર [–અનુભવ કરકે] [જ્ઞાનં નિયતં ધ્યાયતિ] જ્ઞાનકો નિશ્ચલરૂપસે ધ્યાતા હૈ, [સઃ] વહ [કર્મરજઃ] કર્મરજકો [સંધુનોતિ] ખિરા દેતા હૈ.

ઉપાદેય તત્ત્વકો] બરાબર જાનતા હુઆ પરપ્રયોજનસે જિસકી બુદ્ધિ વ્યાવૃત્ત હુઈ હૈ ઔર કેવલ સ્વપ્રયોજન સાધનેમેં જિસકા ૨મન ઉદ્યત હુઆ હૈ ઐસા વર્તતા હુઆ, આત્માકો સ્વોપલબ્ધિસે ઉપલબ્ધ

કરકે [–અપનેકો સ્વાનુભવ દ્વારા અનુભવ કરકે], ગુણ–ગુણીકા વસ્તુરૂપસે અભેદ હોનેકે કારણ ઉસી

૫નિઃસ્નેહ વર્તતા હુઆ –જિસકો ૬સ્નેહકે લેપકા સંગ પ્રક્ષીણ હુઆ હૈ ઐસે શુદ્ધ સ્ફટિકકે સ્તંભકી

ભાઁતિ–પૂર્વોપાર્જિત કર્મરજકો ખિરા દેતી હૈ. ------------------------------------------------------------------------- ૧. વ્યાવૃત્ત હોના = નિવર્તના; નિવૃત્ત હોના; વિમુખ હોના. ૨. મન = મતિ; બુદ્ધિ; ભાવ; પરિણામ. ૩. ઉદ્યત હોના = તત્પર હોના ; લગના; ઉદ્યમવંત હોના ; મુડ઼ના; ઢલના. ૪. ગુણી ઔર ગુણમેં વસ્તુ–અપેક્ષાસે અભેદ હૈ ઇસલિયે આત્મા કહો યા જ્ઞાન કહો–દોનોં એક હી હૈં. ઉપર જિસકા

૫. નિઃસ્નેહ = સ્નેહ રહિત; મોહરાગદ્વેષ રહિત. ૬. સ્નેહ = તેલ; ચિકના પદાર્થ; સ્નિગ્ધતા; ચિકનાપન.

Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version

૨૧૦

જસ્સ ણ વિજ્જદિ રાગો દોસો મોહો વ જોગપરિકમ્મો.

ધ્યાનસ્વરૂપાભિધાનમેતત્.

શુદ્ધસ્વરૂપેઽવિચલિતચૈતન્યવૃત્તિર્હિ ધ્યાનમ્. અથાસ્યાત્મલાભવિધિરભિધીયતે. યદા ખલુ યોગી દર્શનચારિત્રમોહનીયવિપાકં પુદ્ગલકર્મત્વાત્ કર્મસુ સંહૃત્ય, તદનુવૃત્તેઃ વ્યાવૃત્ત્યોપયોગમ– મુહ્યન્તમરજ્યન્તમદ્વિષન્તં ચાત્યન્તશુદ્ધ એવાત્મનિ નિષ્કમ્પં -----------------------------------------------------------------------------

ઇસસે [–ઇસ ગાથાસે] ઐસા દર્શાયા કિ નિર્જરાકા મુખ્ય હેતુ ૧ધ્યાન હૈ.. ૧૪૫..

અન્વયાર્થઃ– [યસ્ય] જિસે [મોહઃ રાગઃ દ્વેષઃ] મોહ ઔર રાગદ્વેષ [ન વિદ્યતે] નહીં હૈ [વા] તથા [યોગપરિકર્મ] યોગોંકા સેવન નહીં હૈ [અર્થાત્ મન–વચન–કાયાકે પ્રતિ ઉપેક્ષા હૈ], [તસ્ય] ઉસે [શુભાશુભદહનઃ] શુભાશુભકો જલાનેવાલી [ધ્યાનમયઃ અગ્નિઃ] ધ્યાનમય અગ્નિ [જાયતે] પ્રગટ હોતી હૈ.

ટીકાઃ– યહ, ધ્યાનકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

શુદ્ધ સ્વરૂપમેં અવિચલિત ચૈતન્યપરિણતિ સો વાસ્તવમેં ધ્યાન હૈ. વહ ધ્યાન પ્રગટ હોનેકી વિધિ અબ કહી જાતી હૈ; જબ વાસ્તવમેં યોગી, દર્શનમોહનીય ઔર ચારિત્રમોહનીયકા વિપાક પુદ્ગલકર્મ હોનેસે ઉસ વિપાકકો [અપનેસે ભિન્ન ઐસે અચેતન] કર્મોંમેં સમેટકર, તદનુસાર પરિણતિસે ઉપયોગકો વ્યવૃત્ત કરકે [–ઉસ વિપાકકે અનુરૂપ પરિણમનમેંસે ઉપયોગકા નિવર્તન કરકે], મોહી, રાગી ઔર દ્વેષી ન હોનેવાલે ઐસે ઉસ ઉપયોગકો અત્યન્ત શુદ્ધ આત્મામેં હી નિષ્કમ્પરૂપસે લીન કરતા ------------------------------------------------------------------------- ૧. યહ ધ્યાન શુદ્ધભાવરૂપ હૈ.

Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

નિવેશયતિ, તદાસ્ય નિષ્ક્રિયચૈતન્યરૂપસ્વરૂપવિશ્રાન્તસ્ય વાઙ્મનઃકાયાનભાવયતઃ સ્વકર્મસ્વ– વ્યાપારયતઃ સકલશુભાશુભકર્મેન્ધનદહનસમર્થત્વાત્ અગ્નિકલ્પં પરમપુરુષાર્થસિદ્ધયુપાયભૂતં ધ્યાનં જાયતે ઇતિ. તથા ચોક્તમ્– ‘‘અજ્જ વિ તિરયણસુદ્ધા અપ્પા ઝાએવિ લહઇ ઇંદત્તં. લોયંતિયદેવત્તં તત્થ ચુઆ ણિવ્વુદિં જંતિ’’.. ‘‘અંતો ણત્થિ સુઈણં કાલો થોઓ વયં ચ દુમ્મેહા. તણ્ણવરિ સિક્ખિયવ્વં જં જરમરણં ખયં કુણઈ’’.. ૧૪૬.. ----------------------------------------------------------------------------- હૈ, તબ ઉસ યોગીકો– જો કિ અપને નિષ્ક્રિય ચૈતન્યરૂપ સ્વરૂપમેં વિશ્રાન્ત હૈ, વચન–મન–કાયાકો નહીં ૧ભાતા ઔર સ્વકર્મોમેં ૨વ્યાપાર નહીં કરતા ઉસે– સકલ શુભાશુભ કર્મરૂપ ઈંધનકો જલાનેમેં સમર્થ હોનેસે અગ્નિસમાન ઐસા, ૩પરમપુરુષાર્થસિદ્ધિકે ઉપાયભૂત ધ્યાન પ્રગટ હોતા હૈ.

[અર્થઃ– ઇસ સમય ભી ત્રિરત્નશુદ્ધ જીવ [– ઇસ કાલ ભી સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રરૂપ તીન રત્નોંસે શુદ્ધ ઐસે મુનિ] આત્માકા ધ્યાન કરકે ઇન્દ્રપના તથા લૌકાન્તિક–દેવપના પ્રાપ્ત કરતે હૈં ઔર વહાઁ સે ચય કર [મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત કરકે] નિર્વાણકો પ્રાપ્ત કરતે હૈં.

ઇસલિયે વહી કેવલ સીખને યોગ્ય હૈ કિ જો જરા–મરણકા ક્ષય કરે.] ------------------------------------------------------------------------- ઇન દો ઉદ્ધવત ગાથાઓંમેંસે પહલી ગાથા શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત મોક્ષપ્રાભૃતકી હૈ. ૧. ભાના = ચિંતવન કરના; ધ્યાના; અનુભવ કરના. ૨. વ્યાપાર = પ્રવૃત્તિ [સ્વરૂપવિશ્રાન્ત યોગીકો અપને પૂર્વોપાર્જિત કર્મોંમેં પ્રવર્તન નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ મોહનીયકર્મકે

૩. પુરુષાર્થ = પુરુષકા અર્થ; પુરુષકા પ્રયોજન; આત્માકા પ્રયોજન; આત્મપ્રયોજન. [પરમપુરુષાર્થ અર્થાત્ આત્માકા