Page 232 of 264
PDF/HTML Page 261 of 293
single page version
ચેટ્ઠા તવમ્હિ ચરિયા વવહારો મોક્ખમગ્ગો ત્તિ.. ૧૬૦..
ચેષ્ટા તપસિ ચર્યા વ્યવહારો મોક્ષમાર્ગ ઇતિ.. ૧૬૦..
[ઇતિ] ઇસ પ્રકાર [વ્યવહારઃ મોક્ષમાર્ગઃ] વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ હૈ.
શુદ્ધિ હોતી હૈે’– ઇસ બાતકો ભી સાથ હી સાથ સમઝના હો તો વિસ્તારસે એૈસા નિરૂપણ કિયા જાતા હૈ કિ
‘જિસ શુદ્ધિકે સદ્ભાવમેં, ઉસકે સાથ–સાથ મહાવ્રતાદિકે શુભવિકલ્પ હઠ વિના સહજરૂપસે પ્રવર્તમાન હો વહ
છઠવેં ગુણસ્થાનયોગ્ય શુદ્ધિ સાતવેં ગુણસ્થાનયોગ્ય નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ પરિણતિકા સાધન હૈ.’ ઐસે લમ્બે કથનકે
બદલે, ઐસા કહા જાએ કિ ‘છઠવેં ગુણસ્થાનમેં પ્રવર્તમાન મહાવ્રતાદિકે શુભ વિકલ્પ સાતવેં ગુણસ્થાનયોગ્ય
નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ પરિણતિકા સાધન હૈ,’ તો વહ ઉપચરિત નિરૂપણ હૈ. ઐસે ઉપચરિત નિરૂપણમેંસે ઐસા અર્થ
નિકાલના ચાહિયે કિ ‘મહાવ્રતાદિકે શુભ વિકલ્પ નહીં કિન્તુ ઉનકે દ્વારા જિસ છઠવેં ગુણસ્થાનયોગ્ય શુદ્ધિ
બતાના થા વહ શૂદ્ધિ વાસ્તવમેં સાતવેં ગુણસ્થાનયોગ્ય નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ પરિણતિકા સાધન હૈ.’]
તપમાંહિ ચેષ્ટા ચરણ–એક વ્યવહારમુક્તિમાર્ગ છે. ૧૬૦.
Page 233 of 264
PDF/HTML Page 262 of 293
single page version
ચ્છિત્તિર્જ્ઞાનમ્, આચારાદિસૂત્રપ્રપઞ્ચિતવિચિત્રયતિવૃત્તસમસ્તસમુદયરૂપે તપસિ ચેષ્ટા ચર્યા–ઇત્યેષઃ
સ્વપરપ્રત્યયપર્યાયાશ્રિતં ભિન્નસાધ્યસાધનભાવં વ્યવહારનયમાશ્રિત્યાનુગમ્યમાનો મોક્ષમાર્ગઃ કાર્ત–
સ્વરપાષાણાર્પિતદીપ્તજાતવેદોવત્સમાહિતાન્તરઙ્ગસ્ય પ્રતિપદમુપરિતનશુદ્ધભૂમિકાસુ પરમરમ્યાસુ
વિશ્રાન્તિમભિન્નાં નિષ્પાદયન્, જાત્યકાર્તસ્વરસ્યેવ શુદ્ધજીવસ્ય કથંચિદ્ભિન્નસાધ્યસાધનભાવાભાવા–
ત્સ્વયં શુદ્ધસ્વભાવેન વિપરિણમમાનસ્યાપિ, નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગસ્ય સાધનભાવમાપદ્યત ઇતિ.. ૧૬૦..
સ્વભાવ હૈ ઐસા, ‘શ્રદ્ધાન’ નામકા ભાવવિશેષ સો સમ્યક્ત્વ; તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનકે સદ્ભાવમેં અંગપૂર્વગત
પદાર્થોંંકા અવબોધન [–જાનના] સો જ્ઞાન; આચારાદિ સૂત્રોં દ્વારા કહે ગએ અનેકવિધ મુનિ–આચારોંકે
સમસ્ત સમુદાયરૂપ તપમેં ચેષ્ટા [–પ્રવર્તન] સો ચારિત્ર; – ઐસા યહ, સ્વપરહેતુક પર્યાયકે આશ્રિત,
ભિન્નસાધ્યસાધનભાવવાલે વ્યવહારનયકે આશ્રયસે [–વ્યવહારનયકી અપેક્ષાસે] અનુસરણ કિયા
જાનેવાલા મોક્ષમાર્ગ, સુવર્ણપાષાણકો લગાઈ જાનેવાલી પ્રદીપ્ત અગ્નિકી ભાઁતિ સમાહિત અંતરંગવાલે
જીવકો [અર્થાત્] જિસકા અંતરંગ એકાગ્ર–સમાધિપ્રાપ્ત હૈ ઐસે જીવકો] પદ–પદ પર પરમ રમ્ય
ઐસી ઉપરકી શુદ્ધ ભૂમિકાઓંમેં અભિન્ન વિશ્રાંતિ [–અભેદરૂપ સ્થિરતા] ઉત્પન્ન કરતા હુઆ – યદ્યપિ
ઉત્તમ સુવર્ણકી ભાઁતિ શુદ્ધ જીવ કથંચિત્ ભિન્નસાધ્યસાધનભાવકે અભાવકે કારણ સ્વયં [અપને આપ]
શુદ્ધ સ્વભાવસે પરિણમિત હોતા હૈ તથાપિ–નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકે સાધનપનેકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.
વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકે સ્વરૂપકા નિમ્નાનુસાર વર્ણન કિયા હૈઃ– ‘વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીત જીવાદિપદાર્થો સમ્બન્ધી સમ્યક્
શ્રદ્ધાન તથા જ્ઞાન દોનોં, ગૃહસ્થકો ઔર તપોધનકો સમાન હોતે હૈં; ચારિત્ર, તપોધનોંકો આચારાદિ ચરણગ્રંથોંમેં
વિહિત કિયે હુએ માર્ગાનુસાર પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનયોગ્ય પંચમહાવ્રત–પંચસમિતિ–ત્રિગુપ્તિ–ષડાવશ્યકાદિરૂપ
હોતા હૈ ઔર ગૃહસ્થોંકો ઉપાસકાધ્યયનગ્રંથમેં વિહિત કિયે હુએ માર્ગકે અનુસાર પંચમગુણસ્થાનયોગ્ય દાન–શીલ–
પૂવજા–ઉપવાસાદિરૂપ અથવા દાર્શનિક–વ્રતિકાદિ ગ્યારહ સ્થાનરૂપ [ગ્યારહ પ્રતિમારૂપ] હોતા હૈ; ઇસ પ્રકાર
વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકા લક્ષણ હૈ.
Page 234 of 264
PDF/HTML Page 263 of 293
single page version
ણ કુણદિ કિંચિ વિ અણ્ણં ણ મુયદિ સો મોક્ખમગ્ગો ત્તિ.. ૧૬૧..
ન કરોતિ કિંચિદપ્યન્યન્ન મુઞ્ચતિ સ મોક્ષમાર્ગ ઇતિ.. ૧૬૧..
ભાઁતિ અભિન્નસાધ્યસાધનભાવકે કારણ સ્વયમેવ શુદ્ધભાવરૂપ પરિણમન હોતા હૈ તથાપિ, વ્યવહારનયસે
નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકે સાધનપનેકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ.
હોનેસે ઉસે વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ ભી નહીં હૈ..] ૧૬૦..
[અન્યત્ કિંચિત્ અપિ] અન્ય કુછ ભી [ન કરોતિ ન મુઞ્ચતિ] કરતા નહીં હૈ યા છોડતા નહીં હૈ,
[સઃ] વહ [નિશ્ચયનયેન] નિશ્ચયનયસે [મોક્ષમાર્ગઃ ઇતિ ભણિતઃ] ‘મોક્ષમાર્ગ’ કહા ગયા હૈ.
ટીકાઃ– વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકે સાધ્યરૂપસે, નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકા યહ કથન હૈ.
છોડે–ગ્રહે નહિ અન્ય કંઈપણ, નિશ્ચયે શિવમાર્ગ છે. ૧૬૧.
Page 235 of 264
PDF/HTML Page 264 of 293
single page version
ગતાર્થાજ્ઞાનાતપશ્ચેષ્ટાનાં ધર્માદિતત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનાઙ્ગપૂર્વગતાર્થજ્ઞાનતપશ્ચેષ્ટાનાઞ્ચ ત્યાગોપાદાનાય પ્રારબ્ધ–
વિવિક્તભાવવ્યાપારઃ, કુતશ્ચિદુપાદેયત્યાગે ત્યાજ્યોપાદાને ચ પુનઃ પ્રવર્તિતપ્રતિવિધાનાભિપ્રાયો,
યસ્મિન્યાવતિ કાલે વિશિષ્ટભાવનાસૌષ્ઠવવશાત્સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈઃ સ્વભાવભૂતૈઃ સમમઙ્ગાઙ્ગિભાવ–
પરિણત્યા
અશ્રદ્ધાનકે, અંગપૂર્વગત પદાર્થોંસમ્બન્ધી અજ્ઞાનકે ઔર અતપમેં ચેષ્ટાકે ત્યાગ હેતુસે તથા ધર્માદિસમ્બન્ધી
તત્ત્વાર્થ–શ્રદ્ધાનકે, અંગપૂર્વગત પદાર્થોંસમ્બન્ધી જ્ઞાનકે ઔર તપમેં ચેષ્ટાકે ગ્રહણ હેતુસે [–તીનોંકે ત્યાગ
હેતુ તથા તીનોંકે ગ્રહણ હેતુસે] વિવિક્ત ભાવરૂપ વ્યાપાર કરતા હુઆ, ઔર કિસી કારણસે ગ્રાહ્યકા
ત્યાગ હો જાનેપર ઔર ત્યાજ્યકા ગ્રહણ હો જાનેપર ઉસકે પ્રતિવિધાનકા અભિપ્રાય કરતા હુઆ, જિસ
કાલ ઔર જિતને કાલ તક વિશિષ્ટ ભાવનાસૌષ્ઠવકે કારણ સ્વભાવભૂત સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રકે
સાથ અંગ–અંગીભાવસે પરિણતિ દ્વારા
[સવિકલ્પ] જીવકો નિઃશંકતા–નિઃકાંક્ષા–નિર્વિચિકિત્સાદિ ભાવરૂપ, સ્વાધ્યાય–વિનયાદિ ભાવરૂપ ઔર
નિરતિચાર વ્રતાદિ ભાવરૂપ વ્યાપાર ભૂમિકાનુસાર હોતે હૈં તથા કિસી કારણ ઉપાદેય ભાવોંકા [–વ્યવહારસે
ગ્રાહ્ય ભાવોંકા] ત્યાગ હો જાને પર ઔર ત્યાજ્ય ભાવોંકા ઉપાદાન અર્થાત્ ગ્રહણ હો જાને પર ઉસકે
પ્રતિકારરૂપસે પ્રાયશ્ચિત્તાદિ વિધાન ભી હોતા હૈ.]
Page 236 of 264
PDF/HTML Page 265 of 293
single page version
તસ્મિન્ તાવતિ કાલે અયમેવાત્મા જીવસ્વભાવનિયતચરિતત્વાન્નિશ્ચયેન મોક્ષમાર્ગ ઇત્યુચ્યતે. અતો
નિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગયોઃ સાધ્યસાધનભાવો નિતરામુપપન્ન.. ૧૬૧..
વિરામ પ્રાપ્ત હોનેસે [અર્થાત્ ભેદભાવરૂપ–ખંડભાવરૂપ વ્યાપાર રુક જાનેસે] સુનિષ્કમ્પરૂપસે રહતા હૈ,
ઉસ કાલ ઔર ઉતને કાલ તક યહી આત્મા જીવસ્વભાવમેં નિયત ચારિત્રરૂપ હોનેકે કારણ નિશ્ચયસે
‘મોક્ષમાર્ગ’ કહલાતા હૈ. ઇસલિયે, નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ ઔર વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકો સાધ્ય–સાધનપના અત્યન્ત
ઘટતા હૈ.
જીવ કથંચિત્ [–કિસી પ્રકાર, નિજ ઉદ્યમસે] અપને સંવેદનમેં આનેવાલી અવિદ્યાકી વાસનાકે વિલય
દ્વારા પ્રાપ્ત હોતા હુઆ, જબ ગુણસ્થાનરૂપ સોપાનકે ક્રમાનુસાર નિજશુદ્ધાત્મદ્રવ્યકી ભાવનાસે ઉત્પન્ન
નિત્યાનન્દલક્ષણવાલે સુખામૃતકે રસાસ્વાદકી તૃપ્તિરૂપ પરમ કલાકે અનુભવકે કારણ નિજશુદ્ધાત્માશ્રિત
નિશ્ચયદર્શનજ્ઞાનચારિત્રરૂપસે અભેદરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ, તબ નિશ્ચયનયસે ભિન્ન સાધ્ય–સાધનકે
અભાવકે કારણ યહ આત્મા હી મોક્ષમાર્ગ હૈ. ઇસલિયે ઐસા સિદ્ધ હુઆ કિ સુવર્ણ ઔર સુવર્ણપાષાણકી
ભાઁતિ નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ ઔર વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકો સાધ્ય–સાધકપના [વ્યવહારનયસે] અત્યન્ત ઘટિત હોતા
હૈ.. ૧૬૧..
૨. યહાઁ યહ ધ્યાનમેં રખનેયોગ્ય હૈ કિ જીવ વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકો ભી અનાદિ અવિદ્યાકા નાશ કરકે હી પ્રાપ્ત કર
શુદ્ધાત્મસ્વરૂપકા ભાન કરનેસે પૂર્વ તો] વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ ભી નહીં હોતા.
‘છઠવેં ગુણસ્થાનમેં વર્તનેવાલે શુભ વિકલ્પોંકો નહીં કિન્તુ છઠવેં ગુણસ્થાનમેં વર્તનેવાલે શુદ્ધિકે અંશકોે ઔર
સાતવેં ગુણસ્થાનયોગ્ય નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગકો વાસ્તવમેં સાધન–સાધ્યપના હૈ.’ છઠવેં ગુણસ્થાનમેં વર્તનેવાલે શુદ્ધિકા
અંશ બઢકર જબ ઔર જિતને કાલ તક ઉગ્ર શુદ્ધિકે કારણ શુભ વિકલ્પોંકા અભાવ વર્તતા હૈ તબ ઔર ઉતને
કાલ તક સાતવેં ગુણસ્થાનયોગ્ય નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હોતા હૈ.
Page 237 of 264
PDF/HTML Page 266 of 293
single page version
સો ચારિત્તં ણાણં દંસણમિદિ ણિચ્છિદો હોદિ.. ૧૬૨..
સ ચારિત્રં જ્ઞાનં દર્શનમિતિ નિશ્ચિતો ભવતિ.. ૧૬૨..
હી] [ચારિત્રં] ચારિત્ર હૈ, [જ્ઞાનં] જ્ઞાન હૈ, [દર્શનમ્] દર્શન હૈ–[ઇતિ] ઐસા [નિશ્ચિતઃ ભવતિ]
નિશ્ચિત હૈ.
પરિણમિત હોકર અનુસરતા હૈ], [અનન્યમય આત્માકો હી] આત્માસે જાનતા હૈ અર્થાત્
સ્વપરપ્રકાશકરૂપસે ચેતતા હૈ, [અનન્યમય આત્માકો હી] આત્માસે દેખતા હૈ અર્થાત્ યથાતથરૂપસે
તે જીવ દર્શન, જ્ઞાન ને ચારિત્ર છે નિશ્ચિતપણે. ૧૬૨.
Page 238 of 264
PDF/HTML Page 267 of 293
single page version
અતશ્ચારિત્રજ્ઞાનદર્શનરૂપત્વાજ્જીવસ્વભાવનિયતચરિતત્વલક્ષણં નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગત્વમાત્મનો
નિતરામુપપન્નમિતિ.. ૧૬૨..
ઇદિ તં જાણદિ ભવિઓ અભવિયસત્તો ણ સદ્દહદિ.. ૧૬૩..
અભેદકે કારણ નિશ્ચિત હૈ. ઇસસે [ઐસા નિશ્ચિત હુઆ કિ] ચારિત્ર–જ્ઞાન–દર્શનરૂપ હોનેકે કારણ
આત્માકો જીવસ્વભાવનિયત ચારિત્ર જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગપના અત્યન્ત ઘટિત હોતા હૈ
[અર્થાત્ આત્મા હી ચારિત્ર–જ્ઞાન–દર્શન હોનેકે કારણ આત્મા હી જ્ઞાનદર્શનરૂપ જીવસ્વભાવમેં દ્રઢરૂપસે
સ્થિત ચારિત્ર જિસકા સ્વરૂપ હૈ ઐસા નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ હૈ].. ૧૬૨..
[ઇતિ તદ્] ઐસા [ભવ્યઃ જાનાતિ] ભવ્ય જીવ જાનતા હૈ, [અભવ્યસત્ત્વઃ ન શ્રદ્ધત્તે] અભવ્ય જીવ શ્રદ્ધા
નહીં કરતા.
Page 239 of 264
PDF/HTML Page 268 of 293
single page version
તતસ્તદ્ધેતુકસ્યાનાકુલત્વલક્ષણસ્ય પરમાર્થસુખસ્ય મોક્ષેઽનુભૂતિરચલિતાઽસ્તિ. ઇત્યેતદ્ભવ્ય એવ
ભાવતો વિજાનાતિ, તતઃ સ એવ મોક્ષમાર્ગાર્હઃ. નૈતદભવ્યઃ શ્રદ્ધત્તે, તતઃ સ મોક્ષમાર્ગાનર્હ એવેતિ. અતઃ
કતિપયે એવ સંસારિણો મોક્ષમાર્ગાર્હા ન સર્વ એવેતિ.. ૧૬૩..
વાસ્તવમેં આત્મા સર્વકો જાનતા ઔર દેખતા હોનેસે ઉસકા અભાવ હોતા હૈ [અર્થાત્ મોક્ષમેં સ્વભાવકી
પ્રતિકૂલતાકા અભાવ હોતા હૈ]. ઇસલિયે ઉસકા અભાવ જિસકા કારણ હૈ ઐસે
ભાવસે જાનતા હૈ, ઇસલિયે વહી મોક્ષમાર્ગકે યોગ્ય હૈ; અભવ્ય જીવ ઇસ પ્રકાર શ્રદ્ધા નહીં કરતા,
Page 240 of 264
PDF/HTML Page 269 of 293
single page version
સાધૂહિ ઇદં ભણિદં તેહિં
સાધુભિરિદં ભણિતં તૈસ્તુ બન્ધો વા મોક્ષો વા.. ૧૬૪...
કૃશાનુ–સંવલિતાનીવ ઘૃતાનિ કથઞ્ચિદ્વિરુદ્ધકારણત્વરૂઢેર્બન્ધકારણાન્યપિ
તુ] પરન્તુ ઉનસે [બન્ધઃ વા] બન્ધ ભી હોતા હૈ ઔર [મોક્ષઃ વા] મોક્ષ ભી હોતા હૈ.
વ્યાપ્તિકે કારણ બન્ધકારણ ભી હૈ. ઔર જબ વે
કિંચિત્ ભી પરસમયપ્રવૃતિસે યુક્ત હો તો, ઉનસે [કથંચિત્] બન્ધ ભી હોતા હૈ.
૨. પરસમયપ્રવૃત્તિયુક્ત દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમેં કથંચિત્ મોક્ષરૂપ કાર્યસે વિરુદ્ધ કાર્યકા કારણપના [અર્થાત્ બન્ધરૂપ
દૃગ, જ્ઞાન ને ચારિત્ર છે શિવમાર્ગ તેથી સેવવાં
–સંતે કહ્યું, પણ હેતુ છે એ બંધના વા મોક્ષના. ૧૬૪.
Page 241 of 264
PDF/HTML Page 270 of 293
single page version
નિવૃત્તકૃશાનુસંવલનાનીવ ઘૃતાનિ વિરુદ્ધકાર્યકારણભાવાભાવાત્સાક્ષાન્મોક્ષકારણાન્યેવ
ભવન્તિ. તતઃ સ્વસમયપ્રવૃત્તિનામ્નો જીવસ્વભાવનિયતચરિતસ્ય સાક્ષાન્મોક્ષમાર્ગત્વમુપપન્ન–મિતિ..૧૬૪..
ભવતીતિ દુઃખમોક્ષઃ પરસમયરતો ભવતિ જીવઃ.. ૧૬૫..
હૈં તબ, જિસે અગ્નિકે સાથકા મિલિતપના નિવૃત્ત હુઆ હૈ ઐસે ઘૃતકી ભાઁતિ, વિરુદ્ધ કાર્યકા કારણભાવ
નિવૃત્ત હો ગયા હોનેસે સાક્ષાત્ મોક્ષકા કારણ હી હૈ. ઇસલિયે ‘સ્વસમયપ્રવૃત્તિ’ નામકા જો
જીવસ્વભાવમેં નિયત ચારિત્ર ઉસે સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગપના ઘટિત હોતા હૈ .. ૧૬૪..
વહ [પરસમયરતઃ જીવઃ] પરસમયરત જીવ [ભવતિ] હૈ. [‘અર્હંતાદિકે પ્રતિ ભક્તિ–અનુરાગવાલી
મંદશુદ્ધિસે ભી ક્રમશઃ મોક્ષ હોતા હૈ’ ઇસ પ્રકાર યદિ અજ્ઞાનકે કારણ [–શુદ્ધાત્મસંવેદનકે અભાવકે
કારણ, રાગાંશકેે કારણ] જ્ઞાનીકો ભી [મંદ પુરુષાર્થવાલા] ઝુકાવ વર્તે, તો તબ તક વહ ભી સૂક્ષ્મ
પરસમયમેં રત હૈ.]
શાસ્ત્રોમેં આનેવાલે ઐસે ભિન્નભિન્ન પદ્ધતિનકે કથનોંકો સુલઝાતે હુએ યહ સારભૂત વાસ્તવિકતા ધ્યાનમેં રખની
ચાહિયે કિ –જ્ઞાનીકો જબ શુદ્ધાશુદ્ધરૂપ મિશ્રપર્યાય વર્તતી હૈ તબ વહ મિશ્રપર્યાય એકાંતસે સંવર–નિર્જરા–મોક્ષકે
કારણભૂત નહીં હોતી , અથવા એકાંતસે આસ્રવ–બંધકે કારણભૂત નહીં હોતી, પરન્તુ ઉસ મિશ્રપર્યાયકા શુદ્ધ
અંશ સંવર–નિર્જરા–મોક્ષકે કારણભૂત હોતા હૈ ઔર અશુદ્ધ અંશ આસ્રવ–બંધકે કારણભૂત હોતા હૈ.]
૧. ઇસ નિરૂપણકે સાથ તુલના કરનેકે લિયે શ્રી પ્રવચનસારકી ૧૧ વીં ગાથા ઔર ઉસકી તત્ત્વપ્રદીપિકા ટીકા
Page 242 of 264
PDF/HTML Page 271 of 293
single page version
ત્યભિપ્રાયેણ ખિદ્યમાનસ્તત્ર પ્રવર્તતે તદા તાવત્સોઽપિ રાગલવસદ્ભાવાત્પરસમયરત ઇત્યુપગીયતે. અથ
ન કિં પુનર્નિરઙ્કુશરાગકલિકલઙ્કિતાન્તરઙ્ગવૃત્તિરિતરો જન ઇતિ.. ૧૬૫..
હી]
૨. અજ્ઞાનલવ = કિન્ચિત્ અજ્ઞાન; અલ્પ અજ્ઞાન.
૩. રાગલવ = કિન્ચિત્ રાગ; અલ્પ રાગ.
૫. ઇસ ગાથાકી શ્રી જયસેનાચાર્યદેવકૃત ટીકામેં ઇસ પ્રકાર વિવરણ હૈઃ–
પંચપરમેષ્ઠીકે પ્રતિ ગુણસ્તવનાદિ ભક્તિ કરતા હૈ, તબ વહ સૂક્ષ્મ પરસમયરૂપસે પરિણત વર્તતા હુઆ સરાગ
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હૈે; ઔર યદિ વહ પુરુષ શુદ્ધાત્મભાવનામેં સમર્થ હોને પર ભી ઉસે [શુદ્ધાત્મભાવનાકો] છોડકર
‘શુભોપયોગસે હી મોક્ષ હોતા હૈ ઐસા એકાન્ત માને, તો વહ સ્થૂલ પરસમયરૂપ પરિણામ દ્વારા અજ્ઞાની મિથ્યાદ્રષ્ટિ
હોતા હૈ.
Page 243 of 264
PDF/HTML Page 272 of 293
single page version
બંધદિ પુણ્ણં બહુસો ણ હુ સો કમ્મક્ખયં કુણદિ.. ૧૬૬..
બધ્નાતિ પુણ્યં બહુશો ન ખલુ સ કર્મક્ષયં કરોતિ.. ૧૬૬..
પુણ્યં બધ્નાતિ] બહુત પુણ્ય બાંધતા હૈ, [ન ખલુ સઃ કર્મક્ષયં કરોતિ] પરન્તુ વાસ્તવમેં વહ કર્મોંકા ક્ષય
નહીં કરતા.
નહીં હૈ ઐસા યહાઁ દર્શાયા હૈ]. અર્હંતાદિકે પ્રતિ ભક્તિસમ્પન્ન જીવ, કથંચિત્ ‘શુદ્ધસમ્પ્રયોગવાલા’
હોને પર ભી, રાગલવ જીવિત [વિદ્યમાન] હોનેસે ‘શુભોપયોગીપને’ કો નહીં છોડતા હુઆ, બહુત
ક્યોંકિ અશુદ્ધિરૂપ અંશ હૈ.]
૩. સિદ્ધિકે નિમિત્તભૂત ઐસે જો અર્હંન્તાદિ ઉનકે પ્રતિ ભક્તિભાવકો પહલે શુદ્ધસમ્પ્રયોગ કહા ગયા હૈ. ઉસમેં ‘શુદ્ધ’
પ્રયોગ હોતા હૈ ઉસી પ્રકાર યહાઁ ‘શુદ્ધ’ શબ્દકા પ્રયોગ હુઆ હૈ.]
જિન–સિદ્ધ–પ્રવચન–ચૈત્ય–મુનિગણ–જ્ઞાનની ભક્તિ કરે,
તે પુણ્યબંધ લહે ઘણો, પણ કર્મનો ક્ષય નવ કરે. ૧૬૬.
Page 244 of 264
PDF/HTML Page 273 of 293
single page version
પરસમયપ્રવૃત્તિનિબન્ધનત્વાદિતિ.. ૧૬૬..
પરિહરનેયોગ્ય હૈ, ક્યોંકિ વહ પરસમયપ્રવૃત્તિકા કારણ હૈ.. ૧૬૬..
હો તથાપિ, [સ્વકસ્ય સમયં ન વિજાનાતિ] સ્વકીય સમયકો નહીં જાનતા [–અનુભવ નહીં
કરતા].
કણિકા ભી હૃદયમેં જીવિત હૈ વહ, ભલે સમસ્ત સિદ્ધાંતસાગરકા પારંગત હો તથાપિ, નિરુપરાગ–
શુદ્ધસ્વરૂપ સ્વસમયકો વાસ્તવમેં નહીં ચેતતા [–અનુભવ નહીં કરતા].
હો સર્વઆગમધર ભલે જાણે નહીં સ્વક–સમયને. ૧૬૭.
Page 245 of 264
PDF/HTML Page 274 of 293
single page version
રાગરેણુરપસારણીય ઇતિ.. ૧૬૭..
રોધસ્તસ્ય ન વિદ્યતે શુભાશુભકૃતસ્ય કર્મણઃ.. ૧૬૮..
રાગપરિણતિકે બિના નહીં હોતી. રાગાદિપરિણતિ હોને પર, આત્મા બુદ્ધિપ્રસાર રહિત [–ચિત્તકે
ભ્રમણસે રહિત] અપનેકો કિસી પ્રકાર નહીં રખ સકતા ;
અર્હંતાદિ–વિષયક ભી રાગરેણુ [–અર્હંતાદિકે ઓરકી ભી રાગરજ] ક્રમશઃ દૂર કરનેયોગ્ય હૈ.. ૧૬૭..
કર્મણઃ] શુભાશુભ કર્મકા [રોધઃ ન વિદ્યતે] નિરોધ નહીં હૈ.
સા ભી રાગ સ્વસમયકી ઉપલબ્ધિરૂપ કાર્યમેં વિઘ્ન કરતા હૈ.
શુભ વા અશુભ કર્મો તણો નહિ રોધ છે તે જીવને. ૧૬૮.
Page 246 of 264
PDF/HTML Page 275 of 293
single page version
એવાયમનર્થસન્તાન ઇતિ.. ૧૬૮..
સિદ્ધેસુ કુણદિ ભત્તિં ણિવ્વાણં તેણ પપ્પોદિ.. ૧૬૯..
સિદ્ધેષુ કરોતિ ભક્તિં નિર્વાણં તેન પ્રાપ્નોતિ.. ૧૬૯..
સમસ્તવિભાવરૂપ બુદ્ધિપ્રસાર રોકા નહીં જા સકતા ઔર યહ નહીં રુકનેસે [અર્થાત્ બુદ્ધિપ્રસારકા નિરોધ નહીં
હોનેસે] શુભાશુભ કર્મકા સંવર નહીં હોતા; ઇસલિએ ઐસા સિદ્ધ હુઆ કિ સમસ્ત અનર્થપરમ્પરાઓંકા
રાગાદિવિકલ્પ હી મૂલ હૈ.
ઇસલિએ, ઇસ અનર્થસંતતિકા મૂલ રાગરૂપ ક્લેશકા વિલાસ હી હૈ.
પારમાર્થિક સિદ્ધભક્તિ] [કરોતિ] કરતા હૈ, [તેન] ઇસલિએ વહ [નિર્વાણં પ્રાપ્નોતિ] નિર્વાણકો પ્રાપ્ત
કરતા હૈ.
તે કારણે મોક્ષેચ્છુ જીવ અસંગ ને નિર્મમ બની
સિદ્ધો તણી ભક્તિ કરે, ઉપલબ્ધિ જેથી મોક્ષની. ૧૬૯.
Page 247 of 264
PDF/HTML Page 276 of 293
single page version
કર્મબન્ધમૂલચિત્તોદ્ભ્રાન્તિમૂલભૂતા રાગાદ્યનુવૃત્તિરેકાન્તેન નિઃશેષીકરણીયા. નિઃ–શેષિતાયાં તસ્યાં
પ્રસિદ્ધનૈઃસઙ્ગયનૈર્મમ્યઃ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યવિશ્રાન્તિરૂપાં પારમાર્થિકીં સિદ્ધભક્તિમનુબિભ્રાણઃ
પ્રસિદ્ધસ્વસમયપ્રવૃત્તિર્ભવતિ. તેન કારણેન સ એવ નિઃ–શેષિતકર્મબન્ધઃ સિદ્ધિમવાપ્નોતીતિ.. ૧૬૯..
[પહલે] કહા ગયા, ઇસલિએ મોક્ષાર્થીકો કર્મબન્ધકા મૂલ ઐસા જો ચિત્તકા ભ્રમણ ઉસકે મૂલભૂત
રાગાદિપરિણતિકા એકાન્ત નિઃશેષ નાશ કરનેયોગ્ય હૈ. ઉસકા નિઃશેષ નાશ કિયા જાનેસે, જિસે
કર્મબન્ધકા નિઃશેષ નાશ કરકે સિદ્ધિકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ.. ૧૬૯..
૨. રાગાદિ–ઉપાધિરહિત ચૈતન્યપ્રકાશ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે આત્મતત્ત્વસે વિપરીત મોહોદય જિસકી ઉત્પત્તિમેં
હૈ ઇસલિએ સ્વસમયપ્રવૃત્તિકે કારણ વહી જીવ કર્મબન્ધકા ક્ષય કરકે મોક્ષકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ, અન્ય નહીં.]
Page 248 of 264
PDF/HTML Page 277 of 293
single page version
દૂરતરં ણિવ્વાણં સંજમતવસંપઉત્તસ્સ.. ૧૭૦..
દૂરતરં નિર્વાણં સંયમતપઃસમ્પ્રયુક્તસ્ય.. ૧૭૦..
સૂત્રોંકે પ્રતિ જિસે રુચિ [પ્રીતિ] વર્તતી હૈ, ઉસ જીવકો [નિર્વાણં] નિર્વાણ [દૂરતરમ્] દૂરતર
[વિશેષ દૂર] હૈ.
તો માત્ર દેવલોકાદિકે ક્લેશકી પરમ્પરાકા હી હેતુ હૈ ઔર સાથ હી સાથ જ્ઞાનીકો જો [મંદશુદ્ધિરૂપ] શુદ્ધ
અંશ પરિણમિત હોતા હૈ વહ સંવરનિર્જરાકા તથા [ઉતને અંશમેં] મોક્ષકા હેતુ હૈ. વાસ્તવમેં ઐસા હોને પર ભી,
શુદ્ધ અંશમેં સ્થિત સંવર–નિર્જરા–મોક્ષહેતુત્વકા આરોપ ઉસકે સાથકે ભક્તિ–આદિરૂપ શુભ અંશમેં કરકે ઉન
શુભ ભાવોંકો દેવલોકાદિકે ક્લેશકી પ્રાપ્તિકી પરમ્પરા સહિત મોક્ષપ્રાપ્તિકે હેતુભૂત કહા ગયા હૈ. યહ કથન
આરોપસે [ઉપચારસે] કિયા ગયા હૈ ઐસા સમઝના. [ઐસા કથંચિત્ મોક્ષહેતુત્વકા આરોપ ભી જ્ઞાનીકો હી
વર્તનેવાલે ભક્તિ–આદિરૂપ શુભ ભાવોંમેં કિયા જા સકતા હૈ. અજ્ઞાનીકે તો શુદ્ધિકા અંશમાત્ર ભી પરિણમનમેં નહીં
હોનેસે યથાર્થ મોક્ષહેતુ બિલકુલ પ્રગટ હી નહીં હુઆ હૈ–વિદ્યમાન હી નહીંં હૈ તો ફિર વહાઁ ઉસકે ભક્તિ–
આદિરૂપ શુભ ભાવોંમેં આરોપ કિસકા કિયા જાય?]
સૂત્રો, પદાર્થો, જિનવરો પ્રતિ ચિત્તમાં રુચિ જો રહે. ૧૭૦.
Page 249 of 264
PDF/HTML Page 278 of 293
single page version
સમયપ્રવૃત્તિં પરિત્યક્તું નોત્સહતે, સ ખલુ ન નામ સાક્ષાન્ મોક્ષં લભતે કિન્તુ સુરલોકાદિ–
કૢેશપ્રાપ્તિરૂપયા પરમ્પરયા તમવાપ્નોતિ.. ૧૭૦..
જો કુણદિ તવોકમ્મં સો સુરલોગં સમાદિયદિ.. ૧૭૧..
હોનેસે, ‘ધુનકી કો ચિપકી હુઈ રૂઈ’કે ન્યાયસે, નવ પદાર્થોં તથા અર્હંતાદિકી રુચિરૂપ [પ્રીતિરૂપ]
પરસમયપ્રવૃત્તિકા પરિત્યાગ નહીં કર સકતા, વહ જીવ વાસ્તવમેં સાક્ષાત્ મોક્ષકો પ્રાપ્ત નહીં કરતા
કિન્તુ દેવલોકાદિકે ક્લેશકી પ્રાપ્તિરૂપ પરમ્પરા દ્વારા ઉસે પ્રાપ્ત કરતા હૈ.. ૧૭૦..
પ્રતિપાદન કરનેવાલે આગમોંકે પ્રતિ રુચિ [પ્રીતિ] કરતા હૈ, કદાચિત્ [જિસ પ્રકાર કોઈ રામચન્દ્રાદિ પુરુષ
દેશાન્તરસ્થિત સીતાદિ સ્ત્રી કે પાસસે આએ હુએ મનુષ્યોંકો પ્રેમસે સુનતા હૈ, ઉનકા સન્માનાદિ કરતા હૈ ઔર
ઉન્હેં દાન દેતા હૈ ઉસી પ્રકાર] નિર્દોષ–પરમાત્મા તીર્થંકરપરમદેવોંકે ઔર ગણધરદેવ–ભરત–સગર–રામ–
પાંડવાદિ મહાપુરુષોંકે ચરિત્રપુરાણ શુભ ધર્માનુરાગસે સુનતા હૈ તથા કદાચિત્ ગૃહસ્થ–અવસ્થામેં
ભેદાભેદરત્નત્રયપરિણત આચાર્ય–ઉપાધ્યાય–સાધુનકે પૂજનાદિ કરતા હૈ ઔર ઉન્હેં દાન દેતા હૈ –ઇત્યાદિ શુભ
ભાવ કરતા હૈ. ઇસ પ્રકાર જો જ્ઞાની જીવ શુભ રાગકો સર્વથા નહીં છોડ સકતા, વહ સાક્ષાત્ મોક્ષકો પ્રાપ્ત
નહીં કરતા પરન્તુ દેવલોકાદિકે ક્લેશકી પરમ્પરાકો પાકર ફિર ચરમ દેહસે નિર્વિકલ્પસમાધિવિધાન દ્વારા
વિશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનસ્વભાવવાલે નિજશુદ્ધાત્મામેં સ્થિર હોકર ઉસે [મોક્ષકો] પ્રાપ્ત કરતા હૈ.]
Page 250 of 264
PDF/HTML Page 279 of 293
single page version
યઃ કરોતિ તપઃકર્મ સ સુરલોકં સમાદત્તે.. ૧૭૧..
સમાસાદ્ય, સુચિરં રાગાઙ્ગારૈઃ પચ્યમાનોઽન્તસ્તામ્યતીતિ.. ૧૭૧..
સો તેણ વીદરાગો
સંયમ સહિત [તપઃકર્મ] તપકર્મ [–તપરૂપ કાર્ય] [કરોતિ] કરતા હૈ, [સઃ] વહ [સુરલોકં]
દેવલોકકો [સમાદત્તે] સમ્પ્રાપ્ત કરતા હૈ.
[–મલિન] હૈ ઐસા વર્તતા હુઆ, વિષયવિષવૃક્ષકે
પર્યંત [–બહુત લમ્બે કાલ તક] રાગરૂપી અંગારોંસે દહ્યમાન હુઆ અન્તરમેં સંતપ્ત [–દુઃખી, વ્યથિત]
હોતા હૈ.. ૧૭૧..
૨. આમોદ = [૧] સુગંધ; [૨] મોજ.
વીતરાગ થઈને એ રીતે તે ભવ્ય ભવસાગર તરે. ૧૭૨.
Page 251 of 264
PDF/HTML Page 280 of 293
single page version
સ તેન વીતરાગો ભવ્યો ભવસાગરં તરતિ.. ૧૭૨..
મહાજનઃ સમસ્તવિષયમપિ રાગમુત્સૃજ્યાત્યન્તવીતરાગો ભૂત્વા સમુચ્છલજ્જ્વલદ્દુઃખસૌખ્યકલ્લોલં
કર્માગ્નિતપ્તકલકલોદભારપ્રાગ્ભારભયઙ્કરં ભવસાગરમુત્તીર્ય, શુદ્ધસ્વરૂપપરમામૃતસમુદ્રમધ્યાસ્ય સદ્યો
નિર્વાતિ..
સમઝકર, સાક્ષાત્ મોક્ષકા અભિલાષી મહાજન સભી કી ઓરસે રાગકો છોડકર, અત્યન્ત વીતરાગ
હોકર, જિસમેં ઉબલતી હુઈ દુઃખસુખકી કલ્લોલેં ઊછલતી હૈ ઔર જો કર્માગ્નિ દ્વારા તપ્ત, ખલબલાતે
જલસમૂહકી અતિશયતાસે ભયંકર હૈ ઐસે ભવસાગરકો પાર ઉતરકર, શુદ્ધસ્વરૂપ પરમામૃતસમુદ્રકો
અવગાહકર, શીઘ્ર નિર્વાણકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ.
[વીતરાગઃ] વીતરાગ હોકર [ભવસાગરં તરતિ] ભવસાગરકો તરતા હૈ.
અત્યન્ત અન્તરંગ જલનકા કારણ હોતા હૈ.]