Page -28 of 264
PDF/HTML Page 1 of 293
single page version

Page -27 of 264
PDF/HTML Page 2 of 293
single page version

śrī digambar jain svāghyāyamandir ṭrasṭa,
sonagaḍh – 364250 [saurāṣṭra]
mudrakaḥ
jñānacanda jain,
kahān mudraṇālay, sonagaḍh – 364250 [saurāṣṭra]
Page -26 of 264
PDF/HTML Page 3 of 293
single page version

Page -25 of 264
PDF/HTML Page 4 of 293
single page version

Page -24 of 264
PDF/HTML Page 5 of 293
single page version

atyanta bhaktibhāv
anuvādakaḥ
Page -23 of 264
PDF/HTML Page 6 of 293
single page version

jñānī sukānī maḷayā binā e nāv paṇ tāre nahīṁ;
ā kāḷamāṁ śuddhātmajñānī sukānī bahu bahu dohyalo,
muj puṇyarāśi phaḷayo aho! guru khān tuṁ nāvik maḷayo.
bāhyāṁtar vibhavo tārā, tāre nāv mumukṣunāṁ.
ane jñaptimāṁhī darav–guṇ–paryāy vilase;
nijālaṁbībhāve pariṇati svarūpe jaī bhaḷe,
nimitto vahevāro cidaghan viṣe kāṁī na maḷe.
je vajre sumumukṣu sattva jhaḷake; paradravya nāto tūṭe;
–rāgadveṣ ruce na, jaṁp na vaḷe bhāveṁdrimāṁ–aṁśamāṁ,
ṭaṁkotkīrṇa akaṁp jñān mahimā hr̥daye rahe sarvadā.
karuṇā akāraṇ samudra! tane namuṁ huṁ;
he jñānapoṣak sumegh! tane namuṁ huṁ,
ā dāsanā jīvanaśilpī! tane namuṁ huṁ.
Page -22 of 264
PDF/HTML Page 7 of 293
single page version

jinavarakī sākṣāt vandanā evaṁ deśanā śravaṇase puṣṭakar, use bhagavatkundakundācāryadevane samayasārādi
paramāgamarūp bhājanameṁ saṁgrahit kar ādhyātmatatcapremī jagat par mahān upakār kiyā hai.
ye pācoṁ paramāgam hamāre ṭrasṭa dvārā gujarātī evaṁ hindī bhāṣāmeṁ anek bār prasiddha ho cuke haiṁ.
ṭīkākār śrīmad–amr̥tacandrācāryadevakī ‘samayavyākhyā’ nāmak ṭīkā sahit ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ ke
śrī himmatalāl jeṭhālāl śāh kr̥t gujarātī anuvādake hindī rūpāntarakā yah paṁcam saṁskaraṇ
ādhyātmavidyāpremī jijñāsuoṁke hāthameṁ prastut karate hue ānanda anubhūt hotā hai.
śrī kundakundabhāratīke ananya param bhakta, ādhyātmayugapravartak, paramopakārī pūjya sadgurudev śrī
kiyā hai. vāstavameṁ is śatādbīmeṁ ādhyātmarucike navayugakā pravartan kar muumuukṣusamāj par unhoṁne
asādhāraṇ mahān upakār kiyā hai. is bhautik viṣam yugameṁ, bhāratavarṣa evaṁ videśoṁmeṁ bhī,
ādhyātmake pracārakā jo āndolan pravartatā hai vah pūjya gurudevaśrīke camatkārī prabhāvanāyogakā hī
sundar phal hai.
pūjya gurudevaśrīke punīt pratāpase hī jain ādhyātmaśrutake anek paramāgamaratna mumukṣujagatako
gujarātī gadyapadyānuvād bhī, śrī samayasār ādike gujarātī gadyapadyānuvādakī bhān̐ti, praśamamūrti pūjya
bahinaśrī campābenake bhāī ādhyātmatattvarasik, vidvadvar, ādaraṇīy paṁ0 śrī himmatalāl jeṭhālāl
śāhane, pūjya gurudev dvārā diye gaye śuddhātmadarśī upadeśāmr̥tabodh dvārā śāstroṁke gahan bhāvoṁko
kholanekī sūjh prāpta kar, ādhyātma– jinavāṇīkī agādh bhaktise saral bhāṣāmeṁ – ābālavr̥ddhagrāhya,
rocak evaṁ sundar ḍhaṁgase – kar diyā hai. anuvādak mahānubhav ādhyātmarasik vidvān honeke
atirikta gambhīr, vairāgyaśālī, śānta evaṁ vivekaśīl sajjan hai, tathā unameṁ ādhyātmaras syandī
madhur kavitva bhī hai. ve bahut varṣo tak pūjya gurudevake samāgamameṁ rahe haiṁ, aur pūjya gurudevake
ādhyātmapravacanoṁke gahan manan dvārā unhoṁne apanī ātmārthitā kī bahut puṣṭi kī hai. tattcārthake mūl
rahasyoṁ par unakā manan ati gahan hai. śāstrakār evaṁ ṭīkākār ācāryabhagavantoṁke hr̥dayake gahan
bhāvoṁkī gambhīratāko yathāvat surakṣit rakhakar unhoṁne yah śadbaśaḥ gujarātī anuvād kiyā hai;
taduparānta mūl gāthāsutroṁkā bhāvapūrṇa madhur gujarātī padyānuvād bhī
Page -21 of 264
PDF/HTML Page 8 of 293
single page version

unhoṁne spaṣṭatā kī hai.
gurudevaśrīkī preraṇā jhelakar atyanta pariśramapūrvak aisā sundar anuvād kar deneke badalemeṁ saṁsthā
unakā jitanā upakār māne utanā kam hai. yah anuvād amūlya hai, kyoṁki mātra, kundakundabhāratī
evaṁ gurudevake prati param bhaktise prerit hokar apanī ādhyātmarasikatā dvārā kiye gaye is
anuvādakā mulya kaise ān̐kā jāye? is anuvādake mahān kāryake badalemeṁ unako abhinandanake rūpameṁ
kuch kīmatī bheṁṭ denekī saṁsthāko atīv utkaṁṭhā thī, aur use svīkār karaneke liye unako
bārambār āgrahayukta anurodhabhī kiyā gayā thā, parantu unhoṁne use svīkār karaneke liye spaṣṭa
inakār kar diyā thā. unakī yah nispr̥hatā bhī atyaṁnta praśaṁsanīy hai. pahale pravacanasārake
anuvādake samay jab unako bheṁṭakī svīkr̥tike liye anurodh kiyā gayā thā tab unhoṁne
vairāgyapūrvak aisā pratyuttar diyā thā ki ‘‘merā ātmā is saṁsār paribhramaṇase chūṭe itanā hī paryāpta,
––dūsarā mujhe kuch badalā nahīṁ cāhiye’’. upodghātameṁ bhī apanī bhāvanā vyakta karate hue ve likhate
haiṁ kiḥ ‘‘ yah anuvād maine śrīpaṁcāstikāyasaṁgrah prati bhaktise aur pūjya gurudevakī preraṇāse prerit
hokar, nij kalyāṇake liye, bhavabhayase ḍarate ḍarate kiyā hai’’.
śāstrabhaṁḍār’ īḍar, tathā ‘bhāṁḍārakar orienṭal rīsarca insṭiṭyūṭ’ pūnākī orase hameṁ pāṁḍulekh
mile the, tadartha un donoṁ saṁsthāoṁke prati bhī kr̥tajñatā vyakta karate haiṁ. śrī maganālālajī jainane śrī
paṁcāstikāyasaṁgrah ke gujarātī anuvād ke gadyāṁś kā handī rūpāntar, bra0 śrī candūlālabhāīne prastut
saṁskaraṇ kā ‘prūph’ saṁśodhan tathā ‘kahān mudraṇālay’ ke mālik śrī jñānacandajī jainane
utsāhapūrvak is saṁskaraṇ kā sundar mudraṇ kar dayā hai, tadartha unake prati bhī kr̥tajñatā vyakta karate
haiṁ.
mumukṣu jīv ati bahumānapūrvak sadgurugam se is paramāgam kā abhyās karake usake gahan
bhāvoṁko ātmasāt kareṁ aur śāstrake tātparyabhūt vītarāgabhāvako prāpta kareṁ–––yahī bhāvanā.
Page -20 of 264
PDF/HTML Page 9 of 293
single page version

kunda–prabhā–praṇayi–kīrti–vibhūṣitāśaḥ .
yaścāru–cāraṇ–karāmbujacañcarīk–
ścakre śrutasya bharate prayataḥ pratiṣṭhām ..
hastakamaloṁke bhramar the aur jin pavitrātmāne bharatakṣetrameṁ śrutakī pratiṣṭhā kī hai, ve
vibhu kundakunda is pr̥thvīpar kisake dvārā vaṁdya nahīṁ haiṁ?
rbāhyepi saṁvyañjayituṁ yatīśaḥ .
rajaḥpadaṁ bhūmitalaṁ vihāy
cacār manye caturaṁgulaṁ saḥ ..
Page -19 of 264
PDF/HTML Page 10 of 293
single page version

tathā bāhyameṁ rajase apanā atyanta aspr̥ṣṭapanā vyakta karate the. [–aṁtaraṁgameṁ
rāgādik malase aur bāhyameṁ dhūlase aspr̥ṣṭa the.]
ṇa vibohai to samaṇā kahaṁ sumaggaṁ payāṇaṁti..
to munijan saccemārgako kaise jānate?
Page -18 of 264
PDF/HTML Page 11 of 293
single page version

dvārā pragaṭ kar rahe the. unake nirvāṇake paścāt pān̐c śrutakevalī hue, jinameṁ antim śrutakevalī śrī
bhadrabāhusvāmī the. vahān̐ tak to dvādaśāṁgaśāstrakī prarūpaṇāse niścayavyavahārātmak mokṣamārga yathārtha–
rūpameṁ pravartamān rahā. tatpaścāt kāladoṣase kramaśaḥ aṁgoke jñānakī vyucchitti hotī gaī. is
prakār apār jñānasiṁdhukā bahubhāg vicchedako prāpta honeke paścāt dūsare bhadrabāhusvāmī ācāryakī
paripāṭīmeṁ do samartha munivar hue– ek śrī dharasenācārya aur dūsare śrī guṇadharācārya. unase prāpta
jñānake dvārā unakī paraṁparāmeṁ honevāle ācāryone śāstroṁkī racanā kī aur vīr bhagavānake upadeśakā
pravāh acchinna rakhā.
śrī dharasenācāryane āgrāyaṇīpūrvake paṁcam vastu adhikārake mahākarmaprakr̥ti nāmak caturtha prābhr̥takā
jayadhaval, gommaṭasār, labdhisār, kṣapaṇāsār ādi śāstroṁkī racanā kī. is prakār pratham
śrutaskaṁdhakī utpatti huī. usameṁ mukhyataḥ jīv aur karmake saṁyogase utpanna honevālī ātmākī
saṁsāraparyāyakā –guṇasthān, mārgaṇāsthān ādikā –varṇan hai, paryāyārthik nayako pradhān karake kathan
hai. is nayako aśuddhadravyārthik bhī kahate hai aur adhyātmabhāṣāmeṁ aśuddhaniścayanay athavā vyavahār kahā
jātā hai.
śrī guṇadharācāryako jñānapravādapūrvake daśam vastuke tr̥tīy prābhr̥takā jñān thā. us jñānameṁse
cale ānevālā jñān ācārya – paramparā dvārā bhagavān kuṁdakuṁdācāryadevako prāpta huā. unhoṁne
paṁcāstikāyasaṁgrah, pravacanasār, samayasār, niyamasār, aṣṭapāhuṛ ādi śāstroṁkī racanā kī. is
prakār dvitīy śrutaskaṁdhakī utpatti huī. usameṁ mukhyatayā jñānakī pradhānatāpūrvak śuddhadravyārthik nayase
kathan hai, ātmāke śuddha svarūpakā varṇan hai.
Page -17 of 264
PDF/HTML Page 12 of 293
single page version

jainadharmo‘stu maṁgalaṁm..’– yah ślok pratyek digambar jain śāstrapaṭhanake prārambhameṁ maṁgalācaraṇarūpase
bolatā hai. isase siddha hotā hai ki sarvajña bhagavān śrī mahāvīrasvāmī aur gaṇadhar bhagavān śrī
gautamasvāmīke paścāt turta hī bhagavān kuṁdakuṁdācāryakā sthān ātā hai. digambar jain sādhu apaneko
kuṁdakuṁdācāryakī paramparākā kahalānemeṁ gaurav mānate haiṁ. bhagavān kuṁdakuṁdācāryadevake śāstra sākṣāt
gaṇadharadevake vacanoṁ jitane hī pramāṇabhūt māne jāte haiṁ. unake paścāt honevāle graṁthakār ācārya apane
kisī kathanako siddha karaneke liye kuṁdakuṁdācāryadevake śāstroṁkā pramāṇ dete haiṁ jisase vah kathan
nirvivād siddha ho jātā hai. unake paścāt likhe gaye graṁthoṁmeṁ unake śāstroṁmeṁse bahut avataraṇ lie
gaye haiṁ. vāstavameṁ bhagavān kuṁdakuṁdācāryane apane paramāgamoṁmeṁ tīrthaṁkaradevoṁ dvārā prarūpit uttamottam
siddhāṁtoṁko surakṣit karake mokṣamārgako sthir rakhā hai. vi0 saṁ0 990 meṁ honevāle śrī devasenācāryavar
apane darśanasār nāmak graṁthameṁ kahate haiṁ ki
prāpta thī, jinhoṁne pūrva videhameṁ jākar sīmaṁdharabhagavānakī vaṁdanā kī thī aur unase prāpta hue
śrutajñānake dvārā jinhoṁne bhāratavarṣake bhavya jīvoṁko pratibodhit kiyā hai aise jo
jinacandrasuribhaṭṭārakake paṭṭake ābharaṇarūp kalikālasarvajña
ṣaṭprābhr̥takī śrī śrutasāgarasūrikr̥t ṭīkāke aṁtameṁ likhā hai.
hai.
1 bhagavān kuṁdakuṁdācāryadevake videh gaman sambandhī ek ullekh
2 śilālekhoṁke liye dekhiye āge ‘bhagavān śrī kuṁdakuṁdācāryadev sambandhī ullekh’.
Page -16 of 264
PDF/HTML Page 13 of 293
single page version

anek ātmārthiyoṁko ātmajīvan pradān kar rahe haiṁ. unake samayasār, pravacanasār, niyamasār aur
paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak uttamottam paramāgamoṁmeṁ hajāroṁ śāstroṁkā sār ājātā hai. bhagavān
kundakundācāryake paścāt likhe gaye anek graṁthoṁke bīj in paramāgamoṁmeṁ vidyamān haiṁ aisā sūkṣma draṣṭise
abhyās karane par jñāt hotā hai. śrī samayasār is bharatakṣetrakā sarvotkr̥ṣṭa paramāgam hai. usameṁ nav
tattvoṁkā śuddhanayakī draṣṭise nirūpaṇ karake jīvakā śuddha svarūp sarva prakārase–āgam, yukti, anubhav
aur paramparāse–ati vistārapūrvak samajhāyā hai. śrī pravacanasārameṁ usake nāmānusār jinapravacanakā
sār saṁgr̥hit kiyā hai tathā use jñānatattva, jñeyatattva aur caraṇānuyogake tīn adhikāroṁmeṁ vibhājit
kar diyā hai. śrī niyamasārameṁ mokṣamārgakā spaṣṭa satyārtha nirūpaṇ hai. jis prakār samayasārameṁ
śuddhanayase nav tattvoṁṁkā nirūpaṇ kiyā hai usī prakār niyamasārameṁ mukhyataḥ śuddhanayase jīv, ajīv,
śuddhabhāv, pratikramaṇ, pratyākhyān, ālocanā, prāyaścit, samādhi, bhakti, āvaśyak, śuddhopayog
ādikā varṇan hai. śrī paṁcāstikāyasaṁgrahameṁ kāl sahit pān̐c astikāyoṁkā
vastutattvakā sār is prakār haiḥ–
nitya hai. pratyek vastu pratikṣaṇ apanemeṁ apanā kārya karatī hone par bhī arthāt navīn daśāaiṁ–
avasthāyeṁ–paryāyeṁ dhāraṇ karatī haiṁ tathāpi ve paryāyeṁ aisī maryādāmeṁ rahakar hotī haiṁ ki vastu apanī
jātiko nahīṁ choṛatī arthāt usakī śaktiyoṁmeṁse ek bhī kam–adhik nahīṁ hotī. vastuoṁkī [–
dravyoṁkī] bhinnabhinna śaktiyoṁkī apekṣāse unakī [–dravyoṁkī] chah jātiyān̐ haiḥ jīvadravya, pudgaladravya,
dharmadravya, adharmadravya, ākāśadravya aur kāladravya. jisameṁ sadā jñān, darśan, cāritra, sukh ādi
anaṁt guṇ [–śaktiyān̐] ho vah jīvadravya hai; jisameṁ sadā varṇa, gaṁdh, ras, sparśa ādi anaṁt guṇ ho
vah pudgaladravya hai; śeṣ cār dravyoṁke viśiṣṭa guṇ anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagāhahetutva
tathā vartanāhetutva haie. in chah dravyoṁmeṁse pratham pān̐c dravya sat honese tathā śakti athavā vyakti–
apekṣāse viśāl kṣetravāle honese ‘astikāy’ hai; kāladravya ‘asti’ hai ‘kāy’ nahīṁ hai.
anya dravyoṁse bilakul svataṁtra haiṁ; ve paramārthataḥ kabhī ek dūsarese milate nahīṁ haiṁ, bhinna hī rahate haiṁ.
dev, manuṣya, tiryaṁñca, nārak, ekendriy, dvīndriy, ādi jīvoṁmeṁ jīv–pudgal māno mil gaye
hoṁ aisā lagatā haiṁ kintu vāstavameṁ aisā nahīṁ hai. ve bilakul pr̥thak haiṁ. sarva jīv ananta
jñānasukhakī nidhi hai
tathāpi, par dvārā unheṁ kuch sukhaduḥkh nahīṁ hotā tathāpi, saṁsārī ajñānī jīv anādi kālase
svataḥ ajñānaparyāyarūp pariṇamit hokar apane jñānānaṁdasvabhāvako, paripūrṇatāko, svātaṁkryako evaṁ
Page -15 of 264
PDF/HTML Page 14 of 293
single page version

karatā rahatā hai; jīvake aise bhāvoṁke nimittase pudgal svataḥ jñānāvaraṇādikarmaparyāyarūp pariṇamit
hokar jīvake sāth saṁyogameṁ āte haiṁ aur isaliye anādi kālase jīvako paudgalik dehakā saṁyog
hotā rahatā hai. paraṁtu jīv aur dehake saṁyogameṁ bhī jīv aur pudgal bilakul pr̥thak haiṁ tathā unake
kārya bhī ek dūsarese bilakul bhinna evaṁ nirapekṣa haiṁ–– aisā jineṁdroṁne dekhā hai, samyagjñāniyone jānā
hai aur anumānagamya bhī hai. jīv keval bhrāṁtike kāraṇ hī dehakī daśāse tathā iṣṭa–aniṣṭa par
padārthoṁse apane ko sukhī duḥkhī mānatā hai. vāstavameṁ apane sukhaguṇakī vikārī paryāyarūp pariṇamit
hokar vah anādi kālase duḥkhī ho rahā hai.
nimittase śubhāśubh pudgalakarmoṁkā āsravaṇ evaṁ baṁdhan tathā unakā rukanā, khiranā aur sarvathā chūṭanā
hotā hai. in bhāvoṁko samajhāneke liye jinendrabhagavaṁtoane nav padārthohakā upadeś diyā hai. in nav
padārthoṁko samyakrūpase samajhanepar, jīvako kyā hitarūp hai, kyā ahitarūp hai, śāśvat param hit
pragaṭ karaneke liye jīvako kyā karanā cāhiye, par padārthoṁke sāth apanā kyā sambandha hai–ityādi
bāte yathārtharūpase samajhameṁ ātī hai aur apanā sukh apanemeṁ hī jānakar, apanī sarva paryāyomeṁ bhī
jñānānaṁdasvabhāvī nij jīvadravyasāmānya sadā ekarūp jānakar, te anādi–aprāpta aise kalyāṇabīj
samyagdarśanako tathā samyagjñānako prāpta karatā hai. unakī prāpti honepar jīv apaneko dravya–apekṣāse
kr̥takr̥tya mānatā hai aur us kr̥takr̥tya dravyakā paripūrṇa āśray karanese hī śāśvat sukhakī prāpti–
mokṣa–hotī hai aisā samajhatā hai.
śuddhātmadravyake madhyam ālambanarūp āṁśik śuddhi hotī hai vah karmoṁke aṭakane khiranemeṁ nimitta hotī
hai aur jo aśuddhirūp aṁś hotā hai vah śrāvakake deśavratādirūpase tathā munike mahāvratādirūpase
dekhāī detā hai, jo karmabaṁdhakā nimitta hotā hai. anukramase vah jīv jñānānaṁdasvabhāvī
śuddhātmadravyakā ati ugrarūpase avalaṁban karake, sarva vikalpoṁse chūṭakar, sarva rāgadveṣ rahit hokar,
kevalajñānako prāpta karake, āyuṣya pūrṇa hone par dehādisaṁyogase vimukta hokar, sadākāl paripūrṇa
jñānadarśanarūpase aur atīndriy ananta avyābādh ānaṁdarūpase rahatā hai.
prakār jīv anādikālīn bhaṁyakar duḥkhase chūṭ nahīṁ sakatā. jab tak jīv vastusvarūpako nahīṁ
samajh pātā tab tak anya lākh prayatnoṁse bhī mokṣakā upāy usake hāth nahīṁ lāgatā. isaliye
is śāstrameṁ sarva pratham paṁcāstikāy aur nav padārthakā svarūp samajhāyā gayā hai jisase ki jīv
vastusvarūpako samajhakar mokṣamārgake mūlabhūt samyagdarśanako prāpta ho.
Page -14 of 264
PDF/HTML Page 15 of 293
single page version

yah ati priy adhikār hai. is adhikārakā rasāsvādan karate hue mānoṁ unheṁ tr̥pti hī nahīṁ hotī.
isameṁ mukhyataḥ vītarāg cāritrakā–svasamayakā–śuddhamunidaśākā–pāramārthik mokṣamārgakā bhāvavāhī madhur
pratipādan hai, tathā muniko sarāg cāritrakī daśāmeṁ āṁśik śuddhike sāth sāth kaise śubh bhāvoṁkā
sumel avaśya hotā hī hai usakā bhī spaṣṭa nirdeś hai. jinake hr̥dayameṁ vītarāgatākī bhāvanā kā maṁthan
hotā rahatā hai aise śāstrakār aur ṭīkākār munīṁdroṁne is adhikārameṁ mānoṁ śāṁt vītarāg rasakī
saritā pravāhit kī hai. dhīr gambhīr gatise bahatī huī us śāṁtarasakī adhyātmagaṁgāmeṁ snān karanese
tattvajijñāsu bhāvuk jīv śītalatābhībhūt hote haiṁ aur unakā hr̥day śāṁt–śāṁt hokar muniyoṁkī
ātmānubhavamūlak sahajaśuddha udāsīn daśāke prati bahumānapūrvak namit ho jātā hai. is adhikār par
manan karanese supātra mumukṣu jīvoṁ ko samajhameṁ ātā hai ki ‘śuddhātmadravyake āśrayase sahaj daśākā
aṁś pragaṭ kiye binā mokṣake upāyakā aṁś bhī prāpta nahīṁ hotā.
itanī apār gaharāī hai ki use māpate hue apanī hī śaktikā māp nikal ātā hai. in sāragaṁbhīr
śāstroṁke racayitā param kr̥pālu acāryabhagavānakī koī param alaukik sāmarthya hai. param adbhūt
sātiśay aṁtarbāhya yogoṁke binā in śāstroṁkī racanā śakay nahīṁ hai. in śāstroṁkī vāṇī tarate hue
puruṣakī vāṇī hai aisā ham spaṣṭajānate haiṁ. inakī pratyek gāthā chaṭhṭhe–sātaveṁ guṇasthānameṁ jhulanevāle
mahāmunīke ātmānubhavameṁse pragaṭ huī hai. in śāstroṁke racayitā bhagavān kundakundācāryadev
mahāvidehakṣetrameṁ sarvajña vītarāg śrī sīmaṁdharabhagavānake samavasaraṇameṁ gaye the aur ve vahān̐ āṭh din tak
rahe the yah bāt yathātathya hai, akṣaraśaḥ satya hai, pramāṇasiddha hai. un paramopakārī ācāryabhagavān dvārā
race gaye samayasārādi śāstroṁmeṁ tīrthaṁkaradevakī ūn̐
haiṁ; unhoṁne samayasārakī tathā pravacanasārakī ṭīkā bhī likhī hai aur tattvārthasār, puruṣārthasiddhayupāy
ādi svataṁtra graṁth bhī race haiṁ. unakī ṭīkāoṁ jaisī ṭīkā abhī tak anya kisī jain graṁthakī nahīṁ
likhī gayī hai. unakī ṭīkāaiṁ parḥanevāle unakī adhyātmarasikatā, ātmānubhav, prakhar vidvattā,
vastusvarūpakī nyāyase siddha karanekī asādhāraṇ śakti, jinaśāsanakā sātiśay agādh jñān,
niścay–vyavahārakā saṁdhibaddha nirūpaṇ karanekī viral śakti evaṁ uttam kāvyaśaktikī sampūṇar pratīti
ho jātī hai. ati saṁkṣepameṁ gaṁbhīr rahasya bhar denekī unakī śakti vidvānoṁko āścaryacakit kar detī
hai. unakī daivī ṭīkāaiṁ śrutakevalīke vacan samān haiṁ. jis prakār mūl śāstrakāranake śāstra anubhav–
yukti ādi samasta samr̥ddhise samr̥ddha haiṁ usī prakār ṭīkākārakī ṭīkāaiṁ bhī u
kiyā hai aur śrī amr̥tacaṁdrācāryadene va–mānoṁ ve kundakundabhagavānake hr̥dayameṁ praviṣṭa ho gaye hoṁ
Page -13 of 264
PDF/HTML Page 16 of 293
single page version

śrī amr̥tacaṁdrācāryadevake race hue kāvya bhī adhyātmaras evaṁ ātmānubhavakī mastīse bharapūr hai. śrī
samayasārakī ṭīkāmeṁ ānevāle kāvyoṁṁ
adhyātmarasikoṁke hr̥dtaṁtrīko jhaṁkr̥t kar dete haiṁ. adhyātmakavike rūpameṁśrī amr̥tacaṁdrācāryadevakā sthān
advitīy hai.
saṁskr̥t ṭīkā likhī hai. śrī pāṁḍe hemarājajīne samayavyākhyākā bhāvārtha
maṁḍal dvārā prakāśit hiṁdī paṁcāstikāyameṁ mūl gāthāaiṁ, donoṁ saṁskr̥t ṭīkāaiṁ aur śrī hemarājajīkr̥t
bālāvabodhabhāṣāṭīkā
gujarātī padyānuvād, saṁskr̥t samayavyākhyā ṭīkā aur us gāthā–ṭīkākā akṣaraśaḥ gujarātī anuvād
prakāśit kiyā gayā hai, jisakā yah hindī anuvād hai. jahān̐ viśeṣ
anek sthānoṁpar śrī jayasenācāryadevakr̥t tātparyavr̥tti atiśay upayogī huī hai; kuch sthānoṁpar to
tātparyavr̥ttike kisī kisī bhāgakā akṣaraśaḥ anuvād hī ‘bhāvārtha’ athavā ṭippaṇī rūpameṁ kiyā hai. śrī
hemarājajīkr̥t bālāvabodhabhāṣāṭīkākā ādhār bhī kisī sthānapar liyā hai. śrī paramaśrutaprabhāvak
maṁḍal dvārā prakāśit paṁcāstikāyameṁ chapīhuī saṁskr̥t ṭīkākā hastalikhit pratiyoṁke sāth milān
karanepar usameṁ kahīṁ alpa aśuddhiyān̐ dikhāī dī ve isameṁ sudhāralī gaī haiṁ.
śakti mujhe pūjyapād sadgurudevase hī prāpta huī hai. paramopakārī sadgurudevake pavitra jīvanake pratyakṣa
paricay binā tathā unake ādhyātmik upadeśake binā is pāmarako jinavāṇīke prati leś bhī bhakti
yā śraddhā kahān̐se pragaṭ hotī? bhagavān kuṁdakuṁdācāryadev aur unake śāstroṁkī leś bhī mahimā kahān̐se
ātī aur un śāstrokā artha samajhanekī leś bhī śakti kahān̐se prāpta hotī? is prakār anuvādakī
samasta śaktikā mūl śrī sadgurudev hī honese vāstavameṁ to sadgurudevakī amr̥tavāṇīkā strot hī
––unake dvārā prāpta anamol upadeś hī–yathāsamay is anuvādarūpameṁ pariṇamit huā hai. jinake
śaktisiṁcan tathā chatrachāyāse maine is gahan śāstrakā anuvādakā sāhas kiyā thā aur jinakī
kr̥pāse vah nirvidhna samāpta huā hai un paramapūjya paramopakārī sadgurudev
Page -12 of 264
PDF/HTML Page 17 of 293
single page version

paṁcāstikāyasaṁgrahameṁ upadeśit vītarāgavijñānake prati bahumān vr̥ddhike viśiṣṭa nimitta hue haiṁ, aisī
param pūjya bahinaśrīke caraṇakamameṁ yah hr̥day naman karatā hai.
vyavasāyoṁmeṁse samay nikālakar samasta anuvādakī sukṣmatāse jān̐cakī hai, yathocit sūcanāyeṁ dī hai
aur anuvādameṁ ānevālī choṭī–baṛī kaṭhināīyoṁkā apane viśāl śāstrajñānase nirākaraṇ kiyā hai.
unakī sūcanāen̐ mere liye ati upayogī siddha huī hai. bramhacārī bhāīśrī caṁdulālabhāīne samasta
anuvādako ati sūkṣmatāse jān̐cakar upayogī sūcanāaiṁ dī hai, bahut parīśramapūrvak hastalikhit
pratiyoṁke ādhārase saṁskr̥t ṭīkā sudhārī hai, anukramaṇikā, gāthāsūcī, śuddhipatra ādi taiyār kiye
haiṁ, tathā atyaṁt sāvadhānīse ‘prūph’ saṁśodhan kiyā hai––is prakār ati pariśram evaṁ sāvadhānīpūrvak
sarvatomukhī sahāyatā kī haie. donoṁ sajjanoṁkī sahāyatāke liye maiṁ unakā aṁtaḥkaraṇapūrvak ābhār
mānatā hū̃n. unakī hārdik sahāyatāke binā is anuvādameṁ anek truṭiyān̐ rah jātī. jin– jin
ṭīkāoṁ tathā śāstroṁkā maine ādhār liyā hai un sabake racayitāoṁkā bhī maiṁ r̥ṇī hū̃n.
yah anuvād maine paṁcāstikāyasaṁgrahake prati bhakti evaṁ gurudevakī preraṇāse prerit hokar,
sāvadhānī rakhī hai ki śāstrake mūl āśayoṁmeṁ koī parivartan na ho jāye. tathāpi alpajñatāke kāraṇ
isameṁ kahī āśay–parivartanathayo huā ho yā bhūlo rah gaī ho to usake liye maiṁ śāstrakār śrī
kundakundācārya–bhagavān, ṭīkākār śrī amr̥tacaṁdrācāryadev, paramakr̥pālu śrī sadgurudev evaṁ mumukṣu
pāṭhakoṁse hārdik kṣamā yācanā karatā hūn̐ .
nirvāṇako prāpta ho. isake āśayako samyak prakārase samajhaneke liye nimnokta bātoṁko lakṣameṁ
rakhanā āvaśyak haiḥ– is śāstrameṁ katipay kathan svāśrit niścayanayake haiṁ
karanā cahiye aur vyavahārakathanoṁkā abhūtārtha samajhakar unakā saccā āśay kyā hai vah nikālanā
cāhiye. yadi aisā na kiyā jāyagā to viparīt samajh honese mahā anartha hogā. ‘pratyek dravya
svataṁtra hai. vah apane hī guṇaparyāyoṁko tathā utpādavyayadhrauvyako karatā hai. paradravyakā vah grahaṇ–
tyāg nahīṁ kar sakatā tathā paradravya vāstavameṁ use kuch lābh–hāni yā sahāy nahīṁ kar sakatā .
––jīvakī śuddha paryāy saṁvar–nirjarā–mokṣake kāraṇabhūt hai aur aśuddha paryāy āsrav–baṁdhake
kāraṇabhūt hai.’– aise mūlabhūt siddhāṁtoṁko kahīṁ bādhā na pahun̐ce is prakār sadaiv śāstrake kathanoṁkā
artha karanā cāhiye. punaśca is śāstrameṁ kuch paramaprayojanabhūt bhāvoṁkā nirūpaṇ ati saṁkṣepameṁ hī kiyā
gayā hai
Page -11 of 264
PDF/HTML Page 18 of 293
single page version

abhyās dvārā kī jāve to mumukṣuoṁko is śāstrake āśay samajhanemeṁ viśeṣ sugamatā hogī.
ācāryabhagavānane samyagjñānakī prasiddhike hetuse tathā mārgakī prabhāvanāke hetuse yah paṁcāstikāyasaṁgrah
śāstra kahā hai. ham isakā adhyayan karake, sarva dravyoṁkī svataṁtratā samajhakarake, nav padārthoko yathārtha
samajh karake, caitanyaguṇamay jīvadravyasāmānyakā āśray karake, samyagdarśan–samyagjñān pragaṭā karake,
mārgako prāpta karake, bhavabhramaṇake duḥkhoṁkā anta prāpta kareṁ yahī bhāvanā hai. śrī amr̥tacaṁdrācāryadevane
paṁcāstikāyasaṁgrahake samyak avabodhake phalakā nimnokta śabdomeṁ varṇan kiyā haiḥ–‘jo puruṣ vāstavameṁ
vastuttvakā kathan karanevāle is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ ko arthataḥ arthīrūpase jānakar, isīmeṁ kahe hue
jīvāstikāyameṁ aṁtargat apaneko
svarūpavikār āropit hai aisā apanekoe
vartat paramāṇukī bhān̐ti bhāvī baṁdhase parāṅmukh vartatā huā, pūrva baṁdhase chūṭatā huā, agnitapta jalakī
duḥsthiti samān jo duḥkh usase parimukta hotā hai.’
kārtik kr̥ṣṇā 4,
Page -10 of 264
PDF/HTML Page 19 of 293
single page version

hai, ataḥ aise hī śraddhān se mithyātva hai; isaliye usakā tyāg karanā. tathā niścayanay unhīṁo
yathāvat nirūpaṇ karatā hai, kisī ko kisī meṁ nahīṁ milātā, ataḥ aise hī śraddhānase samyaktva hotā
hai, isaliye usakā śraddhān karanā.
nimittādikī apekṣāse upacār kiyā hai’ aisā jānanā. is prakār jānanekā nām hī donoṁ nayoṁkā
grahaṇ hai. parantu donoṁ nayoṁke vyākhyānako samān satyārtha jānakar ‘aisā bhī hai aur aisā bhī hai ’
aisā bhramarūp pravartanese to donoṁ nayoṁkā grahaṇ karanā nahīṁ kahā hai.
tah vavahāreṇ viṇā paramatthuvaesaṇamasakkaṁ..
karane yogya nahīṁ hai.
Page -9 of 264
PDF/HTML Page 20 of 293
single page version

vyavahāranayase śarīrādik paradravyoṁkī sāpekṣatā dvārā nar–nārak–pr̥thvīkāyādirūp jīvake bhed kiye,
tab ‘manuṣya jīv hai,’ nārakī jīv hai’ ityādi prakārase unheṁ jīvakī pahicān huī; athavā abhed
vastumeṁ bhed utpanna karake jñān–darśanādi guṇaparyāyarūp jīvake bhed kiye, tab ‘jānanevālā jīv hai,’
‘dekhanevālā jīv hai’ ityādi prakārase unheṁṁ jīvakī pahicān huī. aur niścayase to vītarāgabhāv
mokṣamārga hai; kintu use jo nahīṁ jānate, unasee aisā hī kahate raheṁ to ve nahīṁ samajheṁge ; isaliye
unheṁ samajhāneke liye, vyavahāranayase tattvārthaśraddhān jñānapūrvak paradravyakā nimitta miṭānekī sāpekṣatā
dvārā vrat–śīl–saṁyamādirūp vītarāgabhāvake viśeṣ darśāye, tab unheṁ vītarāgabhāvakī pahicān huī.
isī prakār, anyatra bhī vyavahār binā niścayakā upadeś na honā samajhanā.
usīko jīv mānanā. jīvake saṁyogase śarīrādikako bhī jīv kahā vah kathanamātra hī hai. paramārthase
śarīrādik jīv nahīṁ hote. aisā hī śraddhān karanā. ḍūsarabh, abhed ātmāmeṁ jñān–darśanādi bhed
kiye isaliye kahīṁ unheṁ bhedarūp hī na mān lenā; bhed to samajhāneke liye hai. niścayase ātmā
abhed hī hai; usīko jīvavastu mānanā. saṁjñā–saṁkhyādi bhed kahe ve kathanamātra hī hai ; paramāthase ve
pr̥thak– pr̥thak nahīṁ haiṁ. aisā hī śraddhān karanā. punaśca, paradravyakā nimitta miṭānekī apekṣāse vrat–
śīl–saṁyamādikako mokṣamārga kahā isaliye kahīṁ unhīṁko mokṣamārga na mān lenā; kyoṁki paradravyake
grahaṇ–tyāg ātmāko ho to ātmā paradravyakā kartā–hartā ho jāye, kintu koī dravya kisī dravyake
ādhīn nahīṁ haiṁ. ātmā to apane bhāv jo rāgādik hai unheṁ choṛakar vītarāgī hotā hai, isaliye
niścayase vītarāgabhāv hī mokṣamārga hai. vītarāgabhāvoṁko aur vratādikako kadācit kāryakāraṇapanā hai
isaliye vratādikako mokṣamārga kahā kintu vah kathanamātra hī hai. paramārthase bāhyakriyā mokṣamārga nahīṁ
hai. aisā hī śraddhān karanā. isī prakār, anyatra bhī vyavahāranayako aṁgīkār na karanekā samajh
lenā.