Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version
praśnaḥ– vyavahāranay parako upadeś karanemeṁ hī kāryakārī hai yā svayaṁkā bhī prayojan sādhatā hai?
uttaraḥ– svayaṁ bhī jab tak niścayanayase prarūpati vastuko nahīṁ jānatā tabatak vyavahāramārga dvārā vastukā niścay karatā hai. isaliye nīcalī daśāmeṁ svayaṁko bhī vyavahāranay kāryakārī hai. parantu vyavahārako upacāramātra mānakar usake dvārā vastukā śraddhān barābar kiyā jāve to vah kāryakārī ho, aur yadi niścayakī bhān̐ti vyavahār bhī satyabhūt mānakar ‘vastu aisī hī hai’ aisā śraddhān kiyā jāve to vah ulṭā akāryakārī ho jāye. yahī puruṣārthasiddhayupāyameṁ kahā haiḥ–
vyavahāramev kevalamavaiti yastasya deśanā nāsti..
māṇavak ev siṁho yathā bhavatyanavagītasiṁhasya.
vyavahār ev hi tathā niścayatāṁ yātyaniścayajñasya..
arthaḥ– munirāj, ajñānīko samajhāneke liye asatyārtha jo vyavahāranay usako upadeś dete haiṁ. jo kevaḷ vyavahārako hī samajhātā hai, use to upadeś hī denā yogya nahīṁ hai. jis prakār jo sacce siṁhako na samajhatā use to bilāv hī siṁh hai, usī prakār jo niścayako nahīṁ samajhatā usake to vyavahār hī niścayapaneko prāpta hotā hai.
Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version
ab, niścay–vyavahār donoṁ nayoṁke ābhāsakā avalamban lete haiṁ aise mithyādraṣṭiyoṁkā nirūpaṇ karate haiṁḥ––
koī aisā mānate haiṁ ki jinamatameṁ niścay aur vyavahār do nay kahe haiṁ isaliye hameṁ un donoṁkā aṁgīkār karanā cāhiye. aisā vicārakar, jis prakār kevaḷaniścayabhāsake avalimbayoṁkā kathan kiyā thā tadanusār to ve niścayakā aṁgīkār karate haiṁ aur jis prakār kevalavyavahārābhāsake avalimbayoṁkā kathan kiyā thā tadanusār vyavahārakā aṁgīkār karate haiṁ. yadyapi is prakār aṁgīkār karanemeṁ donoṁ nayoṁmeṁ virodh hai, tathāpi kareṁ kyā? donoṁ nayoṁkā saccā svarūp to bhāsit huā nahīṁ hai aur jinamatameṁ do nay kahe haiṁ unameṁse kisīko choṛā bhī nahīṁ jātā. isaliye bhramapūrvak donoṁ nayokāṁ sādhan sādhate haiṁ. un jīvoṁko bhī mithyādraṣṭi jānanā.
ab unakī pravr̥ttikī viśeṣatā darśāte haiṁḥ–
aṁtaraṁgameṁ svayaṁko to nirdhār karake yathāvat niścay–vyavahār mokṣamārgako pahicānā nahīṁ hai parantu jin–ājñā mānakar niścay–vyavahārarūp do prakārake mokṣamārga mānate haiṁ. ab mokṣamārga to kahīṁ do haiṁ nahīṁ, mokṣamārgakā nirūpaṇ do prakārase hai. jahān̐ṁ sacce mokṣamārgako mokṣamārga nirūpaṇ kiyā hai vah niścayamokṣamārga hai, aur jahān̐ṁṁ mokṣamārga to hai nahīṁ kintu mokṣamārgakā nimitta haie athavā sahacārī hai, use upacārase mokṣamārga kaheṁ vah vyavahāramokṣamārga hai; kyoṁki niścay–vyavahārakā sarvatra aisā hī lakṣaṇ hai. saccā nirūpaṇ so niścay, upacār nirūpaṇ so vyavahāra. isaliye nirūpaṇakī apekṣāse do prakāse mokṣamārga jānanā. paraṁtu ek niścayamokṣamārga hai tathā ek vyavahāramokṣamārga hai is prakār do mokṣamārga mānanā mithyā hai.
punaśca, ve niścay–vyavahār donoṁko upādey mānate haiṁ. vah bhī bhram hai, kyoṁki niścay aur vyavahārakā svarūp to paraspar virodh sahit hai –
Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version
viṣay
1 ṣaḍdravyapaṁcāstikāyavarṇan
ṣaḍdravyapaṁcāstikāyake sāmānya
śāstrake ādimeṁ bhāvanamaskārarūp
asādhāraṇ maṁgal
samay arthāt āgamako praṇām karake usakā kathan karane sambandhī
abhāv
kā utpād nahīṁ hotā usakā
śrīmadkundakundācārya devakī pratijñā
śabdarūpase, jñānarūpase aur artharūpase
hone
aise tīn prakārakā ‘samay’ śabdakā
artha tathā lok–alokarūp vibhāg
pān̐c astikāyoṁkī viśeṣ saṁjñā, sāmānya
–viśeṣ astitva tathā kāyatvakā kathan
pān̐c astikāyoṁkā astitva kis prakār
se hai aur kāyatva kis prakārase hai
usakā kathan
pān̐c astikāyoṁko tathā kālako dravya–
panekā kā kathan
chah dravyoṁkā paraspar atyaṁt saṁkar honepar
bhī ve apane apane niścit svarūpase
cyut nahīṁ hote aisā kathan
astitva kā svarūp
sattā aur dravyakā arthāntarapanā honekā
khaṇḍan
tīn prakārase dravyakā lakṣaṇ
Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version
viṣay
jīvadravyāstikāyakā vyākhyān
sāṁsāradaśāvāle ātmākā saupādhi aur
nirupādhi svarūp
muktadaśāvāle ātmākā nirupādhi svarūp
siddhake nirupādhi jñān darśan aur
sukhakā samarthan
jīvatvaguṇakī vyākhyā
jīvoṁkā svābhāvik pramāṇ tathā unakā
mukta aur amukta aisā vibhāg
jīvake dehapramāṇapaneke draṣṭāntakā kathan
jīvakā dehase dehāntarameṁ astitva, deh se pr̥thakatva tathā dehāntarameṁ gaman kā
pūrvak, dravya aur guṇoṁke abhinna–
kāraṇ
siddha bhagavantoṁke jīvatva evaṁ deh– pramāṇatvakī vyavasthā
siddhabhagavānako kāryapanā aur
kāraṇapanā honekā nirākaraṇ
‘jīvakā abhāv so mukti’ –is bāt
kā khaṇḍan
cetayitr̥tva guṇakī vyākhyā
kis jīvako kaunasī cetanā hotī hai
usakā kathan
upayog guṇake vyākhyānakā prārambha
jñānopayogake bhedoṁke nām aur
svarūpakā kathan
darśanopayogake bhedoṁke nām aur
svarūpakā kathan
ek ātmā anek jñānātmak honekā
samarthan
dravyakā guṇoṁse bhinnatva aur guṇoṁkā
dravyase bhinnatva honemeṁ doṣ
dravya aur guṇoṁkā svocit ananyapanā
Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version
viṣay
karmako jīvabhāvakā kartāpanā honeke
sambandhameṁṁ pūrvapakṣa
59 vīṁ gāthāmeṁ kahe hue pūrvapakṣake
samādhānarūp siddhānta
niścanay se jīv ko apane bhāvoṁ kā
kartāpanā aur pudgalakarmoṁkā akartāpanā
niścanayase abhinna kārak honese karma
aur jīv svayaṁ apane–apane rūpake
kartā haiṁ– tatsambandhī nirūpaṇ
yadi karma jīvako anayonya akartāpanā
ho, to anyakā diyā huā phal anya
bhoge, aisā prasaṁg āyegā, –aisā doṣ
batalākar pūrvapakṣakā nirūpaṇ
karmayogya pudgal samasta lokameṁ vyāpta
haiṁ; isaliye jahān̐ ātmā hai vahān̐, binā
lāye hī, ve vidyamān haiṁ–––tatsambandhī
kathan
anya dvārā kiye binā karma kī uttpatti
kis prakār hotī hai usakā kathan
karmoṁkī vicitratā anya dvārā nahīṁ kī
jātī ––––tatsambandhī kathan
niścayase jīv aur karmako nij–nij
rūpakā hī kartāpanā hone par bhī,
vyavahārase jīvako karma dvārā diye gaye
phal kā upabhog virodhako prāpta nahīṁ
hotā––– tatsambandhī kathan
kartr̥tva aur bhoktr̥tvakī vyākhyān kā
upasaṁhār
karmasaṁyuktapane kī mukhyatā se prabhutvaguṇ
kā vyākhyān
Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version
viṣay
dharma aur adharmake udāsīnapane sambandhī
hetu
ākāśadravyāstikāy vyākhyān
ākāśakā svarūp
leākake bāhar bhī ākāś honekī sūcanā
ākāśameṁ gatihetutva honemeṁ
doṣakā nirūpaṇ
92 vīṁ gāthā meṁ gatipakṣasambandhī kathan
karaneke paścāt sthitipakṣasambandhī kathan
ākāśako gatisthitihetutvakā abhāv
honeke sambandhameṁ hetu
ākāśako gatisthitihetutva honeke
khaṇḍan sambandhī kathanakā upasaṁhār
dharma, a dharma aur lokākāśakā
avagāhakī apekṣāse ekatva honepar bhī
vasturūpase anyatva
dravyoṁkā mūrtāmūrtapanā aur
cetanācetanapanā
dravyoṁkā sakriy– niṣkriyapanā
mūrta aur amūrtake lakṣaṇ
vyavahārakāl tathā niścayakālakā svarūp
kālake ‘nitya’ aur ‘kṣaṇik’ aise
do vibhāg
kālako dravyapanekā vidhān aur
astikāyapanekā niṣedh
paṁcāstikātake avabodhakā phal kahakar
usake vyākhyānakā upasaṁhār
Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version
viṣay
jīvavyākhyānake upasaṁhārakī tathā
ajīvavyākhyānake prāraṁbhakī sūcanā
ajīvapadārthakā vyākhyān
ākāśādikā ajīvapanā darśāneke
hetu
ākāśādikā acetanatvasāmānya
niścit karaneke liye anumān
jīv–pudgalake saṁyogameṁ bhī, unake
bhedake kāraṇabhūt svarūpakā kathan
27
jīv–pudgalake saṁyogase niṣpanna
honevāle anya sāt padārthoṁke
upodghāt hetu jīvakarma aur
pudkarmake cakrakā varṇan
30
puṇya–pāpapadārthakā vyākhyān
puṇya–pāpako yogya bhāvake
svabhāvakā kathan
puṇya–pāpakā svarūp
mūrtakarmakā samarthan
mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth jo bandha–
prakār tathā amūrta jīvakā mūrta–karmake
sāth jo bandha prakār usakī sūcanā
āstravapadārthakā vyākhyān
puṇyāstravakā svarūp
praśasta rāgakā svarūp
anukampākā svarūp
cittakī kaluśatākā svarūp
pāpāstravakā svarūp
pāpāstravabhūt bhāvoṁkā vistār
saṁvarapadārthakā vyākhyān
papake saṁvarakā kathan
Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version
viṣay
svacāritrameṁ pravartan karanevālekā
svarūp
śuddha svacāritrapravr̥ttikā mārga
niścayamokṣamārgake sādhanarūpase,
pūrvodiṣṭa vyavahāramokṣamārgakā nirdeś
vyavahāramokṣamārgake sādhyarūpase,
niścayamokṣamārgakā kathan
ātmāke cāritra–jñān–darśanapanekā
prakāśan
sarva saṁsārī ātmā mokṣamārgake yogya
honekā nirākaraṇ
darśan–jñān cāritrakā kathaṁcit
baṁdhahetupanā aur jīvasvabhāvameṁ niyat
cāritrakā sākṣāt mokṣahetupanā
sūkṣma parasamayakā svarūp
śuddhasamprayogako kathaṁcit baṁdhahetupanā
honese use mokṣamārgapanekā niṣedh
Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version
kāmadaṁ mokṣadaṁ caiv ૐ kārāy namo namaḥ.. 1 ..
munibhirupāsitatīrthā sarasvatī haratu no duritān.. 2 ..
cakṣurunmīlitaṁ yen tasmai śrīgurave namaḥ.. 3 ..
.. śrīparamagurave namaḥ, paramparācāryagurave namaḥ ..
sakalakaluṣavidhvaṁsakaṁ, śreyasāṁ parivardhakaṁ, dharmasambandhakaṁ, bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakaṁ, puṇyaprakāśakaṁ, pāpapraṇāśakamidaṁ śāstraṁ śrī paṁcāstikāyanāmadheyaṁ, asya mūlagranthakartāraḥ śrīsarvajñadevāstaduttaragranthakartāraḥ śrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣāṁ vacanānusāramāsādya ācāryaśrīkundakundācāryadevaviracitaṁ, śrotāraḥ sāvadhānatayā śrr̥ṇavantu..
maṁgalaṁ kundakundāryo jainadharmo‘stu maṁgalam.. 9 ..
pradhānaṁ sarvadharmāṇāṁ jainaṁ jayatu śāsanam.. 2 ..
Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version
namo‘nekāntaviśrāntamahimne paramātmane.. 1..
[pratham, granthake ādimeṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt prākr̥tagāthābaddha is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ nāmak śāstrakī ‘samayavyākhyā’ nāmak saṁskr̥t ṭīkā racanevāle ācārya śrī amr̥tacandrācāryadev ślok dvārā maṁgalake hetu paramātmāko namaskār karate haiṁḥ–– [ślokārthaḥ––] sahaj ānanda evaṁ sahaj caitanyaprakāśamay honese jo ati mahān hai tathā anekāntameṁ sthit jisakī mahimā hai, us paramātmāko namaskār ho. [1]
Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version
2
syātkārajīvitā jīyājjainī siddhāntapaddhatiḥ.. 2..
samyagjñānāmalajyotirjananī dvinayāśrayā.
athātaḥ samayavyākhyā saṁkṣepeṇā‘bhidhīyate.. 3..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ab ṭīkākār ācāryadev ślok dvārā jinavāṇīkī stuti karate haiṁḥ––]
[ślokārthaḥ–] 1syātkār jisakā jīvan hai aisī jainī [–jinabhagavānakī] siddhāṁtapaddhati – jo ki 2durnivār nayasamūhake 3virodhakā nāś karanevālī auṣadhi hai vah– jayavaṁt ho. [2]
[ab ṭīkākār ācāryadev ślok dvārā is paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrakī ṭīkā racane kī pratijñā karate haiṁ]
[ślokārthaḥ–] ab yahān̐se, jo samyagjñānarūpī nirmal jyotikī jananī hai aisī dvinayāśrit [do nayoṁkā āśray karanārī] 4samayavyākhyā [paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrakī samayavyākhyā nāmak ṭīkā] saṁkṣepase kahī jātī hai. [3]
[ab, tīn ślokoṁ dvārā ṭīkākār ācāryadev atyanta saṁkṣepameṁ yah batalāte haiṁ ki is paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrameṁ kin–kin viṣayoṁkā nirūpaṇ haiḥ–––] ------------------------------------------------------- 1 ̣ ‘syāt’ pad jinadevakī siddhāntapaddhatikā jīvan hai. [syāt = kathaṁcit; kisī apekṣāse; kisī prakārase.] 2 ̣ durnivār = nivāraṇ karanā kaṭhin; ṭālanā kaṭhina. 3 ̣ pratyek vastu nityatva, anityatva ādi anek antamay [dharmamay] hai. vastukī sarvathā nityatā tathā sarvathā
paryāy– apekṣāse] anityatā mānanemeṁ kiṁcit virodh nahīṁṁ ātā–aisā jinavāṇī spaṣṭa samajhātī hai. isaprakār
jinabhagavānakī vāṇī syādvād dvārā [apekṣā–kathanase] vastukā param yathārtha nirūpaṇ karake, nityatva–
anityatvādi dharmoṁmeṁ [tathā un–un dharmoṁko batalānevāle nayoṁmeṁ] avirodh [sumel] abādhitarūpase siddha
karatī hai aur un dharmoṁke binā vastukī niṣpatti hī nahīṁ ho sakatī aisā nirbādharūpase sthāpit karatī hai.
4 ̣ samayavyākhyā = samayakī vyākhyā; paṁcāstikāyakī vyākhyā; dravyakī vyākhyā; padārthakī vyākhyā. [vyākhyā = vyākhyān; spaṣṭa kathan; vivaraṇ; spaṣṭīkaraṇa.]
Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
pūrvaṁ mūlapadārthānāmih sūtrakr̥tā kr̥tam.. 4..
tatonavapadārthānāṁ vyavasthā pratipāditā.. 5..
tatastattvaparijñānapūrveṇ tritayātmanā.
proktā mārgeṇ kalyāṇī mokṣaprāptirapaścimā.. 6..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
prarūpaṇ kiyā hai [arthāt is śāstrake pratham adhikārameṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevane viśvake mūl padārthoṁkā pān̐c astikāy aur chah dravyakī paddhatise nirūpaṇ kiyā hai]. [4]
[ślokārthaḥ–] paścāt [dūsare adhikārameṁ], jīv aur ajīv– in do kī paryāyoṁrūp nav padārthoṁkī–ki jinake mārga arthāt kārya bhinna–bhinna prakārake haiṁ unakī–vyavasthā pratipādit kī hai. [5]
[ślokārthaḥ–] paścāt [dūsare adhikārake antameṁ] , tattvake parijñānapūrvak [paṁcāstikāy, ṣaḍdravya tathā nav padārthoṁke yathārtha jñānapūrvak] trayātmak mārgase [samyagdarśan jñānacāritrātmak mārgase] kalyāṇasvarūp uttam mokṣaprāpti kahī hai. [6] -------------------------------------------------------------------------- is śāstrake kartā śrīmadbhagavatkundakundācāryadev haiṁ. unake dūsare nām padmanaṁdī, vakragrīvācārya,
karate hue likhate haiṁ kiḥ–– ‘ab śrī kumāranaṁdī–siddhāṁtidevake śiṣya śrīmatkundakundācāryadevane–
jinake dūsare nām padmanaṁdī ādi the unhoṁne – prasiddhakathānyāyase pūrvavidehameṁ jākar vītarāg–
sarvajña sīmaṁdharasvāmī tīrthaṁkaraparamadevake darśan karake, unake mukhakamalase nīkalī huī divya vāṇīke
śravaṇase avadhārit padārtha dvārā śuddhātmatattvādi sārabhūt artha grahaṇ karake, vahān̐se lauṭakar
aṁtaḥtattva evaṁ bahiḥtattvake gauṇ–mukhya pratipādanake hetu athavā śivakumāramahārājādi saṁkṣeparuci
śiṣyoṁke pratibodhanārtha race hue paṁcāstikāyaprābhr̥taśāstrakā yathākramase adhikāraśuddhipūrvak
tātparyārtharūp vyākhyān kiyā jātā hai.
Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version
] paṁcāstikāyasaṁgrah
4
ath sūtrāvatāraḥ–
aṁtātīdaguṇāṇaṁ ṇamo jiṇāṇaṁ jidabhavāṇaṁ.. 1..
antātītaguṇebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaḥ.. 1..
athātra ‘namo jinebhyaḥ’ ityanen jinabhāvanamaskārarūpamasādhāraṇaṁ śāstrasyādau maṅgalamupāttam. anādinā saṁtānen pravarttamānā anādinaiv saṁtānen pravarttamānairindrāṇāṁ śatairvanditā ye ityanen sarvadaiv ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ab [śrīmadbhagatvakundakundācāryadevaviracit] gāthāsūtrakā avataraṇ kiyā jātā haiḥ–––
anvayārthaḥ– [indraśatavanditebhyaḥ] jo so indroṁse vandit haiṁ, [tribhuvanahitamadhuraviśadavākyebhyaḥ] tīn lokako hitakar, madhur evaṁ viśad [nirmal, spaṣṭa] jinakī vāṇī hai, [antātītaguṇebhyaḥ] [caitanyake ananta vilāsasvarūp] ananta guṇ jinako vartatā hai aur [jitabhavebhyaḥ] jinhoṁne bhav par vijay prāpta kī hai, [jinebhyaḥ] un jinoṁko [namaḥ] namaskār ho.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmeṁ] ‘jinoṁko namaskār ho’ aisā kahakar śāstrake ādimeṁ jinako bhāvanamaskārarūp asādhāraṇ 1maṁgal kahā. ‘jo anādi pravāhase pravartate [–cale ārahe ] hue anādi pravāhase hī pravartamān [–cale ārahe] 2sau sau indroṁseṁvandit haiṁ’ aisā kahakar sadaiv devādhidevapaneke kāraṇ ve hī [jinadev hī] asādhāraṇ namaskārake yogya haiṁ aisā kahā. --------------------------------------------------------------------------
aur tiryaṁcoṁkā 1– isaprakār kul 100 indra anādi pravāharūpaseṁ cale ārahe haiṁ .
niḥsīm guṇ dharanārane, jitabhav namuṁ jinarājane. 1.
Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
devadhidevatvātteṣāmevāsādhāraṇanamaskārārhatvamuktam. tribhuvanamurdhvādhomadhyalokavartī samasta ev jīvalokastasmai nirvyobādhaviśuddhātmatattvopalambho–pāyābhidhāyitvāddhitaṁ paramārtharasikajanamanohāritvānmadhuraṁ, nirastasamastaśaṁkādidoṣāspadatvādvi–śadaṁ vākyaṁ divyo dhvaniryeṣāmityanen samastavastuyāthātmyopadeśitvātprekṣāvatpratīkṣyatvamākhyātam. antamatītaḥ kṣetrānavacchinnaḥ kālānavacchinnaśca paramacaitanyaśaktivilāsalakṣaṇo guṇo yeṣāmityanen tu paramādbhutajñānātiśayaprakāśanādavāptajñānātiśayānāmapi yogīndrāṇāṁ vandhatvamuditam. jito bhav ājavaṁjavo yairityanen tu kutakr̥tyatvaprakaṭanātta evānyeṣāmakr̥takr̥tyānāṁ śaraṇamityupadiṣṭam. iti sarvapadānāṁ tātparyam.. 1.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘jinakī vāṇī arthāt divyadhvani tīn lokako –ūrdhva–adho–madhya lokavartī samasta jīvasamuhako– nirbādh viśuddha ātmatattvakī upalabdhikā upāy kahanevālī honese hitakar hai, paramārtharasik janoṁke manako haranevālī honese madhur hai aur samasta śaṁkādi doṣoṁke sthān dūr kar denese viśad [nirmal, spaṣṭa] hai’ ––– aisā kahakar [jinadev] samasta vastuke yathārtha svarūpake upadeśak honese vicāravaṁt buddhimān puruṣoṁke bahumānake yogya haiṁ [arthāt jinakā upadeś vicāravaṁt buddhimān puruṣoṁko bahumānapūrvak vicāranā cāhiye aise haiṁ] aisā kahā. ‘ananta–kṣetrase anta rahit aur kālase anta rahit–––paramacaitanyaśaktike vilāsasvarūp guṇ jinako vartatā hai’ aisā kahakar [jinoṁko] param adabhut jñānātiśay pragaṭ honeke kāraṇ jñānātiśayako prāpta yogandroṁse bhī vaṁdya hai aisā kahā. ‘bhav arthāt saṁsār par jinhoṁne vijay prāpta kī hai’ aisā kahakar kr̥takr̥tyapanā pragaṭ ho jānese ve hī [jin hī] anya akr̥takr̥tya jīvoṁko śaraṇabhūt haiṁ aisā upadeś diyā.– aisā sarva padoṁkā tātparya hai.
bhāvārthaḥ– yahān̐ jinabhagavantoṁke cār viśeṣaṇoṁkā varṇan karake unheṁ bhāvanamaskār kiyā hai. [1] pratham to, jinabhagavanta sau indroṁse vaṁdya haiṁ. aise asādhāraṇ namaskārake yogya anya koī nahīṁ hai, kyoṁki devoṁ tathā asuroṁmeṁ yuddha hotā hai isalie [devādhidev jinabhagavānake atirikta] anya koī bhī dev sau indroṁse vandit nahīṁ hai. [2] dūsare, jinabhagavānakī vāṇī tīnalokako śuddha ātmasvarūpakī prāptikā upāy darśātī hai isalie hitakar hai; vītarāg nirvikalpa samādhise utpanna sahaj –apūrva paramānandarūp pāramārthik sukharasāsvādake rasik janoṁke manako haratī hai isalie [arthāt param samarasībhāvake rasik jīvoṁko mudit karatī hai isalie] madhur hai;
Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version
6
śuddha jīvāstikāyādi sāt tattva, nav padārtha, chah dravya aur pān̐c astikāyakā saṁśay–vimoh– vibhram rahit nirūpaṇ kratī hai isalie athavā pūrvāparavirodhādi doṣ rahit honese athavā yugapad sarva jīvoṁko apanī–apanī bhāṣāmeṁ spaṣṭa arthakā pratipādan karatī hai isalie viśad–spaṣṭa– vyakta hai. isaprakār jinabhagavānakī vāṇī hī pramāṇabhūt hai; ekāntarūp apauruṣey vacan yā vicitra kathārūp kalpit purāṇavacan pramāṇabhūt nahīṁ hai. [3] tīsare, ananta dravya–kṣetra–kāl–bhāvakā jānanevālā ananta kevalajñānaguṇ jinabhagavantoṁko vartatā hai. isaprakār buddhi ādi sāt r̥ddhiyān̐ tathā matijñānādi caturvidh jñānase sampanna gaṇadharadevādi yogandroṁse bhī ve vaṁdya haiṁ. [4] cauthe, pān̐c prakārake saṁsārako jinabhagavantoṁne jītā hai. isaprakār kr̥takr̥tyapaneke kāraṇ ve hī anya akr̥takr̥tya jīvoṁko śaraṇabhūt hai, dūsarā koī nahīṁ.– isaprakār cār viśeṣaṇoṁse yukta jinabhagavantoṁko graṁthake ādimeṁ bhāvanamaskār karake maṁgal kiyā.
praśnaḥ– jo śāstra svayaṁ hī maṁgal haiṁ, usakā maṁgal kisalie kiyā jātā hai?
uttaraḥ– bhaktike hetuse maṁgalakā bhī maṁgal kiyā jātā hai. sūryakī dīpakase , mahāsāgarakī jalase, vāgīśvarīkī [sarasvatī] kī vāṇīse aur maṁgalakī maṁgalase arcanā kī jātī hai .. 1..
-------------------------------------------------------------------------- is gāthākī śrījayasenācāryadevakr̥t ṭīkāmeṁ, śāstrakā maṁgal śāstrakā nimitta, śāstrakā hetu [phal], śāstrakā
punaśca, śrī jayasenācāryadevane is gāthāke śabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha evaṁ bhāvārtha samajhākar, ‘isaprakār vyākhyānakālame sarvatra śabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha aur bhāvārtha prayukta karane yogya haiṁ’ ––– aisā kahā hai.
Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
samayo hyāgamaḥ. tasya praṇāmapūrvakamātmanābhidhānamatra pratijñātam. yujyate hi sa praṇantumabhidhātuṁ cāptopadiṣṭhatve sati saphalatvāt. tatrāptopadiṣṭatvamasya śramaṇamukhodgatārthattvāt. śramaṇā hi mahāśramaṇāḥ sarvajñavītarāgāḥ. arthaḥ punaranekaśabdasaṁbandhenābhidhīyamāno vastutayaiko‘bhidheya. saphalatvaṁ tu catasr̥ṇāṁ ---------------------------------------------------------------------------------------------
mukhase kahe gaye padārthoṁkā kathan karanevāle], [caturgatinivāraṇaṁ] cār gatikā nivāraṇ karanevāle aur [sanirvāṇam] nirvāṇ sahit [–nirvāṇake kāraṇabhūt] – [imaṁ samayaṁ] aise is samayako [śirasā praṇamya] śirasā naman karake [eṣavakṣyāmi] maiṁ usakā kathan karatā hūn̐; [śrr̥ṇut] vah śravaṇ karo.
[śrīmadbhagavatkundakundācāryadevane] pratijñā kī hai. vah [samay] praṇām karane evaṁ kathan karane yogya hai, kyoṁki vah āpta dvārā upadiṣṭa honese saphal hai. vahān̐, usakā āpta dvārā upadiṣṭapanā isalie hai ki jisase vah ‘śramaṇake mukhase nikalā huā arthamay’ hai. ‘śramaṇ’ arthāt mahāśramaṇ– sarvajñavītarāgadev; aur ‘artha’ arthāt anek śabdoṁke sambandhase kahā jānevālā, vasturūpase ek aisā padārtha. punaśca usakī [–samayakī] saphalatā isalie hai ki jisase vah samay
--------------------------------------------------------------------------
haiṁ aur ve vītarāg [moharāgadveṣarahit] honeke kāraṇ unheṁ asatya kahanekā leśamātra prayojan nahīṁ rahā hai;
isalie vītarāg–sarvajñadev sacamuc āpta haiṁ. aise āpta dvārā āgam upadiṣṭa honese vah [āgam] saphal
haiṁ.]
jinavadananirgat–arthamay, caugatiharaṇ, śivahetu che. 2.
Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version
8
nārakatiryagmanuṣyadevatvalakṣaṇānāṁ gatīnāṁ nivāraṇatvāt pārataṁkryanivr̥ttilakṣaṇasya nirvāṇasya śuddhātmatattvopalambharūpasya paramparayā kāraṇatvāt svātaṁkryaprāptilakṣaṇasya ca phalasya sadbhāvāditi.. 2..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ‘nārakatva’ tiryacatva, manuṣyatva tathā devatvasvarūp cār gatiyoṁkā nivāraṇ’ karane ke kāraṇ aur [2] śuddhātmatattvakī upalabdhirūp ‘nirvāṇakā paramparāse kāraṇ’ honeke kāraṇ [1] parataṁtratānivr̥ti jisakā lakṣaṇ hai aur [2] svataṁtratāprāpti jisakā lakṣaṇ hai –– aise 1phal sahit hai.
bhāvārthaḥ– vītarāgasarvajña mahāśramaṇake mukhase nīkale hue śabdasamayako koī āsannabhavya puruṣ sunakar, us śabdasamayake vācyabhūt paṁcāstikāyasvarūp artha samayako jānatā hai aur usameṁ ājāne vāle śuddhajīvāstikāyasvarūp arthameṁ [padārthameṁ] vītarāg nirvikalpa samādhi dvārā sthit rahakar cār gatikā nivāraṇ karake, nirvāṇ prāpta karake, svātmotpanna, anākulatālakṣaṇ, ananta sukhako prāpta karatā hai. is kāraṇase dravyāgamarūp śabdasamay namaskār karane tathā vyākhyān karane yogya hai..2..
-------------------------------------------------------------------------- mūl gāthāmeṁ ‘samavāo’ śabda haie; saṁskr̥t bhāṣāmeṁ usakā artha ‘samavādaḥ’ bhī hotā hai aur ‘ samavāyaḥ’ bhī
1. cār gatikā nivāraṇ [arthāt paratantratākī nivr̥ti] aur nirvāṇakī utpatti [arthāt svatantratākī prāpti]
te lok che, āgaḷ amāp alok ābhasvarūp che. 3.
Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
tatra ca pañcānāmastikāyānāṁ samo madhyastho rāgadveṣābhyāmanupahato varṇapadavākya–sanniveśaviśiṣṭaḥ pāṭho vādaḥ śabdasamayaḥ śabdāgam iti yāvat. teṣāmev mithyādarśanodayocchede sati samyagvāyaḥ paricchedo jñānasamayo jñānagam iti yāvat. teṣāmevābhidhānapratyayaparicchinnānāṁ vasturūpeṇ samavāyaḥ saṁdhāto‘rthasamayaḥ sarvapadārthasārtha iti yāvat. tadatra jñānasamayaprasiddhayartha śabdasamayasambandhenārthasamay o‘bhidhātumabhipretaḥ. ath tasyaivārthasamayasya dvaividhyaṁ lokālok–vikalpāt.
--------------------------------------------------------------------------------------------- unakā samavāy [–paṁcāstikāyakā samyak bodh athavā samūh] [samayaḥ] vah samay hai [iti] aisā [jinottamaiḥ prajñaptam] jinavaroṁne kahā hai. [saḥ ca ev lokaḥ bhavati] vahī lok hai. [–pān̐c astikāyake samūh jitanā hī lok hai.]; [tataḥ] usase āge [amitaḥ alokaḥ] amāp alok [kham] ākāśasvarūp hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmeṁ śabdarūpase, jñānarūpase aur artharūpase [–śabdasamay, jñānasamay aur arthasamay]– aise tīn prakārase ‘samay’ śabdakā artha kahā hai tathā lok–alokarūp vibhāg kahā hai.
vahān̐, [1] ‘sam’ arthāt madhyastha yānī jo rāgadveṣase vikr̥t nahīṁ huā; ‘vād’ arthāt varṇa [akṣar], pad [śabda] aur vākyake samūhavālā pāṭha. pān̐c astikāyakā ‘samavād’ arthāt madhyastha [–rāgadveṣase vikr̥t nahīṁ huā] pāṭh [–maukhik yā śāstrārūrḥ nirūpaṇ] vah śabdasamay hai, arthāt śabdāgam vah śabdasamay hai. [2] mithyādarśanake udayakā nāś hone par, us paṁcāstikāyakā hī samyak avāy arthāt samyak jñān vah jñānasamay hai, arthāt jñānāgam vah jñānasamay hai. [3] kathanake nimittase jñāt hue us paṁcāstikāyakā hī vasturūpase samavāy arthāt samūh vah arthasamay hai, arthāt sarvapadārthasamūh vah arthasamay hai. usameṁ yahān̐ jñān samayakī prasiddhike hetu śabdasamayake sambandhase arthasamayakā kathan [śrīmadbhagavatkundakundācāryadev] karanā cāhate haiṁ. -------------------------------------------------------------------------- samavāy =[1] sam+avāy; samyak avāy; samyak jñāna. [2] samūha. [is paṁcāstikāyasaṁgrah śāstrameṁ yahān̐
samavāy vah samay hai.’ aisā kahā hai; isaliye ‘chah dravyakā samavāy vah samay hai’ aise kathanake bhāvake sāth
is kathanake bhāvakā virodh nahīṁ samajhanā cāhiye, mātra vivakṣābhed hai aisā samajhanā cāhiye. aur isī prakār
anya sthān par bhī vivakṣā samajhakar aviruddha artha samajh lenā cāhiye]
Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version
10
sa ev pañcāstikāyasamavāyo yāvāṁstāvān̐llokastataḥ paramamito‘nanto hyalokaḥ, sa tu nābhāvamātraṁ kintu tatsamavāyātiriktaparimāṇamanantakṣetraṁ khamākāśamiti.. 3..
astitve ca niyatā ananyamayā aṇumahāntaḥ.. 4..
--------------------------------------------------------------------------------------------- ab, usī arthasamayakā, 1lok aur alokake bhedake kāraṇ dvividhapanā hai. vahī paṁcāstikāyasamūh jitanā hai, utanā lok hai. usase āge amāp arthāt ananta alok hai. vah alok abhāvamātra nahīṁ hai kintu paṁcāstikāyasamūh jitanā kṣetra choṛ kar śeṣ ananta kṣetravālā ākāś hai [arthāt alok śūnyarūp nahīṁ hai kinṁtu śuddha ākāśadravyarūp hai.. 3..
anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv, [pudgalakāyāḥ] pudgalakāy, [dharmādharmau] dharma, adharma [tathā ev] tathā [ākāśam] ākāś [astitve niyatāḥ] astitvameṁ niyat, [ananyamayāḥ] [astitvase] ananyamay [ca] aur [aṇumahāntaḥ] aṇumahān [pradeśase baḍẹ] haiṁ. -------------------------------------------------------------------------- 1. ‘lokyante draśyante jīvādipadārthā yatra sa lokaḥ’ arthāt jahān̐ jīvādipadārtha dikhāī dete haiṁ, vah lok hai. aṇumahān=[1] pradeśameṁ baḍẹ arthāt anekapradeśī; [2] ekapradeśī [vyakti–apekṣāse] tathā anekapradeśī
astitvaniyat, ananyamay ne aṇumahān padārtha che. 4.
Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
atra pañcāstikāyānāṁ viśeṣasaṁjñā sāmānyaviśeṣāstitvaṁ kāyatvaṁ coktam. tatra jīvāḥ pudgalāḥ dharmādharmau ākāśamiti teṣāṁ viśeṣasaṁjñā anvarthāḥ pratyeyāḥ. sāmānyaviśeṣāstitvañca teṣāmutpādavyayadhrauvyamayyāṁ sāmānyaviśeṣasattāyāṁ niyatatvādvay vasthitatvādavaseyam. astitve niyatānāmapi na teṣāmanyamayatvam, yataste sarvadaivānanya–mayā ātmanirvr̥ttāḥ. ananyamayatve‘pi teṣāmastitvaniyatatvaṁ nayaprayogāt. dvau hi nayau bhagavatā praṇītau– dravyārthikaḥ paryāyārthikaśca. tatra na khalvekanayāyattādeśanā kintu tadubhayāyatā. tataḥ paryāyārthādeśādastitve svataḥ kathaṁcidbhinna‘pi vyavasthitāḥ dravyārthādeśātsvayamev santaḥ sato‘nanyamayā bhavantīti. kāyatvamapi teṣāmaṇumahattvāt. aṇavo‘tra pradeśā mūrto‘mūrtāśca nirvibhāgāṁśāstaiḥ mahānto‘ṇumahāntaḥ pradeśapracayātmakā iti siddhaṁ teṣāṁ kāyatvam. aṇubhyāṁ. mahānta itiḥ vyatpattyā ---------------------------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmeṁ] pān̐c astikāyoṁkī viśeṣasaṁjñā, sāmānya viśeṣ–astitva tathā kāyatva kahā hai.
vahān̐ jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāś–yah unakī viśeṣasaṁjñāen̐ anvartha jānanā.
unake sāmānyaviśeṣ–astitva bhī hai aisā niścit karanā cāhiye. ve astitvameṁ niyat hone par bhī [jisaprakār bartanameṁ rahanevālā ghī bartanase anyamay hai usīprakār] astitvase anyamay nahīṁ hai; kyoṁki ve sadaiv apanese niṣpanna [arthāt apanese sat] honeke kāraṇ [astitvase] ananyamay hai [jisaprakār agni uṣṇatāse ananyamay hai usīprakār]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhī unakā ‘astitvameṁ niyatapanā’ nayaprayogase hai. bhagavānane do nay kahe hai – dravyārthik aur paryāyārthika. vahān̐ kathan ek nayake ādhīn nahīṁ hotā kintu un donoṁ nayoṁke ādhīn hotā hai. isaliye ve paryāyārthik kathanase jo apanese kathaṁcit bhinna bhī hai aise astitvameṁ vyavasthit [niścit sthit] haiṁ aur dravyārthik kathanase svayamev sat [–vidyamān] honeke kāraṇ astitvase ananyamay haiṁ. --------------------------------------------------------------------------- anvartha=arthakā anusaraṇ karatī huī; arthānusāra. [pān̐c astikāyoṁke nām unake arthānusār haiṁ.]