Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Description of NischayVyavhaarAabhasi; Contents; Swadhyay Mangalacharan; Shlok: 1-6 ; Shatdravya-panchastikayki samanya vyakhyanroop pithika; Gatha: 1-4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

praśnaḥ– vyavahāranay parako upadeś karanemeṁ hī kāryakārī hai yā svayaṁkā bhī prayojan sādhatā hai?
uttaraḥ– svayaṁ bhī jab tak niścayanayase prarūpati vastuko nahīṁ jānatā tabatak vyavahāramārga dvārā
vastukā niścay karatā hai. isaliye nīcalī daśāmeṁ svayaṁko bhī vyavahāranay kāryakārī hai. parantu
vyavahārako upacāramātra mānakar usake dvārā vastukā śraddhān barābar kiyā jāve to vah kāryakārī
ho, aur yadi niścayakī bhān̐ti vyavahār bhī satyabhūt mānakar ‘vastu aisī hī hai’ aisā śraddhān kiyā
jāve to vah ulṭā akāryakārī ho jāye. yahī puruṣārthasiddhayupāyameṁ kahā haiḥ–
abudhasya bodhanāṁrtha munīśvarā deśayanttatyabhūtārtham.
vyavahāramev kevalamavaiti yastasya deśanā nāsti..
māṇavak ev siṁho yathā bhavatyanavagītasiṁhasya.
vyavahār ev hi tathā niścayatāṁ yātyaniścayajñasya..
arthaḥ– munirāj, ajñānīko samajhāneke liye asatyārtha jo vyavahāranay usako upadeś dete haiṁ.
jo kevaḷ vyavahārako hī samajhātā hai, use to upadeś hī denā yogya nahīṁ hai. jis prakār jo
sacce siṁhako na samajhatā use to bilāv hī siṁh hai, usī prakār jo niścayako nahīṁ samajhatā
usake to vyavahār hī niścayapaneko prāpta hotā hai.
–śrī mokṣamārgaprakāśak

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

niścayavyavahārābhās–avalambiyoṁkā nirūpaṇ
ab, niścay–vyavahār donoṁ nayoṁke ābhāsakā avalamban lete haiṁ aise mithyādraṣṭiyoṁkā
nirūpaṇ karate haiṁḥ––
koī aisā mānate haiṁ ki jinamatameṁ niścay aur vyavahār do nay kahe haiṁ isaliye hameṁ un
donoṁkā aṁgīkār karanā cāhiye. aisā vicārakar, jis prakār kevaḷaniścayabhāsake avalimbayoṁkā
kathan kiyā thā tadanusār to ve niścayakā aṁgīkār karate haiṁ aur jis prakār kevalavyavahārābhāsake
avalimbayoṁkā kathan kiyā thā tadanusār vyavahārakā aṁgīkār karate haiṁ. yadyapi is prakār aṁgīkār
karanemeṁ donoṁ nayoṁmeṁ virodh hai, tathāpi kareṁ kyā? donoṁ nayoṁkā saccā svarūp to bhāsit huā nahīṁ
hai aur jinamatameṁ do nay kahe haiṁ unameṁse kisīko choṛā bhī nahīṁ jātā. isaliye bhramapūrvak donoṁ
nayokāṁ sādhan sādhate haiṁ. un jīvoṁko bhī mithyādraṣṭi jānanā.
ab unakī pravr̥ttikī viśeṣatā darśāte haiṁḥ–
aṁtaraṁgameṁ svayaṁko to nirdhār karake yathāvat niścay–vyavahār mokṣamārgako pahicānā nahīṁ hai
parantu jin–ājñā mānakar niścay–vyavahārarūp do prakārake mokṣamārga mānate haiṁ. ab mokṣamārga to
kahīṁ do haiṁ nahīṁ, mokṣamārgakā nirūpaṇ do prakārase hai. jahān̐ṁ sacce mokṣamārgako mokṣamārga nirūpaṇ
kiyā hai vah niścayamokṣamārga hai, aur jahān̐ṁṁ mokṣamārga to hai nahīṁ kintu mokṣamārgakā nimitta haie athavā
sahacārī hai, use upacārase mokṣamārga kaheṁ vah vyavahāramokṣamārga hai; kyoṁki niścay–vyavahārakā sarvatra
aisā hī lakṣaṇ hai. saccā nirūpaṇ so niścay, upacār nirūpaṇ so vyavahāra. isaliye nirūpaṇakī
apekṣāse do prakāse mokṣamārga jānanā. paraṁtu ek niścayamokṣamārga hai tathā ek vyavahāramokṣamārga hai is
prakār do mokṣamārga mānanā mithyā hai.
punaśca, ve niścay–vyavahār donoṁko upādey mānate haiṁ. vah bhī bhram hai, kyoṁki niścay aur
vyavahārakā svarūp to paraspar virodh sahit hai –
–śrī mokṣamārgaprakāśak

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

viṣayānukramaṇikā
viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
donoṁ nayoṁ dvārā dravyake lakṣaṇakā vibhāg
11
1 ṣaḍdravyapaṁcāstikāyavarṇan
dravya aur paryāyoṁke abhedapanekā kathan
12
ṣaḍdravyapaṁcāstikāyake sāmānya
dravya aur guṇoṁke abhedapanekā kathan
13
vyākhyānarūp pīṭhikā
dravyake ādeśake pakṣa saptabhaṁgī
14
utpādameṁ asatkā prādurbhāv aur vyayameṁ
śāstrake ādimeṁ bhāvanamaskārarūp
sat kā vināś honekā niṣedh
15
asādhāraṇ maṁgal
1
dravyoṁ,guṇoṁ tathā paryāyoṁkā prajñāpan
16
samay arthāt āgamako praṇām karake
usakā kathan karane sambandhī
bhāvakā kā nāś nahīṁ hotā aur
abhāv
kā utpād nahīṁ hotā usakā
śrīmadkundakundācārya devakī pratijñā
2
udāharaṇ
17
śabdarūpase, jñānarūpase aur artharūpase
dravya kathaṁcit vyay aur utpādayukta
hone
aise tīn prakārakā ‘samay’ śabdakā
par bhī usakā sadaiv avinaṣṭapanā
artha tathā lok–alokarūp
vibhāg
3
evaṁ anutpannapanā
18
pān̐c astikāyoṁkī viśeṣ saṁjñā,
sāmānya
dhruvatā ke pakṣase satkā avināś aur
–viśeṣ astitva tathā kāyatvakā
kathan
4
asatkā anutpād
19
pān̐c astikāyoṁkā astitva kis
prakār
siddhako atyaṁt asat–utpādakā niṣedh
20
se hai aur kāyatva kis prakārase hai
jīvako utpād, vyay, sat–vināś evaṁ
usakā kathan
5
asat–utpādakā kartāpanā honekī
pān̐c astikāyoṁko tathā kālako
dravya–
siddhirūp upasaṁhār
21
panekā kā kathan
6
chah dravyoṁmeṁse pān̐cako astikāyapanekā
chah dravyoṁkā paraspar atyaṁt saṁkar
honepar
sthāpan
22
bhī ve apane apane niścit svarūpase
kāl astikāyarūpase anukta hone par
cyut nahīṁ hote aisā kathan
7
bhī usakā arthapanā
23
astitva kā svarūp
8
niścayakālakā svarūp
24
sattā aur dravyakā arthāntarapanā
honekā
vyavahārakālakā kathaṁcit parāśritapanā
25
khaṇḍan
9
vyavahārakālake kathaṁcit parāśritapane
tīn prakārase dravyakā lakṣaṇ
10
saṁmbandhī satya yukti
26

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version


viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
jīvadravyāstikāyakā vyākhyān
vyapadeś ādi ekāntase dravyaguṇoṁke
sāṁsāradaśāvāle ātmākā saupādhi aur
anyapanekā kāraṇ honekā khaṇḍan
46
nirupādhi svarūp
27
vasturūpase bhed aur [vasturūpase]
muktadaśāvāle ātmākā nirupādhi svarūp
28
abhedakā udāharaṇ
47
siddhake nirupādhi jñān darśan aur
dravya aur guṇoṁkā arthāntarapanā honese
sukhakā samarthan
29
doṣ
48
jīvatvaguṇakī vyākhyā
30
jñān aur jñānīko samavāy sambandha
jīvoṁkā svābhāvik pramāṇ tathā unakā
hoṁne kā nirākaraṇ
49
mukta aur amukta aisā vibhāg
31–32
samavāyame padārthanatarapanā hoṁne kā
jīvake dehapramāṇapaneke draṣṭāntakā kathan
33
nirākaraṇ
50
jīvakā dehase dehāntarameṁ astitva, deh
se pr̥thakatva tathā dehāntarameṁ gaman kā
draṣṭāṁtarūp tathā drārṣṭāṁtarūp padārtha
pūrvak, dravya aur guṇoṁke abhinna–
kāraṇ
34
padārthapaneke vyākhyānakā upasaṁhār
51–52
siddha bhagavantoṁke jīvatva evaṁ deh–
pramāṇatvakī vyavasthā
35
siddhabhagavānako kāryapanā aur
apane bhāvoṁko karate hue, kyā jīv
kāraṇapanā honekā nirākaraṇ
36
anādi ananta hai? kyā sādi sānta
‘jīvakā abhāv so mukti’ –is bāt
hai? kyā sādi anaṁt hai? kyā
kā khaṇḍan
37
tadākārarūp pariṇat hai? kyā
cetayitr̥tva guṇakī vyākhyā
38
tadākārarūp apariṇat hai? ––in
kis jīvako kaunasī cetanā hotī hai
āśaṁkāoṁkā samādhān
53
usakā kathan
39
jīvako bhāvavaśāt sādi–sāṁtapanā aur
upayog guṇake vyākhyānakā prārambha
40
anādi–anantapanā honemeṁ virodhakā
jñānopayogake bhedoṁke nām aur
parihār
54
svarūpakā kathan
41
jīvako satbhāvake ucched aur asat–
darśanopayogake bhedoṁke nām aur
bhāvake utpādameṁ nimittabhūt upādhi
svarūpakā kathan
42
kā pratipādan
55
ek ātmā anek jñānātmak honekā
jīvoṁko pān̐c bhāvoṁkī pragaṭatākā varṇan
56
samarthan
43
jīvake audayikādi bhāvoṁkā akartr̥tva–
dravyakā guṇoṁse bhinnatva aur guṇoṁkā
prakārakā kathan
57
dravyase bhinnatva honemeṁ doṣ
44
nimittamātrarūpase dravyakarmoṁkā
dravya aur guṇoṁkā svocit ananyapanā
45
audayikādi bhāvoṁkā kartāpanā
58

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version


viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
karmako jīvabhāvakā kartāpanā honeke
karmavimuktapanekī mukhyatāse prabhutva–
sambandhameṁṁ pūrvapakṣa
59
guṇakā vyākhyān
70
59 vīṁ gāthāmeṁ kahe hue pūrvapakṣake
jīvake bhedoṁkā kathan
71–72
samādhānarūp siddhānta
60
baddha jīvako karmanimittak ṣaḍvidhi
niścanay se jīv ko apane bhāvoṁ kā
gaman aur mukta jīvako svābhāvik
kartāpanā aur pudgalakarmoṁkā
akartāpanā
61
aisā ek ūrdhvagaman
73
niścanayase abhinna kārak honese karma
pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān
aur jīv svayaṁ apane–apane rūpake
pudgaladravyake bhed
74
kartā haiṁ– tatsambandhī nirūpaṇ
62
pudgaladravyake bhedoṁkā varṇan
75
yadi karma jīvako anayonya akartāpanā
skandhoṁmeṁ ‘pudgal’ aisā jo vyavahār
ho, to anyakā diyā huā phal anya
hai usakā samarthan
76
bhoge, aisā prasaṁg āyegā, –aisā doṣ
paramāṇu kī vyākhyā
77
batalākar pūrvapakṣakā nirūpaṇ
63
paramāṇu bhinna– bhinna jātike honekā
karmayogya pudgal samasta lokameṁ vyāpta
khaṇḍan
78
haiṁ; isaliye jahān̐ ātmā hai vahān̐, binā
śadba pudgalaskandhaparyāy honekā kathan
79
lāye hī, ve vidyamān haiṁ–––tatsambandhī
paramāṇuke ek pradeśīpanekā kathan
80
kathan
64
paramāṇudravyameṁ guṇ–paryāy vartanekā
anya dvārā kiye binā karma kī uttpatti
kathan
81
kis prakār hotī hai usakā kathan
65
sarva pudgalabhedoṁkā upasaṁhār
82
karmoṁkī vicitratā anya dvārā nahīṁ kī
dharmadravyāstikāy aur adharma–
jātī ––––tatsambandhī kathan
66 dravyāstikāyakā vyākhyān
niścayase jīv aur karmako nij–nij
dharmāstikāyakā svarūp
83
rūpakā hī kartāpanā hone par bhī,
dharmāstikāyakā śeṣ svarūp
84
vyavahārase jīvako karma dvārā diye gaye
dharmāstikāyake gatihetutva sambandhī
phal kā upabhog virodhako prāpta nahīṁ
draṣṭānta
85
hotā––– tatsambandhī kathan
67
adharmāstikāyakā svarūp
86
kartr̥tva aur bhoktr̥tvakī vyākhyān kā
dharma aur adharmake sadbhāvakī siddhike
upasaṁhār
68
liye hetu
87
karmasaṁyuktapane kī mukhyatā se prabhutvaguṇ
dharma aur adharma gati aur sthitike
kā vyākhyān
69
hetu hone par bhī unakī atyanta
udāsīnatā
88

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version


viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
dharma aur adharmake udāsīnapane
sambandhī
duḥkhase vimukta honekā kramakā kathan
104
hetu
89
2, navapadārthapurvak mokṣamārgaprapaṁc varṇan
ākāśadravyāstikāy vyākhyān
āptakī stutipūrvak pratijñā
105
ākāśakā svarūp
90
mokṣamārgakī sūcanā
106
leākake bāhar bhī ākāś honekī
sūcanā
91
smyagdarśan–jñān–cāritrakī sūcanā
107
ākāśameṁ gatihetutva honemeṁ
padārthoṁke nām aur svarūpakā kathan
108
doṣakā nirūpaṇ
92 jīvapadārthakā vyākhyān
92 vīṁ gāthā meṁ gatipakṣasambandhī kathan
jīvake svarūpakā kathan
109
karaneke paścāt sthitipakṣasambandhī
kathan
93
saṁsārī jīvoṁke bhedoṁmeṁse pr̥thvīkāyik
ākāśako gatisthitihetutvakā
abhāv
ādi pān̐c bhedoṁkā kathan
110
honeke sambandhameṁ hetu
94
pr̥thvīkāyik ādi paṁcavidh jīvoṁke
ākāśako gatisthitihetutva honeke
sthāvaratrasapane sambandhī kathan
111
khaṇḍan sambandhī kathanakā upasaṁhār
95
pr̥thvīkāyik ādi paṁcavidh jīvoṁke
dharma, a dharma aur lokākāśakā
ekendriyapanekā niyam
112
avagāhakī apekṣāse ekatva honepar bhī
ekendriyoṁko cetanyakā astitva
vasturūpase anyatva
96
hone sambandhī draṣṭānta
113
cūlikā
dvīndriy jīvoṁke prakārakī sūcanā
114
dravyoṁkā mūrtāmūrtapanā aur
trīndriy jīvoṁke prakārakī sūcanā
115
cetanācetanapanā
97
caturindriy jīvoṁke prakārakī sūcanā
116
dravyoṁkā sakriy– niṣkriyapanā
98
pāṁcendriy jīvoṁke prakārakī sūcanā
117
mūrta aur amūrtake lakṣaṇ
99
ekendriyādi jīvoṁkā caturgatisambandha
kāladravyakā vyākhyān
darśākar un jīvabhedoṁkā upasaṁhār
118
vyavahārakāl tathā niścayakālakā
svarūp
100
gatināmakarma aur āyukarmake udatase
kālake ‘nitya’ aur ‘kṣaṇik’ aise
niṣpanna honeke kāraṇ devatvādikā
do vibhāg
101
anātmasvabhāvapanā
119
kālako dravyapanekā vidhān aur
pūrvokta jīvavistārakā upasaṁhār
120
astikāyapanekā niṣedh
102
vyavahār jīvatvake ekāntakī
upasaṁhār
pratipattīkā khaṇḍan
121
paṁcāstikātake avabodhakā phal
kahakar
anyase asādhāraṇ aise jīvakāryoṁkā
usake vyākhyānakā upasaṁhār
103
kathan
122

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version


viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
jīvavyākhyānake upasaṁhārakī tathā
sāmānyarūpase saṁvarakā svarūp
142
ajīvavyākhyānake prāraṁbhakī sūcanā
123
viśeṣarūpase saṁvarakā svarūp
143
ajīvapadārthakā vyākhyān
nirjarā padārthakā vyākhyān
ākāśādikā ajīvapanā darśāneke
nirjarākā svarūp
144
hetu
124
nirjarākā mukhya kāraṇ
145
ākāśādikā acetanatvasāmānya
dhyānakā svarūp
146
niścit karaneke liye anumān
125 bandhapadārthakā vyākhyān
jīv–pudgalake saṁyogameṁ bhī, unake
bandhakā svarūp
147
bhedake kāraṇabhūt svarūpakā kathan
126–
27
baṁdhakā bahiraṁg aur aṁtaraṁg kāraṇ
148
jīv–pudgalake saṁyogase niṣpanna
mithyātvādi dravyaparyāyoṁke bhī baṁdhake
honevāle anya sāt padārthoṁke
bahiraṁg kāraṇapanekā prakāśan
149
upodghāt hetu jīvakarma aur
mokṣapadārthakā vyākhyān
pudkarmake cakrakā varṇan
128–
30
dravyakarmamokṣake hetubhūt param–saṁvar
puṇya–pāpapadārthakā vyākhyān
rūpase bhāvamokṣake svarūpakā
puṇya–pāpako yogya bhāvake
kathan
150–51
svabhāvakā kathan
131
dravyakarmamokṣake hetubhūt aisī param
puṇya–pāpakā svarūp
132
nirjarāke kāraṇabhūt dhyān
152
mūrtakarmakā samarthan
133
dravyamokṣakā svarūp
153
mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth jo bandha–
mokṣamārgaprapaṁcasūcak
cūlikā
prakār tathā amūrta jīvakā mūrta–karmake
mokṣamārgakā svarūp
154
sāth jo bandha prakār usakī
sūcanā
134
svasamayake grahaṇ aur parasamayake
āstravapadārthakā vyākhyān
tyāgapūrvak karmakṣay hotā hai––
puṇyāstravakā svarūp
135
aise pratipādan dvārā ’jīvasvabhāvameṁ
praśasta rāgakā svarūp
136
niyat cāritra vah mokṣamārga hai’
anukampākā svarūp
137
–aisā nirūpaṇ
155
cittakī kaluśatākā svarūp
138
paracāritrameṁ pravartan karanevālekā
pāpāstravakā svarūp
139
svarūp
156
pāpāstravabhūt bhāvoṁkā vistār
140
paracāritrapravr̥tti baṁdhahetu bhūt honese
saṁvarapadārthakā vyākhyān
use mokṣamārgapanekā niṣedh
157
papake saṁvarakā kathan
141

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version


viṣay
gāthā
viṣay
gāthā
svacāritrameṁ pravartan karanevālekā
svasamayakī upalabdhimeṁ rāg hī ek hetu
167
svarūp
158
rāgalavamūlak doṣaparamparākā nirūpaṇ
168
śuddha svacāritrapravr̥ttikā mārga
159
rāgarūp kleśakā niḥśeṣ nāś karane–
niścayamokṣamārgake sādhanarūpase,
yogya honekā nirūpaṇ
169
pūrvodiṣṭa vyavahāramokṣamārgakā nirdeś
160
arhaṁtādikī bhaktirūp parasamay–
vyavahāramokṣamārgake sādhyarūpase,
pravr̥ttimeṁ sākṣāt mokṣahetupanekā
niścayamokṣamārgakā kathan
161
abhāv honepar bhī paramparāse
ātmāke cāritra–jñān–darśanapanekā
mokṣahetupanekā sadbhāv
170
prakāśan
162
mātra arhaṁtādikī bhakti jitane rāgase
sarva saṁsārī ātmā mokṣamārgake yogya
utpanna honevālā sākṣāt mokṣakā
honekā nirākaraṇ
163
aṁtarāy
171
darśan–jñān cāritrakā kathaṁcit
sākṣāt mokṣamārgake sār–sūcan dvārā
baṁdhahetupanā aur jīvasvabhāvameṁ
niyat
śāstratātparyarūp upasaṁhār
172
cāritrakā sākṣāt mokṣahetupanā
164
śāstrakartākī pratijñākī pūrṇatā sūcit
sūkṣma parasamayakā svarūp
165
karanevālī samāpti
173
śuddhasamprayogako kathaṁcit baṁdhahetupanā
honese use mokṣamārgapanekā niṣedh
166

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

namaḥ śrī sarvajñavītarāgāy
śāstrasvādhyāyakā maṁgalācaraṇ
oṁkāraṁ bindusaṁyuktaṁ nityaṁ dhyāyanti yoginaḥ.
kāmadaṁ mokṣadaṁ caiv
kārāy namo namaḥ.. 1 ..
aviralaśabdaghanaughaprakṣālitasakalabhūtalakalaṅkā.
munibhirupāsitatīrthā sarasvatī haratu no duritān.. 2 ..
ajñānatimirāndhānāṁ jñānāñjanaśalākayā.
cakṣurunmīlitaṁ yen tasmai śrīgurave namaḥ.. 3 ..
.. śrīparamagurave namaḥ, paramparācāryagurave namaḥ ..
sakalakaluṣavidhvaṁsakaṁ, śreyasāṁ parivardhakaṁ, dharmasambandhakaṁ,
bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakaṁ, puṇyaprakāśakaṁ, pāpapraṇāśakamidaṁ śāstraṁ
śrī paṁcāstikāyanāmadheyaṁ, asya mūlagranthakartāraḥ
śrīsarvajñadevāstaduttaragranthakartāraḥ śrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣāṁ
vacanānusāramāsādya ācāryaśrīkundakundācāryadevaviracitaṁ, śrotāraḥ
sāvadhānatayā śrr̥ṇavantu..
maṁgalaṁ bhagavān vīro maṁgalaṁ gautamo gaṇī.
maṁgalaṁ kundakundāryo jainadharmo‘stu maṁgalam.. 9 ..
sarvamaṅgalamāṁgalyaṁ sarvakalyāṇakārakaṁ.
pradhānaṁ sarvadharmāṇāṁ jainaṁ jayatu śāsanam.. 2 ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

śrī sarvajñavītarāgāy namaḥ
śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt
śrī
paṁcāstikāyasaṁgrah
––1––
ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
śrīmadmr̥tacandrācāryadevaviracitā samayavyākhyā
sahajānanda caitanyaprakāśāy mahīyase.
namo‘nekāntaviśrāntamahimne paramātmane.. 1..
------------------------------------------------------------------------------------------------
mūl gāthāoṁ evaṁ samayavyākhyā nāmak ṭīkāke gujarātī anuvādakā
hindī rūpāntar
[pratham, granthake ādimeṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt prākr̥tagāthābaddha is
‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ nāmak śāstrakī ‘samayavyākhyā’ nāmak saṁskr̥t ṭīkā racanevāle ācārya śrī
amr̥tacandrācāryadev ślok dvārā maṁgalake hetu paramātmāko namaskār karate haiṁḥ––

[ślokārthaḥ––] sahaj ānanda evaṁ sahaj caitanyaprakāśamay honese jo ati mahān hai tathā
anekāntameṁ sthit jisakī mahimā hai, us paramātmāko namaskār ho. [1]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

2
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
durnivāranayānīkavirodhadhvaṁsanauṣadhiḥ.
syātkārajīvitā jīyājjainī siddhāntapaddhatiḥ.. 2..
samyagjñānāmalajyotirjananī dvinayāśrayā.
athātaḥ samayavyākhyā saṁkṣepeṇā‘bhidhīyate.. 3..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ab ṭīkākār ācāryadev ślok dvārā jinavāṇīkī stuti karate haiṁḥ––]
[ślokārthaḥ–] 1syātkār jisakā jīvan hai aisī jainī [–jinabhagavānakī] siddhāṁtapaddhati –
jo ki 2durnivār nayasamūhake 3virodhakā nāś karanevālī auṣadhi hai vah– jayavaṁt ho. [2]
[ab ṭīkākār ācāryadev ślok dvārā is paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrakī ṭīkā racane kī
pratijñā karate haiṁ]
[ślokārthaḥ–] ab yahān̐se, jo samyagjñānarūpī nirmal jyotikī jananī hai aisī dvinayāśrit
[do nayoṁkā āśray karanārī] 4samayavyākhyā [paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrakī samayavyākhyā nāmak
ṭīkā] saṁkṣepase kahī jātī hai. [3]
[ab, tīn ślokoṁ dvārā ṭīkākār ācāryadev atyanta saṁkṣepameṁ yah batalāte haiṁ ki is
paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrameṁ kin–kin viṣayoṁkā nirūpaṇ haiḥ–––]
-------------------------------------------------------
1 ̣ ‘syāt’ pad jinadevakī siddhāntapaddhatikā jīvan hai. [syāt = kathaṁcit; kisī apekṣāse; kisī prakārase.]

2 ̣ durnivār = nivāraṇ karanā kaṭhin; ṭālanā kaṭhina.

3 ̣ pratyek vastu nityatva, anityatva ādi anek antamay [dharmamay] hai. vastukī sarvathā nityatā tathā sarvathā
anityatā mānanemeṁ pūrṇa virodh ānepar bhī, kathaṁcit [arthāt dravya–apekṣāse] nityatā aur kathaṁcit [arthāt
paryāy– apekṣāse] anityatā mānanemeṁ kiṁcit virodh nahīṁṁ ātā–aisā jinavāṇī spaṣṭa samajhātī hai. isaprakār
jinabhagavānakī vāṇī syādvād dvārā [apekṣā–kathanase] vastukā param yathārtha nirūpaṇ karake, nityatva–
anityatvādi dharmoṁmeṁ [tathā un–un dharmoṁko batalānevāle nayoṁmeṁ] avirodh [sumel] abādhitarūpase siddha
karatī hai aur un dharmoṁke binā vastukī niṣpatti hī nahīṁ ho sakatī aisā nirbādharūpase sthāpit karatī hai.

4 ̣ samayavyākhyā = samayakī vyākhyā; paṁcāstikāyakī vyākhyā; dravyakī vyākhyā; padārthakī vyākhyā.
[vyākhyā = vyākhyān; spaṣṭa kathan; vivaraṇ; spaṣṭīkaraṇa.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
3
pañcāstikāyaṣaḍdravyaprakāreṇ prarūpaṇam.
pūrvaṁ mūlapadārthānāmih sūtrakr̥tā kr̥tam.. 4..
jīvājīvadviparyāyarūpāṇāṁ citravartmanām.
tatonavapadārthānāṁ vyavasthā pratipāditā.. 5..
tatastattvaparijñānapūrveṇ tritayātmanā.
proktā mārgeṇ kalyāṇī mokṣaprāptirapaścimā.. 6..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ślokārthaḥ–] yahān̐ pratham sutrakartāne mūl padārthoṁkā paṁcāstikāy eveṁ ṣaḍdravyake prakārase
prarūpaṇ kiyā hai [arthāt is śāstrake pratham adhikārameṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevane viśvake mūl
padārthoṁkā pān̐c astikāy aur chah dravyakī paddhatise nirūpaṇ kiyā hai]. [4]
[ślokārthaḥ–] paścāt [dūsare adhikārameṁ], jīv aur ajīv– in do kī paryāyoṁrūp nav
padārthoṁkī–ki jinake mārga arthāt kārya bhinna–bhinna prakārake haiṁ unakī–vyavasthā pratipādit kī hai.
[5]
[ślokārthaḥ–] paścāt [dūsare adhikārake antameṁ] , tattvake parijñānapūrvak [paṁcāstikāy,
ṣaḍdravya tathā nav padārthoṁke yathārtha jñānapūrvak] trayātmak mārgase [samyagdarśan jñānacāritrātmak
mārgase] kalyāṇasvarūp uttam mokṣaprāpti kahī hai. [6]
--------------------------------------------------------------------------
is śāstrake kartā śrīmadbhagavatkundakundācāryadev haiṁ. unake dūsare nām padmanaṁdī, vakragrīvācārya,
elācārya aur gr̥ddhapicchācārya haiṁ. śrī jayasenācāryadev is śāstrakī tātparyavr̥tti nāmak ṭīkā prārambha
karate hue likhate haiṁ kiḥ–– ‘ab śrī kumāranaṁdī–siddhāṁtidevake śiṣya śrīmatkundakundācāryadevane–
jinake dūsare nām padmanaṁdī ādi the unhoṁne – prasiddhakathānyāyase pūrvavidehameṁ jākar vītarāg–
sarvajña sīmaṁdharasvāmī tīrthaṁkaraparamadevake darśan karake, unake mukhakamalase nīkalī huī divya vāṇīke
śravaṇase avadhārit padārtha dvārā śuddhātmatattvādi sārabhūt artha grahaṇ karake, vahān̐se lauṭakar
aṁtaḥtattva evaṁ bahiḥtattvake gauṇ–mukhya pratipādanake hetu athavā śivakumāramahārājādi saṁkṣeparuci
śiṣyoṁke pratibodhanārtha race hue paṁcāstikāyaprābhr̥taśāstrakā yathākramase adhikāraśuddhipūrvak
tātparyārtharūp vyākhyān kiyā jātā hai.

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

4
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ath sūtrāvatāraḥ–
īdasadavaṁdiyāṇaṁ tihuaṇahidamadhuravisadavakkāṇaṁ.
aṁtātīdaguṇāṇaṁ ṇamo jiṇāṇaṁ jidabhavāṇaṁ.. 1..
indraśatavanditebhyastribhuvanahitamudharaviśadavākyebhyaḥ.
antātītaguṇebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaḥ.. 1..
athātra ‘namo jinebhyaḥ’ ityanen jinabhāvanamaskārarūpamasādhāraṇaṁ śāstrasyādau maṅgalamupāttam.
anādinā saṁtānen pravarttamānā anādinaiv saṁtānen pravarttamānairindrāṇāṁ śatairvanditā ye ityanen sarvadaiv
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ab [śrīmadbhagatvakundakundācāryadevaviracit] gāthāsūtrakā avataraṇ kiyā jātā haiḥ–––
gāthā 1
anvayārthaḥ– [indraśatavanditebhyaḥ] jo so indroṁse vandit haiṁ, [tribhuvanahitamadhuraviśadavākyebhyaḥ]
tīn lokako hitakar, madhur evaṁ viśad [nirmal, spaṣṭa] jinakī vāṇī hai, [antātītaguṇebhyaḥ]
[caitanyake ananta vilāsasvarūp] ananta guṇ jinako vartatā hai aur [jitabhavebhyaḥ] jinhoṁne bhav par
vijay prāpta kī hai, [jinebhyaḥ] un jinoṁko [namaḥ] namaskār ho.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmeṁ] ‘jinoṁko namaskār ho’ aisā kahakar śāstrake ādimeṁ jinako
bhāvanamaskārarūp asādhāraṇ 1maṁgal kahā. ‘jo anādi pravāhase pravartate [–cale ārahe ] hue anādi
pravāhase hī pravartamān [–cale ārahe] 2sau sau indroṁseṁvandit haiṁ’ aisā kahakar sadaiv
devādhidevapaneke kāraṇ ve hī [jinadev hī] asādhāraṇ namaskārake yogya haiṁ aisā kahā.
--------------------------------------------------------------------------
1. malako arthāt pāpako gāle––naṣṭa kare vah maṁgal hai, athavā sukhako prāpta kare––lāye vah maṁgal haie.
2. bhavanavāsī devoṁke 40 indra, vyantar devoṁke 32, kalpavāsī devoṁke ra4, jyotiṣka devoṁke 2, manuṣyoṁkā 1
aur tiryaṁcoṁkā 1– isaprakār kul 100 indra anādi pravāharūpaseṁ cale ārahe haiṁ .
śat–indravaṁdit, trijagahit–nirmal–madhur vadanārane,
niḥsīm guṇ dharanārane, jitabhav namuṁ jinarājane. 1.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
5
devadhidevatvātteṣāmevāsādhāraṇanamaskārārhatvamuktam. tribhuvanamurdhvādhomadhyalokavartī samasta ev
jīvalokastasmai nirvyobādhaviśuddhātmatattvopalambho–pāyābhidhāyitvāddhitaṁ
paramārtharasikajanamanohāritvānmadhuraṁ, nirastasamastaśaṁkādidoṣāspadatvādvi–śadaṁ vākyaṁ divyo
dhvaniryeṣāmityanen samastavastuyāthātmyopadeśitvātprekṣāvatpratīkṣyatvamākhyātam. antamatītaḥ
kṣetrānavacchinnaḥ kālānavacchinnaśca paramacaitanyaśaktivilāsalakṣaṇo guṇo yeṣāmityanen tu
paramādbhutajñānātiśayaprakāśanādavāptajñānātiśayānāmapi yogīndrāṇāṁ vandhatvamuditam. jito bhav
ājavaṁjavo yairityanen tu kutakr̥tyatvaprakaṭanātta evānyeṣāmakr̥takr̥tyānāṁ śaraṇamityupadiṣṭam. iti
sarvapadānāṁ tātparyam.. 1..
---------------------------------------------------------------------------------------------

‘jinakī vāṇī arthāt divyadhvani tīn lokako –ūrdhva–adho–madhya lokavartī samasta jīvasamuhako–
nirbādh viśuddha ātmatattvakī upalabdhikā upāy kahanevālī honese hitakar hai, paramārtharasik janoṁke
manako haranevālī honese madhur hai aur samasta śaṁkādi doṣoṁke sthān dūr kar denese viśad [nirmal,
spaṣṭa] hai’ ––– aisā kahakar [jinadev] samasta vastuke yathārtha svarūpake upadeśak honese
vicāravaṁt buddhimān puruṣoṁke bahumānake yogya haiṁ [arthāt jinakā upadeś vicāravaṁt buddhimān puruṣoṁko
bahumānapūrvak vicāranā cāhiye aise haiṁ] aisā kahā. ‘ananta–kṣetrase anta rahit aur kālase anta
rahit–––paramacaitanyaśaktike vilāsasvarūp guṇ jinako vartatā hai’ aisā kahakar [jinoṁko] param
adabhut jñānātiśay pragaṭ honeke kāraṇ jñānātiśayako prāpta yogandroṁse bhī vaṁdya hai aisā kahā. ‘bhav
arthāt saṁsār par jinhoṁne vijay prāpta kī hai’ aisā kahakar kr̥takr̥tyapanā pragaṭ ho jānese ve
hī [jin hī] anya akr̥takr̥tya jīvoṁko śaraṇabhūt haiṁ aisā upadeś diyā.– aisā sarva padoṁkā tātparya
hai.
bhāvārthaḥ– yahān̐ jinabhagavantoṁke cār viśeṣaṇoṁkā varṇan karake unheṁ bhāvanamaskār kiyā hai. [1]
pratham to, jinabhagavanta sau indroṁse vaṁdya haiṁ. aise asādhāraṇ namaskārake yogya anya koī nahīṁ hai,
kyoṁki devoṁ tathā asuroṁmeṁ yuddha hotā hai isalie [devādhidev jinabhagavānake atirikta] anya koī bhī
dev sau indroṁse vandit nahīṁ hai. [2] dūsare, jinabhagavānakī vāṇī tīnalokako śuddha ātmasvarūpakī
prāptikā upāy darśātī hai isalie hitakar hai; vītarāg nirvikalpa samādhise utpanna sahaj –apūrva
paramānandarūp pāramārthik sukharasāsvādake rasik janoṁke manako haratī hai isalie [arthāt param
samarasībhāvake rasik jīvoṁko mudit karatī hai isalie] madhur hai;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

6
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
śuddha jīvāstikāyādi sāt tattva, nav padārtha, chah dravya aur pān̐c astikāyakā saṁśay–vimoh–
vibhram rahit nirūpaṇ kratī hai isalie athavā pūrvāparavirodhādi doṣ rahit honese athavā yugapad sarva
jīvoṁko apanī–apanī bhāṣāmeṁ spaṣṭa arthakā pratipādan karatī hai isalie viśad–spaṣṭa– vyakta hai.
isaprakār jinabhagavānakī vāṇī hī pramāṇabhūt hai; ekāntarūp apauruṣey vacan yā vicitra kathārūp
kalpit purāṇavacan pramāṇabhūt nahīṁ hai. [3] tīsare, ananta dravya–kṣetra–kāl–bhāvakā jānanevālā
ananta kevalajñānaguṇ jinabhagavantoṁko vartatā hai. isaprakār buddhi ādi sāt r̥ddhiyān̐ tathā
matijñānādi caturvidh jñānase sampanna gaṇadharadevādi yogandroṁse bhī ve vaṁdya haiṁ. [4] cauthe, pān̐c prakārake
saṁsārako jinabhagavantoṁne jītā hai. isaprakār kr̥takr̥tyapaneke kāraṇ ve hī anya akr̥takr̥tya jīvoṁko
śaraṇabhūt hai, dūsarā koī nahīṁ.–
isaprakār cār viśeṣaṇoṁse yukta jinabhagavantoṁko graṁthake ādimeṁ
bhāvanamaskār karake maṁgal kiyā.
praśnaḥ– jo śāstra svayaṁ hī maṁgal haiṁ, usakā maṁgal kisalie kiyā jātā hai?
uttaraḥ– bhaktike hetuse maṁgalakā bhī maṁgal kiyā jātā hai. sūryakī dīpakase , mahāsāgarakī
jalase, vāgīśvarīkī [sarasvatī] kī vāṇīse aur maṁgalakī maṁgalase arcanā kī jātī hai .. 1..
--------------------------------------------------------------------------
is gāthākī śrījayasenācāryadevakr̥t ṭīkāmeṁ, śāstrakā maṁgal śāstrakā nimitta, śāstrakā hetu [phal], śāstrakā
parimāṇ, śāstrakā nām tathā śāstrake kartā– in chah viṣayoṁkā vistr̥t vivecan kiyā hai.
punaśca, śrī jayasenācāryadevane is gāthāke śabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha evaṁ bhāvārtha samajhākar,
‘isaprakār vyākhyānakālame sarvatra śabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha aur bhāvārtha prayukta karane yogya haiṁ’ –––
aisā kahā hai.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
7
samaṇamuhuggadamaṭṭhaṁ caduggadiṇivāraṇaṁ saṇivvāṇaṁ.
eso paṇamiy sirasā samayamiyaṁ saṇah vocchāmi.. 2..
śramaṇamukhodgatārthaṁ caturgatinivāraṇaṁ sanirvāṇam.
eṣ praṇamya śirasā samayamimaṁ śr̥ṇut vakṣyāmi.. 2..
samayo hyāgamaḥ. tasya praṇāmapūrvakamātmanābhidhānamatra pratijñātam. yujyate hi sa praṇantumabhidhātuṁ
cāptopadiṣṭhatve sati saphalatvāt. tatrāptopadiṣṭatvamasya śramaṇamukhodgatārthattvāt. śramaṇā hi mahāśramaṇāḥ
sarvajñavītarāgāḥ. arthaḥ punaranekaśabdasaṁbandhenābhidhīyamāno vastutayaiko‘bhidheya. saphalatvaṁ tu catasr̥ṇāṁ
---------------------------------------------------------------------------------------------
gāthā 2
anvayārthaḥ– [śramaṇamukhodgatārthe] śramaṇake mukhase nikale hue arthamay [–sarvajña mahāmunike
mukhase kahe gaye padārthoṁkā kathan karanevāle], [caturgatinivāraṇaṁ] cār gatikā nivāraṇ karanevāle
aur [sanirvāṇam] nirvāṇ sahit [–nirvāṇake kāraṇabhūt] – [imaṁ samayaṁ] aise is samayako
[śirasā praṇamya] śirasā naman karake [eṣavakṣyāmi] maiṁ usakā kathan karatā hūn̐; [śrr̥ṇut] vah
śravaṇ karo.
ṭīkāḥ– samay arthāt āgam; use praṇām karake svayaṁ usakā kathan kareṁge aisī yahān̐
[śrīmadbhagavatkundakundācāryadevane] pratijñā kī hai. vah [samay] praṇām karane evaṁ kathan karane yogya
hai, kyoṁki vah
āpta dvārā upadiṣṭa honese saphal hai. vahān̐, usakā āpta dvārā upadiṣṭapanā isalie
hai ki jisase vah ‘śramaṇake mukhase nikalā huā arthamay’ hai. ‘śramaṇ’ arthāt mahāśramaṇ–
sarvajñavītarāgadev; aur ‘artha’ arthāt anek śabdoṁke sambandhase kahā jānevālā, vasturūpase ek aisā
padārtha. punaśca usakī [–samayakī] saphalatā isalie hai ki jisase vah samay
--------------------------------------------------------------------------
āpta = viśvāsapātra; pramāṇabhūt; yathārtha vaktā. [sarvajñadev samasta viśvako prati samay saṁpūrṇarūpase jān rahe
haiṁ aur ve vītarāg [moharāgadveṣarahit] honeke kāraṇ unheṁ asatya kahanekā leśamātra prayojan nahīṁ rahā hai;
isalie vītarāg–sarvajñadev sacamuc āpta haiṁ. aise āpta dvārā āgam upadiṣṭa honese vah [āgam] saphal
haiṁ.]
ā samayane śiranamanapūrvak bhākhuṁ chuṁ sūṇajo tame;
jinavadananirgat–arthamay, caugatiharaṇ, śivahetu che. 2.

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

8
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
nārakatiryagmanuṣyadevatvalakṣaṇānāṁ gatīnāṁ nivāraṇatvāt pārataṁkryanivr̥ttilakṣaṇasya nirvāṇasya
śuddhātmatattvopalambharūpasya paramparayā kāraṇatvāt svātaṁkryaprāptilakṣaṇasya ca phalasya sadbhāvāditi..
2..
samavāo paṁcaṇhaṁ samau tti jiṇuttamehiṁ paṇṇattaṁ.
so cev havadi loo tatto amio aloo khaṁ.. 3..
samavādaḥ samavāyo vā paṁcānāṁ samay iti jinottamaiḥ prajñaptam.
sa ca ev bhavati lokastato‘mito‘lokaḥ kham.. 3..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ‘nārakatva’ tiryacatva, manuṣyatva tathā devatvasvarūp cār gatiyoṁkā nivāraṇ’ karane ke
kāraṇ aur [2] śuddhātmatattvakī upalabdhirūp ‘nirvāṇakā paramparāse kāraṇ’ honeke kāraṇ [1]
parataṁtratānivr̥ti jisakā lakṣaṇ hai aur [2] svataṁtratāprāpti jisakā lakṣaṇ hai –– aise
1phal
sahit hai.

bhāvārthaḥ– vītarāgasarvajña mahāśramaṇake mukhase nīkale hue śabdasamayako koī āsannabhavya puruṣ
sunakar, us śabdasamayake vācyabhūt paṁcāstikāyasvarūp artha samayako jānatā hai aur usameṁ ājāne
vāle śuddhajīvāstikāyasvarūp arthameṁ [padārthameṁ] vītarāg nirvikalpa samādhi dvārā sthit rahakar cār
gatikā nivāraṇ karake, nirvāṇ prāpta karake, svātmotpanna, anākulatālakṣaṇ, ananta sukhako prāpta
karatā hai. is kāraṇase dravyāgamarūp śabdasamay namaskār karane tathā vyākhyān karane yogya hai..2..
gāthā 3
anvayārthaḥ– [paṁcānāṁ samavādaḥ] pān̐c astikāyakā samabhāvapūrvak nirūpaṇ [vā] athavā [samavāyaḥ]
--------------------------------------------------------------------------
mūl gāthāmeṁ ‘samavāo’ śabda haie; saṁskr̥t bhāṣāmeṁ usakā artha ‘samavādaḥ’ bhī hotā hai aur ‘ samavāyaḥ’ bhī
hotā hai.
1. cār gatikā nivāraṇ [arthāt paratantratākī nivr̥ti] aur nirvāṇakī utpatti [arthāt svatantratākī prāpti]
vah samayakā phal hai.
samavād vā samavāy pāṁc taṇo samay– bhākhyuṁ jine;
te lok che, āgaḷ amāp alok ābhasvarūp che. 3.

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
9
tatra ca pañcānāmastikāyānāṁ samo madhyastho rāgadveṣābhyāmanupahato varṇapadavākya–sanniveśaviśiṣṭaḥ
pāṭho vādaḥ śabdasamayaḥ śabdāgam iti yāvat. teṣāmev mithyādarśanodayocchede sati samyagvāyaḥ
paricchedo jñānasamayo jñānagam iti yāvat. teṣāmevābhidhānapratyayaparicchinnānāṁ vasturūpeṇ samavāyaḥ
saṁdhāto‘rthasamayaḥ sarvapadārthasārtha iti yāvat. tadatra jñānasamayaprasiddhayartha śabdasamayasambandhenārthasamay
o‘bhidhātumabhipretaḥ. ath tasyaivārthasamayasya dvaividhyaṁ lokālok–vikalpāt.
---------------------------------------------------------------------------------------------
unakā samavāy [–paṁcāstikāyakā samyak bodh athavā samūh] [samayaḥ] vah samay hai [iti] aisā
[jinottamaiḥ prajñaptam] jinavaroṁne kahā hai. [saḥ ca ev lokaḥ bhavati] vahī lok hai. [–pān̐c
astikāyake samūh jitanā hī lok hai.]; [tataḥ] usase āge [amitaḥ alokaḥ] amāp alok
[kham] ākāśasvarūp hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmeṁ śabdarūpase, jñānarūpase aur artharūpase [–śabdasamay, jñānasamay
aur arthasamay]– aise tīn prakārase ‘samay’ śabdakā artha kahā hai tathā lok–alokarūp vibhāg
kahā hai.
vahān̐, [1] ‘sam’ arthāt madhyastha yānī jo rāgadveṣase vikr̥t nahīṁ huā; ‘vād’ arthāt varṇa
[akṣar], pad [śabda] aur vākyake samūhavālā pāṭha. pān̐c astikāyakā ‘samavād’ arthāt madhyastha
[–rāgadveṣase vikr̥t nahīṁ huā] pāṭh [–maukhik yā śāstrārūrḥ nirūpaṇ] vah śabdasamay hai, arthāt
śabdāgam vah śabdasamay hai. [2] mithyādarśanake udayakā nāś hone par, us paṁcāstikāyakā hī
samyak avāy arthāt samyak jñān vah jñānasamay hai, arthāt jñānāgam vah jñānasamay hai. [3]
kathanake nimittase jñāt hue us paṁcāstikāyakā hī vasturūpase samavāy arthāt samūh vah arthasamay
hai, arthāt sarvapadārthasamūh vah arthasamay hai. usameṁ yahān̐ jñān samayakī prasiddhike hetu śabdasamayake
sambandhase arthasamayakā kathan [śrīmadbhagavatkundakundācāryadev] karanā cāhate haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
samavāy =[1] sam+avāy; samyak avāy; samyak jñāna. [2] samūha. [is paṁcāstikāyasaṁgrah śāstrameṁ yahān̐
kāladvavyako–– ki jo dravya hone par bhī astikāy nahīṁ hai use ––vivakṣāmeṁ gauṇ karake ‘paṁcāstikāyakā
samavāy vah samay hai.’ aisā kahā hai; isaliye ‘chah dravyakā samavāy vah samay hai’ aise kathanake bhāvake sāth
is kathanake bhāvakā virodh nahīṁ samajhanā cāhiye, mātra vivakṣābhed hai aisā samajhanā cāhiye. aur isī prakār
anya sthān par bhī vivakṣā samajhakar aviruddha artha samajh lenā cāhiye]

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

10
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sa ev pañcāstikāyasamavāyo yāvāṁstāvān̐llokastataḥ paramamito‘nanto hyalokaḥ, sa tu nābhāvamātraṁ
kintu
tatsamavāyātiriktaparimāṇamanantakṣetraṁ khamākāśamiti.. 3..
jīvā puggalakāyā dhammādhammā tahev āvāsaṁ.
atthittamhi ya ṇiyadā aṇaṇṇamaiyā auṇamahaṁtā.. 4..
jīvāḥ pudgalakāyā dharmo dharmau tathaiv ākāśam.
astitve ca niyatā ananyamayā aṇumahāntaḥ.. 4..
---------------------------------------------------------------------------------------------
ab, usī arthasamayakā, 1lok aur alokake bhedake kāraṇ dvividhapanā hai. vahī paṁcāstikāyasamūh
jitanā hai, utanā lok hai. usase āge amāp arthāt ananta alok hai. vah alok abhāvamātra
nahīṁ hai kintu paṁcāstikāyasamūh jitanā kṣetra choṛ kar śeṣ ananta kṣetravālā ākāś hai [arthāt
alok śūnyarūp nahīṁ hai kinṁtu śuddha ākāśadravyarūp hai.. 3..
gāthā 4
anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv, [pudgalakāyāḥ] pudgalakāy, [dharmādharmau] dharma, adharma [tathā ev]
tathā [ākāśam] ākāś [astitve niyatāḥ] astitvameṁ niyat, [ananyamayāḥ] [astitvase]
ananyamay [ca] aur [aṇumahāntaḥ]
aṇumahān [pradeśase baḍẹ] haiṁ.

--------------------------------------------------------------------------

1. ‘lokyante draśyante jīvādipadārthā yatra sa lokaḥ’ arthāt jahān̐ jīvādipadārtha dikhāī dete haiṁ, vah lok hai.
aṇumahān=[1] pradeśameṁ baḍẹ arthāt anekapradeśī; [2] ekapradeśī [vyakti–apekṣāse] tathā anekapradeśī
[śakti–apekṣāse].
jīvadravya, pudgalakāy, dharma, adharma ne ākāś e
astitvaniyat, ananyamay ne aṇumahān padārtha che. 4.

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
11
atra pañcāstikāyānāṁ viśeṣasaṁjñā sāmānyaviśeṣāstitvaṁ kāyatvaṁ coktam.
tatra jīvāḥ pudgalāḥ dharmādharmau ākāśamiti teṣāṁ viśeṣasaṁjñā anvarthāḥ pratyeyāḥ.
sāmānyaviśeṣāstitvañca teṣāmutpādavyayadhrauvyamayyāṁ sāmānyaviśeṣasattāyāṁ niyatatvādvay
vasthitatvādavaseyam. astitve niyatānāmapi na teṣāmanyamayatvam, yataste sarvadaivānanya–mayā
ātmanirvr̥ttāḥ. ananyamayatve‘pi teṣāmastitvaniyatatvaṁ nayaprayogāt. dvau hi nayau bhagavatā praṇītau–
dravyārthikaḥ paryāyārthikaśca. tatra na khalvekanayāyattādeśanā kintu tadubhayāyatā. tataḥ
paryāyārthādeśādastitve svataḥ kathaṁcidbhinna‘pi vyavasthitāḥ dravyārthādeśātsvayamev santaḥ sato‘nanyamayā
bhavantīti. kāyatvamapi teṣāmaṇumahattvāt. aṇavo‘tra pradeśā mūrto‘mūrtāśca nirvibhāgāṁśāstaiḥ
mahānto‘ṇumahāntaḥ pradeśapracayātmakā iti siddhaṁ teṣāṁ kāyatvam. aṇubhyāṁ. mahānta itiḥ vyatpattyā
---------------------------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ–
yahān̐ [is gāthāmeṁ] pān̐c astikāyoṁkī viśeṣasaṁjñā, sāmānya viśeṣ–astitva tathā
kāyatva kahā hai.
vahān̐ jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāś–yah unakī viśeṣasaṁjñāen̐ anvartha jānanā.
ve utpād–vyay–dhrauvyamayī sāmānyaviśeṣasattāmeṁ niyat– vyavasthit [niścit vidyamān] honese
unake sāmānyaviśeṣ–astitva bhī hai aisā niścit karanā cāhiye. ve astitvameṁ niyat hone par bhī
[jisaprakār bartanameṁ rahanevālā ghī bartanase anyamay hai usīprakār] astitvase anyamay nahīṁ hai;
kyoṁki ve sadaiv apanese niṣpanna [arthāt apanese sat] honeke kāraṇ [astitvase] ananyamay hai
[jisaprakār agni uṣṇatāse ananyamay hai usīprakār]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhī unakā
‘astitvameṁ niyatapanā’ nayaprayogase hai. bhagavānane do nay kahe hai – dravyārthik aur paryāyārthika. vahān̐
kathan ek nayake ādhīn nahīṁ hotā kintu un donoṁ nayoṁke ādhīn hotā hai. isaliye ve
paryāyārthik kathanase jo apanese kathaṁcit bhinna bhī hai aise astitvameṁ vyavasthit [niścit sthit] haiṁ
aur dravyārthik kathanase svayamev sat [–vidyamān] honeke kāraṇ astitvase ananyamay haiṁ.
---------------------------------------------------------------------------

anvartha=arthakā anusaraṇ karatī huī; arthānusāra. [pān̐c astikāyoṁke nām unake arthānusār haiṁ.]