Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version
vyavahārako upacāramātra mānakar usake dvārā vastukā śraddhān barābar kiyā jāve to vah kāryakārī
ho, aur yadi niścayakī bhān̐ti vyavahār bhī satyabhūt mānakar ‘vastu aisī hī hai’ aisā śraddhān kiyā
jāve to vah ulṭā akāryakārī ho jāye. yahī puruṣārthasiddhayupāyameṁ kahā haiḥ–
vyavahāramev kevalamavaiti yastasya deśanā nāsti..
māṇavak ev siṁho yathā bhavatyanavagītasiṁhasya.
vyavahār ev hi tathā niścayatāṁ yātyaniścayajñasya..
sacce siṁhako na samajhatā use to bilāv hī siṁh hai, usī prakār jo niścayako nahīṁ samajhatā
usake to vyavahār hī niścayapaneko prāpta hotā hai.
Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version
kathan kiyā thā tadanusār to ve niścayakā aṁgīkār karate haiṁ aur jis prakār kevalavyavahārābhāsake
avalimbayoṁkā kathan kiyā thā tadanusār vyavahārakā aṁgīkār karate haiṁ. yadyapi is prakār aṁgīkār
karanemeṁ donoṁ nayoṁmeṁ virodh hai, tathāpi kareṁ kyā? donoṁ nayoṁkā saccā svarūp to bhāsit huā nahīṁ
hai aur jinamatameṁ do nay kahe haiṁ unameṁse kisīko choṛā bhī nahīṁ jātā. isaliye bhramapūrvak donoṁ
nayokāṁ sādhan sādhate haiṁ. un jīvoṁko bhī mithyādraṣṭi jānanā.
kahīṁ do haiṁ nahīṁ, mokṣamārgakā nirūpaṇ do prakārase hai. jahān̐ṁ sacce mokṣamārgako mokṣamārga nirūpaṇ
kiyā hai vah niścayamokṣamārga hai, aur jahān̐ṁṁ mokṣamārga to hai nahīṁ kintu mokṣamārgakā nimitta haie athavā
sahacārī hai, use upacārase mokṣamārga kaheṁ vah vyavahāramokṣamārga hai; kyoṁki niścay–vyavahārakā sarvatra
aisā hī lakṣaṇ hai. saccā nirūpaṇ so niścay, upacār nirūpaṇ so vyavahāra. isaliye nirūpaṇakī
apekṣāse do prakāse mokṣamārga jānanā. paraṁtu ek niścayamokṣamārga hai tathā ek vyavahāramokṣamārga hai is
prakār do mokṣamārga mānanā mithyā hai.
Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version
usakā kathan karane sambandhī
abhāv
kā utpād nahīṁ hotā usakā
hone
vibhāg
sāmānya
kathan
prakār
dravya–
honepar
honekā
Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version
viṣay
se pr̥thakatva tathā dehāntarameṁ gaman kā
pūrvak, dravya aur guṇoṁke abhinna–
pramāṇatvakī vyavasthā
Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version
viṣay
akartāpanā
Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version
viṣay
sambandhī
sūcanā
kathan
abhāv
svarūp
kahakar
Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version
viṣay
27
30
sūcanā
Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version
viṣay
niyat
Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version
kāmadaṁ mokṣadaṁ caiv
munibhirupāsitatīrthā sarasvatī haratu no duritān.. 2 ..
cakṣurunmīlitaṁ yen tasmai śrīgurave namaḥ.. 3 ..
bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakaṁ, puṇyaprakāśakaṁ, pāpapraṇāśakamidaṁ śāstraṁ
śrī paṁcāstikāyanāmadheyaṁ, asya mūlagranthakartāraḥ
śrīsarvajñadevāstaduttaragranthakartāraḥ śrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣāṁ
vacanānusāramāsādya ācāryaśrīkundakundācāryadevaviracitaṁ, śrotāraḥ
sāvadhānatayā śrr̥ṇavantu..
maṁgalaṁ kundakundāryo jainadharmo‘stu maṁgalam.. 9 ..
pradhānaṁ sarvadharmāṇāṁ jainaṁ jayatu śāsanam.. 2 ..
Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version
namo‘nekāntaviśrāntamahimne paramātmane.. 1..
‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ nāmak śāstrakī ‘samayavyākhyā’ nāmak saṁskr̥t ṭīkā racanevāle ācārya śrī
amr̥tacandrācāryadev ślok dvārā maṁgalake hetu paramātmāko namaskār karate haiṁḥ––
Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version
syātkārajīvitā jīyājjainī siddhāntapaddhatiḥ.. 2..
samyagjñānāmalajyotirjananī dvinayāśrayā.
athātaḥ samayavyākhyā saṁkṣepeṇā‘bhidhīyate.. 3..
2 ̣ durnivār = nivāraṇ karanā kaṭhin; ṭālanā kaṭhina.
3 ̣ pratyek vastu nityatva, anityatva ādi anek antamay [dharmamay] hai. vastukī sarvathā nityatā tathā sarvathā
paryāy– apekṣāse] anityatā mānanemeṁ kiṁcit virodh nahīṁṁ ātā–aisā jinavāṇī spaṣṭa samajhātī hai. isaprakār
jinabhagavānakī vāṇī syādvād dvārā [apekṣā–kathanase] vastukā param yathārtha nirūpaṇ karake, nityatva–
anityatvādi dharmoṁmeṁ [tathā un–un dharmoṁko batalānevāle nayoṁmeṁ] avirodh [sumel] abādhitarūpase siddha
karatī hai aur un dharmoṁke binā vastukī niṣpatti hī nahīṁ ho sakatī aisā nirbādharūpase sthāpit karatī hai.
4 ̣ samayavyākhyā = samayakī vyākhyā; paṁcāstikāyakī vyākhyā; dravyakī vyākhyā; padārthakī vyākhyā.
[vyākhyā = vyākhyān; spaṣṭa kathan; vivaraṇ; spaṣṭīkaraṇa.]
Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version
pūrvaṁ mūlapadārthānāmih sūtrakr̥tā kr̥tam.. 4..
tatonavapadārthānāṁ vyavasthā pratipāditā.. 5..
tatastattvaparijñānapūrveṇ tritayātmanā.
proktā mārgeṇ kalyāṇī mokṣaprāptirapaścimā.. 6..
padārthoṁkā pān̐c astikāy aur chah dravyakī paddhatise nirūpaṇ kiyā hai]. [4]
[5]
mārgase] kalyāṇasvarūp uttam mokṣaprāpti kahī hai. [6]
karate hue likhate haiṁ kiḥ–– ‘ab śrī kumāranaṁdī–siddhāṁtidevake śiṣya śrīmatkundakundācāryadevane–
jinake dūsare nām padmanaṁdī ādi the unhoṁne – prasiddhakathānyāyase pūrvavidehameṁ jākar vītarāg–
sarvajña sīmaṁdharasvāmī tīrthaṁkaraparamadevake darśan karake, unake mukhakamalase nīkalī huī divya vāṇīke
śravaṇase avadhārit padārtha dvārā śuddhātmatattvādi sārabhūt artha grahaṇ karake, vahān̐se lauṭakar
aṁtaḥtattva evaṁ bahiḥtattvake gauṇ–mukhya pratipādanake hetu athavā śivakumāramahārājādi saṁkṣeparuci
śiṣyoṁke pratibodhanārtha race hue paṁcāstikāyaprābhr̥taśāstrakā yathākramase adhikāraśuddhipūrvak
tātparyārtharūp vyākhyān kiyā jātā hai.
Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version
aṁtātīdaguṇāṇaṁ ṇamo jiṇāṇaṁ jidabhavāṇaṁ.. 1..
antātītaguṇebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaḥ.. 1..
[caitanyake ananta vilāsasvarūp] ananta guṇ jinako vartatā hai aur [jitabhavebhyaḥ] jinhoṁne bhav par
vijay prāpta kī hai, [jinebhyaḥ] un jinoṁko [namaḥ] namaskār ho.
aur tiryaṁcoṁkā 1– isaprakār kul 100 indra anādi pravāharūpaseṁ cale ārahe haiṁ .
Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version
jīvalokastasmai nirvyobādhaviśuddhātmatattvopalambho–pāyābhidhāyitvāddhitaṁ
paramārtharasikajanamanohāritvānmadhuraṁ, nirastasamastaśaṁkādidoṣāspadatvādvi–śadaṁ vākyaṁ divyo
dhvaniryeṣāmityanen samastavastuyāthātmyopadeśitvātprekṣāvatpratīkṣyatvamākhyātam. antamatītaḥ
kṣetrānavacchinnaḥ kālānavacchinnaśca paramacaitanyaśaktivilāsalakṣaṇo guṇo yeṣāmityanen tu
paramādbhutajñānātiśayaprakāśanādavāptajñānātiśayānāmapi yogīndrāṇāṁ vandhatvamuditam. jito bhav
ājavaṁjavo yairityanen tu kutakr̥tyatvaprakaṭanātta evānyeṣāmakr̥takr̥tyānāṁ śaraṇamityupadiṣṭam. iti
sarvapadānāṁ tātparyam.. 1..
‘jinakī vāṇī arthāt divyadhvani tīn lokako –ūrdhva–adho–madhya lokavartī samasta jīvasamuhako–
nirbādh viśuddha ātmatattvakī upalabdhikā upāy kahanevālī honese hitakar hai, paramārtharasik janoṁke
manako haranevālī honese madhur hai aur samasta śaṁkādi doṣoṁke sthān dūr kar denese viśad [nirmal,
spaṣṭa] hai’ ––– aisā kahakar [jinadev] samasta vastuke yathārtha svarūpake upadeśak honese
vicāravaṁt buddhimān puruṣoṁke bahumānake yogya haiṁ [arthāt jinakā upadeś vicāravaṁt buddhimān puruṣoṁko
bahumānapūrvak vicāranā cāhiye aise haiṁ] aisā kahā. ‘ananta–kṣetrase anta rahit aur kālase anta
rahit–––paramacaitanyaśaktike vilāsasvarūp guṇ jinako vartatā hai’ aisā kahakar [jinoṁko] param
adabhut jñānātiśay pragaṭ honeke kāraṇ jñānātiśayako prāpta yogandroṁse bhī vaṁdya hai aisā kahā. ‘bhav
arthāt saṁsār par jinhoṁne vijay prāpta kī hai’ aisā kahakar kr̥takr̥tyapanā pragaṭ ho jānese ve
hī [jin hī] anya akr̥takr̥tya jīvoṁko śaraṇabhūt haiṁ aisā upadeś diyā.– aisā sarva padoṁkā tātparya
hai.
kyoṁki devoṁ tathā asuroṁmeṁ yuddha hotā hai isalie [devādhidev jinabhagavānake atirikta] anya koī bhī
dev sau indroṁse vandit nahīṁ hai. [2] dūsare, jinabhagavānakī vāṇī tīnalokako śuddha ātmasvarūpakī
prāptikā upāy darśātī hai isalie hitakar hai; vītarāg nirvikalpa samādhise utpanna sahaj –apūrva
paramānandarūp pāramārthik sukharasāsvādake rasik janoṁke manako haratī hai isalie [arthāt param
samarasībhāvake rasik jīvoṁko mudit karatī hai isalie] madhur hai;
Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version
vibhram rahit nirūpaṇ kratī hai isalie athavā pūrvāparavirodhādi doṣ rahit honese athavā yugapad sarva
jīvoṁko apanī–apanī bhāṣāmeṁ spaṣṭa arthakā pratipādan karatī hai isalie viśad–spaṣṭa– vyakta hai.
isaprakār jinabhagavānakī vāṇī hī pramāṇabhūt hai; ekāntarūp apauruṣey vacan yā vicitra kathārūp
kalpit purāṇavacan pramāṇabhūt nahīṁ hai. [3] tīsare, ananta dravya–kṣetra–kāl–bhāvakā jānanevālā
ananta kevalajñānaguṇ jinabhagavantoṁko vartatā hai. isaprakār buddhi ādi sāt r̥ddhiyān̐ tathā
matijñānādi caturvidh jñānase sampanna gaṇadharadevādi yogandroṁse bhī ve vaṁdya haiṁ. [4] cauthe, pān̐c prakārake
saṁsārako jinabhagavantoṁne jītā hai. isaprakār kr̥takr̥tyapaneke kāraṇ ve hī anya akr̥takr̥tya jīvoṁko
śaraṇabhūt hai, dūsarā koī nahīṁ.–
aisā kahā hai.
Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version
sarvajñavītarāgāḥ. arthaḥ punaranekaśabdasaṁbandhenābhidhīyamāno vastutayaiko‘bhidheya. saphalatvaṁ tu catasr̥ṇāṁ
aur [sanirvāṇam] nirvāṇ sahit [–nirvāṇake kāraṇabhūt] – [imaṁ samayaṁ] aise is samayako
[śirasā praṇamya] śirasā naman karake [eṣavakṣyāmi] maiṁ usakā kathan karatā hūn̐; [śrr̥ṇut] vah
śravaṇ karo.
hai, kyoṁki vah
sarvajñavītarāgadev; aur ‘artha’ arthāt anek śabdoṁke sambandhase kahā jānevālā, vasturūpase ek aisā
padārtha. punaśca usakī [–samayakī] saphalatā isalie hai ki jisase vah samay
haiṁ aur ve vītarāg [moharāgadveṣarahit] honeke kāraṇ unheṁ asatya kahanekā leśamātra prayojan nahīṁ rahā hai;
isalie vītarāg–sarvajñadev sacamuc āpta haiṁ. aise āpta dvārā āgam upadiṣṭa honese vah [āgam] saphal
haiṁ.]
jinavadananirgat–arthamay, caugatiharaṇ, śivahetu che. 2.
Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version
śuddhātmatattvopalambharūpasya paramparayā kāraṇatvāt svātaṁkryaprāptilakṣaṇasya ca phalasya sadbhāvāditi..
2..
parataṁtratānivr̥ti jisakā lakṣaṇ hai aur [2] svataṁtratāprāpti jisakā lakṣaṇ hai –– aise
bhāvārthaḥ– vītarāgasarvajña mahāśramaṇake mukhase nīkale hue śabdasamayako koī āsannabhavya puruṣ
vāle śuddhajīvāstikāyasvarūp arthameṁ [padārthameṁ] vītarāg nirvikalpa samādhi dvārā sthit rahakar cār
gatikā nivāraṇ karake, nirvāṇ prāpta karake, svātmotpanna, anākulatālakṣaṇ, ananta sukhako prāpta
karatā hai. is kāraṇase dravyāgamarūp śabdasamay namaskār karane tathā vyākhyān karane yogya hai..2..
te lok che, āgaḷ amāp alok ābhasvarūp che. 3.
Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version
paricchedo jñānasamayo jñānagam iti yāvat. teṣāmevābhidhānapratyayaparicchinnānāṁ vasturūpeṇ samavāyaḥ
saṁdhāto‘rthasamayaḥ sarvapadārthasārtha iti yāvat. tadatra jñānasamayaprasiddhayartha śabdasamayasambandhenārthasamay
o‘bhidhātumabhipretaḥ. ath tasyaivārthasamayasya dvaividhyaṁ lokālok–vikalpāt.
[jinottamaiḥ prajñaptam] jinavaroṁne kahā hai. [saḥ ca ev lokaḥ bhavati] vahī lok hai. [–pān̐c
astikāyake samūh jitanā hī lok hai.]; [tataḥ] usase āge [amitaḥ alokaḥ] amāp alok
[kham] ākāśasvarūp hai.
kahā hai.
[–rāgadveṣase vikr̥t nahīṁ huā] pāṭh [–maukhik yā śāstrārūrḥ nirūpaṇ] vah śabdasamay hai, arthāt
śabdāgam vah śabdasamay hai. [2] mithyādarśanake udayakā nāś hone par, us paṁcāstikāyakā hī
sambandhase arthasamayakā kathan [śrīmadbhagavatkundakundācāryadev] karanā cāhate haiṁ.
samavāy vah samay hai.’ aisā kahā hai; isaliye ‘chah dravyakā samavāy vah samay hai’ aise kathanake bhāvake sāth
is kathanake bhāvakā virodh nahīṁ samajhanā cāhiye, mātra vivakṣābhed hai aisā samajhanā cāhiye. aur isī prakār
anya sthān par bhī vivakṣā samajhakar aviruddha artha samajh lenā cāhiye]
Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version
kintu
astitve ca niyatā ananyamayā aṇumahāntaḥ.. 4..
nahīṁ hai kintu paṁcāstikāyasamūh jitanā kṣetra choṛ kar śeṣ ananta kṣetravālā ākāś hai [arthāt
alok śūnyarūp nahīṁ hai kinṁtu śuddha ākāśadravyarūp hai.. 3..
ananyamay [ca] aur [aṇumahāntaḥ]
1. ‘lokyante draśyante jīvādipadārthā yatra sa lokaḥ’ arthāt jahān̐ jīvādipadārtha dikhāī dete haiṁ, vah lok hai.
astitvaniyat, ananyamay ne aṇumahān padārtha che. 4.
Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version
tatra jīvāḥ pudgalāḥ dharmādharmau ākāśamiti teṣāṁ viśeṣasaṁjñā anvarthāḥ pratyeyāḥ.
vasthitatvādavaseyam. astitve niyatānāmapi na teṣāmanyamayatvam, yataste sarvadaivānanya–mayā
ātmanirvr̥ttāḥ. ananyamayatve‘pi teṣāmastitvaniyatatvaṁ nayaprayogāt. dvau hi nayau bhagavatā praṇītau–
dravyārthikaḥ paryāyārthikaśca. tatra na khalvekanayāyattādeśanā kintu tadubhayāyatā. tataḥ
paryāyārthādeśādastitve svataḥ kathaṁcidbhinna‘pi vyavasthitāḥ dravyārthādeśātsvayamev santaḥ sato‘nanyamayā
bhavantīti. kāyatvamapi teṣāmaṇumahattvāt. aṇavo‘tra pradeśā mūrto‘mūrtāśca nirvibhāgāṁśāstaiḥ
mahānto‘ṇumahāntaḥ pradeśapracayātmakā iti siddhaṁ teṣāṁ kāyatvam. aṇubhyāṁ. mahānta itiḥ vyatpattyā
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmeṁ] pān̐c astikāyoṁkī viśeṣasaṁjñā, sāmānya viśeṣ–astitva tathā
[jisaprakār bartanameṁ rahanevālā ghī bartanase anyamay hai usīprakār] astitvase anyamay nahīṁ hai;
kyoṁki ve sadaiv apanese niṣpanna [arthāt apanese sat] honeke kāraṇ [astitvase] ananyamay hai
[jisaprakār agni uṣṇatāse ananyamay hai usīprakār]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhī unakā
‘astitvameṁ niyatapanā’ nayaprayogase hai. bhagavānane do nay kahe hai – dravyārthik aur paryāyārthika. vahān̐
kathan ek nayake ādhīn nahīṁ hotā kintu un donoṁ nayoṁke ādhīn hotā hai. isaliye ve
paryāyārthik kathanase jo apanese kathaṁcit bhinna bhī hai aise astitvameṁ vyavasthit [niścit sthit] haiṁ
aur dravyārthik kathanase svayamev sat [–vidyamān] honeke kāraṇ astitvase ananyamay haiṁ.