Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version
12
dvayaṇukapudgalaskandhānāmapi tathāvidhatvam. aṇavaśca mahāntaśca vyaktiśaktirūpābhyāmiti paramāṇu– nāmekapradeśātmakatve‘pi tatsiddhiḥ. vyaktayapekṣayā śaktayapekṣayā ca pradeś pracayātmakasya mahattvasyābhāvātkālāṇūnāmastitvaniyatatve‘pyakāyatvamanenaiv sādhitam. at ev teṣāmastikāy– prakaraṇe satāmapyanupādānamiti.. 4.. -----------------------------------------------------------------------------
unake kāyapanā bhī hai kyoṁki ve aṇumahān haiṁ. yahān̐ aṇu arthāt pradeś–mūrta aur amūrta nirvibhāg [choṭese choṭe] aṁś; ‘unake dvārā [–bahu pradeśoṁ dvārā] mahān ho’ vah aṇumahān; arthāt pradeśapracayātmak [–pradeśoṁke samūhamay] ho vah aṇumahān hai. isaprakār unheṁ [uparyukta pān̐c dravyoṁko] kāyatva siddha huā. [upar jo aṇumahānakī vyutpatti kī usameṁ aṇuoṁke arthāt pradeśoṁke liye bahuvacanakā upayog kiyā hai aur saṁskr̥t bhāṣāke niyamānusār bahuvacanameṁ dvivacanakā samāveś nahīṁ hotā isaliye ab vyutpattimeṁ kiṁcit bhāṣākā parivartan karake dvi–aṇuk skaṁdhoṁko bhī aṇumahān batalākar unakā kāyatva siddha kiyā jātā haiḥ] ‘do aṇuoṁ [–do pradeśoṁ] dvārā mahān ho’ vah aṇumahān– aisī vyutpattise dvi–aṇuk pudgalaskaṁdhoṁko bhī [aṇumahānapanā honese] kāyatva hai. [ab, paramāṇuoṁko aṇumahānapanā kisaprakār hai vah batalākar paramāṇuoṁko bhī kāyatva siddha kiyā jātā hai;] vyakti aur śaktirūpase ‘aṇu tathā mahān’ honese [arthāt paramāṇu vyaktirūpase ek pradeśī tathā śaktirūpase anek pradeśī honeke kāraṇ] paramāṇuoṁko bhī , unake ek pradeśātmakapanā hone par bhī [aṇumahānapanā siddha honese] kāyatva siddha hotā hai. kālāṇuoṁko vyakti–apekṣāse tathā śakti–apekṣāse pradeśapracayātmak mahānapanekā abhāv honese, yadyapi ve astitvameṁ niyat hai tathāpi, unake akāyatva hai ––aisā isīse [–is kathanase hī] siddha huā. isaliye, yadyapi ve sat [vidyamān] haiṁ tathāpi, unheṁ astikāyake prakaraṇameṁ nahīṁ liyā hai. bhāvārthaḥ– pān̐c astikāyoṁke nām jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāś haiṁ. ve nām unake arthānusār haiṁ .
ye pān̐coṁ dravya paryāyārthik nayase apanese kathaṁcit bhinna aise astitvameṁ vidyamān haiṁ aur dravyārthik nayase astitvase ananya haiṁ.
Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
te hoṁti atthikāyā ṇippiṇṇaṁ jehiṁ taillukkaṁ.. 5..
te bhavantyastikāyāḥ niṣpannaṁ yaistrailokyam.. 5..
-----------------------------------------------------------------------------
punaśca, yah pān̐coṁ dravya kāyatvavāle haiṁ kāraṇ kyoṁki ve aṇumahān hai. ve aṇumahān kisaprakār haiṁ so batalāte haiṁḥ––‘aṇumahāntaḥ’ kī vyutpatti tīn prakārase haiḥ [1] aṇubhiḥ mahāntaḥ aṇumahāntaḥ arthāt jo bahu pradeśoṁ dvārā [– do se adhik pradeśoṁ dvārā] baḍẹ hoṁ ve aṇumahān haiṁ. is vyutpattike anusār jīv, dharma aur adharma asaṁkhyapradeśī honese aṇumahān haiṁ; ākāś anaṁtapradeśī honese aṇumahān hai; aur tri–aṇuk skaṁdhase lekar anantāṇuk skaṁdh takake sarva skandha bahupradeśī honese aṇumahān hai. [2] aṇubhyām mahāntaḥ aṇumahāntaḥ arthāt jo do pradeśoṁ dvārā baḍẹ hoṁ ve aṇumahān haiṁ. is vyutpattike anusār dvi–aṇuk skaṁdh aṇumahān haiṁ. [3] aṇavaśca mahāntaśca aṇumahāntaḥ arthāt jo aṇurūp [–ek pradeśī] bhī hoṁ aur mahān [anek pradeśī] bhī hoṁ ve aṇumahān haiṁ. is vyutpattike anusār paramāṇu aṇumahān hai, kyoṁki vyakti–apekṣāse ve ekapradeśī haiṁ aur śakti–apekṣāse anekapradeśī bhī [upacārase] haiṁ. isaprakār uparyukta pān̐coṁ dravya aṇumahān honese kāyatvavāle haiṁ aisā siddha huā.
kālāṇuko astitva hai kintu kisī prakār bhī kāyatva nahīṁ hai, isaliye vah dravya hai kintu astikāy nahīṁ hai.. 4..
pravāhakramanake tathā vistārakramake aṁśoṁke] [sah] sāth [svabhāvaḥ] apanatva [asti] hai [te] ve [astikāyāḥ bhavanti] astikāy hai [yaiḥ] ki jinase [trailokyam] tīn lok [niṣpannam] niṣpanna hai. -------------------------------------------------------------------------- paryāyeṁ = [pravāhakramake tathā vistārakramake] nirvibhāg aṁśa. [pravāhakramake aṁś to pratyek dravyake hote haiṁ, kintu vistārakramake aṁś astikāyake hī hote haiṁ.]
te astikāyo jāṇavā, trailokyaracanā je vaḍe. 5.
Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version
14
atra pañcāstikāyānāmastitvasaṁbhavaprakāraḥ kāyatvasaṁbhavaprakāraścoktaḥ.
asti hyastikāyānāṁ guṇaiḥ paryāyaiśca vividhaiḥ sah svabhāvo ātmabhāvo‘ nanyatvam. vastuno viśeṣā hi vyatirekiṇaḥ paryāyā guṇāstu ta evānvayinaḥ. tat aiken paryāyeṇ pralīyamānasyānyenopajāyamānasyānvayinā guṇen dhrauvyaṁ bibhrāṇasyaikasyā‘pi vastunaḥ samucchedotpādadhrauvyalakṣaṇamastitvamupapadyat eva. guṇaparyāyaiḥ sah sarvathānyatve tvanyo vinaśyatyanyaḥ prādurbhavatyanyo dhravutvamālambat iti sarvaṁ viplavate. tataḥ sādhvastitvasaṁbhav–prakārakathanam. kāyatvasaṁbhavaprakārastvayamupadiśyate. avayavino hi jīvapudgaladharmādharmākāś–padārthāsteṣāmavayavā api pradeśākhyāḥ parasparavyatirekitvātparyāyāḥ ucyante. teṣāṁ taiḥ sahānanyatve kāyatvasiddhirūpapattimatī. niravayavasyāpi paramāṇoḥ sāvayavatvaśaktisadbhāvāt kāyatvasiddhiranapavādā. na caitadāṅkayam
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐, pān̐c astikāyoṁko astitva kis prakār haie aur kāyatva kis prakār hai vah kahā hai.
vāstavameṁ astikāyoṁko vividh guṇoṁ aur paryāyoṁke sāth svapanā–apanāpan–ananyapanā hai. vastuke 1vyatirekī viśeṣ ve paryāyeṁ haiṁ aur 2anvayī viśeṣo ve guṇ haiṁ. isaliye ek paryāyase pralayako prāpta honevālī, anya paryāyase utpanna honevālī aur anvayī guṇase dhruv rahanevālī ek hī vastuko 3vyay–utpād–dhauvyalakṣaṇ astitva ghaṭit hotā hī hai. aur yadi guṇoṁ tathā paryāyoṁke sāth [vastuko] sarvathā anyatva ho tab to anya koī vināśako prāpta hogā, anya koī prādurbhāvako [utpādako] prāpta hogā aur anya koī dhruv rahegā – isaprakār sab 4viplav prāpta ho jāyegā. isaliye [pān̐c astikāyoṁko] astitva kis prakār hai tatsambandhī yah [uparyukta] kathan satya– yogya–nyāyayukta haie. -------------------------------------------------------------------------- 1. vyatirek=bhed; ekakā dusarerūp nahīṁ honā; ‘yah vah nahīṁ hai’ aise jñānake nimittabhūt bhinnarūpatā. [ek paryāy
viśeṣ haiṁ.]
2. anvay=ekarūpatā; sadraśatā; ‘yah vahī hai’ aise jñānake kāraṇabhūt ekarūpatā. [guṇoṁmeṁ sadaiv sadraśatā rahatī
3. astitvakā lakṣaṇ athavā svarūp vyay–utpād–dhrauvya hai. 4. viplav=aṁdhādhūrandhī; uthalaputhal; gaṛạbaṛạī; virodha.
Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
na caitadāṅkayam pudgalādanyeṣāmamūrtarrtvādavibhājyānāṁ sāvayavatvakalpanamanyāyyam. draśyat evāvibhājye‘pi vihāy–sīdaṁ ghaṭākāśamidamaghaṭākāśamiti vibhāgakalpanam. yadi tatra vibhāgo na kalpet tadā yadev ghaṭākāśaṁ tadevāghaṭākāśaṁ syāt. na ca tadiṣṭam. tataḥ kālāṇubhyo‘nyatra sarveṣāṁ kāyatvākhyaṁ sāvayavatvamavaseyam. trailokyarūpeṇ niṣpannatvamapi teṣāmastikāyatvasādhanaparamupanyastam. tathā ca–trayāṇāmūrdhvā‘dhomadhyalokānāmutpādavyayadhrauvyavantastadviśeṣātmakā bhāvā bhavantasteṣāṁ mūl– -----------------------------------------------------------------------------
ab, [unheṁ] kāyatva kis prakār hai usakā upadeś kiyā jātā haiḥ– jīv, pudgal, dharma, adharma, aur ākāś yah padārtha 1avayavī haiṁ. pradeś nāmake unake jo avayav haiṁ ve bhī paraspar vyatirekavāle honese 2paryāyeṁ kahalātī hai. unake sāth un [pān̐c] padārthoṁko ananyapanā honese kāyatvasiddhi ghaṭit hotī hai. paramāṇu [vyakti–apekṣāse] 3niravayav honepar bhī unako sāvayavapanekī śaktikā sadbhāv honese kāyatvasiddhi 4nirapavād hai. vahān̐ aisī āśaṁkā karanā yogya nahīṁ hai ki pudgalake atirikta anya padārtha amūrtapaneke kāraṇ 5avibhājya honese unake sāvayavapanekī kalpanā nyāy viruddha [anucit] hai. ākāś avibhājya honepar bhī usameṁ ‘yah ghaṭākāś hai, yah aghaṭākāś [ paṭākāś] hai’ aisī vibhāgakalpanā draṣṭigocar hotī hī hai. yadi vahān̐ [kathaṁcit] vibhāgakī kalpanā na kī jāye to jo ghaṭākāś haie vahī [sarvathā] aghaṭākāś ho jāyegā; aur vah to īṣṭa [mānya] nahīṁ hai. isaliye kālāṇuoṁke atirikta anya sarvameṁ kāyatva nāmakā sāvayavapanā niścit karanā cāhiye.
-------------------------------------------------------------------------- 1. avayavī=avayavavālā; aṁśavālā; aṁśī; jinakee avayav [arthāt] ekase adhik pradeś] hoṁ aise. 2. paryāyakā lakṣaṇ paraspar vyatirek hai. vah lakṣaṇ pradeśoṁmeṁ bhī vyāpta hai, kyoṁki ek pradeś dūsare pradeśarūp na
3. niravayav=avayav rahit; aṁś rahit ; niraṁś; ekase adhik pradeś rahita. 4. nirapavād=apavād rahita. [pān̐c astikāyoṁko kāyapanā honemeṁ ek bhī apavād nahīṁ hai, kyoṁki [upacārase]
5. avibhājya=jinake vibhāg na kiye jā sakeṁ aise.
Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version
16
padārthānāṁ guṇaparyāyayogapūrvakamastitvaṁ sādhayanti. anumīyate ca dharmādharmākāśānāṁ pratyekamūrdhvā‘– dhomadhyalokavibhāgarūpeṇ pariṇamanātkāyatvākhyaṁ sāvayavatvam. jhaviānāmapi pratyekamūrdhvādhomadhyalokavibhāgarūpeṇ pariṇamanāllokapūraṇāvasthāvyavasthitavyaktessadā sannihit– śaktestadanumīyat eva. pudgalānāmapyūrdhvādhomadhyalokavibhāgarūpapariṇatamahāskandhatvaprāptivyakti– śaktiyogitvāttathāvidhā sāvayavatvasiddhirastyeveti.. 5.. -----------------------------------------------------------------------------
unakī jo tīn lokarūp niṣpannatā [–racanā] kahī vah bhī unakā astikāyapanā [astipanā tathā kāyapanā] siddha karaneke sādhan rūpase kahī hai. vah isaprakār haiḥ–
[1] ūrdhva–adho–madhya tīn lokake utpād–vyay–dhrauvyavāle bhāv– ki jo tīn lokake viśeṣasvarūp haiṁ ve–bhavate hue [pariṇamat hote hue] apane mūlapadārthoṁkā guṇaparyāyayukta astitva siddha karate haiṁ. [tīn lokake bhāv sadaiv kathaṁcit sadraś rahate haiṁ aur kathaṁcit badalate rahate haiṁ ve aisā siddha karate hai ki tīn lokake mūl padārtha kathaṁcit sadraś rahate haiṁ aur kathaṁcit parivartit hote rahate haiṁ arthāt un mūl padārthoṁkā utpād–vyay–dhauvyavālā athavā guṇaparyāyavālā astitva hai.]
[2] punaśca, dharma, adharma aur ākāś yah pratyek padārtha ūrdhva–adho–madhya aise lokake [tīn] 1vibhāgarūpase pariṇamit honese unakee kāyatva nāmakā sāvayavapanā hai aisā anumān kiyā jā sakatā hai. pratyek jīvake bhī ūrdhva–adho–madhya aise tīn lokake [tīn] vibhāgarūpase pariṇamit --------------------------------------------------------------------------
1. yadi lokake ūrdhva, adhaḥ aur madhya aise tīn bhāg haiṁ to phir ‘yah ūrdhvalokakā ākāśabhāg hai, yah
adholokakā ākāśabhāg hai aur yah madhyalokakā ākāśabhāg haie’ – isaprakār ākāśake bhī vibhāg kiye jā
sakate haiṁ aur isaliye yah sāvayav arthāt kāyatvavālā hai aisā siddha hotā hai. isīprakār dharma aur adharma bhī
sāvayav arthāt kāyatvavāle haiṁ.
Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
gacchaṁti daviyabhāvaṁ pariyaṭṭaṇaliṁgasaṁjutā.. 6..
gacchaṁti dravyabhāvaṁ parivartanaliṅgasaṁyuktāḥ.. 6..
atra pañcāstikāyānāṁ kālasya ca dravyatvamuktam. ----------------------------------------------------------------------------- lokapūraṇ avasthārūp vyaktikī śaktikā sadaiv sadbhāv honese jīvoṁko bhī kāyatva nāmakā sāvayavapanā hai aisā anumān kiyā hī jā sakatā hai. pudgalo bhī ūrdhva adho–madhya aise lokake [tīn] vibhāgarūp pariṇat mahāskaṁdhapanekī prāptikī vyaktivāle athavā śaktivāle honese unheṁ bhī vaisī [kāyatva nāmakī] sāvayavapanekī siddhi hai hī.. 5..
anvayārthaḥ– [traikālikabhāvapariṇatāḥ] jo tīn kālake bhāvoṁrūp pariṇamit hote haiṁ tathā [nityāḥ] nitya haiṁ [te ca ev astikāyāḥ] aise ve hī astikāy, [parivartanaliṅgasaṁyuktāḥ] parivartanaliṁg [kāl] sahit, [dravyabhāvaṁ gacchanti] dravyatvako prāpta hote haiṁ [arthāt ve chahoṁ dravya haiṁ.]
-------------------------------------------------------------------------- lokapūraṇ=lokavyāpī. [kevalasamuddyāt ke samay jīvakī trilokavyāpī daśā hotī hai. us samay ‘yah
jā sakate hai. aisī trilokavyāpī daśā [avasthā] kī śakti to jīvoṁmeṁ sadaiv hai isaliye jīv sadaiv
sāvayav arthāt kāyatvavāle haiṁaisā siddha hotā hai.]
e pān̐c tem ja kāl vartanaliṁg sarve dravya che. 6.
Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version
18
atra pañcāstikāyānāṁ kālasya ca dravyatvamuktam.
vr̥ttavartamānavartiṣyamāṇānāṁ bhāvānāṁ paryāyāṇā svarūpeṇ pariṇatatvādastikāyānāṁ parivartanaliṅgasya kālasya cāsti dravyatvam. na ca teṣāṁ bhūtabhavadbhaviṣyadbhāvātmanā pariṇamamānānāmanityatvam, yataste bhūtabhavadbhaviṣyadbhāvāvasthāsvapi pratiniyatasvarūpāparityāgā–nnityā eva. atra kālaḥ pudgalādiparivartanahetutvātpudgalādiparivartanagamyamānaparyāyatvā–ccāstikāyeṣvantarbhāvārtha sa parivartan– liṅga ityukta iti.. 6.. -----------------------------------------------------------------------------
dravya vāstavameṁ sahabhāvī guṇoṁko tathā kramabhāvī paryāyoṁko 1ananyarūpase ādhārabhūt hai. isaliye jo varta cūke haiṁ, varta rahe haiṁ aur bhaviṣyameṁ varteṁge un bhāvoṁ–paryāyoṁrūp pariṇamit honeke kāraṇ [pān̐c] astikāy aur 2parivartanaliṁg kāl [ve chahoṁ] dravya haiṁ. bhūt, vartamān aur bhāvī bhāvasvarūp pariṇamit honese ve kahīṁ anitya nahīṁ hai, kyoṁki bhūt, vartamān aur bhāvī bhāvarūp avasthāoṁmeṁ bhī pratiniyat [–apane–apane niśvit] svarūpako nahīṁ choṛate isaliye ve nitya hī hai.
yahān̐ kāl pudgalādike parivartanakā hetu honese tathā pudgalādike parivartan dvārā usakī paryāy gamya [jñāt] hotī haiṁ isaliye usakā astikāyoṁmeṁ samāveś karaneke hetu use ‘3parivartanaliṁg’ kahā hai. [pudgalādi astikāyoṁkā varṇan karate hue unake parivartan (pariṇaman) kā varṇan karanā cāhiye. aur unake parivartanakā varṇan karate hue un parivartanameṁ nimittabhūt padārthakā [kālakā] athavā us parivartan dvārā jinakī paryāyeṁ vyakta hotī haiṁ us padārthakā [kālakā] varṇan karanā anucit nahīṁ kahā jā sakatā. isaprakār paṁcāstikāyake varṇanameṁ kālake varṇanakā samāveś karanā anucit nahīṁ hai aisā darśāneke hetu is gāthāsūtrameṁ kālake liye ‘parivartanaliṁg’ śabdakā upayog kiyā hai.].. 6.. -------------------------------------------------------------------------- 1. ananyarūp=abhinnarūp [jisaprakār agni ādhār hai aur uṣṇatā ādhey hai tathāpi ve abhinna haiṁ, usīprakār dravya
2. parivartanaliṁg=pudgalādikā parivartan jisakā liṁg hai; vah pudgalādike pariṇaman dvārā jo jñān hotā hai
3. [1] yadi pudgalādikā parivartan hotā hai to usakā koī nimitta honā cāhiye–isaprakār parivartanarūpī cihna
isaliye kāl ‘parivartanaliṁg’ hai. [2] aur pudgalādike parivartan dvārā kālakī paryāyeṁ [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisī kālakī avasthāen̐] gamya hotī haiṁ isaliye bhī kāl ‘parivartanaliṁg’ hai.
Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
melaṁtā vi ya ṇiccaṁ sagaṁ sabhāvaṁ ṇa vijahaṁti.. 7..
milantyapi ca nityaṁ svakaṁ svabhāvaṁ na vijahanti.. 7..
atra ṣaṇṇāṁ dravyāṇāṁ parasparamatyantasaṁkare‘pi pratiniyatasvarūpādapracyavanamuktam.
at ev teṣāṁ pariṇāmavattve‘pi prāgnityatvamuktam. at ev ca na teṣāmekatvāpattirna ca jīvakarmaṇorvyavahāranayādeśādekatve‘pi parasparasvarūpopādānamiti.. 7.. ----------------------------------------------------------------------------
[avakāśam dadanti] avakāś dete haiṁ, [milanti] paraspar [kṣīr–nīravat] mil jāte haiṁ. [api ca] tathāpi [nityaṁ] sadā [svakaṁ svabhāvaṁ] apane–apane svabhāvako [na vijahanti] nahīṁ choṛate.
niśvit] svarūpase cyut nahīṁ hote aisā kahā hai. isaliye [–apane–apane svabhāvase cyut nahīṁ hote isaliye], pariṇāmavāle hone par bhī ve nitya haiṁ–– aisā pahale [chaṭhavī gāthāmeṁ] kahā thā; aur isaliye ve ekatvako prāpta nahīṁ hote; aur yadyapi jīv tathā karmako vyavahāranayake kathanase ekatva [kahā jātā] hai tathāpi ve [jīv tathā karma] ek–dūsareke svarūpako grahaṇ nahīṁ karate.. 7.. -------------------------------------------------------------------------- saṁkar=milan; milāp; [anyonya–avagāharūp] miśritapanā.
anyonya milan, chatāṁ kadī choḍẹ na āpasvabhāvane. 7.
Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version
20
maṁguppādadhuvattā sappaḍivakkhā havadi aikkā.. 8..
bhaṅgotpādadhrauvyātmikā sapratipakṣā mavatyekā.. 8..
atrāstitvasvarūpamuktam. astitvaṁ hi sattā nām sato bhāvaḥ sattvam. na sarvathā nityatayā sarvathā kṣaṇikatayā vā vidyamānamātraṁ vastu. sarvathā nityasya vastunastattvataḥ kramabhuvāṁ bhāvānāmabhāvātkuto vikāravattvam. sarvathā kṣaṇikasya ca tattvataḥ pratyabhijñānābhāvāt kut ekasaṁtānatvam. tataḥ pratyabhijñānahetubhūten kenacitsvarūpeṇ dhrauvyamālambyamānaṁ kābhyāṁcitkramapravr̥ttābhyāṁ svarūpābhyāṁ pralīyamānamupajāyamānaṁ caikakālamev paramārthatastritayīmavasthāṁ bibhrāṇaṁ vastu sadavabodhyam. at ev sattāpyutpādavyayadhrauvyātmikā‘vaboddhavyā, bhāvabhāvavatoḥ kathaṁcidekasvarūpatvāt. sā ca trilakṣaṇasya -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [sattā] sattā [bhaṅgotpādadhrauvyātmikā] utpādavyayadhrauvyātmak, [ekā] ek, [sarvapadārthā] sarvapadārthasthit, [saviśvarūpā] saviśvarūp, [anantaparyāyā] anantaparyāyamay aur [sapratipakṣā] sapratipakṣa [bhavati] hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ astitvakā svarūp kahā hai.
astitva arthāt sattā nāmak satkā bhāv arthāt 1sattva.
vidyamānamātra vastu na to sarvathā nityarūp hotī hai aur na sarvathā kṣaṇikarūp hotī hai. sarvathā nitya vastuko vāstavameṁ kramabhāvī bhāvoṁkā abhāv honese vikār [–parivartan, pariṇām] kahān̐se hogā? aur sarvathā kṣaṇik vastumeṁ vāstavameṁ 2pratyabhijñānakā abhāv honese ekapravāhapanā kahān̐se rahegā? isaliyee pratyabhijñānake hetubhūt kisī svarūpase dhruv rahatī huī aur kinhīṁ do kramavartī svarūpoṁse naṣṭa hotī huī tathā utpanna hotī huī – isaprakār paramārthataḥ ek hī kālameṁ tigunī [tīn aṁśavālī] avasthāko dhāraṇ karatī huī vastu sat jānanā. isaliye ‘sattā’ bhī
-------------------------------------------------------------------------- 1. sattva=satpanāṁ; astitvapanā; vidyamānapanā; astitvakā bhāv; ‘hai’ aisā bhāva. 2. vastu sarvathā kṣaṇik ho to ‘jo pahale dekhanemeṁ [–jānanemeṁ] āī thī vahī yah vastu hai’ aisā jñān nahīṁ ho
sarvārthaprāpta, saviśvarūp, anaṁtaparyayavaṁt che,
sattā janam–lay–dhrauvyamay che, ek che, savipakṣa che. 8.
Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
samastasyāpi vastuvistārasya sādraśyasūcakatvādekā. sarvapadārthasthitā ca trilakṣaṇasya sadityabhidhānasya saditi pratyayasya ca sarvapadārtheṣu tanmūlasyaivopalambhāt. saviśvarūpā ca viśvasya samastavastuvistārasyāpi rūpaistrilakṣaṇaiḥ svabhāvaiḥ sah vartamānatvāt. anantaparyāyā cānantābhirdravyaparyāyavyaktibhistrilakṣaṇābhiḥ parigamyamānatvāt evaṁbhūtāpi sā na khalu nirakuśā kintu sapratipakṣā. pratipakṣo hyasattā sattāyāḥ atrilakṣaṇatvaṁ trilakṣaṇāyāḥ, anekatvamekasyāḥ, ekapadārthasthitatvaṁ sarvapadārthasthitāyāḥ, ekarūpatvaṁ saviśvarūpāyāḥ, ekaparyāyatvamanantaparyāyāyā iti. ----------------------------------------------------------------------------- ‘utpādavyayadhrauvyātmak’ [trilakṣaṇā] jānanā; kyoṁki 1bhāv aur bhāvavānakā kathaṁcit ek svarūp hotā hai. aur vah [sattā] ‘ek’ hai, kyoṁki vah trilakṣaṇavāle samasta vastuvistārakā sādraśya sūcit karatī hai. aur vah [sattā] ‘sarvapadārthasthit’ hai; kyoṁki usake kāraṇ hī [–sattāke kāraṇ hī] sarva padārthomeṁ trilakṣaṇakī [–utpādavyayadhrauvyakī], ‘sat’ aise kathanakī tathā ‘sat’ aisī pratītikī upalabdhi hotī hai. aur vah [sattā] ‘saviśvarūp’ hai, kyoṁki vah viśvake rūpoṁ sahit arthāt samasta vastuvistārake trilakṣaṇavāle svabhāvoṁ sahit vartatī hai. aur vah [sattā] ‘anaṁtaparyāyamay’ hai. kyoṁki vah trilakṣaṇavālī ananta dravyaparyāyarūp vyaktiyoṁse vyāpta hai. [isaprakār 2sāmānya–viśeṣātmak sattākā usake sāmānya pakṣakī apekṣāse arthāt mahāsattārūp pakṣakī apekṣāse varṇan huā.]
pratipakṣa hai; [2] trilakṣaṇāko atrilakṣaṇapanā pratipakṣa hai; [3] ekako anekapanā pratipakṣa hai; [4] sarvapadārthasthitako ekapadārthasthitapanā pratipakṣa hai; [5] saviśvarūpako ekarūpapanā pratipakṣa hai; [6]anantaparyāyamayako ekaparyāyamayapanā pratipakṣa hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. sattā bhāv hai aur vastu bhāvavān hai. 2. yahān̐ ‘sāmānyātmak’kā artha ‘mahā’ samajhanā cāhiye aur ‘viśeṣātmak’ kā artha ‘avāntar’ samajhanā cāhiye.
3. niraṁkuś=aṁkuś rahit; viruddha pakṣa rahit ; niḥpratipakṣa. [sāmānyaviśeṣātmak sattākā ūpar jo varṇan kiyā
apekṣāse] viruddha prakārakī haie.]
4. sapratipakṣa=pratipakṣa sahit; vipakṣa sahit; viruddha pakṣa sahita.
Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version
22
dvividhā hi sattā– mahāsattā–vāntarasattā ca. tatra savapadārthasārthavyāpinī sādraśyāstitvasūcikā mahāsattā proktaiva. anyā tu pratiniyatavastuvartinī svarūpāstitvasūcikā‘vāntarasattā. tatra mahāsattā‘vāntarasattārūpeṇā‘–sattā‘vāntarasattā ca mahāsattārūpeṇā‘sattetyasattā sattāyāḥ. yen svarūpeṇottpādastattatho–tpādaikalakṣaṇamev, yen svarūpeṇocchedastattathoccheudaikalakṣaṇamev, yen svarūpeṇ dhrovyaṁ tattathā dhrauvyaikalakṣaṇamev, tat utpadyamānocchidyamānāvatiṣṭhamānānāṁ vastunaḥ svarūpāṇāṁ pratyekaṁ trailakṣaṇyābhāvādatrilakṣaṇatvaṁḥ trilakṣaṇāyāḥ. ekasya vastunaḥ svarūpasattā nānyasya vastunaḥ svarūpasattā bhavatītyanekatvamekasyāḥ. pratiniyatapadārthasthitābhirev sattābhiḥ padārthānāṁ pratiniyamo -----------------------------------------------------------------------------
[uparyukta sapratipakṣapanā spaṣṭa samajhāyā jātā haiḥ–] sattā dvividh haiḥ mahāsattā aur avāntarasattā . unameṁ sarva padārthasamūhameṁ vyāpta honevālī, sādraśya astitvako sūcit karanevālī mahāsattā [sāmānyasattā] to kahī jā cukī hai. dūsarī, pratiniścit [–ek–ek niścit] vastumeṁ rahenevālī, svarūp–astitvako sūcit karanevālī avāntarasattā [viśeṣasattā] hai. [1] vahān̐ mahāsattā avāntarasattārūpase asattā haie aur avāntarasattā mahāsattārūpase asattā hai isaliye sattāko asattā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese ‘sattā’ hai vahī avāntarasattārūp bhī honese ‘asattā’ bhī hai]. [2] jis svarūpase utpād hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase utpād ek hī lakṣaṇ hai, jis svarūpase vyay haie usakā [–us svarūpakā] usaprakārase vyay ek hī lakṣaṇ hai aur jis svarūpase dhrauvya hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase dhrauvya ek hī lakṣaṇ hai isaliye vastuke utpanna hoenevāle, naṣṭa hoenevāle aur dhruv rahanetavāle svarūpoṁmeṁse pratyekako trilakṣaṇakā abhāv honese trilakṣaṇā [sattā] ko atrilakṣaṇapanā hai. [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese ‘trilakṣaṇā’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘atrilakṣaṇā’ bhī hai]. [3] ek vastukī svarūpasattā anya vastukī svarūpasattā nahīṁ hai isaliye ek [sattā] ko anekapanā hai. [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese ‘ek’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘anek’ bhī hai]. [4] pratiniścit [vyaktigat niścit] padārthameṁ sthit sattāoṁ dvārā hī padārthoṁkā pratiniścitapanā [–bhinna–bhinna niścit vyaktitva] hotā hai isaliye sarvapadārthasthit [sattā] ko ekapadārthasthitapanā hai. [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese
Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
bhavatītyekapadārthasthitatvaṁ sarvapadārtha sthitāyāḥ. pratiniyataikarūpābhirev sattābhiḥ pratiniyataikarūpatvaṁ vastūnāṁ bhavatītyekarūpatvaṁ saviśvarūpāyāḥ pratiparyāyaniyatābhirev sattābhiḥ pratiniyataikaparyāyāṇāmānantyaṁ bhavatītyekaparyāy–tvamanantaparyāyāyāḥ. iti sarvamanavadyaṁ sāmānyaviśeṣaprarūpaṇapravaṇanayadvayāyattatvāttaddeśanāyāḥ.. 8..
----------------------------------------------------------------------------- ‘sarvapadārthasthit’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekapadārthasthit’ bhī hai.] [5] pratiniścit ek–ek rūpavālī sattāoṁ dvārā hī vastuoṁkā pratiniścit ek ekarūp hotā hai isaliye saviśvarūp [sattā] ko ekarūpapanā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese ‘saviśvarūp’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekarūp’ bhī hai]. [6] pratyek paryāyameṁ sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattāoṁ dvārā hī pratiniśvit ek–ek paryāyoṁkā anantapanā hotā hai isaliye anaṁtaparyāyamay [sattā] ko ekaparyāyamayapanā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese ‘anaṁtaparyāyamay’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekaparyāyamay’ bhī hai].
isaprakār sab niravadya hai [arthāt ūpar kahā huā sarva svarūp nirdoṣ hai, nirbādh hai, kiṁcit virodhavālā nahīṁ hai] kyoṁki usakā [–sattāke svarūpakā] kathan sāmānya aur viśeṣake prarūpaṇ kī or ḍhalate hue do nayoṁke ādhīn hai.
bhāvārthaḥ– sāmānyaviśeṣātmak sattāke do pakṣa haiṁḥ–– ek pakṣa vah mahāsattā aur dūsarā pakṣa vah avāntarasattā. [1] mahāsattā avāntarasattārūpase asattā haie aur avāntarasattā mahāsattārūpase asattā haie; isaliye yadi mahāsattāko ‘sattā’ kahe to avāntarasattāko ‘asattā’ kahā jāyagā. [2] mahāsattā utpād, vyay aur dhrauvya aise tīn lakṣaṇavālī hai isaliye vah ‘trilakṣaṇā’ hai. vastuke utpanna honevāle svarūpakā utpād hī ek lakṣaṇ hai, naṣṭa honevāle svarūpakā vyay hī ek lakṣaṇ hai aur dhruv rahanevāle svarūpakā dhrauvya hī ek lakṣaṇ hai isaliye un tīn svarūpoṁmeṁse pratyekakī avāntarasattā ek hī lakṣaṇavālī honese ‘atrilakṣaṇā’ hai. [3] mahāsattā samasta padārthasamūhameṁ ‘sat, sat, sat’ aisā samānapanā darśātī hai isaliye ek haie. ek vastukī svarūpasattā anya kisī vastukī svarūpasattā nahīṁ hai, isaliye jitanī vastuen̐ utanī svarūpasattāen̐; isaliye aisī svarūpasattāen̐ athavā avāntarasattāen̐ ‘anek’ haiṁ.
Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version
24
daviyaṁ taṁ bhaṇṇaṁte aṇaṇṇabhūdaṁ tu sattādo.. 9..
dravya tat bhaṇanti ananyabhūtaṁ tu sattātaḥ.. 9..
----------------------------------------------------------------------------- [4] sarva padārtha sat hai isaliye mahāsattā ‘sarva padārthoṁmeṁ sthit’ hai. vyaktigat padārthoṁmeṁ sthit bhinna–bhinna vyaktigat sattāoṁ dvārā hī padārthoṁkā bhinna–bhinna niścit vyaktitva rah sakatā hai, isaliye us–us padārthakī avāntarasattā us–us ‘ek padārthameṁ hī sthit’ hai. [5] mahāsattā samasta vastusamūhake rūpoṁ [svabhāvoṁ] sahit hai isaliye vah ‘saviśvarūp’ [sarvarūpavālī] hai. vastukī sattākā [kathaṁcit] ek rūp ho tabhī us vastukā niścit ek rūp [–niścit ek svabhāv] rah sakatā hai, isaliye pratyek vastukī avāntarasattā niścit ‘ek rūpavālī’ hī hai. [6] mahāsattā sarva paryāyoṁmeṁ sthit hai isaliye vah ‘anantaparyāyamay’ hai. bhinna–bhinna paryāyoṁmeṁ [kathaṁcit] bhinna–bhinna sattāen̐ hoṁ tabhī pratyek paryāy bhinna–bhinna rahakar ananta paryāyeṁ siddha hoṁgī, nahīṁ to paryāyoṁkā anantapanā hī nahīṁ rahegā–ekapanā ho jāyagā; isaliye pratyek paryāyakī avāntarasattā us–us ‘ek paryāyamay’ hī hai.
is prakār sāmānyaviśeṣātmak sattā, mahāsattārūp tathā avāntarasattārūp honese, [1] sattā bhī hai aur asattā bhī hai, [2] trilakṣaṇā bhī hai aur atrilakṣaṇā bhī hai, [3] ek bhī hai aur anek bhī hai, [4] sarvapadārthasthit bhī hai aur ekapadārthasthit bhī hai. [5] saviśvarūp bhī hai aur ekarūp bhī hai, [6] anaṁtaparyāyamay bhī hai aur ekaparyāyamay bhī hai.. 8.. --------------------------------------------------------------------------
tene kahe che dravya, je sattā thakī nahi anya che. 9.
Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
atra sattādravyayorarthāntaratvaṁ pratyākhyātam. dravati gacchati sāmānyarūpeṇ svarūpeṇ vyāpnoti tāṁstān kramabhuvaḥ sahabhuvaśvasadbhāvaparyāyān svabhāvaviśeṣānityanugatārthayā niruktayā dravyaṁ vyākhyātam. dravyaṁ ca lakṣya–lakṣaṇabhāvādibhyaḥ kathañcidbhede‘pi vastutaḥ sattāyā apr̥thagbhūtameveti mantavyam. tato yatpūrvaṁ sattvamasattvaṁ trilakṣaṇatvamatrilakṣaṇatvamekatvamanekatvaṁ sarvapadārthasthitatvamekapadārthasthitatvaṁ viśva– -----------------------------------------------------------------------------
dravit hotā hai – [gacchati] prāpta hotā hai, [tat] use [dravyaṁ bhaṇanti] [sarvajña] dravya kahate haiṁ – [sattātaḥ ananyabhūtaṁ tu] jo ki sattāse ananyabhūt hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ sattāne aur dravyako arthāntarapanā [bhinnapadārthapanā, anyapadārthapanā] honekā khaṇḍan kiyā hai.
hotā hai – prāpta hotā hai – sāmānyarūp svarūpasee vyāpta hotā hai vah dravya hai’ – is prakār 2anugat arthavālī niruktise dravyakī vyākhyā kī gaī. aur yadyapi 3lakṣyalakṣaṇabhāvādik dvārā dravyako sattāse kathaṁcit bhed hai tathāpi vastutaḥ [paramārthetaḥ] dravya sattāse apr̥thak hī hai aisā mānanā. isaliye pahale [8vīṁ gāthāmeṁ] sattāko jo satpanā, asatpanā, trilakṣaṇapanā, atrilakṣaṇapanā, ekapanā,
-------------------------------------------------------------------------- 1. śrī jayasenācāryadevakī ṭīkāmeṁ bhī yahān̐kī bhān̐ti hī ‘dravati gacchati’ kā ek artha to ‘dravit hotā hai arthāt
arthāt vibhāvaparyāyoṁko prāpta hotā hai ’ aisā dūsarā artha bhī yahān̐ kiyā gayā hai.
2. yahān̐ dravyakī jo nirukti kī gaī hai vah ‘dru’ dhātukā anusaraṇ karate hue [–milate hue] arthavālī haiṁ. 3. sattā lakṣaṇ hai aur dravya lakṣya hai.
Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version
26
rūpatvamekarūpatvamanantaparyāyatvamekaparyāyatvaṁ ca pratipāditaṁ sattāyāstatsarvaṁ tadanarthāntarabhūtasya dravyāsyaiv draṣṭavyam. tato na kaścidapi teṣu sattā viśeṣo‘vaśiṣyet yaḥ sattāṁ vastuto dravyātpr̥thak vyavasthāpayediti.. 9..
guṇapajjayāsayaṁ vā jaṁ taṁ bhaṇṇaṁti savvaṇhu.. 10..
guṇapayāyāśrayaṁ vā yattadbhaṇanti sarvajñā.. 10..
atra tredhā dravyalakṣaṇamuktam. sadrravyalakṣaṇam uktalakṣaṇāyāḥ sattāyā aviśeṣādrravyasya satsvarūpamev lakṣaṇam. na cānekāntātmakasya dravyasya sanmātramev svaṁ rūpaṁ yato lakṣyalakṣaṇavibhāgābhāv iti. utpād– ----------------------------------------------------------------------------- anekapanā, sarvapadārthasthitapanā, ekapadārthasthitapanā, viśvarūpapanā, ekarūpapanā, anantaparyāyamayapanā aur ekaparyāyamayapanā kahā gayā vah sarva sattāse anarthāṁtarabhūt [abhinnapadārthabhūt, ananyapadārthabhūt] dravyako hī dekhanā [arthāt satpanā, asatpanā, trilakṣaṇapanā, atrilakṣaṇapanā ādi samasta sattāke viśeṣ dravyake hī hai aisā mānanā]. isaliye unameṁ [–un sattāke viśeṣomeṁ] koī sattāviśeṣ śeṣ nahīṁ rahatā jo ki sattāko vastutaḥ [paramārthataḥ] dravyase pr̥thak sthāpit kare .. 9..
anvayārthaḥ– [yat] jo [sallakṣaṇakam] ‘sat’ lakṣaṇavālā hai, [utpādavyayadhruvatvasaṁyuktam] jo utpādavyayadhrauvyasaṁyukta hai [vā] athavā [guṇaparyāyāśrayam] jo guṇaparyāyoṁkā āśray hai, [tad] usee [sarvajñāḥ] sarvajña [dravyaṁ] dravya [bhaṇanti] kahate haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐ tīn prakārase dravyakā lakṣaṇ kahā hai.
‘sat’ dravyakā lakṣaṇ hai. purvokta lakṣaṇavālī sattāse dravya abhinna honeke kāraṇ ‘sat’ svarūp hī dravyakā lakṣaṇ hai. aur anekāntātmak dravyakā satmātra hī svarūp nahīṁ hai ki jisase lakṣyalakṣaṇake vibhāgakā abhāv ho. [sattāse dravya abhinna hai isaliye dravyakā jo sattārūp svarūp vahī --------------------------------------------------------------------------
che sattva lakṣaṇ jehanuṁ, utpādavyayadhruvayukta je,
guṇaparyayāśray jeh, tene dravya sarvajño kahe. 10.
Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
vyayadhrauvyāṇi vā dravyalakṣaṇam. ekajātyavirodhini kramabhuvāṁ bhāvānāṁ saṁtāne pūrvabhāvavināśaḥ sumacchedaḥ, uttarabhāvaprādurbhāvaśca samutpādaḥ, pūrvotarabhāvocchedotpādayorapi svajāteraparityāgo dhrauvyam. tāni sāmānyādeśād–bhinnāni viśeṣādeśādbhinnāni yugapadbhāvīni svabhāvabhūtāni dravyasya lakṣaṇaṁ bhavantīti. guṇaparyāyā vā dravyalakṣaṇam. anekāntātmakasya vastuno‘nvayino viśeṣā guṇā vyatirekiṇaḥ paryāyāste dravye yaugapadyen krameṇ ca pravartamānāḥ kathañcidbhinnāḥ kathañcidabhinnāḥ svabhāvabhūtāḥ dravyalakṣaṇatāmā– ----------------------------------------------------------------------------- dravyakā lakṣaṇ hai. praśnaḥ–– yadi sattā aur dravya abhinna hai – sattā dravyakā svarūp hī hai, to ‘sattā lakṣaṇ hai aur dravya lakṣya hai’ – aisā vibhāg kisaprakār ghaṭit hotā hai? uttaraḥ–– anekāntātmak dravyake ananta svarūp haieṁ, unameṁse sattā bhī usakā ek svarūp hai; isaliye anantasvarūpavālā dravya lakṣya hai aur usakā sattā nāmakā svarūp lakṣaṇ hai – aisā lakṣyalakṣaṇavibhāg avaśya ghaṭit hotā hai. isaprakār abādhitarūpase sat dravyakā lakṣaṇ hai.]
athavā, utpādavyayadhrauvya dravyakā lakṣaṇ hai. 1ek jātikā avirodhak aisā jo kramabhāvī
bhāvoṁkā pravāh usameṁ pūrva bhāvakā vināś so vyay hai, uttar bhāvakā prādurbhāv [–bādake bhāvakī arthāt vartamān bhāvakī utpatti] so utpād hai aur pūrva–uttar bhāvoṁke vyay–utpād hone par bhī svajātikā atyāg so dhrauvya hai. ve utpād–vyay–dhrauvya –– jo–ki sāmānya ādeśase abhinna haiṁ [arthāt sāmānya kathanase dravyase abhinna haiṁ], viśeṣ ādeśase [dravyase] bhinna haiṁ, yugapad vartate haieṁ aur svabhāvabhūt haiṁ ve – dravyakā lakṣaṇ haiṁ.
vyatirekī viśeṣ ve paryāyeṁ haiṁ. ve guṇaparyāyeṁ [guṇ aur paryāyeṁ] – jo ki dravyameṁ ek hī sāth tathā kramaśaḥ pravartate haiṁ, [dravyase] kathaṁcit bhinna aur kathaṁcit abhinna haiṁ tathā svabhāvabhūt haiṁ ve – dravyakā lakṣaṇ haiṁ.
-------------------------------------------------------------------------- 1. dravyameṁ kramabhāvī bhāvoṁkā pravāh ek jātiko khaṁḍit nahīṁ karatā–toṛatā nahīṁ hai arthāt jāti–apekṣāse
2. anvay aur vyatirekake liye pr̥ṣṭha 14 par ṭippaṇī dekhiye.
Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version
28
padyante. trayāṇāmapyamīṣāṁ dravyalakṣaṇānāmekasminnabhihite‘nyadubhayamarthādevāpadyate. saccedutpād– vyayadhrauvyavacca guṇaparyāyavacca. utpādavyayadhrauvyavaccetsacca guṇaparyāyavacca. guṇaparyāyavaccetsa– ccotpādavyayadhrauvyavacceti. saddhi ninyānityasvabhāvatvāddhruvatvamutpādavyayātmakatāñca prathayati, dhruvatvātmakairguṇairutpādavyayātmakaiḥ paryāyaiśca sahaikatvañcākhyāti. utpādavyayadhrauvyāṇi tu nityā–nityasvarūpaṁ paramārthaṁ sadāvedayanti, guṇaparyāyāṁścātmalābhanibandhanabhūtān prathayanti. -----------------------------------------------------------------------------
dravyake in tīnoṁ lakṣaṇoṁmeṁse [–sat, utpādavyayadhrauvya aur guṇaparyāyeṁ in tīn lakṣaṇoṁmeṁse] ek kā kathan karane par śeṣ donoṁ [binā kathan kiye] arthase hī ājāte haiṁ. yadi dravya sat ho, to vah [1] utpādavyayadhrauvyavālā aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; yadi utpādavyayadhrauvyavālā ho, to vah [1] sat aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; guṇaparyāyavālā ho, to vah [1] sat aur [2] utpādavyayadhrauvyavālā hogā. vah isaprakāraḥ– sat nityānityasvabhāvavālā honese [1] dhrauvyakoe aur utpādavyayātmakatāko prakaṭ karatā hai tathā [2] dhrauvyātmak guṇoṁ aur utpādavyayātmak paryāyoṁke sāth ekatva darśātā hai. utpādavyayadhrauvya [1] nityānityasvarūp 1pāramārthik satko batalāte haiṁ tathā [2] 2apane svarūpakī prāptike kāraṇabhūt guṇaparyāyoṁko prakaṭ karate haiṁ, 3guṇaparyāyeṁ anvay aur -------------------------------------------------------------------------- 1. pāramārthik=vāstavik; yathārtha; saccā . [vāstavik sat nityānityasvarūp hotā hai. utpādavyay anityatāko
isaprakār ‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai ’ aisā kahanese ‘vah sat hai’ aisā bhī binā kahe hī ājātā hai.]
2. apane= utpādavyayadhrauvyake. [yadi guṇ ho tabhī dhrauvya hotā hai aur yadi paryāyeṁ hoṁ tabhī utpādavyay hotā
‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai’ –aisā kahanese vah guṇaparyāyavālā bhī siddha ho jātā hai.]
3. pratham to, guṇaparyāyeṁ anvay dvārā dhrāvyako siūcat karate haiṁ aur vyatirek dvārā utpādavyayane siūcat karate haiṁ ;
vyatirek dvārā anityatako batalāte haiṁ ; –isaprakār ve nityānityasvarūp satko batalāte haiṁ.
Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
guṇaparyāyāstvanvayavya–tirekitvāddhrauvyotpattivināśān sucayanti, nityānityasvabhāvaṁ paramārthaṁ saccopalakṣayantīti..10..
vigamuppādadhavattaṁ kareṁti tassev pajjāyā.. 11..
vigamotpādadhuvratvaṁ kurvanti tasyaiv paryāyāḥ.. 11..
atrobhayanayābhyāṁ dravyalakṣaṇaṁ pravibhaktam. ----------------------------------------------------------------------------- vyatirekavālī honese [1] dhrauvyako aur utpādavyayako sūcit karate haiṁ tathā [2] nityānityasvabhāvavāle pāramārthik satko batalāte haiṁ.
avinābhāvī haiṁ; jahān̐ ek ho vahān̐ śeṣ donoṁ niyamase hote hī haiṁ.. 10..
nahīṁ hai, [sadbhāvaḥ asti] sadbhāv hai. [tasya ev paryāyāḥ] usīkī paryāyeṁ [vigamotpādadhruvatvaṁ] vināś, utpād aur dhruvatā [kurvanti] karatī haiṁ.
dravyake lakṣaṇake do vibhāg kiye gaye haiṁ].
sahavartī guṇoṁ aur kramavartī paryāyoṁke sadbhāvarūp, trikāl–avasthāyī [ trikāl sthit rahanevāle], anādi–ananta dravyake vināś aur utpād ucit nahīṁ hai. parantu usīkī paryāyoṁke– --------------------------------------------------------------------------
tenā ja je paryāy te utpād–lay–dhruvatā kare. 11.
Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version
30
dravyasya hi sahakramapravr̥ttaguṇaparyāyasadbhāvarūpasya trikālāvasthāyino‘nādinidhanasya na samucchedasamudayau yuktau. ath tasyaiv paryāyāṇāṁ sahapravr̥ttibhājāṁ keṣāṁcit dhrauvyasaṁbhave‘pyareṣāṁ kramapravr̥ttibhājāṁ vināśasaṁbhavasaṁbhāvanamupapannam. tato dravyārthārpaṇāyāmanutpādamucchedaṁ satsvabhāvamev dravyaṁ, tadev paryāyārthārpaṇāyāṁ sotpādaṁ socchedaṁ cāvaboddhavyam. sarvamidamanavadyañca dravyaparyāyāṇāmabhedāt.. 11..
doṇhaṁ aṇaṇṇabhūdaṁ bhāvaṁ samaṇā paruviṁti.. 12..
dvayorananyabhūtaṁ bhāvaṁ śramaṇāḥ prarūpayanti.. 12..
atra dravyaparyāyāṇāmabhedo nirdiṣṭa. ----------------------------------------------------------------------------- sahavartī katipay [paryāyoṁ] kā dhrauvya hone par bhī anya kramavartī [paryāyoṁ] ke–vināś aur utpād honā ghaṭit hote haiṁ. isaliye dravya dravyārthik ādeśase [–kathanase] utpād rahit, vināś rahit, satsvabhāvavālā hī jānanā cāhiye aur vahī [dravya] paryāyārthik ādeśase utpādavālā aur vināśavālā jānanā cāhiye.
–––yah sab niravadya [–nirdoṣ, nirbādh, aviruddha] hai, kyoṁki dravya aur paryāyoṁkā abhed [–abhinnapanā ] hai.. 11..
anvayārthaḥ– [paryayaviyutaṁ] paryāyoṁse rahit [dravyaṁ] dravya [ca] aur [dravyaviyuktāḥ] dravya rahit [paryāyāḥ] paryāyeṁ [na santi] nahīṁ hotī; [dvayoḥ] donoṁkā [ananyabhūtaṁ bhāvaṁ] ananyabhāv [– ananyapanā] [śramaṇāḥ] śramaṇ [prarūpayanti] prarūpit karate haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravya aur paryāyoṁkā abhed darśāyā hai. --------------------------------------------------------------------------
paryāy tem ja dravya kerī ananyatā śramaṇo kahe. 12.
Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
dugdhadadhinavanītadhr̥tādiviyutagorasavatparyāyaviyutaṁ dravyaṁ nāsti. gorasaviyuktadugdhadadhi– navanītadhr̥tādivadrravyaviyuktāḥ paryāyā na santi. tato dravyasya paryāyāṇāñcādeśavaśātkathaṁcidbhede‘– ppekāstitvaniyatatvādanyonyājahadvr̥ttīnāṁ vastutvenābhed iti.. 12..
avvadiritto bhāvo davvaguṇāṇaṁ havadi tamhā.. 13..
avyatirikto bhāvo dravyaguṇānāṁ bhavati tasmāt.. 13..
atradravyaguṇānāmabhedo nirdaṣṭaḥ. pudgalapr̥thagbhūtasparśarasagandhavarṇavadrravyeṇ vinā na guṇāḥ saṁbhavanti sparśaras– -----------------------------------------------------------------------------
jisaprakār dūdh, dahī, makkhaṇ, ghī ityādise rahit goras nahīṁ hotā usīprakār paryāyoṁse rahit dravya nahīṁ hotā; jisaprakār gorasase rahit dūdh, dahī, makkhaṇ, ghī ityādi nahīṁ hote usīprakār dravyase rahit paryāyeṁ nahīṁ hotī. isaliye yadyapi dravya aur paryāyoṁkā ādeśavaśāt [– kathanake vaś] kathaṁcit bhed hai tathāpi, ve ek astitvameṁ niyat [–drarḥarūpase sthit] honeke kāraṇ anyonyavr̥tti nahīṁ choṛate isalie vasturūpase unakā abhed hai.. 12..
anvayārthaḥ– [dravyeṇ vinā] dravya binā [guṇaḥ na] guṇ nahīṁ hote, [guṇaiḥ vinā] guṇoṁ binā [dravyaṁ na sambhavati] dravya nahīṁ hotā; [tasmāt] isaliye [dravyaguṇānām] dravya aur guṇoṁkā [avyatiriktaḥ bhāvaḥ] avyatiriktabhāv [–abhinnapaṇuṁ] [bhavati] hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravya aur guṇoṁkā abhed darśāyā hai .
jisaprakār pudgalase pr̥thak sparśa–ras–gaṁdh–varṇa nahīṁ hote usīprakār dravyake binā guṇ nahīṁ hote; jisaprakār sparśa–ras–gaṁdh–varṇase pr̥thak pudgal nahīṁ hotā usīprakār guṇoṁke binā dravya -------------------------------------------------------------------------- anyonyavr̥tti=ek–dūsareke āśrayase nirvāh karanā; ek–dūsareke ādhārase sthit rahanā; ek–dūsareke banā
tethī guṇo ne dravya kerī abhinnatā nirdiṣṭa che. 13.