Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version
nāmekapradeśātmakatve‘pi tatsiddhiḥ. vyaktayapekṣayā śaktayapekṣayā ca pradeś pracayātmakasya
mahattvasyābhāvātkālāṇūnāmastitvaniyatatve‘pyakāyatvamanenaiv sādhitam. at ev teṣāmastikāy–
prakaraṇe satāmapyanupādānamiti.. 4..
unake kāyapanā bhī hai kyoṁki ve aṇumahān haiṁ. yahān̐ aṇu arthāt pradeś–mūrta aur amūrta
pradeśapracayātmak [–pradeśoṁke samūhamay] ho vah aṇumahān hai. isaprakār unheṁ [uparyukta pān̐c
dravyoṁko] kāyatva siddha huā. [upar jo aṇumahānakī vyutpatti kī usameṁ aṇuoṁke arthāt pradeśoṁke
liye bahuvacanakā upayog kiyā hai aur saṁskr̥t bhāṣāke niyamānusār bahuvacanameṁ dvivacanakā samāveś
nahīṁ hotā isaliye ab vyutpattimeṁ kiṁcit bhāṣākā parivartan karake dvi–aṇuk skaṁdhoṁko bhī aṇumahān
batalākar unakā kāyatva siddha kiyā jātā haiḥ] ‘do aṇuoṁ [–do pradeśoṁ] dvārā mahān ho’ vah
aṇumahān– aisī vyutpattise dvi–aṇuk pudgalaskaṁdhoṁko bhī [aṇumahānapanā honese] kāyatva hai.
[ab, paramāṇuoṁko aṇumahānapanā kisaprakār hai vah batalākar paramāṇuoṁko bhī kāyatva siddha kiyā
jātā hai;] vyakti aur śaktirūpase ‘aṇu tathā mahān’ honese [arthāt paramāṇu vyaktirūpase ek pradeśī
tathā śaktirūpase anek pradeśī honeke kāraṇ] paramāṇuoṁko bhī , unake ek pradeśātmakapanā hone
par bhī [aṇumahānapanā siddha honese] kāyatva siddha hotā hai. kālāṇuoṁko vyakti–apekṣāse tathā
śakti–apekṣāse pradeśapracayātmak mahānapanekā abhāv honese, yadyapi ve astitvameṁ niyat hai tathāpi,
unake akāyatva hai ––aisā isīse [–is kathanase hī] siddha huā. isaliye, yadyapi ve sat
[vidyamān] haiṁ tathāpi, unheṁ astikāyake prakaraṇameṁ nahīṁ liyā hai.
ye pān̐coṁ dravya paryāyārthik nayase apanese kathaṁcit bhinna aise astitvameṁ vidyamān haiṁ aur
Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version
te hoṁti atthikāyā ṇippiṇṇaṁ jehiṁ taillukkaṁ.. 5..
te bhavantyastikāyāḥ niṣpannaṁ yaistrailokyam.. 5..
aṇumahāntaḥ arthāt jo bahu pradeśoṁ dvārā [– do se adhik pradeśoṁ dvārā] baḍẹ hoṁ ve aṇumahān haiṁ.
is vyutpattike anusār jīv, dharma aur adharma asaṁkhyapradeśī honese aṇumahān haiṁ; ākāś anaṁtapradeśī
honese aṇumahān hai; aur tri–aṇuk skaṁdhase lekar anantāṇuk skaṁdh takake sarva skandha bahupradeśī
honese aṇumahān hai. [2] aṇubhyām mahāntaḥ aṇumahāntaḥ arthāt jo do pradeśoṁ dvārā baḍẹ hoṁ ve
aṇumahān haiṁ. is vyutpattike anusār dvi–aṇuk skaṁdh aṇumahān haiṁ. [3] aṇavaśca mahāntaśca
aṇumahāntaḥ arthāt jo aṇurūp [–ek pradeśī] bhī hoṁ aur mahān [anek pradeśī] bhī hoṁ ve
aṇumahān haiṁ. is vyutpattike anusār paramāṇu aṇumahān hai, kyoṁki vyakti–apekṣāse ve ekapradeśī haiṁ
aur śakti–apekṣāse anekapradeśī bhī [upacārase] haiṁ. isaprakār uparyukta pān̐coṁ dravya aṇumahān
honese kāyatvavāle haiṁ aisā siddha huā.
kālāṇuko astitva hai kintu kisī prakār bhī kāyatva nahīṁ hai, isaliye vah dravya hai kintu
[astikāyāḥ bhavanti] astikāy hai [yaiḥ] ki jinase [trailokyam] tīn lok [niṣpannam] niṣpanna
hai.
kintu vistārakramake aṁś astikāyake hī hote haiṁ.]
te astikāyo jāṇavā, trailokyaracanā je vaḍe. 5.
Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version
pralīyamānasyānyenopajāyamānasyānvayinā guṇen dhrauvyaṁ bibhrāṇasyaikasyā‘pi vastunaḥ
samucchedotpādadhrauvyalakṣaṇamastitvamupapadyat eva. guṇaparyāyaiḥ sah sarvathānyatve tvanyo vinaśyatyanyaḥ
prādurbhavatyanyo dhravutvamālambat iti sarvaṁ viplavate. tataḥ sādhvastitvasaṁbhav–prakārakathanam.
kāyatvasaṁbhavaprakārastvayamupadiśyate. avayavino hi jīvapudgaladharmādharmākāś–padārthāsteṣāmavayavā api
pradeśākhyāḥ parasparavyatirekitvātparyāyāḥ ucyante. teṣāṁ taiḥ sahānanyatve kāyatvasiddhirūpapattimatī.
niravayavasyāpi paramāṇoḥ sāvayavatvaśaktisadbhāvāt kāyatvasiddhiranapavādā. na caitadāṅkayam
vastuko
[utpādako] prāpta hogā aur anya koī dhruv rahegā – isaprakār sab
yogya–nyāyayukta haie.
viśeṣ haiṁ.]
4. viplav=aṁdhādhūrandhī; uthalaputhal; gaṛạbaṛạī; virodha.
Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version
kalpet tadā yadev ghaṭākāśaṁ tadevāghaṭākāśaṁ syāt. na ca tadiṣṭam. tataḥ kālāṇubhyo‘nyatra sarveṣāṁ
kāyatvākhyaṁ sāvayavatvamavaseyam. trailokyarūpeṇ niṣpannatvamapi teṣāmastikāyatvasādhanaparamupanyastam.
tathā ca–trayāṇāmūrdhvā‘dhomadhyalokānāmutpādavyayadhrauvyavantastadviśeṣātmakā bhāvā bhavantasteṣāṁ mūl–
ab, [unheṁ] kāyatva kis prakār hai usakā upadeś kiyā jātā haiḥ– jīv, pudgal, dharma,
[ paṭākāś] hai’ aisī vibhāgakalpanā draṣṭigocar hotī hī hai. yadi vahān̐ [kathaṁcit] vibhāgakī
kalpanā na kī jāye to jo ghaṭākāś haie vahī [sarvathā] aghaṭākāś ho jāyegā; aur vah to īṣṭa
[mānya] nahīṁ hai. isaliye kālāṇuoṁke atirikta anya sarvameṁ kāyatva nāmakā sāvayavapanā niścit
karanā cāhiye.
2. paryāyakā lakṣaṇ paraspar vyatirek hai. vah lakṣaṇ pradeśoṁmeṁ bhī vyāpta hai, kyoṁki ek pradeś dūsare pradeśarūp na
4. nirapavād=apavād rahita. [pān̐c astikāyoṁko kāyapanā honemeṁ ek bhī apavād nahīṁ hai, kyoṁki [upacārase]
Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version
dhomadhyalokavibhāgarūpeṇ pariṇamanātkāyatvākhyaṁ sāvayavatvam. jhaviānāmapi
śaktestadanumīyat eva. pudgalānāmapyūrdhvādhomadhyalokavibhāgarūpapariṇatamahāskandhatvaprāptivyakti–
śaktiyogitvāttathāvidhā sāvayavatvasiddhirastyeveti.. 5..
karate haiṁ. [tīn lokake bhāv sadaiv kathaṁcit sadraś rahate haiṁ aur kathaṁcit badalate rahate haiṁ ve aisā
siddha karate hai ki tīn lokake mūl padārtha kathaṁcit sadraś rahate haiṁ aur kathaṁcit parivartit hote
rahate haiṁ arthāt un mūl padārthoṁkā utpād–vyay–dhauvyavālā athavā guṇaparyāyavālā astitva hai.]
1. yadi lokake ūrdhva, adhaḥ aur madhya aise tīn bhāg haiṁ to phir ‘yah ūrdhvalokakā ākāśabhāg hai, yah
adholokakā ākāśabhāg hai aur yah madhyalokakā ākāśabhāg haie’ – isaprakār ākāśake bhī vibhāg kiye jā
sakate haiṁ aur isaliye yah sāvayav arthāt kāyatvavālā hai aisā siddha hotā hai. isīprakār dharma aur adharma bhī
sāvayav arthāt kāyatvavāle haiṁ.
Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version
gacchaṁti daviyabhāvaṁ pariyaṭṭaṇaliṁgasaṁjutā.. 6..
gacchaṁti dravyabhāvaṁ parivartanaliṅgasaṁyuktāḥ.. 6..
lokapūraṇ avasthārūp vyaktikī śaktikā sadaiv sadbhāv honese jīvoṁko bhī kāyatva nāmakā
sāvayavapanā hai aisā anumān kiyā hī jā sakatā hai. pudgalo bhī ūrdhva adho–madhya aise lokake
[tīn] vibhāgarūp pariṇat mahāskaṁdhapanekī prāptikī vyaktivāle athavā śaktivāle honese unheṁ bhī
vaisī [kāyatva nāmakī] sāvayavapanekī siddhi hai hī.. 5..
parivartanaliṁg [kāl] sahit, [dravyabhāvaṁ gacchanti] dravyatvako prāpta hote haiṁ [arthāt ve chahoṁ dravya
haiṁ.]
jā sakate hai. aisī trilokavyāpī daśā [avasthā] kī śakti to jīvoṁmeṁ sadaiv hai isaliye jīv sadaiv
sāvayav arthāt kāyatvavāle haiṁaisā siddha hotā hai.]
e pān̐c tem ja kāl vartanaliṁg sarve dravya che. 6.
Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version
kālasya cāsti dravyatvam. na ca teṣāṁ bhūtabhavadbhaviṣyadbhāvātmanā pariṇamamānānāmanityatvam, yataste
bhūtabhavadbhaviṣyadbhāvāvasthāsvapi pratiniyatasvarūpāparityāgā–nnityā eva. atra kālaḥ
pudgalādiparivartanahetutvātpudgalādiparivartanagamyamānaparyāyatvā–ccāstikāyeṣvantarbhāvārtha sa parivartan–
liṅga ityukta iti.. 6..
[pān̐c] astikāy aur
pratiniyat [–apane–apane niśvit] svarūpako nahīṁ choṛate isaliye ve nitya hī hai.
‘
padārthakā [kālakā] athavā us parivartan dvārā jinakī paryāyeṁ vyakta hotī haiṁ us padārthakā
[kālakā] varṇan karanā anucit nahīṁ kahā jā sakatā. isaprakār paṁcāstikāyake varṇanameṁ kālake
varṇanakā samāveś karanā anucit nahīṁ hai aisā darśāneke hetu is gāthāsūtrameṁ kālake liye
‘parivartanaliṁg’ śabdakā upayog kiyā hai.].. 6..
isaliye kāl ‘parivartanaliṁg’ hai. [2] aur pudgalādike parivartan dvārā kālakī paryāyeṁ [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisī kālakī avasthāen̐] gamya hotī haiṁ isaliye bhī kāl ‘parivartanaliṁg’ hai.
Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version
melaṁtā vi ya ṇiccaṁ sagaṁ sabhāvaṁ ṇa vijahaṁti.. 7..
milantyapi ca nityaṁ svakaṁ svabhāvaṁ na vijahanti.. 7..
ca] tathāpi [nityaṁ] sadā [svakaṁ svabhāvaṁ] apane–apane svabhāvako [na vijahanti] nahīṁ choṛate.
isaliye], pariṇāmavāle hone par bhī ve nitya haiṁ–– aisā pahale [chaṭhavī gāthāmeṁ] kahā thā; aur
isaliye ve ekatvako prāpta nahīṁ hote; aur yadyapi jīv tathā karmako vyavahāranayake kathanase
ekatva [kahā jātā] hai tathāpi ve [jīv tathā karma] ek–dūsareke svarūpako grahaṇ nahīṁ karate..
7..
saṁkar=milan; milāp; [anyonya–avagāharūp] miśritapanā.
anyonya milan, chatāṁ kadī choḍẹ na āpasvabhāvane. 7.
Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version
maṁguppādadhuvattā sappaḍivakkhā havadi
bhaṅgotpādadhrauvyātmikā sapratipakṣā mavatyekā.. 8..
astitvaṁ hi sattā nām sato bhāvaḥ sattvam. na sarvathā nityatayā sarvathā kṣaṇikatayā vā
sarvathā kṣaṇikasya ca tattvataḥ pratyabhijñānābhāvāt kut ekasaṁtānatvam. tataḥ pratyabhijñānahetubhūten
kenacitsvarūpeṇ dhrauvyamālambyamānaṁ kābhyāṁcitkramapravr̥ttābhyāṁ svarūpābhyāṁ pralīyamānamupajāyamānaṁ
caikakālamev paramārthatastritayīmavasthāṁ bibhrāṇaṁ vastu sadavabodhyam. at ev
sattāpyutpādavyayadhrauvyātmikā‘vaboddhavyā, bhāvabhāvavatoḥ kathaṁcidekasvarūpatvāt. sā ca trilakṣaṇasya
[sapratipakṣā] sapratipakṣa [bhavati] hai.
hogā? aur sarvathā kṣaṇik vastumeṁ vāstavameṁ
svarūpoṁse naṣṭa hotī huī tathā utpanna hotī huī – isaprakār paramārthataḥ ek hī kālameṁ tigunī [tīn
aṁśavālī] avasthāko dhāraṇ karatī huī vastu sat jānanā. isaliye ‘sattā’ bhī
2. vastu sarvathā kṣaṇik ho to ‘jo pahale dekhanemeṁ [–jānanemeṁ] āī thī vahī yah vastu hai’ aisā jñān nahīṁ ho
sarvārthaprāpta, saviśvarūp, anaṁtaparyayavaṁt che,
sattā janam–lay–dhrauvyamay che, ek che, savipakṣa che. 8.
Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version
sadityabhidhānasya saditi pratyayasya ca sarvapadārtheṣu tanmūlasyaivopalambhāt. saviśvarūpā ca viśvasya
samastavastuvistārasyāpi rūpaistrilakṣaṇaiḥ svabhāvaiḥ sah vartamānatvāt. anantaparyāyā
cānantābhirdravyaparyāyavyaktibhistrilakṣaṇābhiḥ parigamyamānatvāt evaṁbhūtāpi sā na khalu nirakuśā kintu
sapratipakṣā. pratipakṣo hyasattā sattāyāḥ atrilakṣaṇatvaṁ trilakṣaṇāyāḥ, anekatvamekasyāḥ,
ekapadārthasthitatvaṁ sarvapadārthasthitāyāḥ, ekarūpatvaṁ saviśvarūpāyāḥ, ekaparyāyatvamanantaparyāyāyā
iti.
‘utpādavyayadhrauvyātmak’ [trilakṣaṇā] jānanā; kyoṁki
sūcit karatī hai. aur vah [sattā] ‘sarvapadārthasthit’ hai; kyoṁki usake kāraṇ hī [–sattāke kāraṇ
hī] sarva padārthomeṁ trilakṣaṇakī [–utpādavyayadhrauvyakī], ‘sat’ aise kathanakī tathā ‘sat’ aisī
pratītikī upalabdhi hotī hai. aur vah [sattā] ‘saviśvarūp’ hai, kyoṁki vah viśvake rūpoṁ sahit
arthāt samasta vastuvistārake trilakṣaṇavāle svabhāvoṁ sahit vartatī hai. aur vah [sattā]
‘anaṁtaparyāyamay’ hai. kyoṁki vah trilakṣaṇavālī ananta dravyaparyāyarūp vyaktiyoṁse vyāpta hai. [isaprakār
sarvapadārthasthitako ekapadārthasthitapanā pratipakṣa hai; [5] saviśvarūpako ekarūpapanā pratipakṣa hai;
[6]anantaparyāyamayako ekaparyāyamayapanā pratipakṣa hai.
2. yahān̐ ‘sāmānyātmak’kā artha ‘mahā’ samajhanā cāhiye aur ‘viśeṣātmak’ kā artha ‘avāntar’ samajhanā cāhiye.
3. niraṁkuś=aṁkuś rahit; viruddha pakṣa rahit ; niḥpratipakṣa. [sāmānyaviśeṣātmak sattākā ūpar jo varṇan kiyā
apekṣāse] viruddha prakārakī haie.]
4. sapratipakṣa=pratipakṣa sahit; vipakṣa sahit; viruddha pakṣa sahita.
Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version
mahāsattā proktaiva. anyā tu pratiniyatavastuvartinī svarūpāstitvasūcikā‘vāntarasattā. tatra
mahāsattā‘vāntarasattārūpeṇā‘–sattā‘vāntarasattā ca mahāsattārūpeṇā‘sattetyasattā sattāyāḥ. yen
svarūpeṇottpādastattatho–tpādaikalakṣaṇamev, yen svarūpeṇocchedastattathoccheudaikalakṣaṇamev, yen svarūpeṇ
dhrovyaṁ tattathā dhrauvyaikalakṣaṇamev, tat utpadyamānocchidyamānāvatiṣṭhamānānāṁ vastunaḥ svarūpāṇāṁ pratyekaṁ
trailakṣaṇyābhāvādatrilakṣaṇatvaṁḥ trilakṣaṇāyāḥ. ekasya vastunaḥ svarūpasattā nānyasya vastunaḥ svarūpasattā
bhavatītyanekatvamekasyāḥ. pratiniyatapadārthasthitābhirev sattābhiḥ padārthānāṁ pratiniyamo
[uparyukta sapratipakṣapanā spaṣṭa samajhāyā jātā haiḥ–]
sattā dvividh haiḥ mahāsattā aur avāntarasattā . unameṁ sarva padārthasamūhameṁ vyāpta honevālī,
pratiniścit [–ek–ek niścit] vastumeṁ rahenevālī, svarūp–astitvako sūcit karanevālī
avāntarasattā [viśeṣasattā] hai. [1] vahān̐ mahāsattā avāntarasattārūpase asattā haie aur avāntarasattā
mahāsattārūpase asattā hai isaliye sattāko asattā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā
mahāsattārūp honese ‘sattā’ hai vahī avāntarasattārūp bhī honese ‘asattā’ bhī hai]. [2] jis
svarūpase utpād hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase utpād ek hī lakṣaṇ hai, jis
svarūpase vyay haie usakā [–us svarūpakā] usaprakārase vyay ek hī lakṣaṇ hai aur jis svarūpase
dhrauvya hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase dhrauvya ek hī lakṣaṇ hai isaliye vastuke utpanna
hoenevāle, naṣṭa hoenevāle aur dhruv rahanetavāle svarūpoṁmeṁse pratyekako trilakṣaṇakā abhāv honese
trilakṣaṇā [sattā] ko atrilakṣaṇapanā hai. [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese
‘trilakṣaṇā’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘atrilakṣaṇā’ bhī hai]. [3] ek
vastukī svarūpasattā anya vastukī svarūpasattā nahīṁ hai isaliye ek [sattā] ko anekapanā hai.
[arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese ‘ek’ hai vahī yahān̐ kahī huī
avāntarasattārūp bhī honese ‘anek’ bhī hai]. [4] pratiniścit [vyaktigat niścit] padārthameṁ sthit
sattāoṁ dvārā hī padārthoṁkā pratiniścitapanā [–bhinna–bhinna niścit vyaktitva] hotā hai isaliye
sarvapadārthasthit [sattā] ko ekapadārthasthitapanā hai. [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā
mahāsattārūp honese
Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version
vastūnāṁ bhavatītyekarūpatvaṁ saviśvarūpāyāḥ pratiparyāyaniyatābhirev sattābhiḥ
pratiniyataikaparyāyāṇāmānantyaṁ bhavatītyekaparyāy–tvamanantaparyāyāyāḥ. iti sarvamanavadyaṁ
sāmānyaviśeṣaprarūpaṇapravaṇanayadvayāyattatvāttaddeśanāyāḥ.. 8..
‘sarvapadārthasthit’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekapadārthasthit’ bhī hai.] [5]
pratiniścit ek–ek rūpavālī sattāoṁ dvārā hī vastuoṁkā pratiniścit ek ekarūp hotā hai isaliye
saviśvarūp [sattā] ko ekarūpapanā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese
‘saviśvarūp’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekarūp’ bhī hai]. [6] pratyek
paryāyameṁ sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattāoṁ dvārā hī pratiniśvit ek–ek paryāyoṁkā anantapanā
hotā hai isaliye anaṁtaparyāyamay [sattā] ko ekaparyāyamayapanā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak
sattā mahāsattārūp honese ‘anaṁtaparyāyamay’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese
‘ekaparyāyamay’ bhī hai].
or ḍhalate hue do nayoṁke ādhīn hai.
bhāvārthaḥ– sāmānyaviśeṣātmak sattāke do pakṣa haiṁḥ–– ek pakṣa vah mahāsattā aur dūsarā pakṣa
asattā haie; isaliye yadi mahāsattāko ‘sattā’ kahe to avāntarasattāko ‘asattā’ kahā jāyagā.
[2] mahāsattā utpād, vyay aur dhrauvya aise tīn lakṣaṇavālī hai isaliye vah ‘trilakṣaṇā’ hai. vastuke
utpanna honevāle svarūpakā utpād hī ek lakṣaṇ hai, naṣṭa honevāle svarūpakā vyay hī ek lakṣaṇ hai
aur dhruv rahanevāle svarūpakā dhrauvya hī ek lakṣaṇ hai isaliye un tīn svarūpoṁmeṁse pratyekakī
avāntarasattā ek hī lakṣaṇavālī honese ‘atrilakṣaṇā’ hai. [3] mahāsattā samasta padārthasamūhameṁ ‘sat,
sat, sat’ aisā samānapanā darśātī hai isaliye ek haie. ek vastukī svarūpasattā anya kisī vastukī
svarūpasattā nahīṁ hai, isaliye jitanī vastuen̐ utanī svarūpasattāen̐; isaliye aisī svarūpasattāen̐ athavā
avāntarasattāen̐ ‘anek’ haiṁ.
Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version
daviyaṁ
dravya tat bhaṇanti ananyabhūtaṁ tu sattātaḥ.. 9..
[4] sarva padārtha sat hai isaliye mahāsattā ‘sarva padārthoṁmeṁ sthit’ hai. vyaktigat padārthoṁmeṁ sthit
bhinna–bhinna vyaktigat sattāoṁ dvārā hī padārthoṁkā bhinna–bhinna niścit vyaktitva rah sakatā hai, isaliye
us–us padārthakī avāntarasattā us–us ‘ek padārthameṁ hī sthit’ hai. [5] mahāsattā samasta
vastusamūhake rūpoṁ [svabhāvoṁ] sahit hai isaliye vah ‘saviśvarūp’ [sarvarūpavālī] hai. vastukī
sattākā [kathaṁcit] ek rūp ho tabhī us vastukā niścit ek rūp [–niścit ek svabhāv] rah
sakatā hai, isaliye pratyek vastukī avāntarasattā niścit ‘ek rūpavālī’ hī hai. [6] mahāsattā
sarva paryāyoṁmeṁ sthit hai isaliye vah ‘anantaparyāyamay’ hai. bhinna–bhinna paryāyoṁmeṁ [kathaṁcit] bhinna–bhinna
sattāen̐ hoṁ tabhī pratyek paryāy bhinna–bhinna rahakar ananta paryāyeṁ siddha hoṁgī, nahīṁ to paryāyoṁkā
anantapanā hī nahīṁ rahegā–ekapanā ho jāyagā; isaliye pratyek paryāyakī avāntarasattā us–us
‘ek paryāyamay’ hī hai.
bhī hai, [4] sarvapadārthasthit bhī hai aur ekapadārthasthit bhī hai. [5] saviśvarūp bhī hai aur ekarūp
bhī hai, [6] anaṁtaparyāyamay bhī hai aur ekaparyāyamay bhī hai.. 8..
tene kahe che dravya, je sattā thakī nahi anya che. 9.
Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version
dravati gacchati sāmānyarūpeṇ svarūpeṇ vyāpnoti tāṁstān kramabhuvaḥ sahabhuvaśvasadbhāvaparyāyān
svabhāvaviśeṣānityanugatārthayā niruktayā dravyaṁ vyākhyātam. dravyaṁ ca lakṣya–lakṣaṇabhāvādibhyaḥ
kathañcidbhede‘pi vastutaḥ sattāyā apr̥thagbhūtameveti mantavyam. tato yatpūrvaṁ sattvamasattvaṁ
trilakṣaṇatvamatrilakṣaṇatvamekatvamanekatvaṁ sarvapadārthasthitatvamekapadārthasthitatvaṁ viśva–
– [sattātaḥ ananyabhūtaṁ tu] jo ki sattāse ananyabhūt hai.
isaliye
arthāt vibhāvaparyāyoṁko prāpta hotā hai ’ aisā dūsarā artha bhī yahān̐ kiyā gayā hai.
3. sattā lakṣaṇ hai aur dravya lakṣya hai.
Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version
dravyāsyaiv draṣṭavyam. tato na kaścidapi teṣu sattā viśeṣo‘vaśiṣyet yaḥ sattāṁ vastuto dravyātpr̥thak
vyavasthāpayediti.. 9..
guṇapajjayāsayaṁ vā jaṁ taṁ bhaṇṇaṁti savvaṇhu.. 10..
guṇapayāyāśrayaṁ vā yattadbhaṇanti sarvajñā.. 10..
sadrravyalakṣaṇam uktalakṣaṇāyāḥ sattāyā aviśeṣādrravyasya satsvarūpamev lakṣaṇam. na
anekapanā, sarvapadārthasthitapanā, ekapadārthasthitapanā, viśvarūpapanā, ekarūpapanā, anantaparyāyamayapanā
aur ekaparyāyamayapanā kahā gayā vah sarva sattāse anarthāṁtarabhūt [abhinnapadārthabhūt, ananyapadārthabhūt]
dravyako hī dekhanā [arthāt satpanā, asatpanā, trilakṣaṇapanā, atrilakṣaṇapanā ādi samasta sattāke
viśeṣ dravyake hī hai aisā mānanā]. isaliye unameṁ [–un sattāke viśeṣomeṁ] koī sattāviśeṣ śeṣ
nahīṁ rahatā jo ki sattāko vastutaḥ [paramārthataḥ] dravyase pr̥thak sthāpit kare .. 9..
[sarvajñāḥ] sarvajña [dravyaṁ] dravya [bhaṇanti] kahate haiṁ.
lakṣyalakṣaṇake vibhāgakā abhāv ho. [sattāse dravya abhinna hai isaliye dravyakā jo sattārūp svarūp vahī
che sattva lakṣaṇ jehanuṁ, utpādavyayadhruvayukta je,
guṇaparyayāśray jeh, tene dravya sarvajño kahe. 10.
Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version
sumacchedaḥ, uttarabhāvaprādurbhāvaśca samutpādaḥ, pūrvotarabhāvocchedotpādayorapi svajāteraparityāgo dhrauvyam.
tāni sāmānyādeśād–bhinnāni viśeṣādeśādbhinnāni yugapadbhāvīni svabhāvabhūtāni dravyasya lakṣaṇaṁ
bhavantīti. guṇaparyāyā vā dravyalakṣaṇam. anekāntātmakasya vastuno‘nvayino viśeṣā guṇā vyatirekiṇaḥ
paryāyāste dravye yaugapadyen krameṇ ca pravartamānāḥ kathañcidbhinnāḥ kathañcidabhinnāḥ svabhāvabhūtāḥ
dravyalakṣaṇatāmā–
‘sattā lakṣaṇ hai aur dravya lakṣya hai’ – aisā vibhāg kisaprakār ghaṭit hotā hai? uttaraḥ––
anekāntātmak dravyake ananta svarūp haieṁ, unameṁse sattā bhī usakā ek svarūp hai; isaliye
anantasvarūpavālā dravya lakṣya hai aur usakā sattā nāmakā svarūp lakṣaṇ hai – aisā lakṣyalakṣaṇavibhāg
avaśya ghaṭit hotā hai. isaprakār abādhitarūpase sat dravyakā lakṣaṇ hai.]
athavā, utpādavyayadhrauvya dravyakā lakṣaṇ hai.
arthāt vartamān bhāvakī utpatti] so utpād hai aur pūrva–uttar bhāvoṁke vyay–utpād hone par bhī
svajātikā atyāg so dhrauvya hai. ve utpād–vyay–dhrauvya –– jo–ki sāmānya ādeśase abhinna haiṁ
[arthāt sāmānya kathanase dravyase abhinna haiṁ], viśeṣ ādeśase [dravyase] bhinna haiṁ, yugapad vartate haieṁ
aur svabhāvabhūt haiṁ ve – dravyakā lakṣaṇ haiṁ.
kramaśaḥ pravartate haiṁ, [dravyase] kathaṁcit bhinna aur kathaṁcit abhinna haiṁ tathā svabhāvabhūt haiṁ ve – dravyakā
lakṣaṇ haiṁ.
Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version
vyayadhrauvyavacca guṇaparyāyavacca. utpādavyayadhrauvyavaccetsacca guṇaparyāyavacca. guṇaparyāyavaccetsa–
ccotpādavyayadhrauvyavacceti. saddhi ninyānityasvabhāvatvāddhruvatvamutpādavyayātmakatāñca prathayati,
dhruvatvātmakairguṇairutpādavyayātmakaiḥ paryāyaiśca sahaikatvañcākhyāti. utpādavyayadhrauvyāṇi tu
nityā–nityasvarūpaṁ
to vah [1] utpādavyayadhrauvyavālā aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; yadi utpādavyayadhrauvyavālā ho,
to vah [1] sat aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; guṇaparyāyavālā ho, to vah [1] sat aur [2]
utpādavyayadhrauvyavālā hogā. vah isaprakāraḥ– sat nityānityasvabhāvavālā honese [1] dhrauvyakoe aur
utpādavyayātmakatāko prakaṭ karatā hai tathā [2] dhrauvyātmak guṇoṁ aur utpādavyayātmak paryāyoṁke
sāth ekatva darśātā hai. utpādavyayadhrauvya [1] nityānityasvarūp
isaprakār ‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai ’ aisā kahanese ‘vah sat hai’ aisā bhī binā kahe hī ājātā hai.]
‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai’ –aisā kahanese vah guṇaparyāyavālā bhī siddha ho jātā hai.]
vyatirek dvārā anityatako batalāte haiṁ ; –isaprakār ve nityānityasvarūp satko batalāte haiṁ.
Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version
saccopalakṣayantīti..10..
vigamuppādadhavattaṁ kareṁti tassev pajjāyā.. 11..
vigamotpādadhuvratvaṁ kurvanti tasyaiv paryāyāḥ.. 11..
vyatirekavālī honese [1] dhrauvyako aur utpādavyayako sūcit karate haiṁ tathā [2]
nityānityasvabhāvavāle pāramārthik satko batalāte haiṁ.
vināś, utpād aur dhruvatā [kurvanti] karatī haiṁ.
tenā ja je paryāy te utpād–lay–dhruvatā kare. 11.
Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version
kramapravr̥ttibhājāṁ vināśasaṁbhavasaṁbhāvanamupapannam. tato dravyārthārpaṇāyāmanutpādamucchedaṁ satsvabhāvamev
dravyaṁ, tadev paryāyārthārpaṇāyāṁ sotpādaṁ socchedaṁ cāvaboddhavyam. sarvamidamanavadyañca
dravyaparyāyāṇāmabhedāt.. 11..
doṇhaṁ aṇaṇṇabhūdaṁ bhāvaṁ samaṇā paruviṁti.. 12..
dvayorananyabhūtaṁ bhāvaṁ śramaṇāḥ prarūpayanti.. 12..
sahavartī katipay [paryāyoṁ] kā dhrauvya hone par bhī anya kramavartī [paryāyoṁ] ke–vināś aur utpād
honā ghaṭit hote haiṁ. isaliye dravya dravyārthik ādeśase [–kathanase] utpād rahit, vināś rahit,
satsvabhāvavālā hī jānanā cāhiye aur vahī [dravya] paryāyārthik ādeśase utpādavālā aur
vināśavālā jānanā cāhiye.
ananyapanā] [śramaṇāḥ] śramaṇ [prarūpayanti] prarūpit karate haiṁ.
paryāy tem ja dravya kerī ananyatā śramaṇo kahe. 12.
Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version
ppekāstitvaniyatatvādanyonyājahadvr̥ttīnāṁ vastutvenābhed iti.. 12..
avvadiritto bhāvo
avyatirikto bhāvo dravyaguṇānāṁ bhavati tasmāt.. 13..
pudgalapr̥thagbhūtasparśarasagandhavarṇavadrravyeṇ vinā na guṇāḥ saṁbhavanti sparśaras–
usīprakār dravyase rahit paryāyeṁ nahīṁ hotī. isaliye yadyapi dravya aur paryāyoṁkā ādeśavaśāt [–
kathanake vaś] kathaṁcit bhed hai tathāpi, ve ek astitvameṁ niyat [–drarḥarūpase sthit] honeke kāraṇ
[avyatiriktaḥ bhāvaḥ] avyatiriktabhāv [–abhinnapaṇuṁ] [bhavati] hai.
tethī guṇo ne dravya kerī abhinnatā nirdiṣṭa che. 13.