Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 5-13.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 15

 

Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version

12
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dvayaṇukapudgalaskandhānāmapi tathāvidhatvam. aṇavaśca mahāntaśca vyaktiśaktirūpābhyāmiti paramāṇu–
nāmekapradeśātmakatve‘pi tatsiddhiḥ. vyaktayapekṣayā śaktayapekṣayā ca pradeś pracayātmakasya
mahattvasyābhāvātkālāṇūnāmastitvaniyatatve‘pyakāyatvamanenaiv sādhitam. at ev teṣāmastikāy–
prakaraṇe satāmapyanupādānamiti.. 4..
-----------------------------------------------------------------------------

unake kāyapanā bhī hai kyoṁki ve aṇumahān haiṁ. yahān̐ aṇu arthāt pradeś–mūrta aur amūrta
nirvibhāg [choṭese choṭe] aṁś; ‘unake dvārā [–bahu pradeśoṁ dvārā] mahān ho’ vah aṇumahān; arthāt
pradeśapracayātmak [–pradeśoṁke samūhamay] ho vah aṇumahān hai. isaprakār unheṁ [uparyukta pān̐c
dravyoṁko] kāyatva siddha huā. [upar jo aṇumahānakī vyutpatti kī usameṁ aṇuoṁke arthāt pradeśoṁke
liye bahuvacanakā upayog kiyā hai aur saṁskr̥t bhāṣāke niyamānusār bahuvacanameṁ dvivacanakā samāveś
nahīṁ hotā isaliye ab vyutpattimeṁ kiṁcit bhāṣākā parivartan karake dvi–aṇuk skaṁdhoṁko bhī aṇumahān
batalākar unakā kāyatva siddha kiyā jātā haiḥ] ‘do aṇuoṁ [–do pradeśoṁ] dvārā mahān ho’ vah
aṇumahān– aisī vyutpattise dvi–aṇuk pudgalaskaṁdhoṁko bhī [aṇumahānapanā honese] kāyatva hai.
[ab, paramāṇuoṁko aṇumahānapanā kisaprakār hai vah batalākar paramāṇuoṁko bhī kāyatva siddha kiyā
jātā hai;] vyakti aur śaktirūpase ‘aṇu tathā mahān’ honese [arthāt paramāṇu vyaktirūpase ek pradeśī
tathā śaktirūpase anek pradeśī honeke kāraṇ] paramāṇuoṁko bhī , unake ek pradeśātmakapanā hone
par bhī [aṇumahānapanā siddha honese] kāyatva siddha hotā hai. kālāṇuoṁko vyakti–apekṣāse tathā
śakti–apekṣāse pradeśapracayātmak mahānapanekā abhāv honese, yadyapi ve astitvameṁ niyat hai tathāpi,
unake akāyatva hai ––aisā isīse [–is kathanase hī] siddha huā. isaliye, yadyapi ve sat
[vidyamān] haiṁ tathāpi, unheṁ astikāyake prakaraṇameṁ nahīṁ liyā hai.
bhāvārthaḥ– pān̐c astikāyoṁke nām jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāś haiṁ. ve nām unake
arthānusār haiṁ .

ye pān̐coṁ dravya paryāyārthik nayase apanese kathaṁcit bhinna aise astitvameṁ vidyamān haiṁ aur
dravyārthik nayase astitvase ananya haiṁ.

Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
13
jesiṁ atthi sahāo guṇehiṁ sah pajjaehiṁ vivihehiṁ.
te hoṁti atthikāyā ṇippiṇṇaṁ jehiṁ taillukkaṁ.. 5..
yeṣāmasti svabhāvaḥ guṇaiḥ sah ṇaryayairvividhaiḥ.
te bhavantyastikāyāḥ niṣpannaṁ yaistrailokyam.. 5..
-----------------------------------------------------------------------------
punaśca, yah pān̐coṁ dravya kāyatvavāle haiṁ kāraṇ kyoṁki ve aṇumahān hai. ve aṇumahān
kisaprakār haiṁ so batalāte haiṁḥ––‘aṇumahāntaḥ’ kī vyutpatti tīn prakārase haiḥ [1] aṇubhiḥ mahāntaḥ
aṇumahāntaḥ arthāt jo bahu pradeśoṁ dvārā [– do se adhik pradeśoṁ dvārā] baḍẹ hoṁ ve aṇumahān haiṁ.
is vyutpattike anusār jīv, dharma aur adharma asaṁkhyapradeśī honese aṇumahān haiṁ; ākāś anaṁtapradeśī
honese aṇumahān hai; aur tri–aṇuk skaṁdhase lekar anantāṇuk skaṁdh takake sarva skandha bahupradeśī
honese aṇumahān hai. [2] aṇubhyām mahāntaḥ aṇumahāntaḥ arthāt jo do pradeśoṁ dvārā baḍẹ hoṁ ve
aṇumahān haiṁ. is vyutpattike anusār dvi–aṇuk skaṁdh aṇumahān haiṁ. [3] aṇavaśca mahāntaśca
aṇumahāntaḥ arthāt jo aṇurūp [–ek pradeśī] bhī hoṁ aur mahān [anek pradeśī] bhī hoṁ ve
aṇumahān haiṁ. is vyutpattike anusār paramāṇu aṇumahān hai, kyoṁki vyakti–apekṣāse ve ekapradeśī haiṁ
aur śakti–apekṣāse anekapradeśī bhī [upacārase] haiṁ. isaprakār uparyukta pān̐coṁ dravya aṇumahān
honese kāyatvavāle haiṁ aisā siddha huā.

kālāṇuko astitva hai kintu kisī prakār bhī kāyatva nahīṁ hai, isaliye vah dravya hai kintu
astikāy nahīṁ hai.. 4..
gāthā 5
anvayārthaḥ– [yeṣām] jinheṁ [vividhaiḥ] vividh [guṇaiḥ] guṇoṁ aur [paryayaiḥ] paryāyoṁke [–
pravāhakramanake tathā vistārakramake aṁśoṁke] [sah] sāth [svabhāvaḥ] apanatva [asti] hai [te] ve
[astikāyāḥ bhavanti] astikāy hai [yaiḥ] ki jinase [trailokyam] tīn lok [niṣpannam] niṣpanna
hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryāyeṁ = [pravāhakramake tathā vistārakramake] nirvibhāg aṁśa. [pravāhakramake aṁś to pratyek dravyake hote haiṁ,
kintu vistārakramake aṁś astikāyake hī hote haiṁ.]
vidhavidh guṇo ne paryayo sah je annayapaṇuṁ dhare
te astikāyo jāṇavā, trailokyaracanā je vaḍe. 5.

Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version

14
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
atra pañcāstikāyānāmastitvasaṁbhavaprakāraḥ kāyatvasaṁbhavaprakāraścoktaḥ.
asti hyastikāyānāṁ guṇaiḥ paryāyaiśca vividhaiḥ sah svabhāvo ātmabhāvo‘ nanyatvam. vastuno
viśeṣā hi vyatirekiṇaḥ paryāyā guṇāstu ta evānvayinaḥ. tat aiken paryāyeṇ
pralīyamānasyānyenopajāyamānasyānvayinā guṇen dhrauvyaṁ bibhrāṇasyaikasyā‘pi vastunaḥ
samucchedotpādadhrauvyalakṣaṇamastitvamupapadyat eva. guṇaparyāyaiḥ sah sarvathānyatve tvanyo vinaśyatyanyaḥ
prādurbhavatyanyo dhravutvamālambat iti sarvaṁ viplavate. tataḥ sādhvastitvasaṁbhav–prakārakathanam.
kāyatvasaṁbhavaprakārastvayamupadiśyate. avayavino hi jīvapudgaladharmādharmākāś–padārthāsteṣāmavayavā api
pradeśākhyāḥ parasparavyatirekitvātparyāyāḥ ucyante. teṣāṁ taiḥ sahānanyatve kāyatvasiddhirūpapattimatī.
niravayavasyāpi paramāṇoḥ sāvayavatvaśaktisadbhāvāt kāyatvasiddhiranapavādā. na caitadāṅkayam
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐, pān̐c astikāyoṁko astitva kis prakār haie aur kāyatva kis prakār hai vah
kahā hai.
vāstavameṁ astikāyoṁko vividh guṇoṁ aur paryāyoṁke sāth svapanā–apanāpan–ananyapanā hai.
vastuke 1vyatirekī viśeṣ ve paryāyeṁ haiṁ aur 2anvayī viśeṣo ve guṇ haiṁ. isaliye ek paryāyase
pralayako prāpta honevālī, anya paryāyase utpanna honevālī aur anvayī guṇase dhruv rahanevālī ek hī
vastuko
3vyay–utpād–dhauvyalakṣaṇ astitva ghaṭit hotā hī hai. aur yadi guṇoṁ tathā paryāyoṁke sāth
[vastuko] sarvathā anyatva ho tab to anya koī vināśako prāpta hogā, anya koī prādurbhāvako
[utpādako] prāpta hogā aur anya koī dhruv rahegā – isaprakār sab
4viplav prāpta ho jāyegā.
isaliye [pān̐c astikāyoṁko] astitva kis prakār hai tatsambandhī yah [uparyukta] kathan satya–
yogya–nyāyayukta haie.
--------------------------------------------------------------------------
1. vyatirek=bhed; ekakā dusarerūp nahīṁ honā; ‘yah vah nahīṁ hai’ aise jñānake nimittabhūt bhinnarūpatā. [ek paryāy
dūsarī payāryarūp na honese paryāyoṁmeṁ paraspar vyatirek hai; isaliye paryāyeṁ dravyake vyatirekī [vyatirekavāle]
viśeṣ haiṁ.]
2. anvay=ekarūpatā; sadraśatā; ‘yah vahī hai’ aise jñānake kāraṇabhūt ekarūpatā. [guṇoṁmeṁ sadaiv sadraśatā rahatī
honese unameṁ sadaiv anvay hai, isaliye guṇ dravyake anvayī viśeṣ [anvayavāle bhed] haiṁ.
3. astitvakā lakṣaṇ athavā svarūp vyay–utpād–dhrauvya hai.
4. viplav=aṁdhādhūrandhī; uthalaputhal; gaṛạbaṛạī; virodha.

Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
15
na caitadāṅkayam pudgalādanyeṣāmamūrtarrtvādavibhājyānāṁ sāvayavatvakalpanamanyāyyam. draśyat
evāvibhājye‘pi vihāy–sīdaṁ ghaṭākāśamidamaghaṭākāśamiti vibhāgakalpanam. yadi tatra vibhāgo na
kalpet tadā yadev ghaṭākāśaṁ tadevāghaṭākāśaṁ syāt. na ca tadiṣṭam. tataḥ kālāṇubhyo‘nyatra sarveṣāṁ
kāyatvākhyaṁ sāvayavatvamavaseyam. trailokyarūpeṇ niṣpannatvamapi teṣāmastikāyatvasādhanaparamupanyastam.
tathā ca–trayāṇāmūrdhvā‘dhomadhyalokānāmutpādavyayadhrauvyavantastadviśeṣātmakā bhāvā bhavantasteṣāṁ mūl–
-----------------------------------------------------------------------------

ab, [unheṁ] kāyatva kis prakār hai usakā upadeś kiyā jātā haiḥ– jīv, pudgal, dharma,
adharma, aur ākāś yah padārtha 1avayavī haiṁ. pradeś nāmake unake jo avayav haiṁ ve bhī paraspar
vyatirekavāle honese 2paryāyeṁ kahalātī hai. unake sāth un [pān̐c] padārthoṁko ananyapanā honese
kāyatvasiddhi ghaṭit hotī hai. paramāṇu [vyakti–apekṣāse] 3niravayav honepar bhī unako sāvayavapanekī
śaktikā sadbhāv honese kāyatvasiddhi 4nirapavād hai. vahān̐ aisī āśaṁkā karanā yogya nahīṁ hai ki
pudgalake atirikta anya padārtha amūrtapaneke kāraṇ 5avibhājya honese unake sāvayavapanekī kalpanā
nyāy viruddha [anucit] hai. ākāś avibhājya honepar bhī usameṁ ‘yah ghaṭākāś hai, yah aghaṭākāś
[ paṭākāś] hai’ aisī vibhāgakalpanā draṣṭigocar hotī hī hai. yadi vahān̐ [kathaṁcit] vibhāgakī
kalpanā na kī jāye to jo ghaṭākāś haie vahī [sarvathā] aghaṭākāś ho jāyegā; aur vah to īṣṭa
[mānya] nahīṁ hai. isaliye kālāṇuoṁke atirikta anya sarvameṁ kāyatva nāmakā sāvayavapanā niścit
karanā cāhiye.
--------------------------------------------------------------------------
1. avayavī=avayavavālā; aṁśavālā; aṁśī; jinakee avayav [arthāt] ekase adhik pradeś] hoṁ aise.
2. paryāyakā lakṣaṇ paraspar vyatirek hai. vah lakṣaṇ pradeśoṁmeṁ bhī vyāpta hai, kyoṁki ek pradeś dūsare pradeśarūp na
honese pradeśoṁmeṁ paraspar vyatirek haie; isaliye pradeś bhī paryāy kahalātī hai.
3. niravayav=avayav rahit; aṁś rahit ; niraṁś; ekase adhik pradeś rahita.
4. nirapavād=apavād rahita. [pān̐c astikāyoṁko kāyapanā honemeṁ ek bhī apavād nahīṁ hai, kyoṁki [upacārase]
paramāṇuko bhī śakti–apekṣāse avayav–pradeś haiṁ.]
5. avibhājya=jinake vibhāg na kiye jā sakeṁ aise.

Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version

16
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
padārthānāṁ guṇaparyāyayogapūrvakamastitvaṁ sādhayanti. anumīyate ca dharmādharmākāśānāṁ pratyekamūrdhvā‘–
dhomadhyalokavibhāgarūpeṇ pariṇamanātkāyatvākhyaṁ sāvayavatvam. jhaviānāmapi
pratyekamūrdhvādhomadhyalokavibhāgarūpeṇ pariṇamanāllokapūraṇāvasthāvyavasthitavyaktessadā sannihit–
śaktestadanumīyat eva. pudgalānāmapyūrdhvādhomadhyalokavibhāgarūpapariṇatamahāskandhatvaprāptivyakti–
śaktiyogitvāttathāvidhā sāvayavatvasiddhirastyeveti.. 5..
-----------------------------------------------------------------------------
unakī jo tīn lokarūp niṣpannatā [–racanā] kahī vah bhī unakā astikāyapanā
[astipanā tathā kāyapanā] siddha karaneke sādhan rūpase kahī hai. vah isaprakār haiḥ–
[1] ūrdhva–adho–madhya tīn lokake utpād–vyay–dhrauvyavāle bhāv– ki jo tīn lokake
viśeṣasvarūp haiṁ ve–bhavate hue [pariṇamat hote hue] apane mūlapadārthoṁkā guṇaparyāyayukta astitva siddha
karate haiṁ. [tīn lokake bhāv sadaiv kathaṁcit sadraś rahate haiṁ aur kathaṁcit badalate rahate haiṁ ve aisā
siddha karate hai ki tīn lokake mūl padārtha kathaṁcit sadraś rahate haiṁ aur kathaṁcit parivartit hote
rahate haiṁ arthāt un mūl padārthoṁkā utpād–vyay–dhauvyavālā athavā guṇaparyāyavālā astitva hai.]
[2] punaśca, dharma, adharma aur ākāś yah pratyek padārtha ūrdhva–adho–madhya aise lokake
[tīn] 1vibhāgarūpase pariṇamit honese unakee kāyatva nāmakā sāvayavapanā hai aisā anumān kiyā jā
sakatā hai. pratyek jīvake bhī ūrdhva–adho–madhya aise tīn lokake [tīn] vibhāgarūpase pariṇamit
--------------------------------------------------------------------------

1. yadi lokake ūrdhva, adhaḥ aur madhya aise tīn bhāg haiṁ to phir ‘yah ūrdhvalokakā ākāśabhāg hai, yah
adholokakā ākāśabhāg hai aur yah madhyalokakā ākāśabhāg haie’ – isaprakār ākāśake bhī vibhāg kiye jā
sakate haiṁ aur isaliye yah sāvayav arthāt kāyatvavālā hai aisā siddha hotā hai. isīprakār dharma aur adharma bhī
sāvayav arthāt kāyatvavāle haiṁ.

Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
17
te cev atthikāyā tekāliyabhāvapariṇadā ṇiccā.
gacchaṁti daviyabhāvaṁ pariyaṭṭaṇaliṁgasaṁjutā.. 6..
te caivāstikāyāḥ traikālikabhāvapariṇatā nityāḥ.
gacchaṁti dravyabhāvaṁ parivartanaliṅgasaṁyuktāḥ.. 6..
atra pañcāstikāyānāṁ kālasya ca dravyatvamuktam.
-----------------------------------------------------------------------------

lokapūraṇ avasthārūp vyaktikī śaktikā sadaiv sadbhāv honese jīvoṁko bhī kāyatva nāmakā
sāvayavapanā hai aisā anumān kiyā hī jā sakatā hai. pudgalo bhī ūrdhva adho–madhya aise lokake
[tīn] vibhāgarūp pariṇat mahāskaṁdhapanekī prāptikī vyaktivāle athavā śaktivāle honese unheṁ bhī
vaisī [kāyatva nāmakī] sāvayavapanekī siddhi hai hī.. 5..
gāthā 6
anvayārthaḥ– [traikālikabhāvapariṇatāḥ] jo tīn kālake bhāvoṁrūp pariṇamit hote haiṁ tathā
[nityāḥ] nitya haiṁ [te ca ev astikāyāḥ] aise ve hī astikāy, [parivartanaliṅgasaṁyuktāḥ]
parivartanaliṁg [kāl] sahit, [dravyabhāvaṁ gacchanti] dravyatvako prāpta hote haiṁ [arthāt ve chahoṁ dravya
haiṁ.]
ṭīkāḥ– yahān̐ pān̐c astikāyoṁko tathā kālako dravyapanā kahā hai.
--------------------------------------------------------------------------
lokapūraṇ=lokavyāpī. [kevalasamuddyāt ke samay jīvakī trilokavyāpī daśā hotī hai. us samay ‘yah
ūrdhvalokakā jīvabhāg hai, yah adholokakā jīvabhāg hai aur yah madhyalokakā jīvabhāg haie’ aise vibhāg kiye
jā sakate hai. aisī trilokavyāpī daśā [avasthā] kī śakti to jīvoṁmeṁ sadaiv hai isaliye jīv sadaiv
sāvayav arthāt kāyatvavāle haiṁaisā siddha hotā hai.]
te astikāy trikālabhāve pariṇame che, nitya che;
e pān̐c tem ja kāl vartanaliṁg sarve dravya che. 6.

Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version

18
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
atra pañcāstikāyānāṁ kālasya ca dravyatvamuktam.
dravyāṇi hi sahakramabhuvāṁ guṇaparyāyāṇāmananyatayādhārabhūtāni bhavanti. tato
vr̥ttavartamānavartiṣyamāṇānāṁ bhāvānāṁ paryāyāṇā svarūpeṇ pariṇatatvādastikāyānāṁ parivartanaliṅgasya
kālasya cāsti dravyatvam. na ca teṣāṁ bhūtabhavadbhaviṣyadbhāvātmanā pariṇamamānānāmanityatvam, yataste
bhūtabhavadbhaviṣyadbhāvāvasthāsvapi pratiniyatasvarūpāparityāgā–nnityā eva. atra kālaḥ
pudgalādiparivartanahetutvātpudgalādiparivartanagamyamānaparyāyatvā–ccāstikāyeṣvantarbhāvārtha sa parivartan–
liṅga ityukta iti.. 6..
-----------------------------------------------------------------------------
dravya vāstavameṁ sahabhāvī guṇoṁko tathā kramabhāvī paryāyoṁko 1ananyarūpase ādhārabhūt hai. isaliye
jo varta cūke haiṁ, varta rahe haiṁ aur bhaviṣyameṁ varteṁge un bhāvoṁ–paryāyoṁrūp pariṇamit honeke kāraṇ
[pān̐c] astikāy aur
2parivartanaliṁg kāl [ve chahoṁ] dravya haiṁ. bhūt, vartamān aur bhāvī bhāvasvarūp
pariṇamit honese ve kahīṁ anitya nahīṁ hai, kyoṁki bhūt, vartamān aur bhāvī bhāvarūp avasthāoṁmeṁ bhī
pratiniyat [–apane–apane niśvit] svarūpako nahīṁ choṛate isaliye ve nitya hī hai.
yahān̐ kāl pudgalādike parivartanakā hetu honese tathā pudgalādike parivartan dvārā usakī
paryāy gamya [jñāt] hotī haiṁ isaliye usakā astikāyoṁmeṁ samāveś karaneke hetu use
3parivartanaliṁg’ kahā hai. [pudgalādi astikāyoṁkā varṇan karate hue unake parivartan (pariṇaman)
kā varṇan karanā cāhiye. aur unake parivartanakā varṇan karate hue un parivartanameṁ nimittabhūt
padārthakā [kālakā] athavā us parivartan dvārā jinakī paryāyeṁ vyakta hotī haiṁ us padārthakā
[kālakā] varṇan karanā anucit nahīṁ kahā jā sakatā. isaprakār paṁcāstikāyake varṇanameṁ kālake
varṇanakā samāveś karanā anucit nahīṁ hai aisā darśāneke hetu is gāthāsūtrameṁ kālake liye
‘parivartanaliṁg’ śabdakā upayog kiyā hai.].. 6..
--------------------------------------------------------------------------
1. ananyarūp=abhinnarūp [jisaprakār agni ādhār hai aur uṣṇatā ādhey hai tathāpi ve abhinna haiṁ, usīprakār dravya
ādhār hai aur guṇ–paryāy ādhey haiṁ tathāpi ve abhinna haiṁ.]
2. parivartanaliṁg=pudgalādikā parivartan jisakā liṁg hai; vah pudgalādike pariṇaman dvārā jo jñān hotā hai
vaha. [liṁg=cihna; sūcak; gamak; gamya karānevālā; batalānevālā; pahicān karānevālā.]
3. [1] yadi pudgalādikā parivartan hotā hai to usakā koī nimitta honā cāhiye–isaprakār parivartanarūpī cihna
dvārā kālakā anumān hotā hai [jisaprakār dhuān̐rūpī cihna dvārā agnikā anumān hotā hai usīprakār],
isaliye kāl ‘parivartanaliṁg’ hai. [2] aur pudgalādike parivartan dvārā kālakī paryāyeṁ [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisī kālakī avasthāen̐] gamya hotī haiṁ isaliye bhī kāl ‘parivartanaliṁg’ hai.

Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
19
aṇṇoṇṇaṁ pavisaṁtā diṁtā ogāsamaṇṇamaṇṇassa.
melaṁtā vi ya ṇiccaṁ sagaṁ sabhāvaṁ ṇa vijahaṁti.. 7..
anayo‘nyaṁ praviśanti dadantyavakāśamanyo‘nyasya.
milantyapi ca nityaṁ svakaṁ svabhāvaṁ na vijahanti.. 7..
atra ṣaṇṇāṁ dravyāṇāṁ parasparamatyantasaṁkare‘pi pratiniyatasvarūpādapracyavanamuktam.
at ev teṣāṁ pariṇāmavattve‘pi prāgnityatvamuktam. at ev ca na teṣāmekatvāpattirna ca
jīvakarmaṇorvyavahāranayādeśādekatve‘pi parasparasvarūpopādānamiti.. 7..
----------------------------------------------------------------------------
gāthā 7
anvayārthaઃ– [anyonyaṁ praviśanti] ve ek–dūsaremeṁ praveś karate haiṁ, [anyonyasya] anyonya
[avakāśam dadanti] avakāś dete haiṁ, [milanti] paraspar [kṣīr–nīravat] mil jāte haiṁ. [api
ca] tathāpi [nityaṁ] sadā [svakaṁ svabhāvaṁ] apane–apane svabhāvako [na vijahanti] nahīṁ choṛate.
ṭīkāḥ– yahān̐ chah dravyoṁko paraspar atyanta saṁkar hone par bhī ve pratiniyat [–apane–apane
niśvit] svarūpase cyut nahīṁ hote aisā kahā hai. isaliye [–apane–apane svabhāvase cyut nahīṁ hote
isaliye], pariṇāmavāle hone par bhī ve nitya haiṁ–– aisā pahale [chaṭhavī gāthāmeṁ] kahā thā; aur
isaliye ve ekatvako prāpta nahīṁ hote; aur yadyapi jīv tathā karmako vyavahāranayake kathanase
ekatva [kahā jātā] hai tathāpi ve [jīv tathā karma] ek–dūsareke svarūpako grahaṇ nahīṁ karate..
7..

--------------------------------------------------------------------------

saṁkar=milan; milāp; [anyonya–avagāharūp] miśritapanā.
anyonya thāy praveś, e anyonya de avakāśane,
anyonya milan, chatāṁ kadī choḍẹ na āpasvabhāvane. 7.

Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version

20
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sattā savvapayatthā savissaruvā aṇaṁtapajjāyā.
maṁguppādadhuvattā sappaḍivakkhā havadi
aikkā.. 8..
sattā sarvapadārthā saviśvarūpā anantaparyāyā.
bhaṅgotpādadhrauvyātmikā sapratipakṣā mavatyekā.. 8..
atrāstitvasvarūpamuktam.
astitvaṁ hi sattā nām sato bhāvaḥ sattvam. na sarvathā nityatayā sarvathā kṣaṇikatayā vā
vidyamānamātraṁ vastu. sarvathā nityasya vastunastattvataḥ kramabhuvāṁ bhāvānāmabhāvātkuto vikāravattvam.
sarvathā kṣaṇikasya ca tattvataḥ pratyabhijñānābhāvāt kut ekasaṁtānatvam. tataḥ pratyabhijñānahetubhūten
kenacitsvarūpeṇ dhrauvyamālambyamānaṁ kābhyāṁcitkramapravr̥ttābhyāṁ svarūpābhyāṁ pralīyamānamupajāyamānaṁ
caikakālamev paramārthatastritayīmavasthāṁ bibhrāṇaṁ vastu sadavabodhyam. at ev
sattāpyutpādavyayadhrauvyātmikā‘vaboddhavyā, bhāvabhāvavatoḥ kathaṁcidekasvarūpatvāt. sā ca trilakṣaṇasya
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 8
anvayārthaḥ– [sattā] sattā [bhaṅgotpādadhrauvyātmikā] utpādavyayadhrauvyātmak, [ekā] ek,
[sarvapadārthā] sarvapadārthasthit, [saviśvarūpā] saviśvarūp, [anantaparyāyā] anantaparyāyamay aur
[sapratipakṣā] sapratipakṣa [bhavati] hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ astitvakā svarūp kahā hai.
astitva arthāt sattā nāmak satkā bhāv arthāt 1sattva.
vidyamānamātra vastu na to sarvathā nityarūp hotī hai aur na sarvathā kṣaṇikarūp hotī hai. sarvathā
nitya vastuko vāstavameṁ kramabhāvī bhāvoṁkā abhāv honese vikār [–parivartan, pariṇām] kahān̐se
hogā? aur sarvathā kṣaṇik vastumeṁ vāstavameṁ
2pratyabhijñānakā abhāv honese ekapravāhapanā kahān̐se
rahegā? isaliyee pratyabhijñānake hetubhūt kisī svarūpase dhruv rahatī huī aur kinhīṁ do kramavartī
svarūpoṁse naṣṭa hotī huī tathā utpanna hotī huī – isaprakār paramārthataḥ ek hī kālameṁ tigunī [tīn
aṁśavālī] avasthāko dhāraṇ karatī huī vastu sat jānanā. isaliye ‘sattā’ bhī
--------------------------------------------------------------------------
1. sattva=satpanāṁ; astitvapanā; vidyamānapanā; astitvakā bhāv; ‘hai’ aisā bhāva.
2. vastu sarvathā kṣaṇik ho to ‘jo pahale dekhanemeṁ [–jānanemeṁ] āī thī vahī yah vastu hai’ aisā jñān nahīṁ ho
sakatā.

sarvārthaprāpta, saviśvarūp, anaṁtaparyayavaṁt che,
sattā janam–lay–dhrauvyamay che, ek che, savipakṣa che. 8.

Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
21
samastasyāpi vastuvistārasya sādraśyasūcakatvādekā. sarvapadārthasthitā ca trilakṣaṇasya
sadityabhidhānasya saditi pratyayasya ca sarvapadārtheṣu tanmūlasyaivopalambhāt. saviśvarūpā ca viśvasya
samastavastuvistārasyāpi rūpaistrilakṣaṇaiḥ svabhāvaiḥ sah vartamānatvāt. anantaparyāyā
cānantābhirdravyaparyāyavyaktibhistrilakṣaṇābhiḥ parigamyamānatvāt evaṁbhūtāpi sā na khalu nirakuśā kintu
sapratipakṣā. pratipakṣo hyasattā sattāyāḥ atrilakṣaṇatvaṁ trilakṣaṇāyāḥ, anekatvamekasyāḥ,
ekapadārthasthitatvaṁ sarvapadārthasthitāyāḥ, ekarūpatvaṁ saviśvarūpāyāḥ, ekaparyāyatvamanantaparyāyāyā
iti.
-----------------------------------------------------------------------------

‘utpādavyayadhrauvyātmak’ [trilakṣaṇā] jānanā; kyoṁki
1bhāv aur bhāvavānakā kathaṁcit ek svarūp
hotā hai. aur vah [sattā] ‘ek’ hai, kyoṁki vah trilakṣaṇavāle samasta vastuvistārakā sādraśya
sūcit karatī hai. aur vah [sattā] ‘sarvapadārthasthit’ hai; kyoṁki usake kāraṇ hī [–sattāke kāraṇ
hī] sarva padārthomeṁ trilakṣaṇakī [–utpādavyayadhrauvyakī], ‘sat’ aise kathanakī tathā ‘sat’ aisī
pratītikī upalabdhi hotī hai. aur vah [sattā] ‘saviśvarūp’ hai, kyoṁki vah viśvake rūpoṁ sahit
arthāt samasta vastuvistārake trilakṣaṇavāle svabhāvoṁ sahit vartatī hai. aur vah [sattā]
‘anaṁtaparyāyamay’ hai. kyoṁki vah trilakṣaṇavālī ananta dravyaparyāyarūp vyaktiyoṁse vyāpta hai. [isaprakār
2sāmānya–viśeṣātmak sattākā usake sāmānya pakṣakī apekṣāse arthāt mahāsattārūp pakṣakī apekṣāse
varṇan huā.]
aisī hone par bhī vah vāstavameṁ 3niraṁkuś nahīṁ hai kintu 4sapratipakṣa hai. [1] sattāko asattā
pratipakṣa hai; [2] trilakṣaṇāko atrilakṣaṇapanā pratipakṣa hai; [3] ekako anekapanā pratipakṣa hai; [4]
sarvapadārthasthitako ekapadārthasthitapanā pratipakṣa hai; [5] saviśvarūpako ekarūpapanā pratipakṣa hai;
[6]anantaparyāyamayako ekaparyāyamayapanā pratipakṣa hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sattā bhāv hai aur vastu bhāvavān hai.

2. yahān̐ ‘sāmānyātmak’kā artha ‘mahā’ samajhanā cāhiye aur ‘viśeṣātmak’ kā artha ‘avāntar’ samajhanā cāhiye.
sāmānya viśeṣake dūsare artha yahān̐ nahīṁ samajhanā.

3. niraṁkuś=aṁkuś rahit; viruddha pakṣa rahit ; niḥpratipakṣa. [sāmānyaviśeṣātmak sattākā ūpar jo varṇan kiyā
hai vaisī hone par bhī sarvathā vaisī nahīṁ hai; kathaṁcit [sāmānya–apekṣāse] vaisī hai. aur kathaṁcit [viśeṣ–
apekṣāse] viruddha prakārakī haie.]

4. sapratipakṣa=pratipakṣa sahit; vipakṣa sahit; viruddha pakṣa sahita.

Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version

22
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dvividhā hi sattā– mahāsattā–vāntarasattā ca. tatra savapadārthasārthavyāpinī sādraśyāstitvasūcikā
mahāsattā proktaiva. anyā tu pratiniyatavastuvartinī svarūpāstitvasūcikā‘vāntarasattā. tatra
mahāsattā‘vāntarasattārūpeṇā‘–sattā‘vāntarasattā ca mahāsattārūpeṇā‘sattetyasattā sattāyāḥ. yen
svarūpeṇottpādastattatho–tpādaikalakṣaṇamev, yen svarūpeṇocchedastattathoccheudaikalakṣaṇamev, yen svarūpeṇ
dhrovyaṁ tattathā dhrauvyaikalakṣaṇamev, tat utpadyamānocchidyamānāvatiṣṭhamānānāṁ vastunaḥ svarūpāṇāṁ pratyekaṁ
trailakṣaṇyābhāvādatrilakṣaṇatvaṁḥ trilakṣaṇāyāḥ. ekasya vastunaḥ svarūpasattā nānyasya vastunaḥ svarūpasattā
bhavatītyanekatvamekasyāḥ. pratiniyatapadārthasthitābhirev sattābhiḥ padārthānāṁ pratiniyamo
-----------------------------------------------------------------------------

[uparyukta sapratipakṣapanā spaṣṭa samajhāyā jātā haiḥ–]

sattā dvividh haiḥ mahāsattā aur avāntarasattā . unameṁ sarva padārthasamūhameṁ vyāpta honevālī,
sādraśya astitvako sūcit karanevālī mahāsattā [sāmānyasattā] to kahī jā cukī hai. dūsarī,
pratiniścit [–ek–ek niścit] vastumeṁ rahenevālī, svarūp–astitvako sūcit karanevālī
avāntarasattā [viśeṣasattā] hai. [1] vahān̐ mahāsattā avāntarasattārūpase asattā haie aur avāntarasattā
mahāsattārūpase asattā hai isaliye sattāko asattā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā
mahāsattārūp honese ‘sattā’ hai vahī avāntarasattārūp bhī honese ‘asattā’ bhī hai]. [2] jis
svarūpase utpād hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase utpād ek hī lakṣaṇ hai, jis
svarūpase vyay haie usakā [–us svarūpakā] usaprakārase vyay ek hī lakṣaṇ hai aur jis svarūpase
dhrauvya hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase dhrauvya ek hī lakṣaṇ hai isaliye vastuke utpanna
hoenevāle, naṣṭa hoenevāle aur dhruv rahanetavāle svarūpoṁmeṁse pratyekako trilakṣaṇakā abhāv honese
trilakṣaṇā [sattā] ko atrilakṣaṇapanā hai. [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese
‘trilakṣaṇā’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘atrilakṣaṇā’ bhī hai]. [3] ek
vastukī svarūpasattā anya vastukī svarūpasattā nahīṁ hai isaliye ek [sattā] ko anekapanā hai.
[arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese ‘ek’ hai vahī yahān̐ kahī huī
avāntarasattārūp bhī honese ‘anek’ bhī hai]. [4] pratiniścit [vyaktigat niścit] padārthameṁ sthit
sattāoṁ dvārā hī padārthoṁkā pratiniścitapanā [–bhinna–bhinna niścit vyaktitva] hotā hai isaliye
sarvapadārthasthit [sattā] ko ekapadārthasthitapanā hai. [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā
mahāsattārūp honese

Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
23
bhavatītyekapadārthasthitatvaṁ sarvapadārtha sthitāyāḥ. pratiniyataikarūpābhirev sattābhiḥ pratiniyataikarūpatvaṁ
vastūnāṁ bhavatītyekarūpatvaṁ saviśvarūpāyāḥ pratiparyāyaniyatābhirev sattābhiḥ
pratiniyataikaparyāyāṇāmānantyaṁ bhavatītyekaparyāy–tvamanantaparyāyāyāḥ. iti sarvamanavadyaṁ
sāmānyaviśeṣaprarūpaṇapravaṇanayadvayāyattatvāttaddeśanāyāḥ.. 8..
-----------------------------------------------------------------------------

‘sarvapadārthasthit’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekapadārthasthit’ bhī hai.] [5]
pratiniścit ek–ek rūpavālī sattāoṁ dvārā hī vastuoṁkā pratiniścit ek ekarūp hotā hai isaliye
saviśvarūp [sattā] ko ekarūpapanā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak sattā mahāsattārūp honese
‘saviśvarūp’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekarūp’ bhī hai]. [6] pratyek
paryāyameṁ sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattāoṁ dvārā hī pratiniśvit ek–ek paryāyoṁkā anantapanā
hotā hai isaliye anaṁtaparyāyamay [sattā] ko ekaparyāyamayapanā hai [arthāt jo sāmānyaviśeṣātmak
sattā mahāsattārūp honese ‘anaṁtaparyāyamay’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese
‘ekaparyāyamay’ bhī hai].
isaprakār sab niravadya hai [arthāt ūpar kahā huā sarva svarūp nirdoṣ hai, nirbādh hai, kiṁcit
virodhavālā nahīṁ hai] kyoṁki usakā [–sattāke svarūpakā] kathan sāmānya aur viśeṣake prarūpaṇ kī
or ḍhalate hue do nayoṁke ādhīn hai.

bhāvārthaḥ– sāmānyaviśeṣātmak sattāke do pakṣa haiṁḥ–– ek pakṣa vah mahāsattā aur dūsarā pakṣa
vah avāntarasattā. [1] mahāsattā avāntarasattārūpase asattā haie aur avāntarasattā mahāsattārūpase
asattā haie; isaliye yadi mahāsattāko ‘sattā’ kahe to avāntarasattāko ‘asattā’ kahā jāyagā.
[2] mahāsattā utpād, vyay aur dhrauvya aise tīn lakṣaṇavālī hai isaliye vah ‘trilakṣaṇā’ hai. vastuke
utpanna honevāle svarūpakā utpād hī ek lakṣaṇ hai, naṣṭa honevāle svarūpakā vyay hī ek lakṣaṇ hai
aur dhruv rahanevāle svarūpakā dhrauvya hī ek lakṣaṇ hai isaliye un tīn svarūpoṁmeṁse pratyekakī
avāntarasattā ek hī lakṣaṇavālī honese ‘atrilakṣaṇā’ hai. [3] mahāsattā samasta padārthasamūhameṁ ‘sat,
sat, sat’ aisā samānapanā darśātī hai isaliye ek haie. ek vastukī svarūpasattā anya kisī vastukī
svarūpasattā nahīṁ hai, isaliye jitanī vastuen̐ utanī svarūpasattāen̐; isaliye aisī svarūpasattāen̐ athavā
avāntarasattāen̐ ‘anek’ haiṁ.

Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version

24
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
daviyadi gacchadi tāiṁ tāiṁ sabbhāvapañjayāiṁ jaṁ.
daviyaṁ
taṁ bhaṇṇaṁte aṇaṇṇabhūdaṁ tu sattādo.. 9..
dravati gacchati tāṁstān sadbhāvaparyāyān yat.
dravya tat bhaṇanti ananyabhūtaṁ tu sattātaḥ.. 9..
-----------------------------------------------------------------------------

[4] sarva padārtha sat hai isaliye mahāsattā ‘sarva padārthoṁmeṁ sthit’ hai. vyaktigat padārthoṁmeṁ sthit
bhinna–bhinna vyaktigat sattāoṁ dvārā hī padārthoṁkā bhinna–bhinna niścit vyaktitva rah sakatā hai, isaliye
us–us padārthakī avāntarasattā us–us ‘ek padārthameṁ hī sthit’ hai. [5] mahāsattā samasta
vastusamūhake rūpoṁ [svabhāvoṁ] sahit hai isaliye vah ‘saviśvarūp’ [sarvarūpavālī] hai. vastukī
sattākā [kathaṁcit] ek rūp ho tabhī us vastukā niścit ek rūp [–niścit ek svabhāv] rah
sakatā hai, isaliye pratyek vastukī avāntarasattā niścit ‘ek rūpavālī’ hī hai. [6] mahāsattā
sarva paryāyoṁmeṁ sthit hai isaliye vah ‘anantaparyāyamay’ hai. bhinna–bhinna paryāyoṁmeṁ [kathaṁcit] bhinna–bhinna
sattāen̐ hoṁ tabhī pratyek paryāy bhinna–bhinna rahakar ananta paryāyeṁ siddha hoṁgī, nahīṁ to paryāyoṁkā
anantapanā hī nahīṁ rahegā–ekapanā ho jāyagā; isaliye pratyek paryāyakī avāntarasattā us–us
‘ek paryāyamay’ hī hai.
is prakār sāmānyaviśeṣātmak sattā, mahāsattārūp tathā avāntarasattārūp honese, [1] sattā
bhī hai aur asattā bhī hai, [2] trilakṣaṇā bhī hai aur atrilakṣaṇā bhī hai, [3] ek bhī hai aur anek
bhī hai, [4] sarvapadārthasthit bhī hai aur ekapadārthasthit bhī hai. [5] saviśvarūp bhī hai aur ekarūp
bhī hai, [6] anaṁtaparyāyamay bhī hai aur ekaparyāyamay bhī hai.. 8..
--------------------------------------------------------------------------
te te vividh sadbhāvaparyayane drave–vyāpe–lahe
tene kahe che dravya, je sattā thakī nahi anya che. 9.

Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
25
atra sattādravyayorarthāntaratvaṁ pratyākhyātam.

dravati gacchati sāmānyarūpeṇ svarūpeṇ vyāpnoti tāṁstān kramabhuvaḥ sahabhuvaśvasadbhāvaparyāyān
svabhāvaviśeṣānityanugatārthayā niruktayā dravyaṁ vyākhyātam. dravyaṁ ca lakṣya–lakṣaṇabhāvādibhyaḥ
kathañcidbhede‘pi vastutaḥ sattāyā apr̥thagbhūtameveti mantavyam. tato yatpūrvaṁ sattvamasattvaṁ
trilakṣaṇatvamatrilakṣaṇatvamekatvamanekatvaṁ sarvapadārthasthitatvamekapadārthasthitatvaṁ viśva–
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 9
anvayārthaḥ– [tān tān sadbhāvaparyāyān] un–un sadbhāvaparyāyoko [yat] jo [dravati]
dravit hotā hai – [gacchati] prāpta hotā hai, [tat] use [dravyaṁ bhaṇanti] [sarvajña] dravya kahate haiṁ
– [sattātaḥ ananyabhūtaṁ tu] jo ki sattāse ananyabhūt hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ sattāne aur dravyako arthāntarapanā [bhinnapadārthapanā, anyapadārthapanā] honekā
khaṇḍan kiyā hai.
‘ un–un kramabhāvī aur sahabhāvī sadbhāvaparyāyoṁko arthāt svabhāvaviśeṣoṁko jo 1dravit
hotā hai – prāpta hotā hai – sāmānyarūp svarūpasee vyāpta hotā hai vah dravya hai’ – is prakār
2anugat arthavālī niruktise dravyakī vyākhyā kī gaī. aur yadyapi 3lakṣyalakṣaṇabhāvādik dvārā dravyako
sattāse kathaṁcit bhed hai tathāpi vastutaḥ [paramārthetaḥ] dravya sattāse apr̥thak hī hai aisā mānanā.
isaliye
pahale [8vīṁ gāthāmeṁ] sattāko jo satpanā, asatpanā, trilakṣaṇapanā, atrilakṣaṇapanā,
ekapanā,
--------------------------------------------------------------------------
1. śrī jayasenācāryadevakī ṭīkāmeṁ bhī yahān̐kī bhān̐ti hī ‘dravati gacchati’ kā ek artha to ‘dravit hotā hai arthāt
prāpta hotā hai ’ aisā kiyā gayā hai; taduparānta ‘dravati’ arthāt svabhāvaparyāyoṁko dravit hotā hai aur gacchati
arthāt vibhāvaparyāyoṁko prāpta hotā hai ’ aisā dūsarā artha bhī yahān̐ kiyā gayā hai.
2. yahān̐ dravyakī jo nirukti kī gaī hai vah ‘dru’ dhātukā anusaraṇ karate hue [–milate hue] arthavālī haiṁ.
3. sattā lakṣaṇ hai aur dravya lakṣya hai.

Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version

26
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
rūpatvamekarūpatvamanantaparyāyatvamekaparyāyatvaṁ ca pratipāditaṁ sattāyāstatsarvaṁ tadanarthāntarabhūtasya
dravyāsyaiv draṣṭavyam. tato na kaścidapi teṣu sattā viśeṣo‘vaśiṣyet yaḥ sattāṁ vastuto dravyātpr̥thak
vyavasthāpayediti.. 9..
davvaṁ sallakkhaṇayaṁ uppādavvayadhuvattasaṁjuteṁ
guṇapajjayāsayaṁ vā jaṁ taṁ bhaṇṇaṁti savvaṇhu.. 10..
dravyaṁ sallakṣaṇakaṁ utpādavyayadhruvatvasaṁyuktam.
guṇapayāyāśrayaṁ vā yattadbhaṇanti sarvajñā.. 10..
atra tredhā dravyalakṣaṇamuktam.
sadrravyalakṣaṇam uktalakṣaṇāyāḥ sattāyā aviśeṣādrravyasya satsvarūpamev lakṣaṇam. na
cānekāntātmakasya dravyasya sanmātramev svaṁ rūpaṁ yato lakṣyalakṣaṇavibhāgābhāv iti. utpād–
-----------------------------------------------------------------------------

anekapanā, sarvapadārthasthitapanā, ekapadārthasthitapanā, viśvarūpapanā, ekarūpapanā, anantaparyāyamayapanā
aur ekaparyāyamayapanā kahā gayā vah sarva sattāse anarthāṁtarabhūt [abhinnapadārthabhūt, ananyapadārthabhūt]
dravyako hī dekhanā [arthāt satpanā, asatpanā, trilakṣaṇapanā, atrilakṣaṇapanā ādi samasta sattāke
viśeṣ dravyake hī hai aisā mānanā]. isaliye unameṁ [–un sattāke viśeṣomeṁ] koī sattāviśeṣ śeṣ
nahīṁ rahatā jo ki sattāko vastutaḥ [paramārthataḥ] dravyase pr̥thak sthāpit kare .. 9..
gāthā 10
anvayārthaḥ– [yat] jo [sallakṣaṇakam] ‘sat’ lakṣaṇavālā hai, [utpādavyayadhruvatvasaṁyuktam] jo
utpādavyayadhrauvyasaṁyukta hai [vā] athavā [guṇaparyāyāśrayam] jo guṇaparyāyoṁkā āśray hai, [tad] usee
[sarvajñāḥ] sarvajña [dravyaṁ] dravya [bhaṇanti] kahate haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐ tīn prakārase dravyakā lakṣaṇ kahā hai.
‘sat’ dravyakā lakṣaṇ hai. purvokta lakṣaṇavālī sattāse dravya abhinna honeke kāraṇ ‘sat’ svarūp
hī dravyakā lakṣaṇ hai. aur anekāntātmak dravyakā satmātra hī svarūp nahīṁ hai ki jisase
lakṣyalakṣaṇake vibhāgakā abhāv ho. [sattāse dravya abhinna hai isaliye dravyakā jo sattārūp svarūp vahī
--------------------------------------------------------------------------

che sattva lakṣaṇ jehanuṁ, utpādavyayadhruvayukta je,
guṇaparyayāśray jeh, tene dravya sarvajño kahe. 10.

Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
27
vyayadhrauvyāṇi vā dravyalakṣaṇam. ekajātyavirodhini kramabhuvāṁ bhāvānāṁ saṁtāne pūrvabhāvavināśaḥ
sumacchedaḥ, uttarabhāvaprādurbhāvaśca samutpādaḥ, pūrvotarabhāvocchedotpādayorapi svajāteraparityāgo dhrauvyam.
tāni sāmānyādeśād–bhinnāni viśeṣādeśādbhinnāni yugapadbhāvīni svabhāvabhūtāni dravyasya lakṣaṇaṁ
bhavantīti. guṇaparyāyā vā dravyalakṣaṇam. anekāntātmakasya vastuno‘nvayino viśeṣā guṇā vyatirekiṇaḥ
paryāyāste dravye yaugapadyen krameṇ ca pravartamānāḥ kathañcidbhinnāḥ kathañcidabhinnāḥ svabhāvabhūtāḥ
dravyalakṣaṇatāmā–
-----------------------------------------------------------------------------
dravyakā lakṣaṇ hai. praśnaḥ–– yadi sattā aur dravya abhinna hai – sattā dravyakā svarūp hī hai, to
‘sattā lakṣaṇ hai aur dravya lakṣya hai’ – aisā vibhāg kisaprakār ghaṭit hotā hai? uttaraḥ––
anekāntātmak dravyake ananta svarūp haieṁ, unameṁse sattā bhī usakā ek svarūp hai; isaliye
anantasvarūpavālā dravya lakṣya hai aur usakā sattā nāmakā svarūp lakṣaṇ hai – aisā lakṣyalakṣaṇavibhāg
avaśya ghaṭit hotā hai. isaprakār abādhitarūpase sat dravyakā lakṣaṇ hai.]

athavā, utpādavyayadhrauvya dravyakā lakṣaṇ hai.
1ek jātikā avirodhak aisā jo kramabhāvī
bhāvoṁkā pravāh usameṁ pūrva bhāvakā vināś so vyay hai, uttar bhāvakā prādurbhāv [–bādake bhāvakī
arthāt vartamān bhāvakī utpatti] so utpād hai aur pūrva–uttar bhāvoṁke vyay–utpād hone par bhī
svajātikā atyāg so dhrauvya hai. ve utpād–vyay–dhrauvya –– jo–ki sāmānya ādeśase abhinna haiṁ
[arthāt sāmānya kathanase dravyase abhinna haiṁ], viśeṣ ādeśase [dravyase] bhinna haiṁ, yugapad vartate haieṁ
aur svabhāvabhūt haiṁ ve – dravyakā lakṣaṇ haiṁ.
athavā, guṇaparyāyeṁ dravyakā lakṣaṇ haiṁ. anekāntātmak vastuke 2anvayī viśeṣ ve guṇ haiṁ aur
vyatirekī viśeṣ ve paryāyeṁ haiṁ. ve guṇaparyāyeṁ [guṇ aur paryāyeṁ] – jo ki dravyameṁ ek hī sāth tathā
kramaśaḥ pravartate haiṁ, [dravyase] kathaṁcit bhinna aur kathaṁcit abhinna haiṁ tathā svabhāvabhūt haiṁ ve – dravyakā
lakṣaṇ haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
1. dravyameṁ kramabhāvī bhāvoṁkā pravāh ek jātiko khaṁḍit nahīṁ karatā–toṛatā nahīṁ hai arthāt jāti–apekṣāse
sadaiv ekatva hī rakhatā hai.
2. anvay aur vyatirekake liye pr̥ṣṭha 14 par ṭippaṇī dekhiye.

Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version

28
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
padyante. trayāṇāmapyamīṣāṁ dravyalakṣaṇānāmekasminnabhihite‘nyadubhayamarthādevāpadyate. saccedutpād–
vyayadhrauvyavacca guṇaparyāyavacca. utpādavyayadhrauvyavaccetsacca guṇaparyāyavacca. guṇaparyāyavaccetsa–
ccotpādavyayadhrauvyavacceti. saddhi ninyānityasvabhāvatvāddhruvatvamutpādavyayātmakatāñca prathayati,
dhruvatvātmakairguṇairutpādavyayātmakaiḥ paryāyaiśca sahaikatvañcākhyāti. utpādavyayadhrauvyāṇi tu
nityā–nityasvarūpaṁ
paramārthaṁ sadāvedayanti, guṇaparyāyāṁścātmalābhanibandhanabhūtān prathayanti.
-----------------------------------------------------------------------------
dravyake in tīnoṁ lakṣaṇoṁmeṁse [–sat, utpādavyayadhrauvya aur guṇaparyāyeṁ in tīn lakṣaṇoṁmeṁse]
ek kā kathan karane par śeṣ donoṁ [binā kathan kiye] arthase hī ājāte haiṁ. yadi dravya sat ho,
to vah [1] utpādavyayadhrauvyavālā aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; yadi utpādavyayadhrauvyavālā ho,
to vah [1] sat aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; guṇaparyāyavālā ho, to vah [1] sat aur [2]
utpādavyayadhrauvyavālā hogā. vah isaprakāraḥ– sat nityānityasvabhāvavālā honese [1] dhrauvyakoe aur
utpādavyayātmakatāko prakaṭ karatā hai tathā [2] dhrauvyātmak guṇoṁ aur utpādavyayātmak paryāyoṁke
sāth ekatva darśātā hai. utpādavyayadhrauvya [1] nityānityasvarūp
1pāramārthik satko batalāte haiṁ tathā
[2] 2apane svarūpakī prāptike kāraṇabhūt guṇaparyāyoṁko prakaṭ karate haiṁ, 3guṇaparyāyeṁ anvay aur
--------------------------------------------------------------------------
1. pāramārthik=vāstavik; yathārtha; saccā . [vāstavik sat nityānityasvarūp hotā hai. utpādavyay anityatāko
aur dhrauvya nityatāko batalātā hai isaliye utpādavyayadhrauvya nityānityasvarūp vāstavik satko batalāte hai.
isaprakār ‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai ’ aisā kahanese ‘vah sat hai’ aisā bhī binā kahe hī ājātā hai.]
2. apane= utpādavyayadhrauvyake. [yadi guṇ ho tabhī dhrauvya hotā hai aur yadi paryāyeṁ hoṁ tabhī utpādavyay hotā
hai; isaliye yadi guṇaparyāyeṁ na hoṁ to utpādavyayadhrauvya apane svarūpako prāpta ho hī nahīṁ sakate. isaprakār
‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai’ –aisā kahanese vah guṇaparyāyavālā bhī siddha ho jātā hai.]
3. pratham to, guṇaparyāyeṁ anvay dvārā dhrāvyako siūcat karate haiṁ aur vyatirek dvārā utpādavyayane siūcat karate haiṁ ;
isaprakār ve utpādavyayadhrauvyako siūcat karate haiṁ. dūsare, guṇaparyāyeṁ anvay dvārā nityatāko batalāte haiṁ aur
vyatirek dvārā anityatako batalāte haiṁ ; –isaprakār ve nityānityasvarūp satko batalāte haiṁ.

Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
29
guṇaparyāyāstvanvayavya–tirekitvāddhrauvyotpattivināśān sucayanti, nityānityasvabhāvaṁ paramārthaṁ
saccopalakṣayantīti..10..
uppattī va viṇāso davvassa ya ṇatthi atthi sabbhāvo.
vigamuppādadhavattaṁ kareṁti tassev pajjāyā.. 11..
utpattirvo vināśo dravyasya ca nāstyasti sadbhāvaḥ.
vigamotpādadhuvratvaṁ kurvanti tasyaiv paryāyāḥ.. 11..
atrobhayanayābhyāṁ dravyalakṣaṇaṁ pravibhaktam.
-----------------------------------------------------------------------------

vyatirekavālī honese [1] dhrauvyako aur utpādavyayako sūcit karate haiṁ tathā [2]
nityānityasvabhāvavāle pāramārthik satko batalāte haiṁ.
bhāvārthaḥ– dravyake tīn lakṣaṇ haiṁḥ sat utpādavyayadhrauvya aur guṇaparyāyeṁ. ye tīnoṁ lakṣaṇ paraspar
avinābhāvī haiṁ; jahān̐ ek ho vahān̐ śeṣ donoṁ niyamase hote hī haiṁ.. 10..
gāthā 11
anvayārthaḥ[dravyasya ca] dravyakā [utpattiḥ] utpād [vā] yā [vināśaḥ] vināś [na asti]
nahīṁ hai, [sadbhāvaḥ asti] sadbhāv hai. [tasya ev paryāyāḥ] usīkī paryāyeṁ [vigamotpādadhruvatvaṁ]
vināś, utpād aur dhruvatā [kurvanti] karatī haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐ donoeṁ nayoṁ dvārā dravyakā lakṣaṇ vibhakta kiyā hai [arthāt do nayoṁkī apekṣāse
dravyake lakṣaṇake do vibhāg kiye gaye haiṁ].
sahavartī guṇoṁ aur kramavartī paryāyoṁke sadbhāvarūp, trikāl–avasthāyī [ trikāl sthit
rahanevāle], anādi–ananta dravyake vināś aur utpād ucit nahīṁ hai. parantu usīkī paryāyoṁke–
--------------------------------------------------------------------------
nahi dravyano utpād athavā nāś nahi, sadbhāv che;
tenā ja je paryāy te utpād–lay–dhruvatā kare. 11.

Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version

30
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dravyasya hi sahakramapravr̥ttaguṇaparyāyasadbhāvarūpasya trikālāvasthāyino‘nādinidhanasya na
samucchedasamudayau yuktau. ath tasyaiv paryāyāṇāṁ sahapravr̥ttibhājāṁ keṣāṁcit dhrauvyasaṁbhave‘pyareṣāṁ
kramapravr̥ttibhājāṁ vināśasaṁbhavasaṁbhāvanamupapannam. tato dravyārthārpaṇāyāmanutpādamucchedaṁ satsvabhāvamev
dravyaṁ, tadev paryāyārthārpaṇāyāṁ sotpādaṁ socchedaṁ cāvaboddhavyam. sarvamidamanavadyañca
dravyaparyāyāṇāmabhedāt.. 11..
pajjayavijudaṁ davvaṁ davvavijuttā ya pajjayā ṇatthi.
doṇhaṁ aṇaṇṇabhūdaṁ bhāvaṁ samaṇā paruviṁti.. 12..
paryayaviyutaṁ dravyaṁ dravyaviyuktāśca paryāyā na santi.
dvayorananyabhūtaṁ bhāvaṁ śramaṇāḥ prarūpayanti.. 12..
atra dravyaparyāyāṇāmabhedo nirdiṣṭa.
-----------------------------------------------------------------------------

sahavartī katipay [paryāyoṁ] kā dhrauvya hone par bhī anya kramavartī [paryāyoṁ] ke–vināś aur utpād
honā ghaṭit hote haiṁ. isaliye dravya dravyārthik ādeśase [–kathanase] utpād rahit, vināś rahit,
satsvabhāvavālā hī jānanā cāhiye aur vahī [dravya] paryāyārthik ādeśase utpādavālā aur
vināśavālā jānanā cāhiye.
–––yah sab niravadya [–nirdoṣ, nirbādh, aviruddha] hai, kyoṁki dravya aur paryāyoṁkā abhed
[–abhinnapanā ] hai.. 11..
gāthā 12
anvayārthaḥ[paryayaviyutaṁ] paryāyoṁse rahit [dravyaṁ] dravya [ca] aur [dravyaviyuktāḥ] dravya rahit
[paryāyāḥ] paryāyeṁ [na santi] nahīṁ hotī; [dvayoḥ] donoṁkā [ananyabhūtaṁ bhāvaṁ] ananyabhāv [–
ananyapanā] [śramaṇāḥ] śramaṇ [prarūpayanti] prarūpit karate haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravya aur paryāyoṁkā abhed darśāyā hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryāyavirahit dravya nahi, nahi dravyahīn paryāy che,
paryāy tem ja dravya kerī ananyatā śramaṇo kahe. 12.

Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
31
dugdhadadhinavanītadhr̥tādiviyutagorasavatparyāyaviyutaṁ dravyaṁ nāsti. gorasaviyuktadugdhadadhi–
navanītadhr̥tādivadrravyaviyuktāḥ paryāyā na santi. tato dravyasya paryāyāṇāñcādeśavaśātkathaṁcidbhede‘–
ppekāstitvaniyatatvādanyonyājahadvr̥ttīnāṁ vastutvenābhed iti.. 12..
devveṇ viṇā ṇa guṇā guṇahiṁ davvaṁ viṇā ṇa saṁbhavadi.
avvadiritto bhāvo
davvaguṇāṇaṁ havadi tamhā.. 13..
dravyeṇ vinā na guṇā guṇairdravyaṁ vinā na sambhavati.
avyatirikto bhāvo dravyaguṇānāṁ bhavati tasmāt.. 13..
atradravyaguṇānāmabhedo nirdaṣṭaḥ.
pudgalapr̥thagbhūtasparśarasagandhavarṇavadrravyeṇ vinā na guṇāḥ saṁbhavanti sparśaras–
-----------------------------------------------------------------------------
jisaprakār dūdh, dahī, makkhaṇ, ghī ityādise rahit goras nahīṁ hotā usīprakār paryāyoṁse
rahit dravya nahīṁ hotā; jisaprakār gorasase rahit dūdh, dahī, makkhaṇ, ghī ityādi nahīṁ hote
usīprakār dravyase rahit paryāyeṁ nahīṁ hotī. isaliye yadyapi dravya aur paryāyoṁkā ādeśavaśāt [–
kathanake vaś] kathaṁcit bhed hai tathāpi, ve ek astitvameṁ niyat [–drarḥarūpase sthit] honeke kāraṇ
anyonyavr̥tti nahīṁ choṛate isalie vasturūpase unakā abhed hai.. 12..
gāthā 13
anvayārthaḥ– [dravyeṇ vinā] dravya binā [guṇaḥ na] guṇ nahīṁ hote, [guṇaiḥ vinā] guṇoṁ binā
[dravyaṁ na sambhavati] dravya nahīṁ hotā; [tasmāt] isaliye [dravyaguṇānām] dravya aur guṇoṁkā
[avyatiriktaḥ bhāvaḥ] avyatiriktabhāv [–abhinnapaṇuṁ] [bhavati] hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravya aur guṇoṁkā abhed darśāyā hai .
jisaprakār pudgalase pr̥thak sparśa–ras–gaṁdh–varṇa nahīṁ hote usīprakār dravyake binā guṇ nahīṁ
hote; jisaprakār sparśa–ras–gaṁdh–varṇase pr̥thak pudgal nahīṁ hotā usīprakār guṇoṁke binā dravya
--------------------------------------------------------------------------
anyonyavr̥tti=ek–dūsareke āśrayase nirvāh karanā; ek–dūsareke ādhārase sthit rahanā; ek–dūsareke banā
rahanā.
nahi dravya viṇ guṇ hoy, guṇ viṇ dravya paṇ nahi hoy che;
tethī guṇo ne dravya kerī abhinnatā nirdiṣṭa che. 13.