Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version
kathaṁcidbhede‘pyekāstitvaniyatatvādanyonyājahadvr̥ttīnāṁ vastutvenābhed iti.. 13..
siy atthi ṇatthi uhayaṁ avvattavvaṁ puṇo ya tattidayaṁ.
davvaṁ khu satabhaṁgaṁ
dravyaṁ khalu saptabhaṅgamādeśavaśen sambhavati.. 14..
syādasti dravyaṁ, syānnāsti dravyaṁ, syādasti ca nāsti ca dravyaṁ, syādavaktavyaṁ dravyaṁ, syādasti
sarvathātvaniṣedhako
nahīṁ hotā. isaliye, dravya aur guṇoṁkā ādeśavaśāt kathaṁcit bhed hai tathāpi, ve ek astitvameṁ
niyat honeke kāraṇ anyonyavr̥tti nahīṁ choṛate isalie vasturūpase unakā bhī abhed hai [arthāt dravya
aur paryāyoṁkī bhān̐ti dravya aur guṇoṁkā bhī vasturūpase abhed hai].. 13..
[avaktavyam] syāt avaktavya [punaḥ ca] aur phir [tattritayam] avaktavyatāyukta tīn bhaṁgavālā [–
syāt asti–avaktavya, syāt nāsti–avaktavya aur syāt asti–nāsti–avaktavya] [–saptadhaṅgam]
isaprakār sāt bhaṁgavālā [sambhavati] hai.
‘syāt nāsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syāt asti, nāsti aur avaktavya’ hai.
ādeśavaś te sāt bhaṁge yukta sarve dravya che. 14.
Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version
paradravyakṣetrakālabhāvairādiṣṭaṁ nāsti dravyaṁ, svadravyakṣetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣetrakālabhāvaiśca krameṇā–
diṣṭamasti ca nāsti ca davyaṁ, svadravyakṣetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣetrakālabhāvaiśca yugapadādiṣṭamavaktavyaṁ dravyaṁ,
svadravyakṣetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣetrakālabhāvaiścādiṣṭamasti cāvaktavyaṁ ca dravyaṁ, caradravya–
kṣetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣetrakālabhāvaiścādiṣṭaṁ nāsti cāvaktavyaṁ ca dravyaṁ, svadravyakṣetra–kālabhāvaiḥ
paradravyakṣetrakālabhāvaiśca yugapatsvaparadravyakṣetrakālabhāvaiścādiṣṭamasti ca nāsti cāvaktavyaṁ ca dravyamiti. na
caitadanupapannam, sarvasya vastunaḥ svarūpādinā aśūnyatvāt, pararūpādinā śūnyatvāt,
par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kṣetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘nāsti’ haie; [3] dravya
svadravya–kṣetra–kāl–bhāvase aur paradravya–kṣetra–kāl–bhāvase kramaśaḥ kathan kiyā jāne par ‘asti
aur nāsti’ hai; [4] dravya svadravya–kṣetra–kāl–bhāvase aur paradravya–kṣetra–kāl–bhāvase yugapad
kathan kiyā jāne par ‘
kāl–bhāvase aur yugapad svaparadravya–kṣetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘nāsti aur
avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kṣetra–kāl–bhāvase, paradravya–kṣetra–kāl–bhāvase aur yugapad
svaparadravya–kṣetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘asti, nāsti aur avaktavya’ hai. – yah
[uparyukta bāt] ayogya nahīṁ hai, kyoṁki sarva vastu [1] svarūpādise ‘
2. avaktavya=jo kahā na jā sake; avācya. [ekahī sāth svacatuṣṭay tathā paracatuṣṭayakī apekṣāse dravya kathanameṁ
3. aśūnya=jo śūnya nahīṁ hai aisā; astitva vālā; sat.
4. śūnya=jisakā astitva nahīṁ hai aisā; asat.
Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version
guṇapañjayesu bhāvā uppādavae pakuvvaṁti.. 15..
guṇaparyāyeṣu bhāvā utpādavyayān prakurvanti.. 15..
pararūpādise] ekahī sāth ‘avācya’ hai, bhaṁgoṁke saṁyogase kathan karane par [5] ‘aśūnya aur
avācya’ hai, [6] ‘śūnya aur avācya’ hai, [7] ‘aśūnya, śūnya aur avācya’ hai.
svacatuṣṭayakī aur paracatuṣṭayakī apekṣāse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svacatuṣṭayakī aur yugapad
svaparacatuṣṭayakī apekṣāse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya paracatuṣṭayakī, aur yugapad
svaparacatuṣṭayakī apekṣāse ‘nahīṁ aur avaktavya hai’. [7] dravya svacatuṣṭayakī, paracatuṣṭayakī aur
yugapad svaparacatuṣṭayakī apekṣāse ‘hai, nahīṁ hai aur avaktavya hai’. – isaprakār yahān̐ saptabhaṁgī kahī gaī
hai.. 14..
dravyoṁ] [guṇaparyāyaṣu] guṇaparyāyoṁmeṁ [utpādavyayān] utpādavyay [prakr̥rvanti] karate haiṁ.
apanī vartamān paryāy; svabhāv arthāt nijaguṇ– svaśakti.
‘bhāvo’ kare che nāś ne utpād guṇaparyāyamāṁ. 15.
Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version
hi ghr̥totpatau gorasasya sato na vināśaḥ na cāpi gorasavyatiriktasyārthāntarasyāsataḥ utpādaḥ kintu
gorasasyaiv saducchedamasadutpādaṁ cānupalabh–mānasya sparśarasagandhavarṇādiṣu pariṇāmiṣu guṇeṣu
pūrvāvasthayā vinaśyatsūttarāvasthayā prādarbhavatsu naśyati ca navanītaparyāyo ghatr̥paryāy utpadyate, tathā
sarvabhāvānāmapīti.. 15..
ṭīkāḥ– yahān̐ utpādameṁ asatke prādurbhāvakā aur vyayameṁ satke vināśakā niṣedh kiyā hai
hotā ––aisā is gāthāmeṁ kahā hai].
vināś aur utpād karate haiṁ. jisaprakār ghīkī utpattimeṁ gorasakā–satkā–vināś nahīṁ hai tathā
gorasase bhinna padārthāntarakā–asatkā–utpād nahīṁ hai, kintu gorasako hī, satkā vināś aur
asatkā utpād kiye binā hī, pūrva avasthāse vināś prāpta hone vāle aur uttar avasthāse utpanna
hone vāle sparśa–ras–gaṁdh–varṇādik pariṇāmī guṇoṁmeṁ makkhanaparyāy vināśako prāpta hotī hai tathā
ghīparyāy utpanna hotī hai; usīprakār sarva bhāvoṁkā bhī vaisā hī hai [arthāt samasta dravyoṁko navīn
paryāyakī utpattimeṁ satkā vināś nahīṁ hai tathā asatkā utpād nahīṁ hai, kintu satkā vināś aur
asatkā utpād kiye binā hī, pahalekī [purānī] avasthāse vināśako prāpta honevāle aur bādakī
[navīn] avasthāse utpanna honevāle
pariṇāmī=pariṇamit honevāle; pariṇāmavāle. [paryāyārthik nayase guṇ pariṇāmī haiṁ arthāt pariṇamit hote haiṁ.]
Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version
suraṇaraṇārayatiriyā jīvassa ya pajjayā bahugā.. 16..
suranaranārakatiryañco jīvasya ca paryāyāḥ bahavaḥ.. 16..
kāryānubhūtilakṣaṇā karmaphalānubhūtilakṣaṇā cāśuddhacetanā, caitanyānuvidhāyipariṇāmalakṣaṇaḥ sa–
vikalpanirvikalparūpaḥ śuddhāśuddhatayā sakalavikalatāṁ
anvayārthaḥ– [jīvādyāḥ] jīvādi [dravya] ve [bhāvāḥ] ‘bhāv’ haiṁ. [jīvaguṇāḥ] jīvake guṇ
[suranaranārakatiryañcaḥ] dev–manuṣya–nārak–tiryaṁcarūp [bahavaḥ] anek haiṁ.
haiḥ–
3. caitanya–anuvidhāyī pariṇām arthāt caitanyakā anusaraṇ karanevālā pariṇām vah upayog hai. savikalpa
honese sakal [akhaṇḍa, paripūrṇa] hai aur anya sab aśuddha honese vikal [khaṇḍit, apūrṇa] haiṁ;
darśanopayogake bhedoṁmese mātra kevaladarśan hī śuddha honese sakal hai aur anya sab aśuddha honese vikal haiṁ.
jīvādi sau che ‘bhāv,’ jīvaguṇ cetanā upayog che;
jīvaparyayo tiryaṁc–nārak–dev–manuj anek che. 16.
Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version
tiryaṅmanuṣlakṣaṇāḥ paradravyasambandhanirvr̥ttatvādaśuddhāśceti.. 16..
ubhayattha jīvabhāvo ṇa ṇassadi ṇa jāyade aṇṇo.. 17..
ubhayatra jīvabhāvo na naśyati na jāyate‘nyaḥ.. 17..
hotī hai isaliye aśuddha paryāyeṁ haiṁ.. 16..
[na naśyati] naṣṭa nahīṁ hotā aur [anyaḥ] dūsarā jīvabhāv [na jāyate] utpanna nahīṁ hotā.
manujatvathī vyay pāmīne devādi dehī thāy che;
tyāṁ jīvabhāv na nāś pāme, anya nahi udbhav lahe. 17.
Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version
paryāyeṇotpadyate. na ca manuṣyatven nāśe jīvatvenāpi naśyati, devatvādinotpāde jīvatvenāpyutpadyateḥ
kiṁ tu saducchedamasadutpādamantareṇaiv tathā vivartat iti..17..
uppaṇṇo ya viṇaṭṭho devo maṇusu tti pajjāo.. 18..
utpannaśca vinaṣṭo devo manuṣya iti paryāyaḥ.. 18..
tathāvidh [–svabhāvaparyāyoṁke pravāhako na toṛanevālī sopādhik] devatvasvarūp, nārakatvasvarūp yā
tiryaṁcatvasvarūp anya paryāyase utpanna hotā hai. vahān̐ aisā nahīṁ hai ki manuṣyapatvase vinaṣṭa honepar
jīvatvase bhī naṣṭa hotā hai aur devatvase ādise utpād honepar jīvatva bhī utpanna hotā hai, kintu
satke ucched aur asatke utpād binā hī tadanusār vivartan [–parivartan, pariṇaman] karatā hai..
17..
manuṣyaḥ] dev, munaṣya [iti paryāyaḥ] aisī paryāy [utpannaḥ] utpanna hotī hai [ca] aur [vinaṣṭaḥ]
vinaṣṭa hotī hai.
janme mare che te ja, topaṇ nāś–udbhav nav lahe;
sur–mānavādik paryayo utpanna ne lay thāy che. 18.
Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version
svabhāvenāvinaṣṭamanutpannaṁ vā vedyate. paryāyāstu tasya pūrvapūrvapariṇāmo–pamardottarottarapariṇāmotpādarūpāḥ
praṇāśasaṁbhavadharmāṇo‘bhidhīyante. te ca vastutven dravyādapr̥thagbhūtā evoktāḥ. tataḥ paryāyaiḥ
sahaikavastutvājjāyamānaṁ mriyamāṇamati jīvadravyaṁ sarvadānutpannā vinaṣṭaṁ draṣṭavyam. devamanuṣyādiparyāyāstu
kramavartitvādupasthitātivāhitasvasamayā utpadyante vinaśyanti ceti.. 18..
tāvadio jīvāṇaṁ devo maṇuso tti gadiṇāmo.. 19..
tāvajjīvānāṁ devo manuṣya iti gatināma.. 19..
jo dravya
avasthāmeṁ vyāpta honevālā jo pratiniyat ekavastutvake kāraṇabhūt svabhāv usake dvārā [–us
svabhāvakī apekṣāse] avinaṣṭa evaṁ anutpanna jñāt hotā hai; usakī paryāyeṁ pūrva–pūrva pariṇāmake nāśarūp
aur uttar–uttar pariṇāmake utpādarūp honese vināś–utpādadharmavālī [–vināś evaṁ utpādarūp
dharmavālī] kahī jātī hai, aur ve [paryāyeṁ] vasturūpase dravyase apr̥thagbhūt hī kahī gaī hai. isaliye,
paryāyoṁke sāth ekavastupaneke kāraṇ janmatā aur maratā hone par bhī jīvadravya sarvadā anutpanna evaṁ
avinaṣṭa hī dekhanā [–śraddhā karanā]; dev manuṣyādi paryāyeṁ upajatī hai aur vinaṣṭa hotī haiṁ kyoṁki
ve kramavartī honese unakā svasamay upasthit hotā hai aur bīt jātā hai.. 18..
aisā kahā jātā hai usakā yah kāraṇ hai ki] [jīvānām] jīvoṁkī [devaḥ manuṣyaḥ] dev, manuṣya
[iti gatinām] aisā gatināmakarma [tāvat] utane hī kālakā hotā hai.
suranarapramukh gatināmano hadayukta kāḷ ja hoy che. 19.
Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version
tadavadhr̥takāladevamanuṣyatvaparyāyanirvartakasya devamanuṣyagatināmnastanmātratvādaviruddham. yathā hi mahato
veṇudaṇḍasyaikasya kramavr̥ttīnyane kāni parvāṇyātmīyātmīyapramāṇāvacchinnatvāt parvāntaramagacchanti
svasthāneṣu bhāvabhājji parasthāneṣvabhāvabhājji bhavanti, veṇudaṇḍastu sarveṣvapi parvasthāneṣu bhāvabhāgapi
parvāntarasaṁbandhen parvāntarasaṁbandhābhāvādabhāvabhāgbhavati; tathā niravadhitri–kālāvasthāyino
jīvadravyasyaikasya kramavr̥ttayo‘nekeḥ manuṣyatvādiparyāyā ātmīyātmīyapramāṇā–vacchinnatvāt
paryāyāntaramagacchantaḥ svasthāneṣu bhāvabhājaḥ parasthāneṣvabhāvabhājo bhavanti, jīvadravyaṁ tu
sarvaparyāyasthāneṣu bhāvabhāgapi paryāyāntarasaṁbandhen paryāyāntarasaṁbandhābhāvādabhāvabhāgbhavati..19..
yadi vāstavameṁ jo jīv maratā hai vahī janmatā hai, jo jīv janmatā hai vahī maratā hai, to
aur manuṣya maratā hai’ aisā jo kahā jātā hai vah [bhī] aviruddha hai kyoṁki maryādit kālakī
devatvaparyāy aur manuṣyatvaparyāyako racane vāle devagatināmakarma aur manuṣyagatināmakarma mātra utane
kāl jitane hī hote haiṁ. jisaprakār ek baḍẹ bān̐sake krramavartī anek
sthānoṁmeṁ abhāvavāle [–avidyamān] haiṁ tathā bān̐s to samasta parvasthānoṁmeṁ bhāvavālā honepar bhī anya
parvake sambandha dvārā anya parvake sambandhakā abhāv honese abhāvavālā [bhī] hai; usīprakār niravadhi
trikāl sthit rahanevāle ek jīvadravyakī kramavartī anek manuṣyatvādiparyāy apane–apane māpameṁ
maryādit honese anya paryāyameṁ na jātī huī apane–apane sthānoṁmeṁ bhāvavālī haiṁ aur par sthānoṁmeṁ
abhāvavālī haiṁ tathā jīvadravya to sarvaparyāyasthānomeṁ bhāvavālā hone par bhī anya paryāyake sambandha dvārā
anya paryāyake sambandhakā abhāv honese abhāvavālā [bhī] hai.
Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version
tesimabhāvaṁ kiccā
teṣāmabhāvaṁ kutvā‘bhūtapūrvo bhavati siddhaḥ.. 20..
prāpta nahīṁ hotī. jisaprakār ek baḍẹ bān̐sakī anek poreṁ apane–apane sthānoṁmeṁ vidyamān haiṁ aur
dūsarī poroṁke sthānoṁmeṁ avidyamān haiṁ tathā bān̐s to sarva poroṁke sthānoṁmeṁ anvayarūpase vidyamān hone
par bhī prathamādi porake rūpameṁ dvitīyādi porameṁ na honese avidyamān bhī kahā jātā hai; usīprakār
trikāl–avasthāyī ek jīvakī naranārakādi anek paryāyeṁ apane–apane kālameṁ vidyamān haiṁ aur
dūsarī paryāyoṁke kālameṁ avidyamān haiṁ tathā jīv to sarva paryāyoṁmeṁ anvayarūpase vidyamān hone par bhī
manuṣyādiparyāyarūpase devādiparyāyameṁ na honese avidyamān bhī kahā jātā hai.. 19..
abhūtapūrva siddha [bhavati] hotā hai.
teno karīne nāś, pāme jīv siddhi apūrvane. 20.
Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version
yathā stokakālānvayiṣu nāmakarmaviśeṣodayanirvr̥tteṣu jīvasya devādiparyāyeṣvekasmin
jñānāvaraṇādikarmasāmānyodayanirvr̥ttisaṁsāritvaparyāye bhavyasya svakāraṇanivr̥ttau nivr̥tte sumutpanne
cābhūtapūrve siddhatvaparyāye nāsadutpattiriti. kiṁ ca–yathā drāghīyasi veṇudaṇḍe vyavahitā–
vyavahitavicitracitrakirmīratākhacitādhastanārdhabhāge ekāntavyavahitasuviśuddhordhvārdhabhāge‘vatāritā
draṣṭiḥ samantato vicitracitrakirmīratāvyāptiṁ paśyantī samunaminoti tasya sarvatrāviśuddhatvaṁ, tathā
kvacidapi jīvadravye vyavahitāvyavahitajñānāvaraṇādikarmakirmīratākhacitabahutarādhastanabhāge ekānta–
vyavahitasuviśuddhabahutarordhvabhāge‘vatāritā buddhiḥ samantato jñānāvaraṇādikarmakirmīratāvyāpti
vyavasyantī samanuminoti tasya sarvatrāviśuddhatvam. yathā ca tatra veṇudaṇḍe vyāptijñānābhāsani–
bandhanavicitracitra kirmīratānvayaḥ tathā ca kvacijjīvadravye jñānāvar–
utpanna honevālī jo devādiparyāyeṁ unameṁse jīvako ek paryāy svakāraṇakī nivr̥tti honepar nivr̥tta ho
tathā anya koī abhūtapūrva paryāyahī utpannaho, vahān̐ asatkī utpatti nahīṁ hai; usīprakār dīrdha kāl
tak anvayarūpase rahanevālī, jñānavaraṇādikarmasāmānyake udayase utpanna honevālī saṁsāritvaparyāy
bhavyako svakāraṇakī nivr̥tti hone par nivr̥tta ho aur abhūtapūrva [–pūrvakālameṁ nahīṁ huī aisī]
siddhatvaparyāy utpanna ho, vahān̐ asatkī utpatti nahīṁ hai.
bān̐s par draṣṭi ḍālanese vah draṣṭi sarvatra vicitra catroṁse hue citravicitrapanekī vyāptikā nirṇay karatī
huī ‘vah bān̐s sarvatra aviśuddha hai [arthāt sampūrṇa raṁgabiraṁgā hai]’ aisā anumān karatī hai;
usīprakār jisakā jñānāvaraṇādi karmoṁse huā citravicitratāyukta [–vividh vibhāvaparyāyavālā]
bahut baṛā nīcekā bhāg kuch ḍhan̐kā huā aur kuch bin ḍhan̐kā hai tathā suviśuddha [siddhaparyāyavālā],
bahut baṛā ūparakā bhāg mātra ḍhan̐kā huā hī hai aise kisī jīvadravyameṁ buddhi lagānese vah buddhi sarvatra
jñānāvaraṇādi karmase hue citravicitrapanekī vyāptikā nirṇay karatī huī ‘vah jīv sarvatra aviśuddha hai
[arthāt sampūrṇa saṁsāraparyāyavālā hai]’ aisā anumān karatī hai. punaśca jis prakār us bān̐sameṁ
vyāptijñānābhāsakā kāraṇ [nīceke khule bhāgameṁ] vicitra citroṁse hue citravicitrapanekā anvay [–
saṁtati, pravāh] hai, usīprakār us jīvadravyameṁ vyāptijñānābhāsakā kāraṇ [niceke khule bhāgameṁ]
Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version
ca kvacijjīvadravye jñānavaraṇādikarma kirmīratānvayābhāvādāptāgamasamyaganumānātīndriy–
jñānaparicchinnātsiddhatvamiti.. 20..
suviśuddhapanā hai kyoṁki [vahān̐] vicitra citroṁse hue citravicitrapaneke anvayakā abhāv hai, usīprakār
us jīvadravyameṁ [uparake bhāgameṁ] siddhapanā hai kyoṁki [vahān̐] jñānāvaraṇādi karmase hue
citravicitrapaneke anvayakā abhāv hai– ki jo abhāv āpta– āgamake jñānase samyak anumānajñānase
aur atīndriy jñānase jñāt hotā hai.
utpādakā prasaṁg upasthit ho.’ kintu ajñānīkī yah bāt yogya nahīṁ hai.
saṁsāraparyāyake kāraṇabhūt moharāgadveṣādikā nāś hone par saṁsāraparyāyakā nāś hokar siddhaparyāy
utpanna hotī hai, jīvadravya to jo hai vahī rahatā hai. saṁsāraparyāy aur siddhaparyāy donoṁ ek hī
jīvadravyakī paryāyeṁ haiṁ.
śuddha] hai. us bān̐sake raṁgabiraṁge bhāgameṁse kuch bhāg khulā rakhā gayā hai aur śeṣ sārā raṁgabiraṁgā
bhāg aur pūrā araṁgī bhāg ḍhak diyā gayā hai. us bān̐sakā khulā bhāg raṁgabieraṁgā dekhakar avicārī
jīv ‘jahān̐–jahān̐ bān̐s ho vahān̐–vahān̐ raṁgabiraṁgīpanā hotā hai’ aisī vyāpti [–niyam,
avinābhāvasambandha] kī kalpanā kar letā hai aur aise mithyā vyāptijñān dvārā aisā anumān khīṁc
letā hai ki ‘nīcese upar tak sārā
Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version
guṇaparyayaiḥ sahitaḥ saṁsaran karoti jīvaḥ.. 21..
raṁgabiraṁgepaneke abhāvavālā hai, araṁgī hai. bān̐sake draṣṭāṁtakī bhān̐ti–koī ek bhavya jīv hai; usakā
nīcekā kuch bhāg [arthāt anādi kālase vartamān kāl takakā aur amuk bhaviṣya kāl takakā
bhāg] saṁsārī hai aur ūparakā ananta bhāg siddharūp [–svābhāvik śuddha] hai. us jīvake
saṁsārī bhāgameṁ se kuch bhāg khulā [pragaṭ] hai aur śeṣ sārā saṁsārī bhāg aur pūrā siddharūp bhāg
ḍhan̐kā huā [apragaṭ] haie. us jīvakā khulā [pragaṭ] bhāg saṁsārī dekhakar ajñānī jīv ‘jahān̐–
jahān̐ jīv ho vahān̐–vahān̐ saṁsārīpanā hai’ aisī vyāptikī kalpanā kar letā hai aur aise mithyā
vyāptijñān dvārā aisā anumān karatā hai ki ‘anādi–ananta sārā jīv saṁsārī hai.’ yah anumān
mithyā haie; kyoṁki us jīvakā uparakā bhāg [–amuk bhaviṣya kālake bādakā ananta bhāg]
saṁsārīpaneke abhāvavālā hai, siddharūp hai– aisā sarvajñapraṇīt āgamake jñānase, samyak anumānajñānase
tathā atīndriy jñānase spaṣṭa jñāt hotā hai.
udbhav, vilay, valī bhāv–vilay, abhāv–udbhavane kare. 21.
Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version
dravyaṁ hi sarvadā‘vinaṣṭānutpannamāmnatam tato jīvadravyasya dravyarūpeṇ nityatvamupanyastam tasyaiv
vyayato‘bhāvakartr̥tvamākhyātaṁ; tasyaiv ca sato devādiparyāyasyocchedamārabhamāṇasya bhāvābhāv–
kartr̥tvamuditaṁ; tasyaiv cāsataḥ punarmanuṣyādiparyāyasyotpādamārabhamāṇasyābhāvabhāvakartr̥tvamabhihitam
sarvamidamanavadyaṁ dravyaparyāyāṇāmanyataraguṇamukhyatven vyākhyānāt tathā hi–yadā jīvaḥ paryāy–guṇatven
dravyamukhyatven vivakṣyate tadā notpadyate, na vinaśyati, na ca kramavr̥ttyāvartamānatvāt
[abhāvabhāvam] abhāvabhāvako [karoti] karatā hai.
bhāvakā [–utpādakā] kartr̥tva kahā gayā hai; [2] manuṣyādiparyāyarūpase nāśako prāpta hotā hai
isaliye usīko abhāvakā [–vyayakā] kartr̥tva kahā gayā hai; [3] sat [vidyamān] devādiparyāyakā
nāś karatā hai isaliye usīko bhāvābhāvakā [–satke vināśakā] kartr̥tva kahā gayā hai; aur [4]
phirase asat [–avidyamān] manuṣyādiparyāyakā utpād karatā hai isaliye usīko abhāvabhāvakā [–
asatke utpādakā] kartr̥tva kahā gayā hai.
Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version
prādurbhavati, vinaśyati, satparyāyajātamativāhitasvakālamucchinatti, asadupasthit–svakālamutpād
yati ceti. sa khalvayaṁ prasādo‘nekāntavādasya yadīdraśo‘pi virodho na virodhaḥ..21..
amayā atthittamayā kāraṇabhudā
amayā astitvamayāḥ kāraṇabhūtā hi lokasya.. 22..
paryāyasamūkoe vinaṣṭa nahīṁ karatā aur [4] asatko [–avidyamān paryāyasamūhako] utpanna nahīṁ
karatā; aur jab jīv dravyakī gauṇatāse aur paryāyakī mukhyatāse vivakṣit hotā hai tab vah [1]
upajatā hai, [2] vinaṣṭa hotā hai, [3] jisakā svakāl bīt gayā hai aise sat [–vidyamān]
paryāyasamūhako vinaṣṭa karatā hai aur [4] jisakā svakāl upasthit huā hai [–ā pahun̐cā hai] aise
asatko [–avidyamān paryāyasamūhako] utpanna karatā hai.
anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv, [pudgalakāyāḥ] pudgalakāy, [ākāśam] ākāś aur [śeṣau
vāstavameṁ [lokasya kāraṇabhūtāḥ] lokake kāraṇabhūt haiṁ.
aṇukr̥tak che, astitvamay che, lokakāraṇabhūt che. 22.
Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version
akr̥tatvāt astitvamayatvāt vicitrātmapariṇatirūpasya lokasya kāraṇatvāccābhyupagamyamāneṣu
kālastadabhāvādastikāy iti sāmarthyādavasīyat iti.. 22..
pariyaṭṭaṇasaṁbhūdo kālo ṇiyameṇ paṇṇatto.. 23..
parivartanasambhūtaḥ kālo niyamen prajñapta.. 23..
adharma pradeśapracayātmak [–pradeśoṁke samūhamay] honese ve pān̐c astikāy haiṁ. kālako
pradeśapracayātmakapanekā abhāv honese vāstavameṁ astikāy nahīṁ haiṁ aisā [binā–kathan kiye bhī]
sāmarthyase niścit hotā hai.. 22..
prajñaptaḥ] [sarvajñoṁ dvārā] niyamase [niścayase] upadeś diyā gayā hai.
kāraṇ haiṁ.
che siddhi jenī, kāl te bhākhyo jiṇaṁde niyamathī . 23.
Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version
tatpariṇāmānyathānupapatigamyamānatvādanukto‘pi niścayakālo‘–stīti niścīyate. yastu
niścayakālaparyāyarūpo vyavahārakālaḥ sa jīvapadgalapariṇāmenābhi–vyajyamānatvāttadāyatta evābhigamyat
eveti.. 23..
sadbhāvameṁ dikhāī detā hai, gati–sthit–avagāhapariṇāmakī bhān̐ti. [jisaprakār gati, sthiti aur
avagāharūp pariṇām dharma, adharma aur ākāśarūp sahakārī kāraṇoṁke sadbhāvameṁ hote haiṁ, usī prakār
utpādavyayadhrauvyakī ekatārūp pariṇām sahakārī kāraṇake sadbhāvameṁ hote haiṁ.] yah jo sahakārī
kāraṇ so kāl hai.
aur jo niścayakālakī paryāyarūp vyavahārakāl vah, jīv–pudgaloṁke pariṇāmase vyakta [–gamya]
hotā hai isaliye avaśya tadāśrit hī [–jīv tathā pudgalake pariṇāmake āśrit hī] ginā jātā hai
..23..
pariṇāmakī hī bāt lī gaī hai.
pariṇām arthāt unakī samayaviśiṣṭa vr̥tti. vah samayaviśiṣṭa vr̥tti samayako utpanna karanevāle kisī padārthake
binā [–niścayakālake binā] nahīṁ ho sakatī. jisaprakār ākāś binā dravya avagāhan prāpta nahīṁ kar
sakate arthāt unakā vistār [tiryakapanā] nahīṁ ho sakatā usī prakār niścayakāl binā dravya pariṇāmako
prāpta nahīṁ ho sakate arthāt unako pravāh [ūrdhvapanā] nahīṁ ho sakatā. is prakār niścayakālake astitva
binā [arthāt nimittabhūt kāladravyake sadbhāv binā] anya kisī prakār jīv–pudgalake pariṇām ban nahīṁ
sakate isaliye ‘niścayakāl vidyamān hai’ aisā jñāt hotā hai– niścit hotā hai.]
Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version
agurulahugo amutto vaṭṭaṇalakkho ya kālo tti.. 24..
agurulaghuko amūrto vartanalakṣaṇaśca kāl iti.. 24..
[amūrtaḥ] amūrta [ca] aur [vartanalakṣaṇaḥ] vartanālakṣaṇavālā hai.
hai. kālakā lakṣaṇ vartanāhetutva hai; arthāt jis prakār śītar̥tumeṁ svayaṁ adhyayanakriyā karate hue
puruṣako agni sahakārī [–bahiraṁg nimitta] hai aur jis prakār svayaṁ ghumane kī kriyā karate hue
kumbhārake cākako nīcekī kīlī sahakārī hai usī prakār niścayase svayamev pariṇāmako prāpta jīv–
pudgalādi dravyoṁko [vyavahārase] kālāṇurūp niścayakāl bahiraṁg nimitta hai.
rasavarṇapaṁcak sparśa–aṣṭak, gaṁdhayugal vihīn che,
che mūrtihīn, agurulaghuk che, kāḷ vartanaliṁg che. 24.
Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version
māsoduayaṇasaṁvaccharo tti
māsartvayanasaṁvatsaramiti kālaḥ parāyatta.. 25..
paramāṇupracalanāyattaḥ samayaḥ. nayanapuṭaghaṭanāyatto nimiṣaḥ. tatsaṁkhyāviśeṣataḥ kāṣṭhā kalā nālī
rasanendriyaviṣayakā śarīrake ek hī bhāgameṁ sparśa hone par bhī sampūrṇa ātmāmeṁ sukhānubhav hotā hai
aur jis prakār sarpadaṁś yā vraṇ [ghāv] ādi śarīrake ek hī bhāgameṁ hone par bhī sampūrṇa ātmāmeṁ
duḥkhavedanā hotī hai, usī prakār kāladravya lokākāśameṁ hī hone par bhī sampūrṇa ākāśameṁ pariṇati
hotī hai kyoṁki ākāś akhaṇḍa ek dravya hai.
yahān̐ yah bāt mukhyataḥ dhyānameṁ rakhanā cāhiye ki kāl kisī dravyako pariṇamit nahīṁ karatā,
is prakār niścayakālakā svarūp darśāyā gayā.. 24..
– [iti kālaḥ] aisā jo kāl [arthāt vyavahārakāl] [parāyattaḥ] vah parāśrit hai.
usakī [–ahorātrakī] amuk saṁkhyāse mās, r̥tu, ayan aur varṣa hote haiṁ. –aisā vyavahārakāl
Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version
iti.. 25..
poggaladavveṇ
pudgaladravyeṇ vinā tasmātkāl pratītyabhavaḥ.. 26..
āṁkh, sūrya ādi par padārthokī apekṣā binā–vyavahārakālakā māp niścit karanā aśakay honese]
use ‘parāśrit’ aisī upamā dī jātī hai.
jo samay lage use samay kahā jātā hai]. ‘nimeṣ’ ān̐khake micanese pragaṭ hotā hai [arthāt khulī
ān̐khake micanemeṁ jo samay lage use nimeṣ kahā jātā hai aur vah ek nimeṣ asaṁkhyāt samayakā
hotā hai]. pandrah nimeṣakā ek ‘kāṣṭhā’, tīs kāṣṭhākī ek ‘kalā’, bīsase kuch adhik kalākī
ek ‘ghaṛī’ aur do ghaṛīkā ek ‘mahūrta banatā hai]. ‘ahorātra’ sūryake gamanase pragaṭ hotā hai [aur
vah ek ahorātra tīs muhūrtakā hotā hai] tīs ahorātrakā ek ‘mās’, do māsakī ek ‘r̥tu’
tīn r̥tukā ek ‘ayan’ aur do ayanakā ek ‘varṣa’ banatā hai. – yah sab vyavahārakāl haie.
‘palyopam’, ‘sāgaropam’ ādi bhī vyavahārakālake bhed haiṁ.
isaliye] unheṁ upacārase parāśrit kahā jātā hai.. 25..
‘cir’ ‘śīdhra’ nahi mātrā binā, mātrā nahīṁ pudgal binā,
te kāraṇe par–āśraye utpanna bhākhyo kāl ā. 26.