Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Shaddravya-panchastikayka vishesh varnan; Jivdravya-astikay ka varnan; Gatha: 27-38.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version

52
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
atra vyavahārakālasya kathaṁcit parāyattatve sadupapattiruktā.
ih hi vyavahārakāle nimiṣasamayādau asti tāvat cir iti kṣipra iti saṁpratyayaḥ. sa khalu
dīrdhahrasvakālanibaṁdhanaṁ pramāṇamaṁtareṇ na saṁbhāvyate. tadapi pramāṇaṁ pudgaladravyapariṇāmamantareṇ nāvadhāryate.
tataḥparapariṇāmadyotamānatvādvayavahārakālo niścayenānanyāśrito‘pi pratītyabhav ityabhi–dhīyate.
tadatrāstikāyasāmānyaprarūpaṇāyāmastikāyatvābhāvātsākṣādanupanyasyamāno‘pi
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 26
anvayārthaḥ– [ciraṁ vā kṣipraṁ] ‘cir’ athavā ‘kṣipra’ aisā jñān [–adhik kāl athavā alpa
kāl aisā jñān] [mātrārahitaṁ tu] parimāṇ binā [–kālake māp binā] [na asti] nahīṁ hotā;
[sā mātrā api] aur vah parimāṇ [khalu] vāstavameṁ [pudgaladravyeṇ vinā] pudgaladravyake nahīṁ hotā;
[tasmāt] isaliye [kālaḥ pratītyabhavaḥ] kāl āśritarūpase upajanevālā hai [arthāt vyavahārakāl
parakā āśray karake utpanna hotā hai aisā upacārase kahā jātā hai].
ṭīkāḥ– yahān̐ vyavahārakālake kathaṁcit parāśritapaneke viṣayameṁ satya yukti kahī gaī hai.
pratham to, nimeṣ–samayādi vyavahārakālameṁ ‘cir’ aur ‘kṣipra’ aisā jñān [–adhik kāl aur
alpa kāl aisā jñān hotā hai]. vah jñān vāstavameṁ adhik aur alpa kāl sāth sambandha
rakhanevāle pramāṇ [–kālaparimāṇ] binā saṁbhavit nahīṁ hotā; aur vah pramāṇ pudgaladravyake pariṇām
binā niścit nahīṁ hotā. isaliye, vyavahārakāl parake pariṇām dvārā jñāt honeke kāraṇ – yadyapi
niścayase vah anyake āśrit nahīṁ hai tathāpi – āśritarūpase utpanna honevālā [–parake avalambanase
upajanevālā] kahā jātā hai.
isaliye yadyapi kālako astikāyapaneke abhāvake kāraṇ yahān̐ astikāyakī sāmānya prarūpaṇāmeṁ
usakā sākṣāt kathan nahīṁṁ hai tathāpi, jīv–pudgalake pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā siddha
honevālā niścayarūp kāl aur unake pariṇāmake āśrit niścit honevālā vyavahārarūp kāl
paṁcāstikāyakī bhān̐ti lokarūpase pariṇat hai– aisā, atyanta tīkṣṇa daṣṭise jānā jā sakatā hai.
--------------------------------------------------------------------------

sākṣāt =sīdhā [kālakā vistr̥t sīdhā kathan śrī pravacanasārake dvitīy–śrutaskaṁdhameṁ kiyā gayā hai; isaliye
kālakā svarūp vistārase jānaneke icchuk jijñāsukoe pravacanasārameṁse te jān lenā cāhiye.]

Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
53
jīv–pudgalapariṇāmānyathānupapattyā niścayarūpastatpariṇāmāyattatayā vyavahārarūpaḥ kālo‘stikāyapañca–
kavallokarūpeṇ pariṇat iti kharataradraṣṭayābhyupagamyat iti.. 26..
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– ‘samay’ alpa hai, ‘nimeṣ’ adhik hai aur ‘muhurta’ usase bhī adhik hai aisā jo
jñān hotā hai vah ‘samay’, ‘nimeṣ’ ādikā parimāṇ jānanese hotā hai; aur vah kālaparimāṇ
pudgaloṁ dvārā niścit hotā hai. isaliye vyavahārakālakī utpatti pudgaloṁ dvārā hotī [upacārase]
kahī jātī hai.
is prakār yadyapi vyavahārakālakā māp pudgal dvārā hotā hai isaliye use upacārase
pudgalāśrit kahā jātā hai tathāpi niścayase vah keval kāladravyakī hī paryāyarūp hai, pudgalase sarvathā
bhinna hai–aisā samajhanā. jis prakār das ser pānīke miṭṭīmay ghaṛekā māp pānī dvārā hotā hai
tathāpi ghaṛā miṭṭīkī hī paryāyarūp hai, pānīkī paryāyarūp nahīṁ hai, usī prakār samay–nimeṣādi
vyavahārakālakā māp pudgal dvārā hotā hai tathāpi vyavahārakāl kāladravyakī hī paryāyarūp hai,
pudgalakī paryāyarūp nahīṁ hai.
kālasambandhī gāthāsūtroṁṁke kathanakā saṁkṣep is prakār haiḥ– jīvapudgaloṁke pariṇāmameṁ
[samayaviśiṣṭa vr̥ttimeṁ] vyavahārase samayakī apekṣā ātī hai; isaliye samayako utpanna karanevālā koī
padārtha avaśya honā cāhiye. vah padārtha so kāladravya hai. kāladravya pariṇamit honese vyavahārakāl
hotā hai aur vah vyavahārakāl pudgal dvārā māpā jānese use upacārase parāśrit kahā jātā hai.
paṁcāstikāyakī bhān̐ti niścayavyavahārarūp kāl bhī lokarūpase pariṇat hai aisā sarvajñoṁne dekhā hai aur
ati tīkṣṇa draṣṭi dvārā spaṣṭa samyak anumān bhī ho sakatā hai.
kālasambandhī kathanakā tātparyārtha nimnoktānusār grahaṇ karane yogya haieḥ– atīt ananta kālameṁ
jīvako ek cidānandarūp kāl hī [svakāl hī] jisakā svabhāv hai aise jīvāstikāyakī
upalabdhi nahīṁ huī hai; us jīvāstikāyakā hī samyak śraddhān, usīkā rāgādise bhinnarūp bhedajñān
aur usīmeṁ rāgādivibhāvarūp samasta saṁkalpa–vikalpajālake tyāg dvārā sthir pariṇati kartavya hai
.. 26..

Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version

54
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
iti samayavyākhyāyāmantanīṁtaṣaḍdravyapañcāstikāyasāmānyavyākhyānarūpaḥ pīṭhabaṁdhaḥ samāptaḥ..
athāmīṣāmev viśeṣavyākhyānam. tatra tāvat jīvadravyāstikāyavyākhyānam.
jīvo tti havadi cedā uvaogavisesido pahū kattā.
bhottā ya dehametto ṇa hi
mutto kammasaṁjutto.. 27..
jīv iti bhavati cetayitopayogaviśeṣitaḥ prabhuḥ kartā.
bhoktā ca dehamātro na hi mūrtaḥ karmasaṁyuktaḥ.. 27..
atra saṁsārāvasthasyātmanaḥ sopādhi nirupādhi ca svarūpamuktam.
ātmā hi niścayen bhāvaprāṇadhāraṇājjīvaḥ, vyavahāreṇ dravyaprāṇadhāraṇājjīvaḥ. niścayen
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār [śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī paṁcāstikāyasaṁgrah śāstrakī śrī
amr̥tacaṁdrācāryadevaviracit] samayavyākhyā nāmakī ṭīkāmeṁ ṣaḍdravya–paṁcāstikāyake sāmānya vyākhyānarūp
pīṭhikā samāpta huī.
ab unhīṁkā [–ṣaḍdravya aur paṁcāstikāyakā hī] viśeṣ vyākhyān kiyā jātā hai. usameṁ
pratham, jīvadravyāstikāyake vyākhyān haiṁ.
gāthā 27
anvayārthaḥ– [jīvaḥ iti bhavati] [saṁsārasthit] ātmā jīv hai, [cetayitā] cetayitā
[cetanevālā] hai, [upayogaviśeṣitaḥ] upayogalakṣit hai, [prabhuḥ] prabhu hai, [kartā] kartā haie, [bhoktā]
bhoktā hai, [dehamātraḥ] dehapramāṇ hai, [na hi mūrtaḥ] amūrta hai [ca] aur [karmasaṁyuktaḥ] karmasaṁyukta hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmeṁ] saṁsār–daśāvāle ātmākā sopādhi aur nirupādhi svarūp kahā
hai.
ātmā niścayase bhāvaprāṇako dhāraṇ karatā hai isaliye ‘jīv’ hai, vyavahārase [asadbhūt
vyavahāranayase] dravyaprāṇako dhāraṇ karatā hai isaliye ‘jīv’ hai; 2niścayase citsvarūp honeke kāraṇ
‘cetayitā’ [cetanevālā] hai, vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] citśaktiyukta honese ‘cetayitā’
--------------------------------------------------------------------------

1. sopādhi = upādhi sahit; jisameṁ parakī apekṣā ātī ho aisā.
2. niścayase citśaktiko ātmāke sāth abhed hai aur vyavahārase bhed hai; isaliye niścayase ātmā citśaktisvarūp
hai aur vyavahārase citśaktivān hai.
che jīv, cetayitā, prabhu, upayogacihna, amūrta che,
kartā ane bhoktā, śarīrapramāṇ, karme yukta che. 27.

Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
55
cidātmakatvāt, vyavahāreṇ cicchaktiyuktatvāccetayitā. niścayenāpr̥thagbhūten, vyavahāreṇ pr̥thagbhūten
caitanyapariṇāmalakṣaṇenopayogenopalakṣitatvādupayogaviśeṣitaḥ.
niścayen bhāvakarmaṇāṁ, vyavahāreṇ
dravyakarmaṇāmāsravaṇabaṁdhanasaṁvaraṇanirjaraṇamokṣaṇeṣu svayamīśatvāt prabhuḥ. niścayen
paudgalikakarmanimittātmapariṇāmānāṁ, vyavahāreṇātmapariṇāmanimittapaudgalikakarmaṇāṁ kartr̥tvātkartā.
niścayenaśubhāśubhakarmanimittasukhaduḥkhapariṇāmānāṁ, vyavahāreṇ śubhāśubhakarmasaṁpādi–teṣṭāniṣṭaviṣayāṇāṁ
bhoktr̥tvādbhoktā. niścayen lokamātro‘pi viśiṣṭāvagāhapariṇāmaśaktiyukta–tvānnāmakarmanirvr̥ttamaṇu mahacca
śarīramadhitiṣṭhan vyavahāreṇ dehamātraḥ. vyavahāreṇ karmabhiḥ sahaikatvapariṇāmānmūrto‘pi niścayen
-----------------------------------------------------------------------------
hai; niścayase 1apr̥thagbhūt aise caitanyapariṇāmasvarūp upayog dvārā lakṣit honese ‘upayogalakṣit’ hai,
vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] pr̥thagbhūt aise caitanyapariṇāmasvarūp upayog dvārā lakṣit honese
‘upayogalakṣit’ hai; niścayase bhāvakarmoṁke āsrav, baṁdh, saṁvar, nirjarā aur mokṣa karanemeṁ svayaṁ īś
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] dravyakarmoṁke āsrav, baṁdh, saṁvar,
nirjarā aur mokṣa karanemeṁ svayaṁ īś honese ‘prabhu’ hai; niścayase paudgalik karma jinakā nimitta hai
aise ātmapariṇāmoṁkā kartr̥tva honese ‘kartā’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] ātmapariṇām
jinakā nimitta hai aise paudgalik karmoṁkā kartr̥tva honese ‘kartā’ hai; niścayase śubhāśubh karma
jinakā nimitta hai aise sukhaduḥkhapariṇāmoṁkā bhoktr̥tva honese ‘bhoktā’ hai, vyavahārase [asadbhūt
vyavahāranayase] śubhāśubh karmoṁse saṁpādit [prāpta] iṣṭāniṣṭa viṣayoṁkā bhoktr̥tva honese ‘bhoktā’ hai;
niścayase lokapramāṇ hone par bhī, viśiṣṭa avagāhapariṇāmakī śaktivālā honese nāmakarmase racit
choṭe–baṛe śarīrameṁ rahatā huā vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] ‘dehapramāṇ’ hai; vyavahārase
[asadbhūt vyavahāranayase] karmoṁke sāth ekatvapariṇāmake kāraṇ mūrta hone par bhī, niścayase arūpī–
svabhāvavālā honeke kāraṇ ‘amūrta’ hai;
2niścayase pudgalapariṇāmako anurūp caitanyapariṇāmātmak
--------------------------------------------------------------------------
1. apr̥thagbhūt = apr̥thak; abhinna. [niścayase upayog ātmāse apr̥thak hai aur vyavahārase pr̥thak hai.]
2. saṁsārī ātmā niścayase nimittabhūt pudgalakarmoṁko anurūp aise naimittik ātma pariṇāmoṁke sāth [arthāt
bhāvakarmoṁke sāth] saṁyukta honese karmasaṁyukta hai aur vyavahārase nimittabhūt ātmapariṇāmoṁko anurūp aiseṁ
naimittik pudgalakarmoṁke sāth [arthāt dravyakarmoṁke sāth] saṁyukta honese karmasaṁyukta hai.

Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version

56
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
nīrūpasvabhāvatvānna hi mūrtaḥ. niścayen pudgal–pariṇāmānurūpacaitanyapariṇāmātmabhiḥ, vyavahāreṇ
caitanyapariṇāmānurūpapudgalapariṇāmātmabhiḥ karmabhiḥ saṁyuktatvātkarmasaṁyukta iti.. 27..

kammamalavippamukko uḍḍhaṁ
logassa aṁtamadhigaṁtā.
so savvaṇāṇadarisī lahadi suhamaṇiṁdiyamaṇaṁtaṁ.. 28..
karmamalavipramukta ūrdhvaṁ lokasyāntamadhigamya.
sa sarvajñānadarśī labhate sukhamanindriyamanaṁtam.. 28..
-----------------------------------------------------------------------------
karmoṁke sāth saṁyukta honese ‘karmasaṁyukta’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] caitanyapariṇāmako
anurūp pudgalapariṇāmātmak karmoṁke sāth saṁyukta honese ‘karmasaṁyukta’ hai.
bhāvārthaḥ– pahalī 26 gāthāoṁmeṁ ṣaḍdravya aur paṁcāstikāyakā sāmānya nirūpaṇ karake, ab is
27vīṁ gāthāse unakā viśeṣ nirūpaṇ prārambha kiyā gayā hai. usameṁ pratham, jīvakā [ātmākā]
nirūpaṇ prārambha karate hue is gāthāmeṁ saṁsārasthit ātmāko jīv [arthāt jīvatvavālā], cetayitā,
upayogalakṣaṇavālā, prabhu, kartā ityādi kahā hai. jīvatva, cetayitr̥tva, upayog, prabhutva, kartr̥tva,
ityādikā vivaraṇ agalī gāthāoṁmeṁ āyegā.. 27..
gāthā 28
anvayārthaḥ– [karmamalavipramuktaḥ] karmamalase mukta ātmā [ūrdhvaṁ] ūpar [lokasya antam]
lokake antako [adhigamya] prāpta karake [saḥ sarvajñānadarśī] vah sarvajña–sarvadarśī [anaṁtam] ananta
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakā [labhate] anubhav karatā hai.
--------------------------------------------------------------------------
sau karmamaḷathī mukta ātmā pāmīne lokāgrane,
sarvajñadarśī te anaṁt aniṁdri sukhane anubhave. 28.

Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
57
atra muktāvasthasyātmano nirupādhisvarūpamuktam.

ātmā hi paradravyatvātkarmarajasā sākalyen yasminnev kṣaṇe
mucyate tasmi–
nnevordhvagamanasvabhāvatvāllokāṁtamadhigamya parato gatihetorabhāvādavasthitaḥ kevalajñānadarśanābhyāṁ
svarūpabhūtatvādamukto‘naṁtamatīndriyaṁ sukhamanubhavati. muktasya cāsya bhāvaprāṇadhāraṇalakṣaṇaṁ jīvatvaṁ,
cidrūpalakṣaṇaṁ cetayitr̥tvaṁ, citpariṇāmalakṣaṇ upayogaḥ, nirvartitasamastādhikāraśaktimātraṁ prabhutvaṁ,
samastavastvasādhāraṇasvarūpanirvartanamātraṁ kartr̥tvaṁ, svarūpabhūtasvātankryalakṣaṇasukhopalambha–rūpaṁ
bhoktr̥tvaṁ, atītānaṁtaraśarīraparimāṇāvagāhapariṇāmarūpaṁ
dehamātratvaṁ, upādhisaṁbaṁdhavivikta–
mātyantikamamūrtatvam. karmasaṁyuktatvaṁ tu dravyabhāvakarmavipramokṣānna bhavatyeva. dravyakarmāṇi hi pudgalaskaṁdhā
bhāvakarmāṇi tu
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐ muktāvasthāvāle ātmākā nirupādhi svarūp kahā hai.
ātmā [karmarajake] paradravyapaneke kāraṇ karmarajase sampūrṇarūpase jis kṣaṇ chūṭatā hai [–mukta
hotā hai], usī kṣaṇ [apane] ūrdhvagamanasvabhāvake kāraṇ lokake antako pākar āge gatihetukā
abhāv honese [vahān̐] sthir rahatā huā, kevalajñān aur kevaladarśan [nij] svarūpabhūt honeke
kāraṇ unase na chūṭatā huā ananta atīndriy sukhakā anubhav karatā hai. us mukta ātmāko,
bhāvaprāṇadhāraṇ jisakā lakṣaṇ
[–svarūp] hai aisā ‘jīvatva’ hotā hai; cidrūp jisakā lakṣaṇ [–
svarūp] hai aisā ‘cetayitr̥tva’ hotā hai ; citpariṇām jisakā lakṣaṇ [–svarūp] hai aisā ‘upayog’
hotā hai; prāpta kiye hue samasta [ātmik] adhikāroṁkī
1śaktimātrarūp ‘prabhutva’ hotā hai; samasta
vastuoṁse asādhāraṇ aise svarūpakī niṣpattimātrarūp [–nij svarūpako racanerūp] ‘kartr̥tva’ hotā hai;
svarūpabhūt svātaṁkrya jisakā lakṣaṇ [–svarūp] hai aise sukhakī upalabdhirūp ‘bhoktr̥tva’ hotā hai;
atīt anantar [–antim] śarīr pramāṇ avagāhapariṇāmarūp ‘
2dehapramāṇapanā’ hotā hai; aur
upādhike sambandhase 3vivikta aisā ātyaṁtik [sarvathā] ‘amūrtapanā’ hotā hai. [mukta ātmāko]
--------------------------------------------------------------------------
1. śakti = sāmarthya; īśatva. [mukta ātmā samasta ātmik adhikāroṁko bhoganemeṁ arthāt unakā upayog karanemeṁ
svayaṁ samartha hai isaliye vah prabhu hai.]

2. mukta ātmākī avagāhanā caramaśarīrapramāṇ hotī hai isaliye us antim śarīrakī apekṣā lekar unako
‘dehapramāṇapanā’ kahā jā sakatā hai.

3. vivikta = bhinna; rahita.

Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version

58
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
cidvivartāḥ. vivartate hi cicchaktiranādijñānāvaraṇādi–karmasaṁparkakūṇitapracārā paricchedyasya
viśvasyaikadeśeṣu krameṇ vyāpriyamāṇā. yadā tu jñānāvaraṇādikarmasaṁparkaḥ praṇaśyati tadā paricchedyasya
viśvasya
sarvadeśeṣu yugapadvayāpr̥tā kathaṁcitkauṭasthyamavāpya viṣayāṁtaramanāpnuvaṁtī na vivartate. sa khalveṣ
niścitaḥ sarvajñasarvadarśitvopalambhaḥ. ayamev dravyakarmanibaṁdhanabhūtānāṁ bhāvakarmaṇāṁ kartr̥tvocchedaḥ. ayamev
-----------------------------------------------------------------------------
1karmasaṁyuktapanā’ to hotā hī nahīṁ , kyoṁki dravyakarmo aur bhāvakarmose vimukti huī hai. dravyakarma ve
pudgalaskaṁdh hai aur bhāvakarma ve 2cidvivarta haiṁ. citśakti anādi jñānāvaraṇādikarmoṁke samparkase
[sambandhase] saṁkucit vyāpāravālī honeke kāraṇ jñeyabhūt viśvake [–samasta padārthoṁke] ek–ek
deśameṁ kramaśaḥ vyāpār karatī huī vivartanako prāpta hotī hai. kintu jab jñānāvaraṇādikarmoṁkā samparka
vinaṣṭa hotā hai, tab
vah jñeyabhūt viśvake sarva deśoṁmeṁ yugapad vyāpār karatī huī kathaṁcit 3kūṭastha
hokar, anya viṣayako prāpta na hotī huī vivartan nahīṁ karatī. vah yah [citśaktike vivartanakā
abhāv], vāstavameṁ niścit [–niyat, acal] sarvajñapanekī aur sarvadarśīpanekī upalabdhi hai. yahī,
dravyakarmoṁke nimittabhūt bhāvakarmoṁke kartr̥tvakā vināś hai; yahī, vikārapūrvak anubhavake abhāvake kāraṇ
4aupādhik sukhaduḥkhapariṇāmoṁke bhoktr̥tvakā vināś hai; aur yahī, anādi vivartanake khedake vināśase
--------------------------------------------------------------------------
1. pūrva sūtrameṁ kahe hue ‘jīvatva’ ādi nav viśeṣomeṁse pratham āṭh viśeṣ muktātmāko bhī yathāsaṁbhav hote haiṁ, mātra
ek ‘karmasaṁyuktapanā’ nahīṁ hotā.

2. cidvivarta = caitanyakā parivartan arthāt caitanyakā ek viṣayako choṛạkar anya viṣayako jānanerūp badalanā;
citśaktikā anya anya jñeyoṁko jānanerūp parivartit honā.

3. kūṭastha = sarvakāl ek rūp rahanevālī; acala. [jñānāvaraṇādikarmokā sambandha naṣṭa hone par kahīṁ citśakti
sarvathā apariṇāmī nahīṁ ho jātī; kintu vah anya–anya jñeyoṁko jānanerūp parivartit nahīṁ hotī–sarvadā tīnoṁ
kālake samasta jñeyoṁko jānatī rahatī hai, isaliye use kathaṁcit kūṭastha kahā hai.]

4. aupādhik = dravyakarmarūp upādhike sāth sambandhavāle; jinameṁ dravyakarmarūpī upādhi nimitta hotī hai aise;
asvābhāvik; vaibhāvik; vikārī.

Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
59
ca vikārapūrvakānubhavābhāvādaupādhikasukhaduḥkhapariṇāmānāṁ bhoktr̥tvocchedaḥ. idamev
cānādivivartakhedavicchittisusthitānaṁtacaitanyasyātmanaḥ svataṁtrasvarūpānubhūtilakṣaṇasukhasya bhoktr̥–
tvamiti.. 28..
jādo sayaṁ sa cedā savvaṇhū savvalogadarasī ya.
pappodi suhamaṇaṁtaṁ avvābādhaṁ sagamamuttaṁ.. 29..
jātaḥ svayaṁ sa cetayitā sarvajñaḥ sarvalokadarśī ca.
prāpnoti sukhamanaṁtamavyābādhaṁ svakamamūrtam.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------

jisakā ananta caitanya susthit huā hai aise ātmāko svataṁtrasvarūpānubhūtilakṣaṇ sukhakā [–svataṁtra
svarūpakī anubhūti jisakā lakṣaṇ hai aise sukhakā] bhoktr̥tva hai.. 28..
gāthā 29
anvayārthaḥ– [saḥ cetayitā] vah cetayitā [cetanevālā ātmā] [sarvajñaḥ] sarvajña [ca] aur
[sarvalokadarśī] sarvalokadarśī [svayaṁ jātaḥ] svayaṁ hotā huā, [svakam] svakīy [amūrtam] amūrta
[avyābādham] avyābādh [anaṁtam] ananta [sukham] sukhako [prāpnoti] upalabdha karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, siddhake nirupādhi jñān, darśan aur sukhakā samarthan hai.
vāstavameṁ jñān, darśan aur sukh jisakā svabhāv hai aisā ātmā saṁsāradaśāmeṁ, anādi
karmakleś dvārā ātmaśakti saṁkucit kī gaī honese, paradravyake samparka dvārā [–iṁdriyādike sambandha
dvārā] kramaśaḥ kuch–kuch jānatā hai aur dekhatā hai tathā parāśrit, mūrta [indriyādi] ke sāth
sambandhavālā, savyābādh [–bādhā sahit] aur sānta sukhakā anubhav karatā hai; kintu jab usake
karmakleś samastarūpase vināśako prāpta hote haiṁ tab, ātmaśakti anargal [–niraṁkuś] aur
asaṁkucit honese, vah asahāyarūpase [–kisīkī sahāyatāke binā] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakṣetrakālabhāv] jānatā hai aur dekhatā hai tathā svāśrit, mūrta [indriyādi] ke sāth sambandha
rahit, avyābādh aur ananta sukhakā anubhav karatā hai. isaliye sab svayamev jānane aur
dekhanevāle tathā svakīy sukhakā anubhavan karanevāle siddhako parase [kuchabhī] prayojan nahīṁ hai.
--------------------------------------------------------------------------

svayamev cetak sarvajñānī–sarvadarśī thāy che,
ne nij amūrta anaṁt avyābādh sukhane anubhave. 29.

Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version

60
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
idaṁ siddhasya nirupādhijñānadarśanasukhasamarthanam.

ātmā hi jñānadarśanasukhasvabhāvaḥ saṁsārāvasthāyāmanādikarmakl̥eśasaṁkocitātmaśaktiḥ
paradravyasaṁparkeṇ krameṇ kiṁcit kiṁcijjānāti paśyati, parapratyayaṁ mūrtasaṁbaddhaṁ savyābādhaṁ sāṁtaṁ
sukhamanubhavati ca. yadā tvasya karmakl̥eśāḥ sāmastyen praṇaśyanti, tadā‘nargalāsaṁkucitātma–
śaktirasahāyaḥ svayamev yugapatsamagraṁ jānāti paśyati, svapratyayamamūrtasaṁbaddhamavyābādhamanaṁtaṁ sukh
manubhavati ca. tataḥ siddhasya samastaṁ svayamev jānataḥ paśyataḥ, sukhamanubhavataśca svaṁ, na pareṇ
prayojanamiti.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– siddhabhagavān [tathā kevalībhagavān] svayamev sarvajñatvādirūpase pariṇamit hote haiṁ;
unake us pariṇamanameṁ leśamātra bhī [indriyādi] parakā ālamban nahīṁ hai.
yahān̐ koī sarvajñakā niṣedh karanevālā jīv kahe ki– ‘sarvajña hai hī nahīṁ, kyoṁki dekhanemeṁ
nahīṁ āte,’ to use nimnoktānusār samajhāte haiṁḥ–
he bhāī! yadi tum kahate ho ki ‘sarvajña nahīṁ hai,’ to ham pūchate haiṁ ki sarvajña kahān̐ nahīṁ hai?
is kṣetrameṁ aur is kālameṁ athavā tīnoṁ lokameṁ aur tīnoṁ kālameṁ? yadi ‘is kṣetrameṁ aur is
kālameṁ sarvajña nahīṁ hai’ aisā kaho, to vah saṁmat hī hai. kintu yadi ‘ tīnoṁ lokameṁ aur tīnoṁ
kālameṁ sarvajña nahīṁ hai ’ aisā kaho to ham pūchate haiṁ ki vah tumane kaise jānā? ydi tīnoṁ lokako
aur tīnoṁ kālako sarvajña rahit tumane dekh–jān liyā to tumhīṁ sarvajña ho gaye, kyoṁki jo tīn
lok aur tīn kālako jāne vahī sarvajña hai. aur yadi sarvajña rahit tīnoṁ lok aur tīnoṁ kālako
tumane nahīṁ dekhā–jānā hai to phir ‘ tīn lok aur tīn kālameṁ sarvajña nahīṁ hai ’ aisā tum kaise
kah sakate ho? is prakār siddha hotā hai ki tumhārā kiyā huā sarvajñakā niṣedh yogya nahīṁ hai.
he bhāī! ātmā ek padārtha haie aur jñān usakā svabhāv hai; isaliye us jñānakā sampūrṇa
vikās hone par aisā kuch nahīṁ rahatā ki jo us jñānameṁ ajñāt rahe. jis prakār paripūrṇa
uṣṇatārūp pariṇamit agni samasta dāhyako jalātī hai, usī prakār paripūrṇa jñānarūp pariṇamit

Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
61
pāṇehiṁ caduhiṁ jīvadi jīvissadi jo hu jīvido puvvaṁ.
so jīvo pāṇā puṇ balamiṁdiyamāu ussāso.. 30..
prāṇaiścaturbhirjīvati jīviṣyati yaḥ khalu jīvitaḥ pūrvam.
sa jīvaḥ prāṇāḥ punarbalamindriyamāyurucchavāsaḥ.. 30..
jīvatvaguṇavyākhyeyam.
-----------------------------------------------------------------------------
ātmā samasta jñeyako jānatā hai. aisī sarvajñadaśā is kṣetrameṁ is kālameṁ [arthāt is kṣetrameṁ is
kālameṁ janma lene vāle jīvoṁko ] prāpta nahīṁ hotī tathāpi sarvajñatvaśaktivāle nij ātmākā spaṣṭa
anubhav is kṣetrameṁ is kālameṁ bhī ho sakatā hai.

yah śāstra adhyātma śāstra honese yahān̐ sarvajñasiddhikā vistār nahīṁ kiyā gayā hai; jijñāsuko
vah anya śāstromeṁ dekh lenā cāhiye.. 29..
gāthā 30
anvayārthaḥ– [yaḥ khalu] jo [caturbhiḥ prāṇaiḥ] cār prāṇoṁse [jīvati] jītā hai, [jīviṣyati]
jiyegā aur [jīvitaḥ pūrvam] pūrvakālameṁ jītā thā, [saḥ jīvaḥ] vah jīv hai; [punaḥ prāṇāḥ] aur
prāṇ [indriyam] indriy, [balam] bal, [āyuḥ] āyu tathā [ucchavāsaḥ] ucchvās hai.
ṭīkāḥ– yah, jīvatvaguṇakī vyākhyā hai.
prāṇ indriy, bal, āyu aur ucchvāsasvarūp hai. unameṁ [–prāṇoṁmeṁ], citsāmānyarūp
anvayavāle ve bhāvaprāṇ hai aur pudgalasāmānyarūp anvayavāle ve dravyaprāṇ haiṁ. un donoṁ prāṇoṁko
trikāl acchinna–saṁtānarūpase [aṭūṭ dhārāse] dhāraṇ karatā hai isaliye saṁsārīko jīvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhāvaprāṇ hī dhāraṇ honese jīvatva hai aisā samajhanā.. 30..
--------------------------------------------------------------------------
jin prāṇoṁmeṁ citsāmānyarūp anvay hotā hai ve bhāvaprāṇ haiṁ arthāt jin prāṇoṁmeṁ sadaiv ‘citsāmānya,
citsāmānya, citsāmānya’ aisī ekarūpatā–sadraśatā hotī hai vee bhāvaprāṇ haiṁ. [jin prāṇoṁmeṁ sadaiv
‘pudgalasāmānya, pudgalasāmānya, pudgalasāmānya ’ aisī ekarūpatā–sadraśatā hotī hai ve dravyaprāṇ haiṁ.]

je cār prāṇe jīvato pūrve, jīve che, jīvaśe,
te jīv che; ne prāṇ indriy–āyu–bal–ucchvās che. 30.

Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version

62
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
indriyabalāyurucchavāsalakṣaṇā hi prāṇāḥ. teṣu citsāmānyānvayino bhāvaprāṇāḥ,
pudgalasāmānyānvayino dravyaprāṇāḥ. teṣāmubhayeṣāmapi triṣvapi kāleṣvanavacchinnasaṁtānatven
dhāraṇātsaṁsāriṇo jīvatvam. muktasya tu kevalānāmev bhāvaprāṇānāṁ dhāraṇāttadavaseyamiti.. 30..
agurulahugā aṇaṁtā tehiṁ aṇaṁtehiṁ pariṇadā savve.
desehiṁ asaṁkhādā siy logaṁ savvamāvaṇṇā.. 31..
kecittu aṇāvaṇṇā micchādaṁsaṇakasāyajogajudā.
vijudā ya tehiṁ bahugā
siddhā saṁsāriṇo jīvā.. 32..
agurulaghukā anaṁtāstairanaṁtaiḥ pariṇatāḥ sarve.
deśairasaṁkhyātāḥ syāllokaṁ sarvamāpannāḥ.. 31..
kecittu anāpannā mithyādarśanakaṣāyayogayutāḥ.
viyutāśca tairbahavaḥ siddhāḥ saṁsāriṇo jīvāḥ.. 32..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 31–32
anvayārthaḥ– [anaṁtāḥ agurulaghukāḥ] ananta aise jo agurulaghu [guṇ, aṁś] [taiḥ anaṁtaiḥ] un
ananta agurulaghu [guṇ] rūpase [sarve] sarva jīv [pariṇatāḥ] pariṇat haiṁ; [deśaiḥ asaṁkhyātāḥ] ve
asaṁkhyāt pradeśavāle haiṁ. [syāt sarvam lokam āpannāḥ] katipay kathaṁcit samasta lokako prāpta hote
haiṁ [kecit tu] aur katipay [anāpannāḥ] aprāpta hote haiṁ. [bahavaḥ jīvāḥ] anek [–ananta] jīv
[mithyādarśanakaṣāyayogayutāḥ] mithyādarśan–kaṣāy–yogasahit [saṁsāriṇaḥ] saṁsārī haiṁ [ca] aur
anek [–ananta jīv] [taiḥ viyutāḥ] mithyādarśan–kaṣāy–yogarahit [siddhāḥ] siddha haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------

je agurulaghuk ananta te–rūp sarva jīvo pariṇame;
saunā pradeś asaṁkhya; katipay lokavyāpī hoy che; 31.
avyāpī che katipay; valī nirdoṣ siddha jīvo ghaṇā;
mithyātva–yog–kaṣāyayut saṁsārī jīv bahu jāṇavā. 32.

Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
63
atra jīvānāṁ svābhāvikaṁ pramāṇaṁ muktāmuktavibhāgaścoktaḥ.
jīvā hyavibhāgaikadravyatvāllokapramāṇaikapradeśāḥ. agurulaghavo guṇāstu teṣāmagurulaghu–
tvābhidhānasya svarūpapratiṣṭhatvanibaṁdhanasya svabhāvasyāvibhāgaparicchedāḥ pratisamay–
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐ jīvoṁkā svābhāvik 1pramāṇ tathā unakā mukta aur amukta aisā vibhāg kahā hai.
jīv vāstavameṁ avibhāgī–ekadravyapaneke kāraṇ lokapramāṇ–ekapradeśavāle haiṁ. unake [–
jīvoṁke] 2agurulaghuguṇ–agurulaghutva nāmakā jo svarūpapratiṣṭhatvake kāraṇabhūt svabhāv usakā
3avibhāg paricched–pratisamay hone vālī 4ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihānivāle ananta haiṁ; aur [unake
arthāt jīvoṁke] pradeś– jo ki avibhāg paramāṇu jitane māpavāle sūkṣma aṁśarūp haiṁ ve–asaṁkhya haiṁ.
aise un jīvoṁmeṁ katipay kathaṁcit [kevalasamudghātake kāraṇ] lokapūraṇ–avasthāke prakār dvārā
samasta lokameṁ vyāpta hote haiṁ aur katipay samasta lokameṁ avyāpta hote haiṁ. aur un jīvoṁmeṁ jo
anādi
--------------------------------------------------------------------------
1. pramāṇ = māp; parimāṇa. [jīvake agurulaghutvasvabhāvake choṭese choṭe aṁś [avibhāg paricched] karane par
svabhāvase hī sadaiv ananta aṁś hote haiṁ, isaliye jīv sadaiv aise [ṣaṭguṇavr̥ddhihāniyukta] ananta aṁśoṁ
jitanā haiṁ. aur jīvake svakṣetrake choṭese choṭe aṁś karane par svabhāvase hī sadaiv asaṁkhya aṁś hote haiṁ,
isaliye jīv sadaiv aise asaṁkhya aṁśoṁ jitanā hai.]

2. guṇ = aṁś; avibhāg pariccheda. [jīvameṁ agurulaghutva nāmakā svabhāv hai. vah svabhāv jīvako
svarūpapratiṣṭhatvake [arthāt svarūpameṁ rahaneke] kāraṇabhūt hai. usake avibhāg paricchedoṁko yahān̐ agurulaghu guṇ
[–aṁś] kahe haiṁ.]

3. kisī guṇameṁ [arthāt guṇakī paryāyameṁ] aṁśakalpanā kī jānepar, usakā jo choṭese choṭā [jaghanya mātrārūp,
niraṁś] aṁś hotā haie use us guṇakā [arthāt guṇakī paryāyakā] avibhāg paricched kahā jātā hai.

4. ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihāni = chah sthānameṁ samāveś pānevālī vr̥ddhihāni; ṣaṭguṇ vr̥ddhihāni.
[agurulaghutvasvabhāvakee ananta aṁśomeṁ svabhāvase hī pratisamay ṣaṭguṇ vr̥ddhihāni hotī rahatī hai.]

Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version

64
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
saṁbhavatṣaṭsthānapatitavr̥ddhihānayo‘naṁtāḥ. pradeśāstu avibhāgaparamāṇuparicchinnasūkṣmāṁśarūpā
asaṁkhyeyāḥ. evaṁvidheṣu teṣu kecitkathaṁcillokapūraṇāvasthāprakāreṇ sarvalokavyāpinaḥ, kecittu
tadavyāpin iti. ath ye teṣu mithyādarśanakaṣāyayogairanādisaṁtatipravr̥ttairyuktāste saṁsāriṇaḥ, ye
vimuktāste siddhāḥ, te ca pratyekaṁ bahav iti.. 31–32..
jah paumarāyarayaṇaṁ khittaṁ khīre pabhāsayadi khīraṁ.
tah dehī dehattho sadehamittaṁ pabhāsayadi.. 33..
yathā padmarāgaratnaṁ kṣiptaṁ kṣīre prabhāsayati kṣīram.
tathā dehī dehasthaḥ svadehamātraṁ prabhāyasati.. 33..
eṣ dehamātratvadraṣṭāṁtopanyāsaḥ.
-----------------------------------------------------------------------------

pravāharūpase pravartamān mithyādarśan–kaṣāy–yog sahit haiṁ ve saṁsārī haiṁ, jo unase vimukta haiṁ [arthāt
mithyādarśan–kaṣāy–yogase rahit haiṁ] ve siddha haiṁ; aur ve har prakārake jīv bahut haiṁ [arthāt
saṁsārī tathā siddha jīvoṁmeṁse haraek prakārake jīv ananta haiṁ].. 31–32..
gāthā 33
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār [padmarāgaratnaṁ] padmarāgaratna [kṣīre kṣiptaṁ] dūdhameṁ ḍālā jāne
par [kṣīram prabhāsayati] dūdhako prakāśit karatā hai, [tathā] usī prakār [dehī] dehī [jīv]
[dehasthaḥ] dehameṁ rahatā huā [svadehamātraṁ prabhāsayati] svadehapramāṇ prakāśit hotā hai.
ṭīkāḥ– yah dehapramāṇapaneke draṣṭāntakā kathan hai [arthāt yahān̐ jīvakā dehapramāṇapanā samajhāneke
liye draṣṭānta kahā hai].
--------------------------------------------------------------------------
yahān̐ yah dhyān rakhanāṁ cāhiye ki draṣṭānta aur dārṣṭāṁnta amuk aṁśomeṁ hī ek–dūsareke sāth milate haiṁ [–
samānatāvāle] hote haiṁ, sarva aṁśomeṁ nahīṁ.

jyam dūdhamāṁ sthit padmarāgamaṇi prakāśe dūdhane,
tyam dehamāṁ sthit dehī dehapramāṇ vyāpakatā lahe. 33.

Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
65
yathaiv hi padmarāgaratnaṁ kṣīre kṣiptaṁ svato‘vyatiriktaprabhāskaṁdhen tadvayāpnoti kṣīraṁ, tathaiv hi jīvaḥ
anādikaṣāyamalīmasatvamūle śarīre‘vatiṣṭhamānaḥ svapradeśaistadabhivyāpnoti śarīram. yathaiv ca tatra
kṣīre‘gnisaṁyogādudvalamāne tasya padmarāgaratnasya prabhāskaṁdh udvalate punarniviśamāne niviśate ca, tathaiv
ca tatra śarīre viśiṣṭāhārādivaśādutsarpati tasya jīvasya pradeśāḥ utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
ca. yathaiv ca tatpadmarāgaratnamanyatra prabhūtakṣīre kṣiptaṁ svaprabhā–skaṁdhavistāreṇ tadvayāpnoti prabhūtakṣīraṁ,
tathaiv hi jīvo‘nyatra mahati śarīre‘vatiṣṭhamānaḥ svapradeśavistāreṇ tadvayāpnoti mahaccharīram. yathaiv ca
tatpadmarāgaratnamanyatra stokakṣīre nikṣiptaṁ svaprabhāskaṁdhopasaṁhāreṇ tadvayāpnoti stokakṣīraṁ, tathaiv ca
jīvo‘nyatrāṇuśarīre‘vatiṣṭhamānaḥ
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakār padmarāgaratna dūdhameṁ ḍālā jāne par apanese avyatirikta prabhāsamūh dvārā us dūdhameṁ
vyāpta hotā hai, usī prakār jīv anādi kālase kaṣāy dvārā malinatā honeke kāraṇ śarīrameṁ rahatā
huā svapradeśoṁ dvārā us śarīrameṁ vyāpta hotā hai. aur jis prakār agnike saṁyogase us dūdhameṁ
uphān āne par us padmarāgaratnake prabhāsamūhameṁ uphān ātā hai [arthāt vah vistārako vyāpta hotā
hai] aur dūdh phir baiṭh jāne par prabhāsamūh bhī baiṭh jātā hai, usī prakār viśiṣṭa āhārādike vaś
us śarīrameṁ vr̥ddhi hone par us jīvake pradeś vistr̥t hote haiṁ aur śarīr phir sūkh jāne par pradeś
bhī saṁkucit ho jāte haiṁ. punaśca, jis prakār vah padmarāgaratna dūsare adhik dūdhameṁ ḍālā jāne par
svaprabhāsamūhake vistār dvārā us adhik dūdhameṁ vyāpta hotā hai, usī prakār jīv dūsare baṛe śarīrameṁ
sthitiko prāpta hone par svapradeśoṁke vistār dvārā us baṛe śarīrameṁ vyāpta hotā hai. aur jis
prakār vah padmarāgaratna dūsare kam dūdhameṁ ḍālane par svaprabhāsamūhake saṁkoc dvārā us thoṛe dūdhameṁ
--------------------------------------------------------------------------
avyatirikta = abhinna [jis prakār ‘miśrī ek dravya hai aur miṭhās usakā guṇ hai’ aisā kahīṁ draṣṭāṁtameṁ kahā
ho to use siddhāṁtarūp nahīṁ samajhanā cāhiye; usī prakār yahān̐ bhī jīvake saṁkocavistārarūp dārṣṭāṁtako
samajhaneke liye ratna aur
(dūdhameṁ phailī huī) usakī prabhāko jo avyatiriktapanā kahā hai yah siddhāṁtarūp nahīṁ
samajhanā cāhiye. pudgalātmak ratnako draṣṭāṁt banākar asaṁkhyapradeśī jīvadravyake saṁkocavistārako kisī prakār
samajhāneke hetu yahān̐ ratnakī prabhāko ratnase abhinna kahā hai.
(arthāt ratnakī prabhā saṁkocavistārako prāpta hone
par mānoṁ ratnake aṁś hī–ratna hī–saṁkocavistārako prāpta hue aisā samajhaneko kahā hai).]

Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version

66
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
svapradeśopasaṁhāreṇ tadvayāpnotyaṇuśarīramiti.. 33..
savvattha atthi jīvo ṇa ya ekko ekkakāy ekkaṭṭho.
ajjhavasāṇavisiṭṭho ciṭṭhadi
maliṇo rajamalehiṁ.. 34..
sarvatrāsti jīvo na caik ekakāye aikyasthaḥ.
adhyavasānaviśiṣṭaśceṣṭate malino rajomalaiḥ.. 34..
atra jīvasya dehāddehāṁtare‘stitvaṁ, dehātpr̥thagbhūtatvaṁ, dehāṁtarasaṁcaraṇakāraṇaṁ copanyastam.
-----------------------------------------------------------------------------

vyāpta hotā hai, usī prakār jīv anya choṭe śarīrameṁ sthitiko prāpta hone par svapradeśoṁke saṁkoc
dvārā us choṭe śarīrameṁ vyāpta hotā hai.
bhāvārthaḥ– tīn lok aur tīn kālake samasta dravya–guṇ–paryāyoṁko ek samayameṁ prakāśit
karanemeṁ samartha aise viśuddha–darśanajñānasvabhāvavāle caitanyacamatkāramātra śuddhakvavāstikāyase vilakṣaṇ
mithyātvarāgādi vikalpoṁ dvārā upārjit jo śarīranāmakarma usase janit [arthāt us
śarīranāmakarmakā uday jisameṁ nimitta hai aise] saṁkocavistārake ādhīnarūpase jīv sarvotkr̥ṣṭa
avagāharūpase pariṇamit hotā huā sahasrayojanapramāṇ mahāmatsyake śarīrameṁ vyāpta hotā hai, jaghanya
avagāharūpase pariṇamit hotā huā utsedh ghanāṁgulake asaṁkhyātaveṁ bhāg jitane labdhyaparyāpta
sūkṣmanigodake śarīrameṁ vyāpta hotā hai aur madhyam avagāharūpase pariṇamit hotā huā madhyam śarīrameṁ
vyāpta hotā hai.. 33..
gāthā 34

anvayārthaḥ–
[jīvaḥ] jīv [sarvatra] sarvatra [kramavartī sarva śarīromeṁ] [asti] hai [ca] aur
[ekakāye] kisī ek śarīrameṁ [aikyasthaḥ] [kṣīranīravat] ekarūpase rahatā hai tathāpi [na ekaḥ]
usake sāth ek nahīṁ hai; [adhyavasānaviśiṣṭaḥ] adhyavasāyaviśiṣṭa vartatā huā [rajomalaiḥ malinaḥ]
rajamal [karmamal] dvārā malin honese [ceṣṭate] vah bhamaṇ karatā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ jīvakā dehase dehāṁtarameṁ [–ek śarīrase anya śarīrameṁ] astitva, dehase pr̥thaktva
tathā dehāntarameṁ gamanakā kāraṇ kahā hai.
--------------------------------------------------------------------------
tan tan dhare jīv, tan mahīṁ aikayastha paṇ nahi ek che,
jīv vividh adhyavasāyayut, rajamaḷamalin thaīne bhame. 34.

Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
67
ātmā hi saṁsārāvasthāyāṁ kramavartinyanavacchinnaśarīrasaṁtāne yathaikasmin śarīre vr̥ttaḥ tathā
krameṇānyeṣvapi śarīreṣu vartat iti tasya sarvatrāstitvam. na caikasmin śarīre nīre kṣīramivaikyen
sthito‘pi bhinnasvabhāvatvātten sahaik iti tasya dehātpr̥thagbhūtatvam. anādi–
baṁdhanopādhivivartitavividhādhyavasāyaviśiṣṭatvātanmūlakarmajālamalīmasatvācca ceṣṭamānasyātmanasta–
thāvidhādhyavasāyakarmanirvartitetaraśarīrapraveśo bhavatīti tasya dehāṁtarasaṁcaraṇakāraṇopanyās
iti..34..
jesiṁ jīvasahāvo ṇatthi abhāvo ya savvahā tassa.
te hoṁti bhiṇṇadehā siddhā vacigoyaramadīdā.. 35..
yeṣāṁ jīvasvabhāvo nāstyabhāvaśca sarvathā tasya.
te bhavanti bhinnadehāḥ siddhā vāggocaramatītāḥ.. 35..
-----------------------------------------------------------------------------
ātmā saṁsār–avasthāmeṁ kramavartī acchinna [–aṭūṭ] śarīrapravāhameṁ jis prakār ek śarīrameṁ
vartatā hai usī prakār kramase anya śarīroṁmeṁ bhī vartatā hai; is prakār use sarvatra [–sarva śarīroṁmeṁ]
astitva hai. aur kisī ek śarīrameṁ, pānīmeṁ dūdhakī bhān̐ti ekarūpase rahane par bhī, bhinna svabhāvake
kāraṇ usake sāth ek [tadrūp] nahīṁ hai; is prakār use dehase pr̥thakpanā hai. anādi baṁdhanarūp
upādhise vivartan [parivartan] pānevāle vividh adhyavasāyoṁse viśiṣṭa honeke kāraṇ [–anek prakārake
adhyavasāyavālā honeke kāraṇ] tathā ve adhyavasāy jisakā nimitta haiṁ aise karmasamūhase malin honeke
kāraṇ bhramaṇ karate hue ātmāko tathāvidh adhyavasāyoṁ tathā karmoṁse race jāne vāle [–us prakārake
mithyātvarāgādirūp bhāvakarmoṁ tathā dravyakarmoṁse race jāne vāle] anya śarīrameṁ praveś hotā hai; is
prakār use dehāntarameṁ gaman honekā kāraṇ kahā gayā.. 34..
gāthā 35
anvayārthaḥ– [yeṣāṁ] jinake [jīvasvabhāvaḥ] jīvasvabhāv [–prāṇadhāraṇarūp jīvatva] [na
asti] nahīṁ hai aur [sarvathā] sarvathā [tasya abhāvaḥ ca] usakā abhāv bhī nahīṁ hai, [te] ve
[bhinnadehāḥ] deharahit [vāggocaram atītāḥ] vacanagocarātīt [siddhāḥ bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------

jīvatva nahi ne sarvathā tadabhāv paṇ nahi jemane,
te siddha che–je dehavirahit vacanaviṣayātīt che. 35.

Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version

68
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
siddhānāṁ jīvatvadehamātratvavyavastheyam.
siddhānāṁ hiṁ dravyaprāṇadhāraṇātmako mukhyatven jīvasvabhāvo nāsti. na ca jīvasvabhāvasya
sarvathābhāvo‘sti bhāvaprāṇadhāraṇātmakasya jīvasvabhāvasya mukhyatven sadbhāvāt. na ca teṣāṁ śarīreṇ sah
nīrakṣīrayorivaikyen vr̥ttiḥ, yataste tatsaṁparkahetubhūtakaṣāyayogaviprayogādatī–
tānaṁtaraśarīramātrāvagāhapariṇatatve‘pyatyaṁtabhinnadehāḥ. vācāṁ gocaramatītaśca tanmahimā, yataste
laukikaprāṇadhāraṇamaṁtareṇ śarīrasaṁbaṁdhamaṁtareṇ ca pariprāptanirupādhisvarūpāḥ satataṁ prat–paṁtīti..35..
ṇa kudoci vi uppaṇṇo jamhā kajjaṁ ṇa teṇ so siddho.
uppādedi ṇa kiṁci vi kāraṇamavi teṇ ṇa sa hodi.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah siddhoṁke [siddhabhagavantoṁke] jīvatva aur dehapramāṇatvakī vyavasthā hai.
siddhoṁko vāstavameṁ dravyaprāṇake dhāraṇasvarūp jīvasvabhāv mukhyarūpase nahīṁ hai; [unheṁ]
jīvasvabhāvakā sarvathā abhāv bhī nahīṁ hai, kyoṁki bhāvaprāṇake dhāraṇasvarūp jīvasvabhāvakā mukhyarūpase
sadbhāv hai. aur unheṁ śarīrake sāth, nīrakṣīrakī bhān̐ti, ekarūp
1vr̥tti nahīṁ hai; kyoṁki
śarīrasaṁyogase hetubhūt kaṣāy aur yogakā viyog huā hai isaliye ve 2atīt anantar śarīrapramāṇ
avagāharūp pariṇat hone par bhī atyaṁt deharahit haiṁ. aur 3vacanagocarātīt unakī mahimā hai; kyoṁki
laukik prāṇake dhāraṇ binā aur śarīrake sambandha binā, saṁpūrṇarūpase prāpta kiye hue nirupādhi svarūp
dvārā ve satat pratapate haiṁ [–pratāpavanta vartate haiṁ].. 35..
--------------------------------------------------------------------------
1. vr̥tti = vartan; astitva.

2. atīt anantar = bhūt kālakā sabase antim; carama. [siddhabhagavantoṁkī avagāhanā caramaśarīrapramāṇ hone ke
kāraṇ us antim śarīrakī apekṣā lekar unheṁ ‘dehapramāṇapanā’ kahā jā sakatā hai tathāpi, vāstavameṁ ve
atyanta deharahit haiṁ.]

3. vacanagocarātīt = vacanagocaratāko atikrānta ; vacanaviṣayātīt; vacan–agocara.

ūpaje nahīṁ ko kāraṇe te siddha tethī na kārya che,
upajāvatā nathī kāṁī paṇ tethī na kāraṇ paṇ ṭhare. 36.

Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
69
na kutaścidapyutpanno yasmāt kāryaṁ na ten saḥ siddhaḥ.
utpādayati na kiṁcidapi kāraṇamapi ten na sa bhavati.. 36..
siddhasya kāryakāraṇabhāvanirāso‘yam.
yathā saṁsārī jīvo bhāvakarmarūpayātmapariṇāmasaṁtatyā dravyakarmarūpayā ca pudgalapariṇāmasaṁtatyā
kāraṇabhūtayā ten ten devamanuṣyatiryagnārakarūpeṇ kāryabhūt utpadyate na tathā siddharūpeṇāpīti. siddho
hyubhayakarmakṣaye svayamutpadyamāno nānyataḥ kutaścidutpadyat iti. yathaiv ca sa ev saṁsārī
bhāvakarmarūpāmātmapariṇāmasaṁtatiṁ dravyakarmarūpāṁ ca pudgalapariṇāmasaṁtatiṁ kāryabhūtāṁ kāraṇabhūtatven
nirvartayan tāni tāni devamanuṣyatiryagnārakarūpāṇi kāryāṇyutpādayatyātmano na tathā siddharūpamapīti.
siddho hyubhayakarmakṣaye svayamātmānamutpādayannānyatkiñcidutpādayati.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 36
anvayārthaḥ– [yasmāt saḥ siddhaḥ] ve siddha [kutaścit api] kisī [anya] kāraṇase [na
utpannaḥ] utpanna nahīṁ hote [ten] isaliye [kāryaṁ na] kārya nahīṁ haiṁ, aur [kiṁcit api] kuch bhī
[anya kāryako] [na utpādayati] utpanna nahīṁ karate [ten] isaliye [saḥ] ve [kāraṇam api]
kāraṇ bhī [na bhavati] nahīṁ haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, siddhako kāryakāraṇabhāv honekā nirās hai [arthāt siddhabhagavānako kāryapanā aur
kāraṇapanā honekā nirākaraṇ–khaṇḍan hai].
jis prakār saṁsārī jīv kāraṇabhūt aisī bhāvakarmarūp ātmapariṇāmasaṁtati aur dravyakarmarūp
pudgalapariṇāmasaṁtati dvārā un–un dev–manuṣya–tiryaṁc–nārakake rūpameṁ kāryabhūtarūpase utpanna hotā
hai, usī prakār siddharūpase bhī utpanna hotā hai–– aiesā nahīṁ hai; [aur] siddha [–siddhabhagavān]
vāstavameṁ, donoṁ karmoṁ kā kṣay hone par, svayaṁ [siddharūpase] utpanna hote hue anya kisī kāraṇase
[–bhāvakarmase yā dravyakarmase] utpanna nahīṁ hote.
punaśca, jis prakār vahī saṁsārī [jīv] kāraṇabhūt hokar kāryabhūt aisī bhāvakarmarūp
ātmapariṇāmasaṁtati aur dravyakarmarūp pudgalapariṇāmasaṁtati racatā huā kāryabhūt aise ve–ve dev–
manuṣya–tiryaṁc–nārakake rūp apanemeṁ utpanna karatā hai, usī prakār siddhakā rūp bhī [apanemeṁ] utpanna
karatā hai–– aiesā nahīṁ hai; [aur] siddha vāstavameṁ, donoṁ karmoṁkā kṣay hone par, svayaṁ apaneko
[siddharūpase] utpanna karate hue anya kuch bhī [bhāvadravyakarmasvarūp athavā devādisvarūp kārya] utpanna
nahīṁ karate.. 36..
--------------------------------------------------------------------------
ātmapariṇāmasaṁtati = ātmāke pariṇāmoṁkī paramparā.

Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version

70
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sassadamadh ucchedaṁ bhavvamabhavvaṁ ca suṇṇamidaraṁ ca.
viṇṇāṇamaviṇṇāṇaṁ ṇa vi jujjadi asadi sabbhāve.. 37..
śāśvatamathocchedo bhavyamabhavyaṁ ca śūnyamitaracca.
vijñānamavijñānaṁ nāpi yujyate asati sadbhāve.. 37..
atra jīvābhāvo muktiriti nirastam.
dravyaṁ dravyatayā śāśvatamiti, nitye dravye paryāyāṇāṁ pratisamayamucched iti, dravyasya sarvadā
abhūtaparyāyaiḥ bhāvyamiti, dravyasya sarvadā bhūtaparyāyairabhāvyamiti, dravyamanyadravyaiḥ sadā śūnyamiti, dravyaṁ
svadravyeṇ sadā‘śūnyamiti, kvacijjīvadravye‘naṁtaṁ jñānaṁ kvacitsāṁtaṁ jñānamiti, kvacijjīvadravye‘naṁtaṁ
kvacitsāṁtamajñānamiti–etadanyathā–
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 37
anvayārthaḥ– [sadbhāve asati] yadi [mokṣameṁ jīvakā] sadbhāv na ho to [śāśvatam] śāśvat,
[ath ucchedaḥ] nāśavaṁt, [bhavyam] bhavya [–honeyogya], [abhavyam ca] abhavya [–na honeyogya],
[śūnyam] śūnya, [itarat ca] aśūnya, [vijñānam] vijñān aur [avijñānam] avijñān [na api
yujyate] [jīvadravyameṁ] ghaṭit nahīṁ ho sakate. [isaliye mokṣameṁ jīvakā sadbhāv hai hī.]
ṭīkāḥ– yahān̐, ‘jīvakā abhāv so mukti hai’ is bātakā khaṇḍan kiyā hai.
[1] dravya dravyarūpase śāśvat hai, [2] nitya dravyameṁ paryāyoṁkā prati samay nāś hotā hai, [3]
dravya sarvadā abhūt paryāyarūsape bhāvya [–honeyogya, pariṇamit honeyogya] hai, [4] dravya sarvadā bhūt
paryāyarūpase abhāvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyoṁ se sadā śūnya hai, [6] dravya
svadravyase sadā aśūnya hai, [7]
1ikasī jīvadravyameṁ ananta jñān aur kisīmeṁ sānta jñān hai, [8] 2
ikasī
--------------------------------------------------------------------------
1. jise samyaktvase cyut nahīṁ honā hai aise samyaktvī jīvako ananta jñān hai aur jise samyaktvase cyut honā
hai aise samyaktvī jīvake sānta jñān hai.
2. abhavya jīvako ananta ajñān hai aur jise kisī kāl bhī jñān hotā hai aise ajñānī bhavya jīvako sānta
ajñān hai.
sadbhāv jo nahi hoy to dhruv, nāś, bhavya, abhavya ne
vijñān, aṇavijñān, śūnya, aśūnya–e kaṁī nav ghaṭe. 37.

Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
71
nupapadyamānaṁ muktau jīvasya sadbhāvamāvedayatīti.. 37..
kammāṇaṁ phalamekko ekko kajjaṁ tu ṇāṇamadh ekko.
cedayadi jīvarāsī cedagabhāveṇ tiviheṇa.. 38..
karmaṇāṁ phalamekaḥ ekaḥ kāryaṁ tu jñānamathaikaḥ.
cetayati jīvarāśiścetakabhāven trividhena.. 38..
cetayitr̥tvaguṇavyākhyeyam.
eke hi cetayitāraḥ prakr̥ṣṭataramohamalīmasen prakr̥ṣṭatarajñānāvaraṇamudritānubhāven
-----------------------------------------------------------------------------

jīvadravyameṁ ananta ajñān aur kisīmeṁ sānta ajñān hai – yah sab,
1anyathā ghaṭit na hotā huā,
mokṣameṁ jīvake sadbhāvako pragaṭ karatā hai.. 37..
gāthā 38
anvayārthaḥ– [trividhen cetakabhāven] trividh cetakabhāv dvārā [ekaḥ jīvarāśiḥ] ek jīvarāśi
[karmaṇāṁ phalam] karmoṁke phalako, [ekaḥ tu] ek jīvarāśi [kāryaṁ] kāryako [ath] aur [ekaḥ]
ek jīvarāśi [jñānam] jñānako [cetayati] cetatī [–vedatī] hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. anyathā = anya prakārase; dūsarī rītise. [mokṣameṁ jīvakā astitva hī na rahatā ho to uparokta āṭh
bhāv ghaṭit ho hī nahīṁ sakate. yadi mokṣameṁ jīvakā abhāv hī ho jātā ho to, [1] pratyek dravya
dravyarūpase śāśvat hai–yah bāt kaise ghaṭit hogī? [2] pratyek dravya nitya rahakar usameṁ paryāyakā nāś
hotā rahatā hai– yah bāt kaise ghaṭit hogī? [3–6] pratyek dravya sarvadā anāgat paryāyase bhāvya, sarvadā
atīt paryāyase abhāvya, sarvadā parase śūnya aur sarvadā svase aśūnya hai– yah bāteṁ kaise ghaṭit hoṁgī?
[7] kisī jīvadravyameṁ ananta jñān haie– yah bāt kaise ghaṭit hogī? aur [8] kisī jīvadravyameṁ sānta
ajñān hai [arthāt jīvadravya nitya rahakar usameṁ ajñānapariṇāmakā anta ātā hai]– yah bāt kaise ghaṭit
hogī? isaliye in āṭh bhāvoṁ dvārā mokṣameṁ jīvakā astitva siddha hotā hai.]
traṇavidh cetakabhāvathī ko jīvarāśi ‘kārya’ne,
ko jīvarāśi ‘karmaphaḷ’ne, koī cete ‘jñān’ne. 38.