Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version
tataḥparapariṇāmadyotamānatvādvayavahārakālo niścayenānanyāśrito‘pi pratītyabhav ityabhi–dhīyate.
tadatrāstikāyasāmānyaprarūpaṇāyāmastikāyatvābhāvātsākṣādanupanyasyamāno‘pi
[sā mātrā api] aur vah parimāṇ [khalu] vāstavameṁ [pudgaladravyeṇ vinā] pudgaladravyake nahīṁ hotā;
[tasmāt] isaliye [kālaḥ pratītyabhavaḥ] kāl āśritarūpase upajanevālā hai [arthāt vyavahārakāl
parakā āśray karake utpanna hotā hai aisā upacārase kahā jātā hai].
rakhanevāle pramāṇ [–kālaparimāṇ] binā saṁbhavit nahīṁ hotā; aur vah pramāṇ pudgaladravyake pariṇām
binā niścit nahīṁ hotā. isaliye, vyavahārakāl parake pariṇām dvārā jñāt honeke kāraṇ – yadyapi
niścayase vah anyake āśrit nahīṁ hai tathāpi – āśritarūpase utpanna honevālā [–parake avalambanase
upajanevālā] kahā jātā hai.
paṁcāstikāyakī bhān̐ti lokarūpase pariṇat hai– aisā, atyanta tīkṣṇa daṣṭise jānā jā sakatā hai.
sākṣāt =sīdhā [kālakā vistr̥t sīdhā kathan śrī pravacanasārake dvitīy–śrutaskaṁdhameṁ kiyā gayā hai; isaliye
Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version
pudgaloṁ dvārā niścit hotā hai. isaliye vyavahārakālakī utpatti pudgaloṁ dvārā hotī [upacārase]
kahī jātī hai.
bhinna hai–aisā samajhanā. jis prakār das ser pānīke miṭṭīmay ghaṛekā māp pānī dvārā hotā hai
tathāpi ghaṛā miṭṭīkī hī paryāyarūp hai, pānīkī paryāyarūp nahīṁ hai, usī prakār samay–nimeṣādi
vyavahārakālakā māp pudgal dvārā hotā hai tathāpi vyavahārakāl kāladravyakī hī paryāyarūp hai,
pudgalakī paryāyarūp nahīṁ hai.
padārtha avaśya honā cāhiye. vah padārtha so kāladravya hai. kāladravya pariṇamit honese vyavahārakāl
hotā hai aur vah vyavahārakāl pudgal dvārā māpā jānese use upacārase parāśrit kahā jātā hai.
paṁcāstikāyakī bhān̐ti niścayavyavahārarūp kāl bhī lokarūpase pariṇat hai aisā sarvajñoṁne dekhā hai aur
ati tīkṣṇa draṣṭi dvārā spaṣṭa samyak anumān bhī ho sakatā hai.
upalabdhi nahīṁ huī hai; us jīvāstikāyakā hī samyak śraddhān, usīkā rāgādise bhinnarūp bhedajñān
aur usīmeṁ rāgādivibhāvarūp samasta saṁkalpa–vikalpajālake tyāg dvārā sthir pariṇati kartavya hai
.. 26..
Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version
bhottā ya dehametto ṇa hi
bhoktā ca dehamātro na hi mūrtaḥ karmasaṁyuktaḥ.. 27..
ātmā hi niścayen bhāvaprāṇadhāraṇājjīvaḥ, vyavahāreṇ dravyaprāṇadhāraṇājjīvaḥ. niścayen
pīṭhikā samāpta huī.
bhoktā hai, [dehamātraḥ] dehapramāṇ hai, [na hi mūrtaḥ] amūrta hai [ca] aur [karmasaṁyuktaḥ] karmasaṁyukta hai.
1. sopādhi = upādhi sahit; jisameṁ parakī apekṣā ātī ho aisā.
2. niścayase citśaktiko ātmāke sāth abhed hai aur vyavahārase bhed hai; isaliye niścayase ātmā citśaktisvarūp
kartā ane bhoktā, śarīrapramāṇ, karme yukta che. 27.
Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version
caitanyapariṇāmalakṣaṇenopayogenopalakṣitatvādupayogaviśeṣitaḥ. niścayen bhāvakarmaṇāṁ, vyavahāreṇ
dravyakarmaṇāmāsravaṇabaṁdhanasaṁvaraṇanirjaraṇamokṣaṇeṣu svayamīśatvāt prabhuḥ. niścayen
paudgalikakarmanimittātmapariṇāmānāṁ, vyavahāreṇātmapariṇāmanimittapaudgalikakarmaṇāṁ kartr̥tvātkartā.
niścayenaśubhāśubhakarmanimittasukhaduḥkhapariṇāmānāṁ, vyavahāreṇ śubhāśubhakarmasaṁpādi–teṣṭāniṣṭaviṣayāṇāṁ
bhoktr̥tvādbhoktā. niścayen lokamātro‘pi viśiṣṭāvagāhapariṇāmaśaktiyukta–tvānnāmakarmanirvr̥ttamaṇu mahacca
śarīramadhitiṣṭhan vyavahāreṇ dehamātraḥ. vyavahāreṇ karmabhiḥ sahaikatvapariṇāmānmūrto‘pi niścayen
‘upayogalakṣit’ hai; niścayase bhāvakarmoṁke āsrav, baṁdh, saṁvar, nirjarā aur mokṣa karanemeṁ svayaṁ īś
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] dravyakarmoṁke āsrav, baṁdh, saṁvar,
nirjarā aur mokṣa karanemeṁ svayaṁ īś honese ‘prabhu’ hai; niścayase paudgalik karma jinakā nimitta hai
aise ātmapariṇāmoṁkā kartr̥tva honese ‘kartā’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] ātmapariṇām
jinakā nimitta hai aise paudgalik karmoṁkā kartr̥tva honese ‘kartā’ hai; niścayase śubhāśubh karma
jinakā nimitta hai aise sukhaduḥkhapariṇāmoṁkā bhoktr̥tva honese ‘bhoktā’ hai, vyavahārase [asadbhūt
vyavahāranayase] śubhāśubh karmoṁse saṁpādit [prāpta] iṣṭāniṣṭa viṣayoṁkā bhoktr̥tva honese ‘bhoktā’ hai;
niścayase lokapramāṇ hone par bhī, viśiṣṭa avagāhapariṇāmakī śaktivālā honese nāmakarmase racit
choṭe–baṛe śarīrameṁ rahatā huā vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] ‘dehapramāṇ’ hai; vyavahārase
[asadbhūt vyavahāranayase] karmoṁke sāth ekatvapariṇāmake kāraṇ mūrta hone par bhī, niścayase arūpī–
svabhāvavālā honeke kāraṇ ‘amūrta’ hai;
2. saṁsārī ātmā niścayase nimittabhūt pudgalakarmoṁko anurūp aise naimittik ātma pariṇāmoṁke sāth [arthāt
naimittik pudgalakarmoṁke sāth [arthāt dravyakarmoṁke sāth] saṁyukta honese karmasaṁyukta hai.
Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version
caitanyapariṇāmānurūpapudgalapariṇāmātmabhiḥ karmabhiḥ saṁyuktatvātkarmasaṁyukta iti.. 27..
kammamalavippamukko uḍḍhaṁ
sa sarvajñānadarśī labhate sukhamanindriyamanaṁtam.. 28..
anurūp pudgalapariṇāmātmak karmoṁke sāth saṁyukta honese ‘karmasaṁyukta’ hai.
nirūpaṇ prārambha karate hue is gāthāmeṁ saṁsārasthit ātmāko jīv [arthāt jīvatvavālā], cetayitā,
upayogalakṣaṇavālā, prabhu, kartā ityādi kahā hai. jīvatva, cetayitr̥tva, upayog, prabhutva, kartr̥tva,
ityādikā vivaraṇ agalī gāthāoṁmeṁ āyegā.. 27..
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakā [labhate] anubhav karatā hai.
sarvajñadarśī te anaṁt aniṁdri sukhane anubhave. 28.
Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version
ātmā hi paradravyatvātkarmarajasā sākalyen yasminnev kṣaṇe
svarūpabhūtatvādamukto‘naṁtamatīndriyaṁ sukhamanubhavati. muktasya cāsya bhāvaprāṇadhāraṇalakṣaṇaṁ jīvatvaṁ,
cidrūpalakṣaṇaṁ cetayitr̥tvaṁ, citpariṇāmalakṣaṇ upayogaḥ, nirvartitasamastādhikāraśaktimātraṁ prabhutvaṁ,
samastavastvasādhāraṇasvarūpanirvartanamātraṁ kartr̥tvaṁ, svarūpabhūtasvātankryalakṣaṇasukhopalambha–rūpaṁ
bhoktr̥tvaṁ, atītānaṁtaraśarīraparimāṇāvagāhapariṇāmarūpaṁ
bhāvakarmāṇi tu
abhāv honese [vahān̐] sthir rahatā huā, kevalajñān aur kevaladarśan [nij] svarūpabhūt honeke
kāraṇ unase na chūṭatā huā ananta atīndriy sukhakā anubhav karatā hai. us mukta ātmāko,
bhāvaprāṇadhāraṇ jisakā lakṣaṇ
hotā hai; prāpta kiye hue samasta [ātmik] adhikāroṁkī
svarūpabhūt svātaṁkrya jisakā lakṣaṇ [–svarūp] hai aise sukhakī upalabdhirūp ‘bhoktr̥tva’ hotā hai;
atīt anantar [–antim] śarīr pramāṇ avagāhapariṇāmarūp ‘
svayaṁ samartha hai isaliye vah prabhu hai.]
2. mukta ātmākī avagāhanā caramaśarīrapramāṇ hotī hai isaliye us antim śarīrakī apekṣā lekar unako
3. vivikta = bhinna; rahita.
Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version
viśvasyaikadeśeṣu krameṇ vyāpriyamāṇā. yadā tu jñānāvaraṇādikarmasaṁparkaḥ praṇaśyati tadā paricchedyasya
viśvasya
deśameṁ kramaśaḥ vyāpār karatī huī vivartanako prāpta hotī hai. kintu jab jñānāvaraṇādikarmoṁkā samparka
vinaṣṭa hotā hai, tab
abhāv], vāstavameṁ niścit [–niyat, acal] sarvajñapanekī aur sarvadarśīpanekī upalabdhi hai. yahī,
dravyakarmoṁke nimittabhūt bhāvakarmoṁke kartr̥tvakā vināś hai; yahī, vikārapūrvak anubhavake abhāvake kāraṇ
2. cidvivarta = caitanyakā parivartan arthāt caitanyakā ek viṣayako choṛạkar anya viṣayako jānanerūp badalanā;
3. kūṭastha = sarvakāl ek rūp rahanevālī; acala. [jñānāvaraṇādikarmokā sambandha naṣṭa hone par kahīṁ citśakti
kālake samasta jñeyoṁko jānatī rahatī hai, isaliye use kathaṁcit kūṭastha kahā hai.]
4. aupādhik = dravyakarmarūp upādhike sāth sambandhavāle; jinameṁ dravyakarmarūpī upādhi nimitta hotī hai aise;
Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version
cānādivivartakhedavicchittisusthitānaṁtacaitanyasyātmanaḥ svataṁtrasvarūpānubhūtilakṣaṇasukhasya bhoktr̥–
tvamiti.. 28..
pappodi suhamaṇaṁtaṁ avvābādhaṁ sagamamuttaṁ.. 29..
prāpnoti sukhamanaṁtamavyābādhaṁ svakamamūrtam.. 29..
jisakā ananta caitanya susthit huā hai aise ātmāko svataṁtrasvarūpānubhūtilakṣaṇ sukhakā [–svataṁtra
svarūpakī anubhūti jisakā lakṣaṇ hai aise sukhakā] bhoktr̥tva hai.. 28..
[avyābādham] avyābādh [anaṁtam] ananta [sukham] sukhako [prāpnoti] upalabdha karatā hai.
dvārā] kramaśaḥ kuch–kuch jānatā hai aur dekhatā hai tathā parāśrit, mūrta [indriyādi] ke sāth
sambandhavālā, savyābādh [–bādhā sahit] aur sānta sukhakā anubhav karatā hai; kintu jab usake
karmakleś samastarūpase vināśako prāpta hote haiṁ tab, ātmaśakti anargal [–niraṁkuś] aur
asaṁkucit honese, vah asahāyarūpase [–kisīkī sahāyatāke binā] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakṣetrakālabhāv] jānatā hai aur dekhatā hai tathā svāśrit, mūrta [indriyādi] ke sāth sambandha
rahit, avyābādh aur ananta sukhakā anubhav karatā hai. isaliye sab svayamev jānane aur
dekhanevāle tathā svakīy sukhakā anubhavan karanevāle siddhako parase [kuchabhī] prayojan nahīṁ hai.
svayamev cetak sarvajñānī–sarvadarśī thāy che,
ne nij amūrta anaṁt avyābādh sukhane anubhave. 29.
Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version
ātmā hi jñānadarśanasukhasvabhāvaḥ saṁsārāvasthāyāmanādikarmakl̥eśasaṁkocitātmaśaktiḥ
sukhamanubhavati ca. yadā tvasya karmakl̥eśāḥ sāmastyen praṇaśyanti, tadā‘nargalāsaṁkucitātma–
śaktirasahāyaḥ svayamev yugapatsamagraṁ jānāti paśyati, svapratyayamamūrtasaṁbaddhamavyābādhamanaṁtaṁ sukh
manubhavati ca. tataḥ siddhasya samastaṁ svayamev jānataḥ paśyataḥ, sukhamanubhavataśca svaṁ, na pareṇ
prayojanamiti.. 29..
kālameṁ sarvajña nahīṁ hai’ aisā kaho, to vah saṁmat hī hai. kintu yadi ‘ tīnoṁ lokameṁ aur tīnoṁ
kālameṁ sarvajña nahīṁ hai ’ aisā kaho to ham pūchate haiṁ ki vah tumane kaise jānā? ydi tīnoṁ lokako
aur tīnoṁ kālako sarvajña rahit tumane dekh–jān liyā to tumhīṁ sarvajña ho gaye, kyoṁki jo tīn
lok aur tīn kālako jāne vahī sarvajña hai. aur yadi sarvajña rahit tīnoṁ lok aur tīnoṁ kālako
tumane nahīṁ dekhā–jānā hai to phir ‘ tīn lok aur tīn kālameṁ sarvajña nahīṁ hai ’ aisā tum kaise
kah sakate ho? is prakār siddha hotā hai ki tumhārā kiyā huā sarvajñakā niṣedh yogya nahīṁ hai.
uṣṇatārūp pariṇamit agni samasta dāhyako jalātī hai, usī prakār paripūrṇa jñānarūp pariṇamit
Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version
so jīvo pāṇā puṇ balamiṁdiyamāu ussāso.. 30..
sa jīvaḥ prāṇāḥ punarbalamindriyamāyurucchavāsaḥ.. 30..
kālameṁ janma lene vāle jīvoṁko ] prāpta nahīṁ hotī tathāpi sarvajñatvaśaktivāle nij ātmākā spaṣṭa
anubhav is kṣetrameṁ is kālameṁ bhī ho sakatā hai.
yah śāstra adhyātma śāstra honese yahān̐ sarvajñasiddhikā vistār nahīṁ kiyā gayā hai; jijñāsuko
prāṇ [indriyam] indriy, [balam] bal, [āyuḥ] āyu tathā [ucchavāsaḥ] ucchvās hai.
trikāl acchinna–saṁtānarūpase [aṭūṭ dhārāse] dhāraṇ karatā hai isaliye saṁsārīko jīvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhāvaprāṇ hī dhāraṇ honese jīvatva hai aisā samajhanā.. 30..
‘pudgalasāmānya, pudgalasāmānya, pudgalasāmānya ’ aisī ekarūpatā–sadraśatā hotī hai ve dravyaprāṇ haiṁ.]
je cār prāṇe jīvato pūrve, jīve che, jīvaśe,
te jīv che; ne prāṇ indriy–āyu–bal–ucchvās che. 30.
Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version
dhāraṇātsaṁsāriṇo jīvatvam. muktasya tu kevalānāmev bhāvaprāṇānāṁ dhāraṇāttadavaseyamiti.. 30..
desehiṁ asaṁkhādā siy logaṁ savvamāvaṇṇā.. 31..
kecittu aṇāvaṇṇā micchādaṁsaṇakasāyajogajudā.
vijudā ya tehiṁ bahugā
deśairasaṁkhyātāḥ syāllokaṁ sarvamāpannāḥ.. 31..
kecittu anāpannā mithyādarśanakaṣāyayogayutāḥ.
viyutāśca tairbahavaḥ siddhāḥ saṁsāriṇo jīvāḥ.. 32..
asaṁkhyāt pradeśavāle haiṁ. [syāt sarvam lokam āpannāḥ] katipay kathaṁcit samasta lokako prāpta hote
haiṁ [kecit tu] aur katipay [anāpannāḥ] aprāpta hote haiṁ. [bahavaḥ jīvāḥ] anek [–ananta] jīv
[mithyādarśanakaṣāyayogayutāḥ] mithyādarśan–kaṣāy–yogasahit [saṁsāriṇaḥ] saṁsārī haiṁ [ca] aur
anek [–ananta jīv] [taiḥ viyutāḥ] mithyādarśan–kaṣāy–yogarahit [siddhāḥ] siddha haiṁ.
je agurulaghuk ananta te–rūp sarva jīvo pariṇame;
saunā pradeś asaṁkhya; katipay lokavyāpī hoy che; 31.
avyāpī che katipay; valī nirdoṣ siddha jīvo ghaṇā;
mithyātva–yog–kaṣāyayut saṁsārī jīv bahu jāṇavā. 32.
Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version
aise un jīvoṁmeṁ katipay kathaṁcit [kevalasamudghātake kāraṇ] lokapūraṇ–avasthāke prakār dvārā
samasta lokameṁ vyāpta hote haiṁ aur katipay samasta lokameṁ avyāpta hote haiṁ. aur un jīvoṁmeṁ jo
anādi
jitanā haiṁ. aur jīvake svakṣetrake choṭese choṭe aṁś karane par svabhāvase hī sadaiv asaṁkhya aṁś hote haiṁ,
isaliye jīv sadaiv aise asaṁkhya aṁśoṁ jitanā hai.]
2. guṇ = aṁś; avibhāg pariccheda. [jīvameṁ agurulaghutva nāmakā svabhāv hai. vah svabhāv jīvako
[–aṁś] kahe haiṁ.]
3. kisī guṇameṁ [arthāt guṇakī paryāyameṁ] aṁśakalpanā kī jānepar, usakā jo choṭese choṭā [jaghanya mātrārūp,
4. ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihāni = chah sthānameṁ samāveś pānevālī vr̥ddhihāni; ṣaṭguṇ vr̥ddhihāni.
Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version
asaṁkhyeyāḥ. evaṁvidheṣu teṣu kecitkathaṁcillokapūraṇāvasthāprakāreṇ sarvalokavyāpinaḥ, kecittu
tadavyāpin iti. ath ye teṣu mithyādarśanakaṣāyayogairanādisaṁtatipravr̥ttairyuktāste saṁsāriṇaḥ, ye
vimuktāste siddhāḥ, te ca pratyekaṁ bahav iti.. 31–32..
tah dehī dehattho sadehamittaṁ pabhāsayadi.. 33..
tathā dehī dehasthaḥ svadehamātraṁ prabhāyasati.. 33..
pravāharūpase pravartamān mithyādarśan–kaṣāy–yog sahit haiṁ ve saṁsārī haiṁ, jo unase vimukta haiṁ [arthāt
mithyādarśan–kaṣāy–yogase rahit haiṁ] ve siddha haiṁ; aur ve har prakārake jīv bahut haiṁ [arthāt
saṁsārī tathā siddha jīvoṁmeṁse haraek prakārake jīv ananta haiṁ].. 31–32..
[dehasthaḥ] dehameṁ rahatā huā [svadehamātraṁ prabhāsayati] svadehapramāṇ prakāśit hotā hai.
jyam dūdhamāṁ sthit padmarāgamaṇi prakāśe dūdhane,
tyam dehamāṁ sthit dehī dehapramāṇ vyāpakatā lahe. 33.
Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version
kṣīre‘gnisaṁyogādudvalamāne tasya padmarāgaratnasya prabhāskaṁdh udvalate punarniviśamāne niviśate ca, tathaiv
ca tatra śarīre viśiṣṭāhārādivaśādutsarpati tasya jīvasya pradeśāḥ utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
ca. yathaiv ca tatpadmarāgaratnamanyatra prabhūtakṣīre kṣiptaṁ svaprabhā–skaṁdhavistāreṇ tadvayāpnoti prabhūtakṣīraṁ,
tathaiv hi jīvo‘nyatra mahati śarīre‘vatiṣṭhamānaḥ svapradeśavistāreṇ tadvayāpnoti mahaccharīram. yathaiv ca
tatpadmarāgaratnamanyatra stokakṣīre nikṣiptaṁ svaprabhāskaṁdhopasaṁhāreṇ tadvayāpnoti stokakṣīraṁ, tathaiv ca
jīvo‘nyatrāṇuśarīre‘vatiṣṭhamānaḥ
huā svapradeśoṁ dvārā us śarīrameṁ vyāpta hotā hai. aur jis prakār agnike saṁyogase us dūdhameṁ
uphān āne par us padmarāgaratnake prabhāsamūhameṁ uphān ātā hai [arthāt vah vistārako vyāpta hotā
hai] aur dūdh phir baiṭh jāne par prabhāsamūh bhī baiṭh jātā hai, usī prakār viśiṣṭa āhārādike vaś
us śarīrameṁ vr̥ddhi hone par us jīvake pradeś vistr̥t hote haiṁ aur śarīr phir sūkh jāne par pradeś
bhī saṁkucit ho jāte haiṁ. punaśca, jis prakār vah padmarāgaratna dūsare adhik dūdhameṁ ḍālā jāne par
svaprabhāsamūhake vistār dvārā us adhik dūdhameṁ vyāpta hotā hai, usī prakār jīv dūsare baṛe śarīrameṁ
sthitiko prāpta hone par svapradeśoṁke vistār dvārā us baṛe śarīrameṁ vyāpta hotā hai. aur jis
prakār vah padmarāgaratna dūsare kam dūdhameṁ ḍālane par svaprabhāsamūhake saṁkoc dvārā us thoṛe dūdhameṁ
samajhaneke liye ratna aur
samajhāneke hetu yahān̐ ratnakī prabhāko ratnase abhinna kahā hai.
Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version
ajjhavasāṇavisiṭṭho ciṭṭhadi
adhyavasānaviśiṣṭaśceṣṭate malino rajomalaiḥ.. 34..
vyāpta hotā hai, usī prakār jīv anya choṭe śarīrameṁ sthitiko prāpta hone par svapradeśoṁke saṁkoc
dvārā us choṭe śarīrameṁ vyāpta hotā hai.
mithyātvarāgādi vikalpoṁ dvārā upārjit jo śarīranāmakarma usase janit [arthāt us
śarīranāmakarmakā uday jisameṁ nimitta hai aise] saṁkocavistārake ādhīnarūpase jīv sarvotkr̥ṣṭa
avagāharūpase pariṇamit hotā huā sahasrayojanapramāṇ mahāmatsyake śarīrameṁ vyāpta hotā hai, jaghanya
avagāharūpase pariṇamit hotā huā utsedh ghanāṁgulake asaṁkhyātaveṁ bhāg jitane labdhyaparyāpta
sūkṣmanigodake śarīrameṁ vyāpta hotā hai aur madhyam avagāharūpase pariṇamit hotā huā madhyam śarīrameṁ
vyāpta hotā hai.. 33..
anvayārthaḥ–
usake sāth ek nahīṁ hai; [adhyavasānaviśiṣṭaḥ] adhyavasāyaviśiṣṭa vartatā huā [rajomalaiḥ malinaḥ]
rajamal [karmamal] dvārā malin honese [ceṣṭate] vah bhamaṇ karatā hai.
jīv vividh adhyavasāyayut, rajamaḷamalin thaīne bhame. 34.
Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version
krameṇānyeṣvapi śarīreṣu vartat iti tasya sarvatrāstitvam. na caikasmin śarīre nīre kṣīramivaikyen
sthito‘pi bhinnasvabhāvatvātten sahaik iti tasya dehātpr̥thagbhūtatvam. anādi–
baṁdhanopādhivivartitavividhādhyavasāyaviśiṣṭatvātanmūlakarmajālamalīmasatvācca ceṣṭamānasyātmanasta–
thāvidhādhyavasāyakarmanirvartitetaraśarīrapraveśo bhavatīti tasya dehāṁtarasaṁcaraṇakāraṇopanyās
iti..34..
te hoṁti bhiṇṇadehā siddhā vacigoyaramadīdā.. 35..
te bhavanti bhinnadehāḥ siddhā vāggocaramatītāḥ.. 35..
astitva hai. aur kisī ek śarīrameṁ, pānīmeṁ dūdhakī bhān̐ti ekarūpase rahane par bhī, bhinna svabhāvake
kāraṇ usake sāth ek [tadrūp] nahīṁ hai; is prakār use dehase pr̥thakpanā hai. anādi baṁdhanarūp
upādhise vivartan [parivartan] pānevāle vividh adhyavasāyoṁse viśiṣṭa honeke kāraṇ [–anek prakārake
adhyavasāyavālā honeke kāraṇ] tathā ve adhyavasāy jisakā nimitta haiṁ aise karmasamūhase malin honeke
kāraṇ bhramaṇ karate hue ātmāko tathāvidh adhyavasāyoṁ tathā karmoṁse race jāne vāle [–us prakārake
mithyātvarāgādirūp bhāvakarmoṁ tathā dravyakarmoṁse race jāne vāle] anya śarīrameṁ praveś hotā hai; is
prakār use dehāntarameṁ gaman honekā kāraṇ kahā gayā.. 34..
[bhinnadehāḥ] deharahit [vāggocaram atītāḥ] vacanagocarātīt [siddhāḥ bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] haiṁ.
jīvatva nahi ne sarvathā tadabhāv paṇ nahi jemane,
te siddha che–je dehavirahit vacanaviṣayātīt che. 35.
Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version
nīrakṣīrayorivaikyen vr̥ttiḥ, yataste tatsaṁparkahetubhūtakaṣāyayogaviprayogādatī–
tānaṁtaraśarīramātrāvagāhapariṇatatve‘pyatyaṁtabhinnadehāḥ. vācāṁ gocaramatītaśca tanmahimā, yataste
laukikaprāṇadhāraṇamaṁtareṇ śarīrasaṁbaṁdhamaṁtareṇ ca pariprāptanirupādhisvarūpāḥ satataṁ prat–paṁtīti..35..
uppādedi ṇa kiṁci vi kāraṇamavi teṇ ṇa sa hodi.. 36..
sadbhāv hai. aur unheṁ śarīrake sāth, nīrakṣīrakī bhān̐ti, ekarūp
dvārā ve satat pratapate haiṁ [–pratāpavanta vartate haiṁ].. 35..
2. atīt anantar = bhūt kālakā sabase antim; carama. [siddhabhagavantoṁkī avagāhanā caramaśarīrapramāṇ hone ke
atyanta deharahit haiṁ.]
3. vacanagocarātīt = vacanagocaratāko atikrānta ; vacanaviṣayātīt; vacan–agocara.
ūpaje nahīṁ ko kāraṇe te siddha tethī na kārya che,
upajāvatā nathī kāṁī paṇ tethī na kāraṇ paṇ ṭhare. 36.
Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version
utpādayati na kiṁcidapi kāraṇamapi ten na sa bhavati.. 36..
hyubhayakarmakṣaye svayamutpadyamāno nānyataḥ kutaścidutpadyat iti. yathaiv ca sa ev saṁsārī
bhāvakarmarūpāmātmapariṇāmasaṁtatiṁ dravyakarmarūpāṁ ca pudgalapariṇāmasaṁtatiṁ kāryabhūtāṁ kāraṇabhūtatven
nirvartayan tāni tāni devamanuṣyatiryagnārakarūpāṇi kāryāṇyutpādayatyātmano na tathā siddharūpamapīti.
siddho hyubhayakarmakṣaye svayamātmānamutpādayannānyatkiñcidutpādayati.. 36..
[anya kāryako] [na utpādayati] utpanna nahīṁ karate [ten] isaliye [saḥ] ve [kāraṇam api]
kāraṇ bhī [na bhavati] nahīṁ haiṁ.
hai, usī prakār siddharūpase bhī utpanna hotā hai–– aiesā nahīṁ hai; [aur] siddha [–siddhabhagavān]
vāstavameṁ, donoṁ karmoṁ kā kṣay hone par, svayaṁ [siddharūpase] utpanna hote hue anya kisī kāraṇase
[–bhāvakarmase yā dravyakarmase] utpanna nahīṁ hote.
manuṣya–tiryaṁc–nārakake rūp apanemeṁ utpanna karatā hai, usī prakār siddhakā rūp bhī [apanemeṁ] utpanna
karatā hai–– aiesā nahīṁ hai; [aur] siddha vāstavameṁ, donoṁ karmoṁkā kṣay hone par, svayaṁ apaneko
[siddharūpase] utpanna karate hue anya kuch bhī [bhāvadravyakarmasvarūp athavā devādisvarūp kārya] utpanna
nahīṁ karate.. 36..
Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version
viṇṇāṇamaviṇṇāṇaṁ ṇa vi jujjadi asadi sabbhāve.. 37..
vijñānamavijñānaṁ nāpi yujyate asati sadbhāve.. 37..
svadravyeṇ sadā‘śūnyamiti, kvacijjīvadravye‘naṁtaṁ jñānaṁ kvacitsāṁtaṁ jñānamiti, kvacijjīvadravye‘naṁtaṁ
kvacitsāṁtamajñānamiti–etadanyathā–
[śūnyam] śūnya, [itarat ca] aśūnya, [vijñānam] vijñān aur [avijñānam] avijñān [na api
yujyate] [jīvadravyameṁ] ghaṭit nahīṁ ho sakate. [isaliye mokṣameṁ jīvakā sadbhāv hai hī.]
paryāyarūpase abhāvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyoṁ se sadā śūnya hai, [6] dravya
svadravyase sadā aśūnya hai, [7]
vijñān, aṇavijñān, śūnya, aśūnya–e kaṁī nav ghaṭe. 37.
Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version
cedayadi jīvarāsī cedagabhāveṇ tiviheṇa.. 38..
cetayati jīvarāśiścetakabhāven trividhena.. 38..
jīvadravyameṁ ananta ajñān aur kisīmeṁ sānta ajñān hai – yah sab,
ek jīvarāśi [jñānam] jñānako [cetayati] cetatī [–vedatī] hai.
dravyarūpase śāśvat hai–yah bāt kaise ghaṭit hogī? [2] pratyek dravya nitya rahakar usameṁ paryāyakā nāś
hotā rahatā hai– yah bāt kaise ghaṭit hogī? [3–6] pratyek dravya sarvadā anāgat paryāyase bhāvya, sarvadā
atīt paryāyase abhāvya, sarvadā parase śūnya aur sarvadā svase aśūnya hai– yah bāteṁ kaise ghaṭit hoṁgī?
[7] kisī jīvadravyameṁ ananta jñān haie– yah bāt kaise ghaṭit hogī? aur [8] kisī jīvadravyameṁ sānta
ajñān hai [arthāt jīvadravya nitya rahakar usameṁ ajñānapariṇāmakā anta ātā hai]– yah bāt kaise ghaṭit
hogī? isaliye in āṭh bhāvoṁ dvārā mokṣameṁ jīvakā astitva siddha hotā hai.]
ko jīvarāśi ‘karmaphaḷ’ne, koī cete ‘jñān’ne. 38.